مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەلەۋدەگى جاڭارتىلعان باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋداعى يننوۆاسيالىق ادىستەر
بايانداما: مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەلەۋدەگى جاڭارتىلعان باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋداعى يننوۆاسيالىق ادىستەر.
«ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى بۇگىنگى جاس ۇرپاقتىڭ قولىندا، ال جاس ۇرپاقتىڭ تاعدىرى ۇستازداردىڭ قولىندا»
(ن. ءا. نازاربايەۆ)
قازىرگى ءومىردىڭ وزىنەن تۋىنداپ وتىرعان تالاپتاردى ورىنداۋ، جاڭاشىلدىققا جارشى بولۋ ءۇزىلىسسىز تاربيە نەگىزىنىڭ باستاۋ بۇلاعى - مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردان باستالعان ورىندى. بالا تاربيەسى وتباسىنان باستاۋ الادى دەسەك تە، عىلىمعا نەگىزدەلگەن ءادىس - تاسىلمەن بەرىلەتىن ءتالىم – تاربيە ءىسى كوبىنەسە بالاباقشادان باستالىپ، جان - جاقتى پەداگوگيكالىق ءورىسىن تابادى. اسىرەسە بالاباقشاداعى تاربيە بالا تابيعاتىنا ەرەكشە اسەر ەتىپ، وعان ءومىر بويى ىزگىلىكتى، ماعىناسىنا وشپەيتىن ءىز قالدىرادى. بالانى مەكتەپ الدى دايارلاۋ ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى ماڭىزى مەن وزەكتىلىگى ەرەكشە ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. سونىمەن قاتار، مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەردە يننوۆاسيالىق ءبىلىم بەرۋ قۇرالدارىن قولدانۋدىڭ دا ماڭىزى زور. يننوۆاسيالىق ءبىلىم بەرۋ قۇرالدارىنا: اۋديو، ۆيدەو، قۇرالدار، كومپيۋتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ينتەرنەت، مۋلتيمەديالىق قۇرال، ەلەكتروندىق وقۋلىقتار، مەن وقۋ ادىستەمەلىك كەشەندەر، يننوۆاسيالىق اقپاراتتىق بانك، يننوۆاسيالىق سايت جانە تاعى باسقالارى جاتادى. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ينتەراكتيۆتى باعدارلامالىق بولىمدەر، قوزعالمالى وبەكتىلەر قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ۆەكتورلىق جانە گرافيكالىق جابدىقتار كوپتەپ شىعىپ، قولدانىس تابۋدا. وسىنداي قۇرالداردىڭ ءبىرى - مۋلتيمەديالىق وقۋلىقتاردى بالاباقشالاردا كەڭىنەن پايدالانۋ. بۇل جاعدايدا تاربيەشى ءار وقۋ ءىس - ارەكەتتەرىن باستار الدىندا ءجيى كورنەكىلىكتەر اۋىستىرماعان بولار ەدى. ال، مۋلتيمەديالىق وقۋلىقتار ارقىلى تاربيەشى ۋاقىتتى ءتيىمدى جانە ۇتىمدى پايدالانار ەدى.
ءومىر تالابىنا ساي جاڭا تەحنولوگيالاردى وقۋ پروسەسى مەن تاربيە اياسىندا شەبەر قولدانا ءبىلۋ تاربيەشىنىڭ مىندەتى بولسا، ەرتەگىلەردى وقۋ ءىس - ارەكەتىندە ءوز رەتىمەن قولدانا بىلسە تاربيەلەنۋشىلەردى جان - جاقتى دامىتۋدا ەرتەگىنىڭ اسا زور ءمانى بار ەكەنىن ايقىندايدى. وقۋ ءىس - ارەكەتى بارىسىندا ەرتەگى كەيىپكەرلەرىنىڭ جان - جاقتى مىنەز - قۇلىقتارىن ايىرا ءبىلۋ بويىنشا جاقسى دەگەن نەمەنە، جامان دەگەن نەمەنە ەكەندىگىنە كوزىن جەتكىزەدى.
