InfoHub Logo

I

وندا جەتىسۋ وبلىسى، دۋانىمىز - قاپال. ويازدىق ناچالنيك گولەسيەۆ دەگەن نەمىس. قازاق مۇنى «وياز» دەيتىن. مۇنىڭ ءتىلماشى — نۇرتاي قوجاتاي ۇلى. نۇرتاي رۋى - جالايىر. ۋچاستكوۆوي، پريستاۆ كونيەۆ دەگەن ورىس. بۇل دا قاپال قالاسىندا تۇرادى. بەيسەمبى — ستراجنيك. يا، ول سارىالا موينىندا قىلىشتى سالاقتاتىپ شاۋىپ جۇرەدى. مۇقاش دەگەن ويازدىڭ ناچالنيگىنىڭ شابارمانى. مۇنى قازاق «ءبىر كەز جاساۋىل» دەيدى. مۇنداي ءبىر كەز جاساۋىل كوپ. مىنگەندەرى لاۋ. بولىس-بولىستا ءبىر-بىر قازاقۋار كازاك- ورىس «پەسىر» بار.

ويازبەن ارالاسى بار قالانىڭ ساۋداگەر بايلارى، مولدا، قازىرەتتەر، دالانىڭ جۋان اۋلىنان شىققان جۋان كىسىلەرى؛ جۋان اۋىلدان تۇرعان بولىستار — بۇلار ويازبەن اۋىز جالاسادى. اسىرەسە مامان، تۇرىسبەك تۇقىمى. ول بۇلاردى «كوك ءۇي» دەيدى. بۇلار وزدەرى ءارى دالاشا — باي، ءارى قالاشا — ساۋداگەر. جوعارعى وتاعاسى ءوزىن، ويازدى جانە ونىڭ ورىنباسارىن (كيروۆ)، ءتىلماشتارىن سۋ-سۋانىمەن سىيلاسىپ... جالايىردى — قوجاقان، ماتايدى — «كوك ۇيلەر» باسقارىپ، ۇلىقتار ۇلەستىرگەن «شەنىن» قولىنان تاراتادى. ويتكەنى قاپال ويازىنداعى مامان اۋىلى وزگە قازاقتان كوزى اشىقسىمال بولاتىن. ولار جەرگىلىكتى ورىس ۇلىقتارىمەن تانىستىعىنىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ ول ۋاقىتتاعى ۇلتشىل وقىعاندارىمەن دە بايلانىسى بار ەدى. «قازاق» گازەتىن ءارقايسىسى الدىرىپ وقيتىن. قازاق وقىعاندارىنىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ ونداعى ەل كوتەرىلىسىن جاقتىرماعانى ما، ءھام وسى سەبەپتەردەن ءبىزدىڭ قاپال ويازىنداعى «كوك ۇيلەردىڭ» دە كوڭىلى جىگىت بەرۋدە بولدى. ءبىراق جەرگىلىكتى اكىمدەر «كوك ۇيگە» دە سەنگەن جوق. جۇرتقا «سەن جىگىت بەر دەپ ايتپاپسىڭ»، — دەپ تۇرىسبەك ۇلى قۇدايبەرگەندى قاپالعا شاقىرىپ الىپ قاماپ... تۇرىسبەك ۇلى سۇلتانعۇلدان بولىستىعىن كانديداتى قوجاحمەت سەيىتباتتالعا (الىپ بەردى).

قازاقتان سولدات الادى-مىس؛ ول دۋمادا ءسوز بولىپتى-مىس؛ ونى «كوك ۇيلەر» بىلەدى-مىس» دەگەن ەل ىشىندە ىزىڭ بار. ءبىراق ءالى انىقتالماعان قۇرى «مىس». وياز بولىستاردى ءبىر كوزبەن جاساۋىل شىعىپ، دۋانعا شاقىردى. Heگe شاقىرعانىن جالپاق ەل بىلگەن جوق. اي سايىن شاقىرىپ، جارلىق ايتىپ، ەلگە سالىق سالا بەرەتىن. سونىڭ ءبىرى شىعار دەدى دە قويىستى. بولىستار دۋانعا بارعان سوڭ وياز اق پاتشانىڭ «جۇمىسشى جىگىت الىنادى» دەگەن جارلىعىن جاريالاپتى. ونى ەل وزىنشە الىپ قاشىپ، «سولدات سۇراپتى» دەگەن سۋىق حابار ەل ىشىنە دۇڭك ەتە ءتۇستى. ەل تاسقاياقتاي قاعىستى، حالىقتىڭ توبەسىنەن سۋىق سۋ سورعالاتقانداي ەل قۇلاعى ەلەڭ ەتە ءتۇستى. شىرت ۇيقىدان وق وياتقانداي جەتىدەن جەتپىستەگىسىنە شەيىن سەرگي كەتتى. شارۋا، كۇي-جاي، ءازىل جايىنا قالىپ، اڭگىمە «سولدات الۋ» قالاي، قايدا اپارادى؟ بولىستار نە ايتىپتى، قاي ەل قالاي ەكەن، ءتۇبى نە بولادى؟» مىنە، جۇرتتىڭ باققانى، ايتقانى وسى.

بولىستار، ەلدەگى بەدەلدى اقساقالداردى وياز ءوز الدىنا شاقىرىپ، سۇراۋعا بايلاپ تارقاسىپتى. كەشىكپەي بەدەلدى ادامدار دۋانعا شاقىرىلدى. مۇندا «كوك ۇيلەر»، بەكىش بىلشىق ۇلى سەكىلدى ويازعا جاقىن ادامدار «بالا بەرۋدى» ىڭعايلاپ، اۋزى قيسايىپتى. نۇرلان، قيال، دۋبەك سەكىلدى جالپاق ەلگە بەدەلدى ەسكى اقساقالدار بۇل كۇنگە شەيىن مۇنداي «سۇمدىقتى» جۇرتتىڭ ەستىمەگەندىگىن، ەلدىڭ بۇل «سولدات الۋدان» شوشيتىندىعىن، تولقيتىندىعىن، اياعى ەلدىڭ قولىنان بالا بەرە المايتىندىعىن ايتىپ، ويازدىڭ كولگىر جۇبارىنا يلىكپەي وتىرىپ الىپتى. كولدەي-جۇماي ەلىنىڭ قيال دەگەن اقساقالى: «باسىندا ۋادا بار. قازاقتان ءومىر- ومىرگە سولدات المايمىز دەپ بەرگەن اق پاتشانىڭ ءوز حات- ءمورى بار. بۇل ۋادادان تايعانى، حات-موردەن قايتقانى—ۇلىقتىڭ ادىلەتىنىڭ كەتكەندىگى»، — دەپ قاسقيىپتى. وياز قيالعا اشۋلانىپ، «تاقتاي تەپكىلەپتى». قيالدى جاعاسىنان سۇيرەتىپ، ۇيدەن شىعارتىپتى. قيال: «اتقانىڭنان دا، اسقانىڭنان دا قورىقپايمىن. جاسىم سەكسەنگە كەلدى. ايار جانىم جوق. جۇرت قۇرماندىعىنا كەتسەم، ارمانىم جوق»، — دەپتى. سونىمەن قيالدى اباقتىعا قاماماقشى ەكەن، وزگە جالايىر، نايماننىڭ يگى جاقسىسى جالىنىپ جاتىپ سۇراپ الىپتى. سونىمەن ءسوز ورنىقپاي، تاراپتى.

اۋىلعا بارىپ، جۇرتپەن اقىلداسىپ، 10 كۇن ىشىندە جۇبابىن بەر دەپ بولىستار بۇيىرىپتى دەگەندى جۇرت گۋ-گۋ ەتكىزەدى. جۇرت تولقي باستادى. بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا قام قىلاتىنعا ءتۇستى. بىرەۋگە بىرەۋ سىر ايتپاي، باس قوسىپ سويلەسپەي، ءار رۋدىڭ ءوز وي، ءوز بولجالى بولعانداي بولدى. قاپال ويازىنداعى ءار اتالىقتاردىڭ (تاۋكە، ايتەكە، ەمەنلى، قوناقباي، شوقپار دەگەن ەلدەر) قىتايمەن شەكتەس رۋلارى جاياۋ-جالپى شۇباپ «ارعى بەتكە» اسا باستادى. قاپتاعاي، كەنجە، تومەنگى اتالىق تومەن تارتتى (قۇمعا). ارعى بەتكە اساتىن ەلدىڭ ۇرىلارى قالاتىن ەلدەن قامتي كەتۋگە اينالدى. ەل ءىشى اپالاڭ-توپالاڭ بوپ ۇيتقي بۇزىلىپ، ورتاسى شايقالعاندىعى ايقىندالدى. «بالا بەرەمىزگە» اۋزى قيسايعان «كوك ءۇي» ەل كوكەيىنە نايزاداي ءتيدى. «كوك ءۇي» جانە «بولىستاردى» ەل ورىستان ارمان كورىپ، جاۋىعا باستادى.

الاتاۋدىڭ اسەم جايلاۋىنان ەل ەتەككە قايتتى. جايلاۋ جاقتى. مال وڭالدى. ءبىراق سوڭعى جۇمانىڭ ىشىندەگى قوقالاقتان قۇرى اتتار ۇستالىپ، ىسىلىپ قالدى. ەلدە ۇرەي جوق. قوقالاق قوپاق. بىرەۋگە بىرەۋ سەنبەيدى. ءار اۋىل وزىنە قوعام. ءار رۋ وزىنە يكەم. نە بولىپتى؟ نە حابار؟ «سولدات الادى» راس بولدى ما؟ — مىنە، ەل اۋزى وسى، ەل اڭىزى وسى.