بارلىق وقۋ ءىس - ارەكەتىندە ەرتەگىلەردى قولدانۋ ارقىلى نەگىزگى پەداگوگيكالىق ءداستۇر ءپانارالىق بايلانىستى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ەرتەگىنىڭ وزىندىك قۇرىلىسى، كوركەمدىك ەرەكشەلىگى بار. قانداي ەرتەگىنى الساق تا، ول بەلگىلى ءبىر سيۋجەتكە قۇرىلادى، وقيعانىڭ جەلىسىنىڭ باستالۋى، اياقتالۋى، وزىندىك شەشىمى بولادى. ەرتەگى باياۋ باستالىپ، وقيعا جەلىسى كۇردەلەنە تۇسەدى. اسىرەسە ادام ومىرىنە بايلانىستى ءىس - ارەكەت وتكىر سىقاق - مىسقىلمەن بەرىلىپ، بالا سەزىمىن سەلت ەتكىزىپ، كۇلكىگە ءماز ەتەدى. بالا جاعىمسىز كەيىپكەردىڭ جەكسۇرىن ارەكەتىنەن بوي تارتىپ جاقسىلىققا قۇمارتادى. ەرتەگىنىڭ ءار جاقتى سىرىن قىزىقتى، تارتىمدى، بالا ساناسىنا لايىقتاي جەتكىزۋ ايتۋشىنىڭ شىنايى شەبەرلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. باقشادا ەرتەگى وقۋ، ساباقتا جانە ساباقتان تىس ۋاقىتتاردا وتىلەدى. وقۋ جۇمىسى بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە وراي جوسپارلانادى. سابيلەر توبىندا اۋىزشا اڭگىمەلەپ بەرۋ ءتاسىلى قولدانىلادى. سابيلەر توبىندا وقىعاندى تىڭداتۋ جانە اڭگىمەلەپ بەرۋ قاتار جۇرگىزىلەدى. مۇنداي ماقسات – ەرتەگىنى اۋىزەكى اڭگىمەلەۋگە توسەلدىرە وتىرىپ وقىلعاندى شىدامدىلىقپەن تىڭداي بىلۋگە ۇيرەتەدى.
اسسوسياسيا ءادىسى – سول تىڭداعان ەرتەگى جايلى مالىمەت
مىسالى: سۋرەتتە «باۋىرساق» ەرتەگىسىندەگى باۋىرساق ورتاسىندا تارماقتارىنا كەمپىر، شال، قويان، ءۇي، قاسقىر، ايۋ، تۇلكىنى بالالار جاپسىرادى كوپ قيىندى سۋرەتتەردىڭ ىشىنەن.
وي قوزعاۋ ءادىسى: بالالارعا ەرتەگىلەرگە بەرىلگەن جۇمباقتاردى جاسىرۋ؛
جالپاق تۇمسىق كورىپ پە ەڭ،
جەر قازاتىن تىنتكىلەپ.
ىلمەك دەرسىڭ قۇيرىعىن،
كەبىس دەرسىڭ تۇياعىن،
بىلسەڭ ەندى تابا عوي،
قاي كەيىپكەر ەكەنىن؟ (ءۇش توراي)
اجەي جاقسى كورەتىن وسى قىزعا،
تەلپەك تارتۋ ەتىپتى قىزىل ءتۇستى.