ءبىزدىڭ اۋىل ويعا تارتقان ەلدە. كوشىپ كەلەمىز. تاۋكە دەگەن رۋدىڭ قونىسىنا كەلىپ قونىپ جاتقانىمىزدا جاياۋ- جالپى شۇباپ، سيىر كوشپەن قاقتىعىپ، تاۋكە «ارعى بەتكە» اۋىپ، كەيىن كوشىپ بارادى ەكەن. وزدەرى جامان قۇتى شايقالىپ، قونىستان اۋعان ەل ارشالى، تاستاقتى جولدا شۋلاپ، شۇبىرىپ كەلەدى. اسپاننان «الداسى» بولە تاستاعانداي مەڭ-زەڭ، بالا-شاعاسى شۋلاپ، شۇباپ بارادى. ءبىر شال تورى شولاق بايتالدىڭ بەلىندە. بالتاسىن بەلىنە قىستىرىپ، كوشىنىڭ الدىندا كۇشىك وڭگەرىپ كەلەدى. جەلكە شاشى بۇرقىراپ جىرتىق جاۋلىقتان شىققان جالاڭاياق قارا قاتىن «ءشۇۋ، ارامقاتقىرلاپ» ۋىق قومداعان، ۇستىنە قازانىن سالعان قارا سيىردى جەتەلەپ كەلەدى. ونىڭ ارقاسىندا ءبىر بالا، قولتىعىندا ەمشەكتەگى بالاسى. بۇل سيىردى ءۇستى شيەدەي قوتىر، بالاعى جىرتىلعان، قارا تۇتقىش ەسكى دابىن دامبالدان باسقا ۇستىندە لىپاسى جوق 10-11-دەگى قارا قىز تاۋ اسىپ، تاس باسىپ، اق ساباۋمەن ايداپ بارادى. بۇلاردىڭ بارا جاتقان بەتى بەلگىسىز. قايدا بارارىن، قايدا بۇرارىن «ءبىر قۇدايعا تاپسىرعان». ەجەلدەن ىرگەسى اۋماعان قۇتتى قونىس، قۇتتى تاۋىنا كوش ايتىسقان. بۇلاردى ۇركىتكەن ورىس، «سولدات». ورىسقا مەيجەن تۇتتى بوپ، كاپىرگە پەندە بولعانشا اسقار الاتاۋدىڭ قوينىندا قاڭعىرىپ ولمەك. باز ءبىر ازاماتىڭ «سولداتتان» ساقتاپ قالىپ، ۇركىپ ءجۇرىپ، ولگەنىن كوزىنشە كومبەك، توپىراقتى قولدان سالماق. مۇنى كورگەن بىزدە ۇرەي قالعان جوق. ولاردىڭ باسىنا تۇسكەن مىناۋ ۇركىنشىلىك ءبىزدىڭ باسىمىزعا دا ءتونىپ تۇرعاندىعى ايتپاي اشىق تۇر.

ۇرىككەن ەل يۋ-قيۋ بوپ اۋىل ۇستىنەن ءوتىپ جاتقاندا وسى بولەك كوشتىڭ ارت جاعىنان استىندا قاتىپ جۇرگەن وقتاۋداي تەمىر قارا كوك اتى بار اباجاداي قارا كىسى كوشتەن بۇرىلىپ، ەكى جولداسىمەن ءبىزدىڭ اۋىلعا تارتتى. اتىن ۇستاپ ءتۇسىرىپ، ۇلكەندەر امانداسىپ جاتىر. بۇل كىسى جايلاۋدىڭ شالعىنىنا جايا توسەگەن تەكەمەتكە وتىرىپ، قورلەن كەسەمەن قىمىز ءىشىپ وتىر. باسىندا قوڭىر ەلتىرىدەن قۇبا توبەل بوركى بار. كونەتوز سۇر مال ەسكەن شاپاندى كوك ەلتىرى ىشىكتىڭ سىرتىنان باسا كيگەن. قاپ قاز قانجارىنىڭ بولىسكەي سابى، اقىناي قولى كۇمىس بەلدىكتىڭ بەلىنە قىستىرىلىپ، ىشىكتىڭ ىشىنەن كورىنەدى. وتقا پىسىرگەن بۇيرەكتەي تالاۋراتقان تارعىل قارا بەتىنىڭ قۇلاق شىقشىتىنان قۇلاي بىتكەن قوڭىر ايعىردىڭ قۇيرىعىنداي قويۋ ساقال قىمىزعا قىلعىنعان باتامەن ءبىر سيپالدى. قوڭىر بورىكتىڭ استىنان قۇديا بىتكەن قۇلاما قاباق، كۇنىندە ارعى بەت پەن بەرگى بەتتىڭ جورتۋىلشىسى، الا تۋدىڭ الىبى بولعاندىعىن ايتىپ-اق تۇر. ويناقتاعان وتى بار، قاباق استىنداعى شىڭىراۋدا جاتقان وتكىر كوز وقتاي قادالادى. داۋسى كۇزگى بابىنا كەپ وتىرعان بۇركىتتىڭ ساسكە ساڭقىلىندا. ءمانىن تەجەپ قايىرىپ وتىرعان ءقاراسوز ەل كوشىرىپ، ەل اتتاندىرىپ جاتىر. بۇل — ەسبەر ەدى. ەسبەر تاۋكە ەدى. تاۋكە جاڭاعى جاياۋ شۇبىرىپ بارا جاتقان كەدەي ەل، بارلىعى ءبىر-اق ستارشىن. 300 ۇيگە تارتادى. قونىسى قوڭىر تاۋ. بۇل ەلگە ەگىن سالىپ، ديقانشىلىق قىلعالى كوپ بولعان. ءبىرلى-جارىم ادامى بولماسا، كوپشىلىگى ناشار.اسىرەسە ورىستىڭ ىعىن-شىعىنىمەن قۇرىعان ەلدىڭ ءبىرى — تاۋكە (جايلاۋىنىڭ جاقسى جەرى جاقسى تۇقىم مال وسىرۋگە، قىستاۋى ومارتالى ورىسقا كەسىلگەن). ەسبەر — تاۋكەنىڭ ەسكى ەرى. وزدەرى ونى «باتىر» دەيدى. جاسىندا قان اعىزعان ۇرى بولعان ادام. وزگەگە ارعى بەتتىڭ مالىن بەرگى بەتكە تاسۋدى ۇيرەتكەن ەسبەر. قۋعىنشى قالماقتى بۇرا-تاراحمانىڭ اسۋىندا توسىپ الىپ ءتۇسىرىپ، الىپ ۇرىپ قويشا باسىپ وتىرىپ ساپىمەن قىرقىراتا تالاي باۋىزداعان «باتىر». بۇل كۇنگى قالماق، قازاق قونىستاپ جۇرگەن جەردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن ەسبەر تەگىس بىلەدى. اسپان سويلەسكەن تيان-شان اسقارلارىنىڭ تارماعى مۇنىڭ جورتقان جەرى. قاي جەردە قىس بولمايدى، قاي جەردە قار جاتپايدى، مۇنى ەسبەر ەستەن شىعارمايدى. مىنا ەلدى مىڭشۇقىر دەگەن جەرمەنەن بۇراتار وزەنىنە اسىرۋعا ەسبەر باستاۋشى.

— «ات باسىنا كۇن تۋسا، اۋىزدىقپەن سۋ ىشەر، ەر باسىنا كۇن تۋسا، ەتىگىمەن سۋ كەشەر». سونداي كۇن تۋىپ، سۋ ءىشىپ، سۋ كەشىپ بارامىز. ورىس-ورماننىڭ ولجاسىنا جاس-جايناقتى ۇستاعانشا دەپ تاۋكە ىرگەسىن تاۋەكەلگە سۇيەنىپ كوتەرتتىم. تاۋكە قۇتسىز قونىسقا كوش ايتتى. ءپىسىپ تۇرعان ەگىنىمىز تامىلجىعان كۇيىندە قالدى. استىقتى العانمەن اقىرى ارتار كولىك جوق. جيعان مۇلىك، مال، قارا ورمان قالىپ بارادى. جاياۋ-جالپى شۇبادىق. اللا الدىمىزدان جارىلقاسىن. «قانجىعادا كورىسەلىك» دەگەن قوياننىڭ قوشتاسۋىنداي بولعان كۇن كوپ باسىنا تۋىپ تۇر. كوشپەگەن كوپ ماتاي، كورىسەرگە كۇن جاقسى، كوش!» — دەپ ەسبەر اتىنا ءمىندى.

بۇدان كەيىن وسى تاۋكەلەر سەكىلدى ەمەلەلى، قوناقباي، شوقپار، ايتەك دەگەن ەلدەر قارا ورىن، ءۇي-سايمان، استىق، قونىسىن تاستاپ، ۇركىپ جاتىر ەدى. ءبىزدىڭ اۋىل تومەنگى قۇمعا تارتتى. كەۋدەدەگى ەلدەن جاندى قارعا جوق. سارى وزەننىڭ قامىسىنداي ءپىسىپ قالعان تارى تۇر. جەردىڭ ءجۇزىن العان سۇلى-بيداي، اق استىق قۋراپ، قۇس شوقىپ، جەل ءتۇسىرىپ، قيراپ جاتىر. قىستاۋ-قىستاۋدىڭ ءبارى شانشىپ تاستاي سالعان كەرەگە، كەبەجە، ساندىق، جۇكاياق، توسەك اعاش، ۇزىك، تۋىرلىق سەكىلدى ءۇي-سايمانى كوك سوققان دالادا قاران، قالىپتى. بۇل كۇندە قالادا مالاي قالماعان. بارلىعى دا قاشىپ قىرعا كەتكەن. ونداپ، جيىرمالاپ مالاي جالدايتىن ورىس جۇدىرىقتارىنىڭ ەگىندەرى ول دا «يەسىز». قالاعا قاتىناپ جاتاتىن تىنىشتىقتاعى قازاق جوق. قازاقتان شىعىپ قالاعا قاتىناسپايدى. قالا مەن دالا بارىمتا جاۋ سەكىلدى. ارعى بەتتەن اسۋعا اينالعان ەلدەر ءبىرلى-جارىم قولىنا تۇسكەن ورىس، قازاق مالىن قىمقىرا كەتىپ بارادى.

II

...ءبىزدىڭ ەل كوشىپ، تومەنگى اقسۋ بويىنداعى قۇمعا كەلدى. ايتجان دەگەن كىسى بالاسىنا اس بەرەتىن بولدى. ءۇش ماتايعا ساۋىن ايتىپ، ءۇش ءجۇز ءۇي تىگىپ، اقسۋدىڭ بويىنان جەروشاعىن قازدى. جاپسار شۇبار اعاش دۋانىنىڭ سادىرى مەن قاپالداعى ماتاي باس قوستى.

ءدال وسى كەزدە ەلدىڭ بەتى بەلگىلەنبەگەن. كوڭىلى ۇيقى-تۇيقى. ويدا بولىس-بولىسقا «باراتىن جىگىتتەردىڭ ىسپۇسنۇگىن بەر» دەپ جاتىر. بولىستار ەلدىڭ تاۋقىمەتىنەن شىعا الماي «بەرەمىز» دەپ ورىسقا ايتىپ، «قايتەمىز» دەپ كوپكە ايتىپ ءجۇر. ءبىراق كوپ بەرمەۋگە جۇمىلۋلى. قارساڭدا «يگى جاقسىنى» وياز تاعى جيناپ الىپ، بالا سۇراعان.

مۇندا نۇرلان اقساقال (جوعارعى) قيال اقساقال ايتقان ءسوزىن ايتىپ شىققان. سونىمەن ورىس تا مەڭ-زەڭ. بولىستىڭ دا «كىزمەت بىتىرە المايتىن جامان بولىس» اتاعىن الىپ، تاكىر ەستۋدەن قاۋىپتەنىپ، جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي، شابۋىلدا. ەل دە نە بولارىنا، نەمەن تىنارىنا، سۋىق ءسوزدىڭ ارتى نەگە سوعارىنا كوزى جەتپەيدى.سەل سوققانداي تۇنۋدا.

جىڭىشكە كوگەرىش سازدى قۋالاي قاز-قاتار تىگىلگەن قالىڭ قازاق ءۇيىنىڭ بەل اسار جەرىندە اس يەسى ايتجاننىڭ اكىمبەك دەگەن' ۇلكەن بالاسىنىڭ ويۋلاعان اق وتاۋى بار. كۇن شىلگەر ىستىق. وتاۋدىڭ اينالاسىنا كۇرەپ ۇيگەن قۇمالاقتاي جينالعان كىسى ءبىرىن-بىرى باسىپ وتىر. كيىز كەرەگەنىڭ كەسەر باسىنا شەيىن ءتۇرىپ تاستالعان. وتاۋدىڭ ءىشى ءيسى سادىر، ماتايدىڭ «مەن» دەگەن جاقسىلارى. بۇقا مويىن، قالجالى قارىن اقساقالدار. جامىلعان تۋىرلىقتاي جەيدەلەرىنىڭ جەڭى مەن ومىراۋىن قامباز ىستىقتان جەدەلدەتىپ، جەلپىسەدى. ەسكى كەمبولات شولاق جەڭدى سۇمىلتە كيگەن، قولدان يلەگەن ەشكى تەرى قىرجىق قونىشتى بايپاعى بار، دومبىرا ۇستاعان اقىننىڭ داعدىلى داۋسى الگى اق ۇيدەن اسپانعا تىرمىسقانداي تالىپ شىعادى.

اقىن باستى مايلىق ورامالداي قارا كىر شىتپەن تاڭىپ تاستاعان. دومبىرانى باۋراي ۇستاپ، ارسيعان ارىق قاتپا قارا شۇبار شال اڭىراتىپ وتىر:

التى اۋىز قىلىپ قازاقتى
باسىندا ورىس ەل الدى.
ەندى ورىسقا قاراتىپ،
تورە مەن سۇلتان شەن الدى.
تۇتىنگە ءتورت تەڭگەدەن
شاڭىراق، اقشا ءھام الدى.
«تەرىسىندەي وگىزدىڭ»
دەپ قانا سۇراپ جەر الدى.
سول جەرىنە كەنت سالدى.
«قازاقتان سالدات المان» دەپ
حات-مەر قىلىپ اق پاتشا
و باستا ۇدە بەرە الدى.
تۇيەنىڭ مۇرنىن تەستىرتپەي،
مۇسىلماننان كەك الدى.
«مەكتەپكە سۋرەت قويسىن» دەپ
دىنىمىزگە قول سالدى.
«ءۇي بەر» دەدى، ءۇي الدى،
ءۇي ارتۋعا تۇيە الدى.
«ات بەر» دەدى، ات الدى،
«قاپ بەر» دەدى، قاپ الدى.
ەلتىرى، ارقان، اق كيىز،
ات كەجىم، بايپاق، تەكەمەت،
سالداتقا كەرەك دەپ الدى.
اياعىندا مىنەكەي، اۋزىن سالدى بالاڭا،
ەندى الماعان نە قالدى... —

دەپ دومبىرانى سىڭسىپ قايىرادى. بۇل — جاسى 70-كە كەلگەن ەسكى جۇيرىك، داعدىلى داڭعىل ماتايدىڭ سوقىر اقىنى بەكەتباي ەدى. بەكەتباي كارى قۇلاقتى، ەسكى ءسوزدى كوپ بىلەتىن سۇڭعىلا سوقىر. ول كەشەگى ابىلايدى ايتادى. جەتىسۋداعى قالماقتى شونايعا (باتىر) كوشىرتەدى. كەنەسارىنىڭ جەتىسۋعا كەلىپ، قازاقتىڭ ورىس پەن قىتايدىڭ قايسىسىنا قارارىن بىلمەي ەكى جاققا جارىلعانىن جىر قىلادى. ورىسقا تورە تۇقىمى، سۇلتاندار مۇرىندىق بولىپ، ەلدى قاراتقانىن تاپ باسىپ ايتادى. ورىستىڭ ەل بيلەۋ ءجونىنىڭ، الىم الۋ رەتىنىڭ كوپكە تۇسىنىكسىز زورلىققا سۇيەنگەندىگىن، جالپى بۇقارانىڭ ىشىنەن تۇنعان نارازى ەكەنىن ايتادى. قيلى-قيلى زامان بولىپ، قاراعاي باسىن شورتان شالىپ، ەلدىڭ ەرەجەلى ەسكى ساباسى سايازىپ، قۋتىڭداعان قۋ شۇناق، شولاق زامانعا كەز بولىپ تۇرعاندىعىن جىرلايدى. ارينە، بەكەتباي ساياسي cay اتتى، وقىعان ادام ەمەس. ول جۇرت باسىنا تۋعان كۇننىڭ تورعايى. ەل اۋقىمىنىڭ اۋعان بەتىنە شىرىلدايدى. ول — تىنىشتىقتا «جاقسىلاردىڭ» اتاسىن، بايدىڭ داۋلەتىن ماقتاپ جۇرەتىن تىلەمسەك اقىن. ءبىراق ەسكى ءسوزدى جاقسى بىلەدى. مۇندايلار مىناداي جۇرتقا كەلگەن «ۇلى سەلبەگە» ايقاي قوسادى. ەلدىڭ قامىققان كوڭىلىن تەربەتەدى. ەندىگى الاتىن قول قايىر، قۇدايى ءنازىردى مىنا كۇندە بۇل وسىلاي العىسى كەلەدى.

جۇرتشىلىق مۇنى مۇنداي سوقىردى ەرىكسىز ايداپ، ەسكىنى قوزعاتتىرادى. ەلدىڭ ويىن تەربەتەدى. ساناسىن شايقايدى، اياعىن اكەپ ءوزىنىڭ «قۇدايىنا» سوعادى. «كاپىردى» زورلاپ، «مۇسىلماندى» قورلاپ نامىستاندىرادى. ۇلت اتىنان، ءدىن اتىنان اڭىراتا سويلەپ، ەكى جاققا دۇشپاندىق تۋعىزادى. ءوز ەلىن وزگەگە وشتەستىرەدى. قانىن قايناتىپ، «قارسى قامىڭدى قىل» دەيدى. «جىگىت»، «جۇمىسشى» دەگەندى «سالدات» دەيدى. ءوز جەرىنەن كەتكەندى — «ءولىم» دەيدى. ءوستىپ ەلدىڭ ۇرەيىن الىپ، ەلدى جاۋىقتىرادى. مۇندايلار — سول كۇندەگى كوتەرىلىستىڭ بايعىزداي قاقساعان وياتۋشىسى. قوزعالىستىڭ قوزدىرتپا، قۇتىرتۋشىسى، اڭىراتپا اگيتاتورى ەدى.

اقىن اڭىراتىپ وتىر. ەل قۇلاققا ۇرعان تاناداي، تومەن قاراپ سالبىراپ قۇلاق قويۋلى. اينالاعا اقىن داۋسى قوجا. «ا!» دەسە توپ جارىپ الىپ جونەلگەن كوك ءبورىنى سوزىپ بارىپ-بارىپ تاستاعان بايگە اتىنىڭ شابىسىنداي جوڭكىگەن ولەڭ مۇڭدى، زاردى شۋماقتاپ بارىپ-بارىپ شۇباتىپ تاستايدى دا، قايتا ورالادى. ەلمەن قوشتاسقانداي، ءان بوياۋىنداعى سوڭعى قايىرىس، سونى جەردىڭ سۋىنداي سىلدىراپ كەلىپ، توگىلىپ كەتىپ توقتايدى. ەل «اھ!» دەيدى. اقىننىڭ «ا!» دەگەنى تاعى تالىپ كوتەرىلەدى دە جىرلايدى:

ورتانى شايقاپ ورىسىڭ،
ورىسقا شاعىپ بولىسىڭ
ەلدىڭ قۇتىن تاۋىستى-اۋ.
باسا شوگىپ بەلىن،
باسا قونىپ جەرىن
سىيعىزدى ءبىر قاۋىزعا-اۋ.
قونىسىڭدى قورشالاپ،
قازاقتى تالاي بورشالاپ،
جىلىندا ءبىر تۇگەلدەپ،
قول-اياقتى كىسەندەپ،
جالعىز-اق قاپ ەد باۋىزداۋ.
باۋىزداعانداي ماقتامەن،
ماقتاپ ءجۇرىپ ءماز قىلىپ،
مالىندى تەگىس الىپ بوپ
جاسىڭا سالدى-اۋ اۋىزدى-اۋ! — دەيدى اقىن.

جۇرت كوڭىلى تۇڭعيىقتالىپ تولقىعانداي. «وسىنىڭ ءبارى راس-اۋ» دەگەندەي، تىڭداۋشى جۇرت سالبىرايدى.

اقىن اقبۋرىل سامايىن قۇلديلاي اعىپ قۇلاپ ءبىتىپ قالعان قۇدىقتاي كور كوزگە قۇيىلعان قارا تەرىن قولىنداعى جۇمارلاقتاعان قارا كىر ورامالىمەن كىدىرىپ سۇرتەدى دە، ارى قاراي اعىنداپ، تاعى «ا!» دەيدى:

الەمدى تەگىس الىپتى-اۋ
اعىلشىن، ورىس بەرمەس ءسوز.
ناعىلعانمەن ايتەۋىر
ەل باسىنا تۋعان كۇن...
ەر باسىنا كەگەن ءسوز.
اقىرزامان بولاردا،
جەر ءجۇزىن كاپىر الاردا
ءجۇز قاتىنعا ءبىر ەركەك
قالادى ەكەن دەگەن ءسوز.
وسىناۋ سۇمدىق راس بوپ،
تۋعان جەردەن توپىراق،
قالامىسىڭ بۇيىرماي،
كوكورىم وڭشەڭ كوگەنكوز... —

دەپ جۇيرىك سوقىر اقىن مۇڭدى داۋسىن قوسقان دومبىرانى سىلدىرلاتىپ سىڭسىتادى دا ءوزى دومبىرامەن ەمەس، تىڭداعان كوپتىڭ كوڭىلىمەن قۇشاقتاسىپ، كەرىسىپ جاتقانداي زارلايدى. تىڭداۋشىنىڭ كوبىنىڭ كوزى جىلاپ، كوڭىلى كەرىسىپ جاتىر. شىلبىردان الىپ تارتىپ تاستاعان جاراۋ جۇيرىكتەي داۋىستاعان (ۇننەن) اجىراعان دومبىرا قوڭىر كۇيگە تۇسكەندە بەتكە تاياۋ پەرنەلەر باسىلسا، بەبەۋ قاعىپ، قاققان ساۋساقپەن تاسۇر-تۇسىر ويناقتايدى. قىلقا مويىنعا تاياۋ پەرنە باسىلسا، تالىقسىعان قوڭىر ءۇن تايتاڭداپ تاڭداي ساۋادى:

...تۋعان جەردەن توپىراق
قالامىسىڭ بۇيىرماي،
كوك ءورىم وڭشەڭ كوگەن كوز... —

دەگەندە اياۋلىسىنان ايرىلىپ، اسىن بەرىپ وتىرعان ايتجان اقساقال الاقانداي قىزىل كوزىنە تولىپ كەتكەن جاسىن ءبىر ءسۇرتىپ، جانىنداعى شاقشاسىن الدى. قولدارىن سىڭار تىزەسىنە ايقاستىرىپ وتىرعان ۇيدەي بايبىشە ساقينالارى سامساعان ساۋساعىن جازىپ، ورامالمەن ول دا كوزىنىڭ جاسىن سۇرتەدى. ەلدىڭ وندىركەلەگەنىن ۇعىپ العان مەرگەن اقىن قايداعى-جايداعىنى قوسىپ ايداپ، «مۇسىلماننىڭ باسىنا ۇرىس تۇسكەندىگىن، قازاقتىڭ باياعى اق تابان شۇبىرىندىشىلىق زامانى ەندى باسىنا كەلگەندىگىن، ازاماتقا مايدانعا بارىپ، شەپكە ۇستالىپ، شىبىنداي قىرىلعانشا وسى جەردە ءولۋدىڭ كەرەكتىگىن» ايتىپ كەلىپ ايتادى:

اسان قايعى باستاعان
جولشىباي كومىر تاستاعان
جيدەلى-بايسىن جەرى بار.
شاڭىراعىنا مىڭ تۇيە،
جىلىنا ءۇش قوزدايتىن
قوي بىتكەن قۇتتى ەلى بار.
قۋلى، نۋلى كولى بار.
جالعىز ءتۇپ قانا شيىنە
ايعىر ءۇيىر جىلقى ىعار.
سونداي شۇيگىن ءشوبى بار،
كوشۋدىڭ سوعان ءجونى بار. —

دەيدى.

اقىننىڭ بۇل ايتقانى ەلدىڭ كوڭىلىن شىرماياقتاعان، شيەلەگەن ونداعى ويدىڭ شۋماعى ەدى. بەكەتباي سوقىر سونىڭ جارشىسى ەدى. وسى كەزدە ەل نە بولارىن بىلمەي، نە جىگىت بەرەرىن، نە سوعىسىپ ولەرىن، نە جيدەلى-بايسىن جەرىن ىزدەپ، اقتابان شۇبىرىندى بولىپ اۋارىن ايىرا الماي، باسقا ۇرعان بالىقتاي ساندالىپ تۇرعان كەزى ەدى. سۇڭعىلا سوقىر، كارى اقىن سونى ايتادى.

ءىىى

Ac تارقاپ، ەل جاي-جايىنا كەتتى. ول كۇندە ەلدىڭ استىعى ءپىسىپ قالىپ اپ-ساپ الۋعا وراق قويدى.

بۇل كەزدە بولىستار ەلگە «قازىنا ات ساتىپ الادى، وعان تۇبىندە اقشا بەرەدى. جاراقتى اتتىڭ بارلىعىن ەل بەرۋگە ءتيىستى» دەپ، ەلگە ات بەرۋگە جينالىس جاساپ جۇرگەن كەزى ەدى. ءبىراق بولىسقا ەشكىم ات بەرگىسى كەلمەدى. بولىستار ەلدىڭ ءتۇرىن كورسەتىپ، ويازعا راپورت بەرىپتى. ايتجان سادىر، ماتايدى جيناپ اس بەرگەنىن، ول اسقا كىمدەر كەلگەنىن، وندا جۇرتتىڭ جىگىت الۋعا كوڭىل اڭعارى قالايلىعىن وكىمەت تىڭشىلارى، ادامدارى، بولىستار ورىسقا بىلدىرگەن ەكەن. تومەنگى ءتورت بولىس ەلدەن ات الۋ ءۇشىن «ۇشەشكە بەي پرىستاب» (ۋچاستكوۆوي پريستاۆ) كونيەۆ 18 سولداتپەن بۇيەن اقسۋ ەلىنىڭ بولىسى اسىلبەك بۇعىتاي بالاسىنىڭ اۋلىنا كەلەدى. بۇل تامىزدىڭ 9-ى. پريستاۆ كەلىپ، ەكى سولدات، ءبىر جاساۋىلدى (كەنەمباي دەگەن ءبىر كەز جاساۋىل) جوعارعى اس بەردى دەگەن ايتجان اۋلىنان ات ۇستاپ الۋعا جىبەرەدى. ورىس اۋىلىنا كەلگەندە ايتجان اۋلى جىلقىسىن ايداي قاشتى. ايتجان جىلقىسى ۇرىككەن سوڭ قاينار، ساقاي دەگەن ەل بارلىق جىلقىسىن جاۋ تيگەندەي اقسۋ قۇلداي قۇمدى ارالاتا قۋادى.

كۇن كوتەرىلىپ قالعاندا ۇيقىدان ويانار-ويانباستان اۋىلدى اتتان-ايقاي باسىپ كەتتى. جەر-دۇنيە ۇلان-ازار شاڭ. قوساقتالعان قۇلىندى اعىتىپ جىبەرىپ، جايداق، جالاڭاياق جىلقىنى اركىم-اق قۋىپ بارادى. قوناق قابايلاپ، كوبەنسىسىپ قالعان ءبىر-بىر شولاقتى كەدەيلەر دە ءمىنىپ الىسىپ، تومەن جىلقىمەن بىرگە ءجۇرىسىپ، ۇركىپ ءجۇر. سويىلدىڭ استىنا الىپ ايقايمەن ايداپ كەلە جاتقان ايتجان جىلقىسى ءبىزدىڭ اۋىل ۇستىنە كەلگەندە موينىندا مىلتىعى، جانىندا قىلىشى بار ەڭگەزەردەي ەكى سولدات سالاقتاتىپ كەنەمباي جاساۋىلمەن جىلقىعا جەتتى. بۇلار جىلقىنىڭ الدىنا شىعىپ، ايداپ كەلە جاتقانداردىڭ الدىنان جىلقىنى كەيىن قايىرىپ الدى. باسىنا جەز ماڭدايلى قارا سەڭسەڭ پاپاق كيگەن قىلىشتى كەنەمباي جاساۋىل قازاقتىڭ جەتپىس جەتى اكەسىنىڭ اۋزىنان قۇلديلاتىپ بوقتاپ، ۇبىر-شۇبىردەن شۇباتىپ ءبۇلىنىپ ءجۇر.

جىلقىنى پريستاۆ جاتقان اسىلبەك بولىستىڭ اۋلىنا ايدادى. قارا شەگىرتكەدەي قاپتاعان قارا قازاق ايداعان جىلقىدان ايرىلىپ قالىپ، اڭىرايىپ تۇردى دا قالدى. ەكى سولدات، ءبىر قازاق (جاساۋىل) جىلقىنى جوڭكىلتە قۋىپ كەتىپ بارادى. شاۋىپ كەلگەن ايتجان اۋلىنىڭ جىگىتى كادىربەك اتتان سالىپ، ورما قىزىل اتپەن جايداق شاۋىپ كەلىپ:

— ەلمىسىڭ، جاۋمىسىڭ؟ جاۋ اكەتىپ بارا جاتقان مالدان اياعان جاننىڭ اياۋلىسى قايسى؟» — دەپ، «قاينار، قاينار!» — دەپ ۇرانداپ، ورىستار ايداپ بارا جاتقان جىلقىعا اتتى قويا بەرىپ ەدى، قامالىپ قالعان حالىق تۇگەلىمەن ات قويدى. كادىربەك شاۋىپ جىلقىنى كەيىن بۇرعاندا قاپتالداي شاۋىپ كەلە جاتقان ەكى سولدات تۇرا قالىپ مىلتىقتارىن موينىنان الىپ، اتتارىن جالما-جان قالماقشا بايلادى دا، مىلتىق اتۋعا وڭتايلانعانشا اينالاقتاي شاۋىپ، ەل ورتاعا الىپ قالدى. كۇرەڭ اتتىڭ ورتا بەلىنە ودىرايا ءمىنىپ، لاعناتتاپ، بوقتاپ تۇرعان كەنەمباي جاساۋىلدى كادىربەك اعىزىپ كەلىپ قۇرىقپەن كوسىگەندە، ەكى سولداتتىڭ ۇستىنە وزگە ەل سويىلدى جاۋدىرىپ بەردى. اپىر-توپىر، سارت-سۇرت. اتتىڭ باۋىرىنان وتكىزىپ سويىلمەن، قامشىمەن تيمەگەنى جەردى، تيگەنى جاساۋىل، سولداتتاردى ۇرىپ، سەرەيتتى دە سالدى. باس-كوزىن قان جاۋىپ، توپىر تۇياقتىڭ استىندا توپىراق بولىپ جاتقان ورىس پەن جاساۋىلدى ەل ارتىنان جاڭا شاۋىپ كەلگەن ءبىر «جىندىلار» اعىزىپ ءوتىپ باقانمەن ءبىر پەرىپ كەتەدى. جىعىلعان كىسى كىرپىگى قيمىلداپ قانا قىمسىنادى. سوندا وزگەسى «اراشا-اراشا» دەپ وعان قوي-قويلايدى.

ولاردىڭ ەكى مىلتىق، ءۇش قىلىشىنا تالاسىپ، بىرىنە-بىرى الىپ قاشىپ، قازاق تارتىسىپ جاتىر. ءۇش قاينار بولىپ بۇل سايماندى ءبولىپ الىستى. «بىزگە مىلتىق بەرمەي، قىلىش بەردىڭ» دەپ سۇلتاناي دەگەن ەل وكپەلەپ، اناداي توبەگە ءتۇسىپ، قالىڭ ەلگە كىسى سالىپ وتىر. ەر توقىم، ات-تۇرمان، كيىم-كەشەك ءبارى ۇلەسكە ءتۇستى. سولدات پەن جاساۋىلدى جالعىز-اق جەيدە-دامبالىمەن قالدىرىپ، جىعىلعان جەردەگى ءبىر ۇيگە سۇيرەپ كەپ تاستادى. قازاق بارلىق ورىستى قىرىپ سالعانداي دۋ-دۋ ەتەدى. تاناۋلارى جەلبىرەپ، جەلوكپەلەنىپ، سولداتقا سويىل سالعاندار باتىرسىنىپ ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر ءجۇرىپ، ىسىپ-كەبەدى. اتتارىن جاني تەبىنىپ، قامشىلارىن بىلەيدى. تومەن كەلگەن ورىستان ءتىل جىبەرمەسكە، جينالىپ جىبەرىپ ءبىر-اق ءتىفا، تۇس-تۇسىنداعى ءبىر-بىر قالانى شاۋىپ جىبەرەتىندىگىنىڭ ناسىبايداي قيىندىعىنىڭ جوقتىعىن كوپىرتىپ گۋ-گۋ ەتەدى. جۇرت جۇمىلسا، جۇرەك توقتاتسا، مىلتىق، زەڭبىرەكتىڭ تۇك ەمەستىگىن، بار جىلقىنى جاساقتىڭ الدىنا سالىپ، وققا قارسى ۇلان-ازار شاڭ قىلىپ قۋىپ بارىپ، وق اتقىزباي، سويىلمەن قولما-قول ارالاسىپ، ورىستىڭ ءتۇتىنىن تۇتىنىنە قوسۋدىڭ وپ-وڭاي ەكەنىن الا قۇلىندى بيەگە قۇرى ايىل تارتىپ مىنگەن دوساي بىدىق تىلەۋباي دا بورانداتىپ لاپىلداتادى. قولعا تۇسكەن جارالى سولداتتارعا كۇزەت تاستاپ، ەل جابدىقتانىپ اسىلبەك اۋلىنداعى ورىسقا تيىسۋگە ويعا-قىرعا شاپقىنشى شاپتىرىپ جاتىر.