ۇناتقانى سونشاما بۇل سىيلىقتى،
نەمەرەسى ەسىمىن ۇمىتىپتى،
ال، ايتشى سەن، بۇل ەسىمدى؟ (قىزىل تەلپەك)
سۇراقتار ارقىلى وي سالۋ:
سەن بۇلاردى نەلىكتەن ەرتەگىلەر دەپ ويلايسىڭ؟
حالىق ەرتەگىلەرى مەن اۆتورلىق ەرتەگىلەردى اتا، ولاردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
«قىزىل تەلپەك» ەرتەگىسىنىڭ اۆتورى كىم؟
سەن قىزىل تەلپەكتىڭ ورنىندا بولساڭ نە ىستەر ەدىڭ؟
ستو - نىڭ ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى – ۆەنن دياگراممانى پايدالانۋ (ەكى ەرتەگىنى سالىستىرۋ، ورتاق بەلگىسىن تابۋ، قورىتىندىلاۋ، ناقتىلاۋ).
ينتەراكتيۆتى تاقتانى قولدانۋ:
- فليپچارتتا «ينسترۋمەنتى» باتىرماسىنىڭ كومەگىمەن سىزعىشپەن ءار ءتۇرلى باعىتتا «باۋىرساق» تىڭ جولىن سالۋ، پرەزەنتاسيادا جۇكتەلگەن سۋرەتتەردى ورنالاستىرىپ، اكتيۆ قالامنىڭ كومەگىمەن باۋىرساقتى جۇرگىزۋ، بالالار باعىتتى داۋىستاپ ايتادى؛ (گرافيكالىق ديكتانت تۇرىندە قولدانسا بولادى)
مىسالى: جاتا - جاتا جالىققان باۋىرساق تەرەزەدەن سەكىرىپ ءتۇسىپ دومالاي جونەلەدى.
- باعىتى: تومەن، وڭعا، تومەن، قويانعا جولىعادى
اسسوسياسيا ءادىسى: قويان - قورقاق، ۇزىن قۇلاق، ەرنى جىرىق، ارتقى اياعى جاقسى دامىعان، كوزى قىزىل، قىستا تونىن اۋىستىرادى، قۇيرىعى كىشكەنتاي، سەكىرەدى (بالالار ورىندارىنان تۇرىپ سەكىرەدى)
- باعىتى: سولعا، تومەن، وڭعا، جوعارى قاسقىرعا جولىقتى
اسسوسياسيا ءادىسى: قاسقىر - جابايى جانۋار، سۇر، جاعىمسىز كەيىپكەر، جىرتقىش، يتكە ۇقسايدى، ۇليدى (تۇيمەنى باسىپ قاسقىردىڭ دىبىسىن ەستىرتۋ)
- باعىتى: وڭعا، جوعارى، وڭعا، تومەن ايۋعا كەزدەستى
اسسوسياسيا: ايۋ - جابايى جانۋار، بال جەيدى، جيدەك جەيدى، قورباڭداپ جۇرەدى، اياعى تالتاق، ايۋ اقىرادى (دىبىسىن ەستىرتۋ)
- باعىتى: وڭعا، تومەن ءتۇسىپ تۇلكىگە كەزدەستى
اسسوسياسيا: تۇلكى - قۋ، ايلاكەر، قۇيرىعى ۇزىن، سىلاڭداپ جۇرەدى
باۋىرساق، تۇلكىگە جەم بولعىسى كەلمەي، ۇيىنە قايتقىسى كەلىپ ءتۇر كومەكتەسەيىك (ءبىر بالا اكتيۆتى قالامدى الىپ باۋىرساقتى كەلگەن جولىمەن قايتا دومالاتادى، بالالار باعىتىن ايتىپ وتىرادى)
ەرتەگىدەگى مىنەز - قۇلقى قاراما - قارسى كەيىپكەرلەردى اتا؛(كىشى توپتىڭ بالالارىنا جاعىمدى كەيىپكەردى تاربيەشى اتايدى، بالا جالعاستىرادى)
مىسالى: قىزىل تەلپەك – قاسقىر، كۇلشە قىز - وگەي شەشەسى، قارلىعاش - جىلان، يت – مىسىق، قاسقىر – تۇلكى ت. س. س.
مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەلەۋدەگى جاڭارتىلعان باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋداعى يننوۆاسيالىق ادىستەر. جۇكتەۋ
«ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى بۇگىنگى جاس ۇرپاقتىڭ قولىندا، ال جاس ۇرپاقتىڭ تاعدىرى ۇستازداردىڭ قولىندا»
(ن. ءا. نازاربايەۆ)
قازىرگى ءومىردىڭ وزىنەن تۋىنداپ وتىرعان تالاپتاردى ورىنداۋ، جاڭاشىلدىققا جارشى بولۋ ءۇزىلىسسىز تاربيە نەگىزىنىڭ باستاۋ بۇلاعى - مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردان باستالعان ورىندى. بالا تاربيەسى وتباسىنان باستاۋ الادى دەسەك تە، عىلىمعا نەگىزدەلگەن ءادىس - تاسىلمەن بەرىلەتىن ءتالىم – تاربيە ءىسى كوبىنەسە بالاباقشادان باستالىپ، جان - جاقتى پەداگوگيكالىق ءورىسىن تابادى. اسىرەسە بالاباقشاداعى تاربيە بالا تابيعاتىنا ەرەكشە اسەر ەتىپ، وعان ءومىر بويى ىزگىلىكتى، ماعىناسىنا وشپەيتىن ءىز قالدىرادى. بالانى مەكتەپ الدى دايارلاۋ ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى ماڭىزى مەن وزەكتىلىگى ەرەكشە ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. سونىمەن قاتار، مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەردە يننوۆاسيالىق ءبىلىم بەرۋ قۇرالدارىن قولدانۋدىڭ دا ماڭىزى زور. يننوۆاسيالىق ءبىلىم بەرۋ قۇرالدارىنا: اۋديو، ۆيدەو، قۇرالدار، كومپيۋتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ينتەرنەت، مۋلتيمەديالىق قۇرال، ەلەكتروندىق وقۋلىقتار، مەن وقۋ ادىستەمەلىك كەشەندەر، يننوۆاسيالىق اقپاراتتىق بانك، يننوۆاسيالىق سايت جانە تاعى باسقالارى جاتادى. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ينتەراكتيۆتى باعدارلامالىق بولىمدەر، قوزعالمالى وبەكتىلەر قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ۆەكتورلىق جانە گرافيكالىق جابدىقتار كوپتەپ شىعىپ، قولدانىس تابۋدا. وسىنداي قۇرالداردىڭ ءبىرى - مۋلتيمەديالىق وقۋلىقتاردى بالاباقشالاردا كەڭىنەن پايدالانۋ. بۇل جاعدايدا تاربيەشى ءار وقۋ ءىس - ارەكەتتەرىن باستار الدىندا ءجيى كورنەكىلىكتەر اۋىستىرماعان بولار ەدى. ال، مۋلتيمەديالىق وقۋلىقتار ارقىلى تاربيەشى ۋاقىتتى ءتيىمدى جانە ۇتىمدى پايدالانار ەدى.
ءومىر تالابىنا ساي جاڭا تەحنولوگيالاردى وقۋ پروسەسى مەن تاربيە اياسىندا شەبەر قولدانا ءبىلۋ تاربيەشىنىڭ مىندەتى بولسا، ەرتەگىلەردى وقۋ ءىس - ارەكەتىندە ءوز رەتىمەن قولدانا بىلسە تاربيەلەنۋشىلەردى جان - جاقتى دامىتۋدا ەرتەگىنىڭ اسا زور ءمانى بار ەكەنىن ايقىندايدى. وقۋ ءىس - ارەكەتى بارىسىندا ەرتەگى كەيىپكەرلەرىنىڭ جان - جاقتى مىنەز - قۇلىقتارىن ايىرا ءبىلۋ بويىنشا جاقسى دەگەن نەمەنە، جامان دەگەن نەمەنە ەكەندىگىنە كوزىن جەتكىزەدى.