جۇرتتىڭ شەكە تامىرى ادىرايىپ، تاناۋلارى تاسىرايۋلى. بىرەۋ شالعىسىن، بىرەۋ قايىن سويىلىن، بىرەۋ قارا باقانىن الىپ، جينالعان توبەگە كەلىپ جاتىر. القا-سالقا بولىپ، اعاش قاجاپ توزىعى جەتكەن قىرلى قىران سيراقتى قارا بىلتەلى مىلتىقتى كەيبىرەۋ اربيتىپ موينىنا سالىپ العان. ونىڭ قاجىپ بوساپ كەتكەن ەسكى جاۋتىك شۇرىمىنە مىس تەپەلەك سالىپ، مىڭ قايتارا شەگەلەگەن. مۇنداي مىلتىعى بارلار وزگە قازاقتان قارۋ جونىندە جوعارى سەكىلدى. بىرەۋ ۇزىن اعاشقا كەتپەن ساپتاپ الىپ، بىرەۋ ىرعاي شوقپارىن تاقىمعا قىسىپ تۇر. ءبارى ىسىك، ءبارى ەلىرۋلى. ۇرىلگەن مىسىق دەرسىڭ.

وسى توپىردىڭ ورتاسىنا وسى ماڭايداعى مەشىتتىڭ يمامى سماعۇل قاجى كەلدى. كوپ قاجىنى ورتاعا الىپ، جىلقى قۋعان ورىستى ۇرىپ جىققاندىعىن، ەندى ساقاي، نۇقاش، تاستەمىر دەگەن ەلدەرگە حابار جىبەرىپ، تاعى اسىلبەك بولىستىڭ اۋلىنداعى ورىسقا شاباتىندىعىن ايتىپ كەلىپ، مولدادان مۇنىڭ شاريعاتقا قالاي ەكەندىگىن سۇرادى. وسى ماڭايداعى قويى كوپ، ولمەلى شالدىڭ تورتەۋىن ءتورت رەت مەككەگە سۇيرەپ اپارىپ قايتقان، ىسقاياق جول كورگەن قارا شۇبار قاجى ايتادى:

— بۇل مۇسىلمانعا تۋعان زاۋال عوي. اللانىڭ بۇيرىعىن تۇتپاق — پارىز. پايعامباردىڭ قىلعانىن قىلماق — سۇننەت. ادىلەتتى پاتشانىڭ ءامىرىن تۇتپاق — ول ءۋاجىپ. ءبىراق ورىس پاتشاسى ادىلەتتەن تايدى. دىنىمىزگە قول سالدى. ەلدەگى مولدالاردى تۇرىكپەن قاتىناسى بار دەپ قاھارعا الدى. مەشىتتى — تىنىش، مەدرەسەگە — پاتشانىڭ سۋرەتىن قوياسىڭ دەدى.

اياعىندا حالىقتىڭ بارلىق مالىن الىپ بولىپ، ەندى اۋىزدى ادامعا سالدى. تۇرىك جۇرتى بۇگىندە كۇلدى مۇسىلمان دۇنيەسىن كاپىر تىرناعىنان ازات قىلۋعا سوعىسىپ جاتىر. قازاقتان العان سولداتتى سوعان قارسى ايداماق. شاريعاتتا ءدىنى ءبىر قانداس مۇسىلمانعا وق اتىپ، قىلىش تارتىپ ولگەن دوڭىز ولىمىندە كەتپەك. مۇنىڭ اقىلى-اق، وسى جەردىڭ وزىندە ءولۋ. ءوزىنىڭ ادىلەتى كەتىپ، ۇكىمى بۇزىلعان زالىم كاپىر پاتشاسىنا قارسى قايرات قىلۋ — ولسە شەيىت، ولتىرسە — قازي. نە بولار دەيسىڭ، جۇرت جۇمىلسا، ىنتىماق ساقتاسا، ورىستىڭ، وسى كۇنى كۇشى كەتىپ تۇرعان كەزى. بارلىق باۋىرىنان سيگەن ەركەگى مايداندا. قالا-قالادا قاتىن-بالا، كارى-قۇرتاڭنان باسقا اسكەر جوق. اۋ دەپ قالا-قالاعا قولدى قويىپ جىبەرسە، قازاق الادى دا قويادى، — دەپ شۇبار قاجى شۇبىرتىپ بارىپ توقتاعاندا:

— ولسەك — شەيىت، ولتىرسەك — قازي ەكەنبىز. وسى جەردىڭ وزىندە-اق ولەمىز، — دەپ كوپشىلىك شۋ ەتە ءتۇستى دە، قاجىنى ورتاعا الىپ، جاپسار ساقاي دەگەن ەلدىڭ وسىنداي جينالىپ تۇرعانىنا قوسىلۋعا قاۋلاپ ءجۇرىپ بەردى. قايقى قارا باقانعا جەلبىرەتىپ بايلاعان اق تۋ — قارا قىزىل اتتىنىڭ قولىندا، الدىمەن ءجۇرىپ كەلەدى.

اقسۋ وزەنىنەن ارى ءوتىپ، قۇراق توبەدە جينالىپ تۇرعان كەنجە دەگەن ەلدىڭ كىسىسىنە ۇرانداپ شاۋىپ كەلىپ، بۇل ەل قوسىلدى. ادام قارامى مىڭعا تارتتى. توپ-توبىمەن بەلگىلى ادامدار شىعىپ سويلەستى دە، كوپ ورتاسىنا كەلىپ، توقپامبەت تەلىباي اقساقال كۇجىلدەگەن كارى داۋسىمەن جاريالادى:

— ال، ازاماتتار! اللا سالسا، بەندەسى كونەدى. باستارىڭا تۇسكەن، باعىڭا جازىلعان كەر زامان بولدى. ۇيدە ولەمىسىڭ، تۇزدە ولەمىسىڭ — ەرىك وزدەرىندە. كوبىن تىلەۋىڭە كوك قاسقامدى ايتىپ سويام. ال، بوزداعىم، بوزبالالار! بىلعانار قول بىلعاندى. قاينار، ەكى سولدات، ءبىر جاساۋىلدى ۇرىپ جىعىپ وتىرسىڭ. ەرتەڭ وسى ەلگە اسكەر شىعادى. تورعايداي توزدىرادى. قىرادى. ايانعانمەن جان قالمايدى. ەندىگى اقىل مىنا اسىلبەك اۋلىنداعى قالعان ورىستى ءتىل جىبەرمەي قولعا الۋدىڭ وڭى بار... ا، قۇداي!.. جۇرت جولىن قىلا كور، قىرسىعىن تارقاتا گور، ايتتىم كوك قاسقا! تارت بەرى ورتاعا، قاجىنىڭ باتاسىنا — دەپ اۋىلدان وڭگەرىپ كەلگەن ازبان قوشقاردى «ايتىپ»، «ءامين!» دەگەندە سماعۇل قاجى اراب ءسوزى ارالاسقان باتانى قىلىپ، بەتىنە جايعان قولىن كوتەرىپ ەدى، كوپ «ا، قۇدايلاپ» شۋلاپ قويا بەردى. اربيعان ارىق ۇلكەن قۇلا اتتىڭ ۇستىندە تاياعىن وڭگەرىپ تۇرعان قيسىق اۋىز كارى تەلىباي «ا، قۇداي، ارۋاقتاپ» كەڭكىلدەپ جىلاپ ەدى، ۇلكەن-كىشى تەگىس كوزىنە جاس الدى.

«ەندى نە تۇرىس بار!» دەگەن ايقاي شىعىپ، جينالعان جۇرت اسىلبەك اۋلىنا قاۋ ءجۇرىپ بەردى. اسىلبەك اۋىلى قوشجان دالاسىنىڭ سورتاڭىنداعى بۇعىتاي قۇدىعىندا. ەلدىڭ ارتى «جولبارىس سوققاننان» شىعىپ، «وجار قابىل» ارالىن ارالاي، سولاي ءجۇرىپ كەلەدى. قول قوزعالىپ اقسۋدان ءوتىپ، بۇرعاننىڭ قۇرى ارناسىنا ءتۇستى. كۇن ەكىندى ەدى. اسىلبەكتىڭ اۋلىنا سەگىز شاقىرىم جەر بار. بۇل وزەكتەن شىعا كەلسە، اسىلبەكتىڭ اۋلىنا سامالاداي بولىپ كورىنىپ تۇراتىن ەكى ورتا ميداي دالا. ەل جىراعا جينالىپ، اتتى قالماقشا بايلاپ تاستاپ، ءتۇسىپ وتىر، اسىلبەك اۋلىنا كۇندى باتىرىپ جىبەرىپ سوقتىقپاق. اسىلبەك اۋلىنىڭ سىرتىنا «ورىس شىعىپ كەتەدى» دەگەن ويمەن جانسىز ەتىپ شالعىنشى جىبەرىپ جاتىر.

اقساقال، قاجىنىڭ اۋزىنا جۇرت قارايدى. ءبىراق كۇن باتۋعا قۇديعان سايىن بوزبالالار اۋلىگىپ، القىمى كەۋىپ، رەتسىزدەنىپ بارادى. جۇرەكتەر «نە تۇرىس بار»دەيدى. اسىرەسە تۇندە جورتىپ جىلقى جەتەكتەيتىن اياعىنىڭ جەلى بار جىگىتتەر ۇرلىققا سالىپ جۇرگەن اتتارىن قويقاقتاتىپ جەر باسپايدى. ءبورتىپ ءجۇر. وزدەرىنشە وسى قولدىڭ سايىپ قىرانى سولار. ات ءۇستىنىڭ اۋدارىسىندا تاقىمى اتتان اۋىپ كورمەگەن، تاقىمنان تارتىستا جابىلعان جانعا لاق بەرمەگەن تارتقىشتار تاناۋلارىن كەپتىرىپ، مىعىمسيدى. ارىستان الىسىنا ءتۇسىپ، جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن مەلجەمدى جىگىتتەر بۇگىن تالاي ورىستىڭ توبە قۇيقاسىن شاينايتىن سەكىلدى. ءبارى ىسىك، ءبارى «پەرى» سەكىلدى، گۋ-گۋ.

مۇنداي اۋپىلدەكتىڭ ءبىرى قۇدابەكتىڭ جاقياسى ەدى. اكەسى قۇدابەكتى «ءوزىن كۇن سويىلداپ 50 كىسى تۇسىرە الماعان. جيىرما-وتىز كىسىگە ارالاسسا، جىن قاققانداي تۇتەيدى ەكەن، «باتىر ءولىمى مارجادان» دەپ، قۇدابەك قۇدىققا تالاسىپ،ەلدەي دەگەن ەلدەن ولگەن. شۇراتتا توبەلەسىپ، بىرنەشە ەلدەيدى استىنا بۇكتەپ يلەپ جاتقاندا ءبىر قاتىن وتكىر كەتپەنمەن موينىنان ءبىر-اق شاۋىپتى-مىس».

مىنا جاقىباي دا سول اكەسىندەي ەر اتانىپ، مىقتى بولماقشى. استىندا وقتاۋداي كۇرەڭ بايگە اتى بار. شۋشىنشى شاپانعا كۇمىس بەلدىكتى مىقىنداي بۋىنىپ، نايمان تىماقتى كوزىنە تامان وقشىرايتا كيگەن. قولىندا بىلەۋىت قامشىدان باسقا قارۋى جوق. جيىرمانىڭ ىشىندەگى ساقال-مۇرتى تەبىندەپ شىعىپ كەلە جاتقان جاس جىگىت. «بول، اتقا مىنىڭدەر، اقساقالدار!» — دەپ قايتا-قايتا كەلە بەردى.

كۇن ۇياسىنا ىلىنە بەرگەندە سماعۇل قاجى ازان شاقىرىپ، قالىڭ كوپ دۋ اتقا ءمىندى. قۇمىرسقاداي قۇجىناپ، ويدان جازىققا شىعا كەلدى. نە بولاردى باستاۋشى، نە قالاي قىلىپ تيەتىندىكتى، كىم قانداي قايرات قىلادى، قالاي سوقتىعادى؟ الدا-جالدا اتىسقاندا قايتەدى، جەڭگەندە قايتەدى، جەڭىلگەندە قايتەدى؟ ورىستى ولتىرە مە، ۇستاي ما؟ ورىس جاتقان اۋىلدى قايتەدى؟ مۇنىڭ ءبىرى اقىلداسىلعان جوق، ايتىلعان جوق. ايتەۋىر اسىلبەك اۋلىنداعى ورىسقا شاپپاق، قارۋ-جاراعىن الماق. ورىستان قالاعا ءتىل جىبەرمەك ەمەس.وسى بەتپەن اۋلىگىپ اتقا ءمىنىپ العان جۇرت ويناقتاپ جازىققا شىعا كەلگەندە «ال!» دەپ بەت-بەتىمەن اتا-اتاسىنىڭ اتىن اتاپ ۇرانداپ، 8 شاقىرىم جەردەن اسىلبەك اۋلىنا اتتى قويىپ بەردى. قالىن كىسى ايقاي-ۇران، «اي، قۇداي، ارۋاقتاپ» ۋلاپ-شۋلاپ، ۇلان-ازار شاڭ قىپ شاۋىپ كەلەدى. ويداعى اۋىلدىڭ توبەسى كورىنگەندە ەلدىڭ كوبى اتتى تەجەي شاۋىپ، كىبىرتىكتەيىن دەستى. باعاناعى قۇدابەكتىڭ جاقياسى كۇرەڭ اتپەن اعىزىپ كوپتىڭ الدىنا شىعىپ، ىركىلمەي اۋىلعا شاۋىپ كەلەدى.

اۋىلعا جارتى شاقىرىم تايانعاندا ىرگەنى ءتۇرىپ قويىپ، ۇيدە بەيقام جاتقان سولداتتار مىلتىقتارىن الا-مالا جۇگىرىپ، قالماقشا بايلاستىرىپ تاستاعان اتتارىنا كەلىپ پانالاپ، مىلتىقتىڭ اۋزىن شابۋىلعا توسەپ تۇرا قالىستى. ەندىركەلەپ شاۋىپ كەلە جاتقان ەسىرىكتەر ۇيلىعىپ توقتاپ قالدى. قۇدابەكتىڭ جاقياسى جالعىز سو بەتىمەن شىعا شاۋىپ، اۋىلدى ءۇش اينالىپ شىقتى. ونىڭ ارتىنان ەرگەن ءبىر ادام بولمادى. كوپشىلىك توقتاپ قالعان سوڭ ورىستار دا وق شىعارمادى. قۇدابەك بالاسى اۋىلدىڭ ار جاعىنا شىعىپ تۇرىپ، كوپكە تۇماعىن بۇلعاپ، اۋىلعا شاپ دەيدى. شاباتىن كوپتە كوت جوق. قۇرى بىر-بىرىنە «ءجۇر-جۇر» دەيدى. اتتارىن قامشىلاسىپ ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر جۇرىسەدى. قاسقىرعا باتا الماعان توبەتتەي كولبەڭدەپ قۇرى ۇيلىعىپ شۋلايدى...

اسىلبەكتىڭ اۋلىندا ۇرەي قالعان جوق. شاۋىپ كەلە جاتقان ەل كورىنگەندە-اق بارلىق اۋىلدىڭ قاتىن-قالاشىنا شەيىن جۇگىرىپ، ورىس جاتقان ۇيگە جينالدى. ورىس پريستاۆپەن ون جەتى. ءوستىپ ەكى جاق سىرەستى دە قالدى. ىمىرت جابىلىپ بارادى. ەلدىڭ ارىنى باسىلىپ قالعان كەزدە اۋىلدان ءۇش-تورت كىسىمەن اسىلبەك بولىس كوپكە جىلاپ كەلدى.

— ماتاي-اي! مەن ساعان نە قىلدىم؟ اۋلىما ات ويناتىپ، ۇرەيىمىزدى ۇشىردىڭ. قاتىندارىمىز بالا تاستاپ، قازانىمىز شاعىلىپ، شاشىلىپ قالدىق. نە قىلساڭدار دا ورىسقا ءبىزدىڭ اۋىلدان اۋلاق اپارىپ قىلساڭدارشى. ورىستى مەن شاقىرىپ كەلگەنىم جوق ەدى»، — دەپ قالتىراپ جىلاپ تۇر.

اتتى بوربايعا سالىپ جىبەرىپ تۇس-تۇسىنان ءار باتىر-اق اكە-بابادان قۇلداپ بولىستى بوقتاپ كەرىپ اپ كەتتى:

— اۋلىنا ورىستى ساقتاپ، جان-جاققا شابۋىلداتىپ، وسى ماتايدىڭ تۇقىمىن قۇرتقاندا قاي جاققا بارىپ جان ساقتايسىڭ. تازا ماتاي، ادال كىسى بولساڭ ورىسىڭدى قولىمىزعا بەر. ءوزىن ءبىز جاققا شىق. ايتپەسە مايموڭكەلەگەن كولگىر ءسوزىڭنىڭ ناسىبايلىق نانىمى جوق. ءتۇتىنىڭدى تۇتىنىنە قوسامىز. شاڭىراعىڭ شاعىلادى... — دەسەدى.

IV

بۇدان كەيىن ونشاقتى كۇن شاماسى تىنىشتىق كۇن ءوتىپ كەتتى. «اقسۋدىڭ بەكەتىنەن الپىس سولداتتى ارجاعىنان ىبىرايىم بولىس الىپ كەلىپ تۇستەنىپ، ەكىندىدە اتتاندى. بەتى اقسۋ قۇلداپ كەلەدى» دەگەندى ەل جاپپاي ەستىپ قالادى. بۇل كۇندە ەلدىڭ الدى تومەنگى قىستاۋىنا شەيىن سىرعىپ قونىپ، پىشەنىن شاۋىپ جاتقان ۋاق. ەستىدىك تە قام قىلدىق. بىرەۋگە بىرەۋ قاراماي، اۋىلداعى بارلىق ەركەك قىل قۇيرىقتى جىلقى قالدىرماي الدىعا سالىپ ايداپ، ەلسىز قۇمعا ۇركىپ كەتتىك.

ەلدەي دەگەن ەلدەن ولگەن. شۇراتتا توبەلەسىپ، بىرنەشە ەلدەيدى استىنا بۇكتەپ يلەپ جاتقاندا ءبىر قاتىن وتكىر كەتپەنمەن موينىنان ءبىر-اق شاۋىپتى-مىس».

مىنا جاقىباي دا سول اكەسىندەي ەر اتانىپ، مىقتى بولماقشى. استىندا وقتاۋداي كۇرەڭ بايگە اتى بار. شۋشىنشى شاپانعا كۇمىس بەلدىكتى مىقىنداي بۋىنىپ، نايمان تىماقتى كوزىنە تامان وقشىرايتا كيگەن. قولىندا بىلەۋىت قامشىدان باسقا قارۋى جوق. جيىرمانىڭ ىشىندەگى ساقال-مۇرتى تەبىندەپ شىعىپ كەلە جاتقان جاس جىگىت. «بول، اتقا مىنىڭدەر، اقساقالدار!» — دەپ قايتا-قايتا كەلە بەردى.

كۇن ۇياسىنا ىلىنە بەرگەندە سماعۇل قاجى ازان شاقىرىپ، قالىڭ كوپ دۋ اتقا ءمىندى. قۇمىرسقاداي قۇجىناپ، ويدان جازىققا شىعا كەلدى. نە بولاردى باستاۋشى، نە قالاي قىلىپ تيەتىندىكتى، كىم قانداي قايرات قىلادى، قالاي سوقتىعادى؟ الدا-جالدا اتىسقاندا قايتەدى، جەڭگەندە قايتەدى، جەڭىلگەندە قايتەدى؟ ورىستى ولتىرە مە، ۇستاي ما؟ ورىس جاتقان اۋىلدى قايتەدى؟ مۇنىڭ ءبىرى اقىلداسىلعان جوق، ايتىلعان جوق. ايتەۋىر اسىلبەك اۋلىنداعى ورىسقا شاپپاق، قارۋ-جاراعىن الماق. ورىستان قالاعا ءتىل جىبەرمەك ەمەس.وسى بەتپەن اۋلىگىپ اتقا ءمىنىپ العان جۇرت ويناقتاپ جازىققا شىعا كەلگەندە «ال!» دەپ بەت-بەتىمەن اتا-اتاسىنىڭ اتىن اتاپ ۇرانداپ، 8 شاقىرىم جەردەن اسىلبەك اۋلىنا اتتى قويىپ بەردى. قالىڭ كىسى ايقاي-ۇران، «اي، قۇداي، ارۋاقتاپ» ۋلاپ-شۋلاپ، ۇلان-ازار شاڭ قىپ شاۋىپ كەلەدى. ويداعى اۋىلدىڭ توبەسى كورىنگەندە ەلدىڭ كوبى اتتى تەجەي شاۋىپ، كىبىرتىكتەيىن دەستى. باعاناعى قۇدابەكتىڭ جاقياسى كۇرەڭ اتپەن اعىزىپ كوپتىڭ الدىنا شىعىپ، ىركىلمەي اۋىلعا شاۋىپ كەلەدى.