بارلىق وقۋ ءىس - ارەكەتىندە ەرتەگىلەردى قولدانۋ ارقىلى نەگىزگى پەداگوگيكالىق ءداستۇر ءپانارالىق بايلانىستى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ەرتەگىنىڭ وزىندىك قۇرىلىسى، كوركەمدىك ەرەكشەلىگى بار. قانداي ەرتەگىنى الساق تا، ول بەلگىلى ءبىر سيۋجەتكە قۇرىلادى، وقيعانىڭ جەلىسىنىڭ باستالۋى، اياقتالۋى، وزىندىك شەشىمى بولادى. ەرتەگى باياۋ باستالىپ، وقيعا جەلىسى كۇردەلەنە تۇسەدى. اسىرەسە ادام ومىرىنە بايلانىستى ءىس - ارەكەت وتكىر سىقاق - مىسقىلمەن بەرىلىپ، بالا سەزىمىن سەلت ەتكىزىپ، كۇلكىگە ءماز ەتەدى. بالا جاعىمسىز كەيىپكەردىڭ جەكسۇرىن ارەكەتىنەن بوي تارتىپ جاقسىلىققا قۇمارتادى. ەرتەگىنىڭ ءار جاقتى سىرىن قىزىقتى، تارتىمدى، بالا ساناسىنا لايىقتاي جەتكىزۋ ايتۋشىنىڭ شىنايى شەبەرلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. باقشادا ەرتەگى وقۋ، ساباقتا جانە ساباقتان تىس ۋاقىتتاردا وتىلەدى. وقۋ جۇمىسى بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە وراي جوسپارلانادى. سابيلەر توبىندا اۋىزشا اڭگىمەلەپ بەرۋ ءتاسىلى قولدانىلادى. سابيلەر توبىندا وقىعاندى تىڭداتۋ جانە اڭگىمەلەپ بەرۋ قاتار جۇرگىزىلەدى. مۇنداي ماقسات – ەرتەگىنى اۋىزەكى اڭگىمەلەۋگە توسەلدىرە وتىرىپ وقىلعاندى شىدامدىلىقپەن تىڭداي بىلۋگە ۇيرەتەدى.
اسسوسياسيا ءادىسى – سول تىڭداعان ەرتەگى جايلى مالىمەت
مىسالى: سۋرەتتە «باۋىرساق» ەرتەگىسىندەگى باۋىرساق ورتاسىندا تارماقتارىنا كەمپىر، شال، قويان، ءۇي، قاسقىر، ايۋ، تۇلكىنى بالالار جاپسىرادى كوپ قيىندى سۋرەتتەردىڭ ىشىنەن.
وي قوزعاۋ ءادىسى: بالالارعا ەرتەگىلەرگە بەرىلگەن جۇمباقتاردى جاسىرۋ؛
جالپاق تۇمسىق كورىپ پە ەڭ،
جەر قازاتىن تىنتكىلەپ.
ىلمەك دەرسىڭ قۇيرىعىن،
كەبىس دەرسىڭ تۇياعىن،
بىلسەڭ ەندى تابا عوي،
قاي كەيىپكەر ەكەنىن؟ (ءۇش توراي)
اجەي جاقسى كورەتىن وسى قىزعا،
تەلپەك تارتۋ ەتىپتى قىزىل ءتۇستى.
ۇناتقانى سونشاما بۇل سىيلىقتى،
نەمەرەسى ەسىمىن ۇمىتىپتى،
ال، ايتشى سەن، بۇل ەسىمدى؟ (قىزىل تەلپەك)
سۇراقتار ارقىلى وي سالۋ:
سەن بۇلاردى نەلىكتەن ەرتەگىلەر دەپ ويلايسىڭ؟
حالىق ەرتەگىلەرى مەن اۆتورلىق ەرتەگىلەردى اتا، ولاردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
«قىزىل تەلپەك» ەرتەگىسىنىڭ اۆتورى كىم؟
سەن قىزىل تەلپەكتىڭ ورنىندا بولساڭ نە ىستەر ەدىڭ؟
ستو - نىڭ ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى – ۆەنن دياگراممانى پايدالانۋ (ەكى ەرتەگىنى سالىستىرۋ، ورتاق بەلگىسىن تابۋ، قورىتىندىلاۋ، ناقتىلاۋ).
ينتەراكتيۆتى تاقتانى قولدانۋ:
- فليپچارتتا «ينسترۋمەنتى» باتىرماسىنىڭ كومەگىمەن سىزعىشپەن ءار ءتۇرلى باعىتتا «باۋىرساق» تىڭ جولىن سالۋ، پرەزەنتاسيادا جۇكتەلگەن سۋرەتتەردى ورنالاستىرىپ، اكتيۆ قالامنىڭ كومەگىمەن باۋىرساقتى جۇرگىزۋ، بالالار باعىتتى داۋىستاپ ايتادى؛ (گرافيكالىق ديكتانت تۇرىندە قولدانسا بولادى)
مىسالى: جاتا - جاتا جالىققان باۋىرساق تەرەزەدەن سەكىرىپ ءتۇسىپ دومالاي جونەلەدى.
- باعىتى: تومەن، وڭعا، تومەن، قويانعا جولىعادى
اسسوسياسيا ءادىسى: قويان - قورقاق، ۇزىن قۇلاق، ەرنى جىرىق، ارتقى اياعى جاقسى دامىعان، كوزى قىزىل، قىستا تونىن اۋىستىرادى، قۇيرىعى كىشكەنتاي، سەكىرەدى (بالالار ورىندارىنان تۇرىپ سەكىرەدى)
- باعىتى: سولعا، تومەن، وڭعا، جوعارى قاسقىرعا جولىقتى
اسسوسياسيا ءادىسى: قاسقىر - جابايى جانۋار، سۇر، جاعىمسىز كەيىپكەر، جىرتقىش، يتكە ۇقسايدى، ۇليدى (تۇيمەنى باسىپ قاسقىردىڭ دىبىسىن ەستىرتۋ)
- باعىتى: وڭعا، جوعارى، وڭعا، تومەن ايۋعا كەزدەستى
اسسوسياسيا: ايۋ - جابايى جانۋار، بال جەيدى، جيدەك جەيدى، قورباڭداپ جۇرەدى، اياعى تالتاق، ايۋ اقىرادى (دىبىسىن ەستىرتۋ)
- باعىتى: وڭعا، تومەن ءتۇسىپ تۇلكىگە كەزدەستى
اسسوسياسيا: تۇلكى - قۋ، ايلاكەر، قۇيرىعى ۇزىن، سىلاڭداپ جۇرەدى
باۋىرساق، تۇلكىگە جەم بولعىسى كەلمەي، ۇيىنە قايتقىسى كەلىپ ءتۇر كومەكتەسەيىك (ءبىر بالا اكتيۆتى قالامدى الىپ باۋىرساقتى كەلگەن جولىمەن قايتا دومالاتادى، بالالار باعىتىن ايتىپ وتىرادى)
ەرتەگىدەگى مىنەز - قۇلقى قاراما - قارسى كەيىپكەرلەردى اتا؛(كىشى توپتىڭ بالالارىنا جاعىمدى كەيىپكەردى تاربيەشى اتايدى، بالا جالعاستىرادى)
مىسالى: قىزىل تەلپەك – قاسقىر، كۇلشە قىز - وگەي شەشەسى، قارلىعاش - جىلان، يت – مىسىق، قاسقىر – تۇلكى ت. س. س.
مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەلەۋدەگى جاڭارتىلعان باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋداعى يننوۆاسيالىق ادىستەر. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباق: كەڭىستىكتە باعدارلانۋ جانە دوپتى ءبىر - بىرىنە بەرۋ داعدىلارىن دامىتۋ
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اباي اتانىڭ ءسوزىن جاقسى تىڭدايمىن. ا. قۇنانبايەۆ.