اۋىلعا جارتى شاقىرىم تايانعاندا ىرگەنى ءتۇرىپ قويىپ، ۇيدە بەيقام جاتقان سولداتتار مىلتىقتارىن الا-مالا جۇگىرىپ، قالماقشا بايلاستىرىپ تاستاعان اتتارىنا كەلىپ پانالاپ، مىلتىقتىڭ اۋزىن شابۋىلعا توسەپ تۇرا قالىستى. ەندىركەلەپ شاۋىپ كەلە جاتقان ەسىرىكتەر ۇيلىعىپ توقتاپ قالدى. قۇدابەكتىڭ جاقياسى جالعىز سو بەتىمەن شىعا شاۋىپ، اۋىلدى ءۇش اينالىپ شىقتى. ونىڭ ارتىنان ەرگەن ءبىر ادام بولمادى. كوپشىلىك توقتاپ قالعان سوڭ ورىستار دا وق شىعارمادى. قۇدابەك بالاسى اۋىلدىڭ ار جاعىنا شىعىپ تۇرىپ، كوپكە تۇماعىن بۇلعاپ، اۋىلعا شاپ دەيدى. شاباتىن كوپتە كوت جوق قۇرى بىر-بىرىنە «ءجۇر-جۇر» دەيدى. اتتارىن قامشىلاسىپ ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر جۇرىسەدى. قاسقىرعا باتا الماعان توبەتتەي كولبەڭدەپ قۇرى ۇيلىعىپ شۋلايدى...

اسىلبەكتىڭ اۋلىندا ۇرەي قالعان جوق. شاۋىپ كەلە جاتقان ەل كورىنگەندە-اق بارلىق اۋىلدىڭ قاتىن-قالاشىنا شەيىن جۇگىرىپ، ورىس جاتقان ۇيگە جينالدى. ورىس پريستاۆپەن ون جەتى. ءوستىپ ەكى جاق سىرەستى دە قالدى. ىمىرت جابىلىپ بارادى. ەلدىڭ ارىنى باسىلىپ قالعان كەزدە اۋىلدان ءۇش-تورت كىسىمەن اسىلبەك بولىس كوپكە جىلاپ كەلدى.

— ماتاي-اي! مەن ساعان نە قىلدىم؟ اۋلىما ات ويناتىپ، ۇرەيىمىزدى ۇشىردىڭ. قاتىندارىمىز بالا تاستاپ، قازانىمىز شاعىلىپ، شاشىلىپ قالدىق. نە قىلساڭدار دا ورىسقا ءبىزدىڭ اۋىلدان اۋلاق اپارىپ كىلساڭدارشى. ورىستى مەن شاقىرىپ كەلگەنىم جوق ەدى»، — دەپ قالتىراپ جىلاپ تۇر.

اتتى بوربايعا سالىپ جىبەرىپ تۇس-تۇسىنان ءوp باتىر-اق اكە-بابادان قۇلداپ بولىستى بوقتاپ كەرىپ اپ كەتتى:

— اۋلىڭا ورىستى ساقتاپ، جان-جاققا شابۋىلداتىپ، وسى ماتايدىڭ تۇقىمىن قۇرتقاندا قاي جاققا بارىپ جان ساقتايسىڭ. تازا ماتاي، ادال كىسى بولساڭ ورىسىڭدى قولىمىزعا بەر. ءوزىڭ ءبىز جاققا شىق. ايتپەسە مايموڭكەلەگەن كولگىر ءسوزىنىڭ ناسىبايلىق نانىمى جوق. ءتۇتىنىڭدى تۇتىنىنە قوسامىز. شاڭىراعىڭ شاعىلادى... — دەسەدى.

بۇدان كەيىن ونشاقتى كۇن شاماسى تىنىشتىق كۇن ءوتىپ كەتتى. «اقسۋدىڭ بەكەتىنەن الپىس سولداتتى ارجاعىنان ىبىرايىم بولىس الىپ كەلىپ تۇستەنىپ، ەكىندىدە اتتاندى. بەتى اقسۋ قۇلداپ كەلەدى» دەگەندى ەل جاپپاي ەستىپ قالادى. بۇل كۇندە ەلدىڭ الدى تومەنگى قىستاۋىنا شەيىن سىرعىپ قونىپ، پىشەنىن شاۋىپ جاتقان ۋاق. ەستىدىك تە قام قىلدىق. بىرەۋگە بىرەۋ قاراماي، اۋىلداعى بارلىق ەركەك قىل قۇيرىقتى جىلقى قالدىرماي الدىعا سالىپ ايداپ، ەلسىز قۇمعا ۇركىپ كەتتىك.

كۇن ىستىق. ۇزىن كۇن اقوزەك پەن اقسۋدىڭ قۇمىنا، كەلەر ءتۇنى ودان دا تومەن قاشىپ ءجۇرىپ، ەندى كەلەرگى ەرتەڭگىسىن اۋىلعا قاتىناسىپ، حابار الىپ، اۋىلعا كەلدىك. كەلسەك، ورىس كەتىپتى. الپىس شامالى اتتى سولدات ءبىر باستىعىمەن اقسۋدان كەشكە اتتانىپ، تۇنىمەن ءجۇرىپ كەلىپ، بەيقام جاتقان ايتجان اۋلىنا كەلىپ، تاس-تالقان قىپ، مىلتىق اتىپ، قاماپ تۇرىپ، اۋلىنان 10-15 ەركەكتى ۇستاپ الىپ، قولدارىن ارتىنا بايلاپ، جالاڭاشتاپ ايدايدى (مۇنىڭ ىشىندە كەنەمباي جاساۋىل مەن جوعارعى سويىلعا جىعىلعان سولداتتىڭ ءبىرى بولادى).

قولعا ءتۇسىپ قورىققان قازاق «قۇتقارىلادى ەكەم» دەگەن ويمەن جازىقتىنى دا، جازىقسىزدى دا، ءبىرىن-بىرى كورسەتەدى. سولداتتى ۇرعان جەردەگى سويىل سالعانداردىڭ، مىلتىق، قىلىش، كيىم-كەشەك العانداردىڭ ءبارىنىڭ دە اۋىلى ارالانادى. ءبارىن دە باسىپ ۇستاپ الادى. ءبىر قازاق ءبىرىن-بىرى تابادى. كەيبىرىن جۇكتىڭ ارتىنان، كەيبىرىن كەبەجەنىڭ ىشىنەن، كەيبىرىن ۇستىنە قازان قاپ، تەزەك تاستاعان جەروشاقتىڭ ىشىنەن، كەيبىرىن شومەلەنىڭ استىنان تاۋىپ الادى. مۇنىڭ ءبارى دە سولدات ۇرعان، اتقا تالاسقان جازىقتى بولماعانمەن، ايتەۋىر جاسىرىنىپ جاتقان سوڭ «ايىپتى» سانالادى. اياۋسىز رەتتە سابالادى. مىلتىقتىڭ دۇمدەرىمەن مۇقاش مولدالاردى ءتۇيىپ جىبەرىپ، وڭمەنىن ۇزە تالدىرىپ تاستايدى. شومەلەنىڭ استىنان تابىلعان شۇرەگەيدىڭ ەربوسىندارىن سولداتتار كيىزشە باۋراپ تەپكىلەپ، ءتىل-اۋزىن قويدىرادى. ءابيىرى تايماعان، اتقا كوتەرتىپ مىنگىزەتىن اباجاداي سەمىز ايتجان اقساقالداردىڭ بۇقا موينىنان قانىن سورعالاتىپ، جاياۋ ايدايدى. ەسىز اۋىلعا كەلىپ، قازان شاعىپ، قاتىن باسادى. بۋۋلى تەندەردى ءتىلىپ، ىشىندەگى جاراقتى نارسەنى الىپ الادى. اق ۇيلەردىڭ باس قۇرلارىن قىلىشپەن قىرقىپ جىبەرىپ، قيقايتىپ كەتەدى. بويجەتكەن قىز، كەلىنشەكتەردىڭ كامشات قامزولىنا قاداعان اسىل تاس، كۇمىس مونشاقتارىن سىپىرىپ ءۇزىپ، جان قالتاعا سالادى. بايسالدى بايبىشەلەردىڭ بىلەگىندەگى بىلەزىكتى تىزەگە سالىپ مايىستىرىپ جازىپ الىپ، ساقينالارىن ساۋدىراتىپ سۋىرىپ اكەتىسەدى. قاپتاعى استىقتى ءتىلىپ، شاشىپ تاستايدى. اۋىلدا كورىنگەن تەسە، شوت، پىشاق، ۇسكى، كەتپەن، نايزا تەمىرگە شەيىن جيىپ اكەتەدى. قويشى، اياعى وسى جولى اقسۋ بويىنداعى قاينارعا ابدەن ويناقتاپ، ساقاي تەلىباي اقساقالدىڭ اۋلىنان ءتىل جىبەرمەي بار ەركەگىن تاعى ۇستايدى. جەتپىسكە كەلىپ جەر تايانىپ وتىرعان اقساقال تەلىبايدى «كوك قاسقا! باتا!» — دەپ جەلكەلەپ، جاياۋ ايدايدى. وسى جولى ۇستاعان كىسى 150 ادام.

بۇلاردى جاياۋ دۋانعا ايداپ بارادى. بۇل ءىس كوتەرىڭكى ەلدىڭ جىعاسىن ءتۇسىردى. كورمەگەندى كورىپ، كوزىنە كوكالا شىبىن ۇيمەلەپ، 150 كىسىسىنەن ايرىلىپ، قاينار، ساقاي دەگەن ەل ۇلارداي شۋلادى.

150 كىسىنىڭ اقساقالى «كوك قاسقاعا» باتا قىلدىراتىن تەلىباي قاريا. بالاسىنا اس بەرىپ، جيىن جاسايتىن ايتجان وتاعاسى، «قاليپان جۇرتىنا قارسى شىعۋعا بولمايدى، نە قىلسا دا وسى جەردە ءولۋ كەرەك، ولسەڭ — شەيىتسىڭ، ولتىرسەڭ—قازيسىڭ» دەپ ەلگە ۋاعىز ايتىپ، ازان شاقىراتىن قاجى سماعۇل، اسىلبەكتىڭ اۋلىنا شاپقاندا كوپتەن مويىن وزىپ اۋىلدى جالعىز ءۇش اينالىپ شىققان ەر قۇدابەكتىڭ «باتىر» بالاسى جاقيا دا جاياۋ ايداۋدا. قولعا تۇسكەن ەكى سولداتتى مۇسىلمان قىلىپ، دىنگە كىرگەنىنە تاڭبا سالۋ ءۇشىن سۇندەتتەمەككە ۇستارا قايراعان توڭاشا ۇلى يمامباي مولدا دا تابىلىپ، تانۋمەن ايدالىپ بارادى. كوزدى اشىپ- جۇمىپ «يلالداعا» ءتىلىڭدى كەلتىر، دوڭىزدىڭ بالاسى» دەپ «كوليماتۇن-تاباتۇن» ايتىپ قولعا تۇسكەن سولداتقا اقىراتىن مۇقاش مولدا دا قالعىپ قاپالعا كەتىپ بارادى (ۇرىلعان سولدات تانىپ، ۇستاتىپتى). مۇقاش سولداتتارعا «لو يل- لاھا يللاللا، ءمۇحامادۇن راسۋليللا» دەپ ايت دەسە، سولداتتار قاندى اۋزىن جىربيتىپ ايتام دەپ ءتىلى كەلمەسە، مۇقاش مولدا قولىنداعى تاياعىمەن كوزگە تۇرتەدى دەيدى. ورىستىڭ يمان كەلتىرگەنىنە قازاقتىڭ قاتىن-قالاشى جابىلا كۇلەدى بىلەم. ەكى سولدات، ءبىر جاساۋىل جىلقىنى ايىرىپ، اسىلبەك اۋلىنا تۇگەل ايداعاندا ايقايلاپ، ەلدى قوزدىرىپ جىبەرەتىن ەر جۇرەك كادىربەك تە باسى-كوزى شيەدەي قان، كەتىپ بارادى.

بۇلاردىڭ ءبارىن قاپالعا اپارىپ، قاماراي، قاپالدا بۇلاردى كوشەگە الىپ ءجۇرىپ كورسەتىپ، ەڭ اۋىر جازالارمەن جاندارىن قيناعان. قاماپ جاتىپ، ءبىر جارىم ايدان كەيىن مىنا كىسىلەردەن باسقاسىن بوساتتى. تۇتقىندا قالعاندار:

وتەگەن ۇلى ايتجان، وتەگەن ۇلى نادىربەك، ورىسباي ۇلى كادىربەك، ايتجان ۇلى رازبەك، ايتجان ۇلى كاكىمبەك، بەرلى ۇلى بازارباي، ەسىم ۇلى توقسانباي، توڭاشا ۇلى يمامباي، شۇرەگەي ۇلى ەربوسىن، كوكەباي ۇلى ورىسباي، ورىسباي ۇلى شوڭايباي، ساندىباي ۇلى مۇقاش مولدا، جاپالاق ۇلى قوشقارباي، سارسەمباي ۇستا، تەرلىكباي ۇلى سماعۇل قاجى، تەلىباي كاريا، تەلىباي ۇلى داۋلەتباق، قۇدابەك ۇلى جاقيا. سماعۇل قاجى قىس ورتاسىندا بوساندى.

بۇلاردى قاتاڭ قارسىعا قاماعان. جازانىڭ ادامشىلىققا جاتپايتىن اۋىرلارىن ىستەگەن. بۇل ءىس قىستاي سۇراقتان سۇراق بولىپ شاتىلدى. ماسەلەن، جاپالاق ۇلى «مىلتىقتى كىمنەن الدىڭ» دەسە، ول بىرەۋدى كورسەتەدى. ودان «پابەسكە» شىعىپ، شاقىرىپ الىپ بارىپ، جاۋىپ قويادى. سۇراعاندا ول بىرەۋدەن الدىم دەيدى. ونى اپارىپ تاعى جابادى. ول بىرەۋدى كورسەتەدى. ءسويتىپ ءبىر مىلتىق 20 شاقتى كىسىنى ۇستاتتى. اياعىندا ەل بولىپ سويلەسىپ «ەندىگى شاقىرىلىپ بارعان بۇل مىلتىقتى جاقىندا ولگەن بىرەۋدەن الدىم دەسىن. وعان «پابەسكە» شىعىپ كەلگەندە ءولىپ قالدى دەپ ستارشىن، بولىس قاعاز قايىرسىن» دەپ اقىلداسىپ، سولاي قىلىپ، مىلتىقتىڭ سۇراۋىنان قۇتىلدى.

ايتجاننىڭ اس بەرىپ، ەل جيناۋى ساياسي كۇدىك بولىپ، ۇلكەن قاتاڭ جۇمىس بولدى. تەلىبايدىڭ كەك قاسقا ايتىپ باتا قىلعانى ورىسقا بادىرايعان جاۋلىق بولدى. يمامباي مولدانىڭ سولداتتى سۇندەتكە وتىرعىزامىن دەپ ۇستارا قايراعانى «ۇلى كۇنا» بوپ، — مۇقاش مولدانىڭ «يمان ۇيرەتكەنى» وزىنە قاتاڭ ءتيدى. بۇلاردى وزگەدەن جەكە-جەكە قاماپ تاستاعان. الا قىسقا سەرگەلدەڭ بولىپ، قاتىن-بالا، ەلى، جۇرتى شۋلاپ شىقتى. وسى تۇتقىندار اقپان توڭكەرىسىنىڭ «مۇناپاسىمەن» بوسانىپ، ەلگە قوسىلدى.

V

وسىدان كەيىن بۇل ەلدىڭ جىعاسى ءتۇسىپ كەتتى. جالىنداعان جانى جانشىلىپ، ويناقتاعان وت وشكەندەي بولدى. ءار جەردە وسىنداي سەلتەڭ ەتكەندەردىڭ توڭىرەگىن ورىس ۇق جەگەندەي تالقانداپ جىبەردى. اتقا تالاسقان جۇمايدان ون ءبىر كىسى ۇستالدى. وسىنداي شۇرقان شىعىسى بولىپ، ورىس كۇتىنىپ، قالا-قالاعا جابدىق ۇلەستىرىپ، اسكەر قويىلىپ كۇتىنە باستادى. ول جابدىق العان كازاك-ورىس، «قاقولدار» توڭىرەگىندەگى قازاققا قوجايىن-قوقاقتى قوزداتا باستادى. ەل ىشىنە بەت-بەتىمەن قاسقىرشا شاپتى. مالدا ەرىك، باستا بيلىك قالمادى. بۇعىپ جۇرگەن بولىستاردىڭ ارۋاعى كوتەرىلىپ، ەلگە باتا قيمىلداپ، اقىرا باستادى. «ات بەرمەيمىن» دەۋگە ەندى جۇرتتىڭ ءداتى بارمادى. سارقان دەگەن قالاعا كوميسسيا شىعىپ كەلىپ، ماتاي اتىن سول جەردە الدى. مۇنىڭ ىشىندە نۇرتاي قوجاقانوۆ دەگەن ءتىلماش بار. بەيسەمبى دەگەن ستراجنيك قازاق بار. بۇلار ەلدى قىناداي قىرىپ، پارە الدى. جۇرتتى تاسقاياقتاي قاعىستىردى. اسىرەسە «ات بەرمەيمىن» دەپ شاتاق شىعارعان ەلدىڭ بار جاقسى اتىن جازدىرتىپ وتىرىپ، سىپىرىپ الدى. قاينار، ساقاي دەگەن ەلدىڭ سالىق اتى تۇتىنگە ءتۇستى. ەلدە وشاق ەتەر كولىك قالمادى.

VI

بۇدان كەيىن ءبىرقاتار داۋرەن ءوتتى. الماتى جاقتاعى كوتەرىلگەن قازاقتار دا اياعىنان توزدى. بورالداي توبەسىندە بايبوسىن سەكىلدى جاقسى ادامدار دارعا اسىلدى. شۇباراعاش دۋانىنداعى قوزعالعان قارا سادىر ەكى بولىس ەلدىڭ ساباتىن قۇرتىپ، قىرعىزىپ شىعا بەردى. باستىعى مۇحامەديا قاجى قىلىپ 90 كىسىنى اباقتىعا الىپ، تالايىن اتىپ جىبەردى. قاراكەرەي، ماتايدىڭ قىتايعا قاتىسار ەلى ارعى بەت اسىپ كەتتى. قالعان ەل ورىسقا «قاراپ قالعانداي» بولدى. دابىسى جەر جارعان قىرعىز قىرىلىپ، قىتايعا بوسىپ كەتتى. جاركەنت ويازىنداعى البان «جاقسىلارىنىڭ» ءبىرقاتارى قاراقولدا وققا ۇشتى. البان اۋىپ، قالماققا ءوتتى. جەتىسۋعا كوك زەڭبىرەك، پۋلەمەت سۇيرەتكەن اسكەر تولدى. ورىس قاھارىنا ءمىنىپ، كارىن توگىپ، ەلدى بۇركىتتەي ءبۇرىپ، جىگىت الۋعا كىرىستى. ەل ەندى تىپىر ەتە العان جوق. تۇسكەن 18 بەن 32ء-نىڭ اراسىن «ىسپەسكى» قىپ بەرىپ، تۇسكەن جىگىتتى 5 ۇيگە بىردەن ۇلەسىپ الدى. كوتەرىلگەن سادىر دەگەن ەلدەن تۇتىنگە كىسى كەتتى.

ەلدىڭ ەندىگى دالباسى اركىم ءوز باسىن امالداپ قۇتقارۋ بولدى. كەيبىر وداق بەس ۇيلەر ورتاسىنان وزدەرى ىنتىماعىمەن بىرەۋىن جىبەرىپ، ونىڭ شارۋاسىن قالعان ءۇي كوتەرىپ، بەرەكە قىلىسىپ جاتىر. كەيبىرەۋلەرى 5 ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى ناشارلاۋىن ەپتەپ بولىسپەن، ورىسپەن شىعىسىپ، قاراڭعىعا قاماپ «سولداتقا» جىبەرمەك. كەيبىرەۋلەر ايتىسىپ، ورىسقا، بولىسقا شابىسىپ ءجۇر. ورىس-ورمانعا، بولىس- پەسىرگە، اتقامىنەر ءتىلماشقا شاشىلعان شارۋادا ەسەپ جوق. پەسىر، بولىس، ءتىلماش اتقا مىنەر ادام ساۋدا ءىسىنىڭ جۋان ورتاسىنا سىبانا كىرىسكەن. ءبىر بەس ءۇيدىڭ ادامىنان تۇگەل بىردەمە الىپ، ونىڭ لاۋىن باسقا ءبىر جوشىن اعايىنعا اۋدارىپ، قان ساسىتىپ جاتىر... ءاربىر بەس ۇيدەن شىققان جىگىتتى قالعان ءتورت ءۇي كيىندىرمەك. كەيبىر جىگىت ولىمگە بارا جاتىرمىن دەپ وشتەسكەن ۇيلەرىن اياماي، كەرگىپ وتىرىپ كيىم الدىرىپ جاتىر. بالاعىنا بارقىت سالدىرعان شوشىنشى سىم، قىلقارا بەشپەنت، جارتى بىلعارىدان ساپتاما ەتىك، اياعى، موينىنا ورايتىن شارفى مەن قولعاپقا شەيىن الدىرىپ، بۇرىشتا تۇرادى. سەنىڭ — مالىڭ، مەنىڭ جانىم ارداقتى دەيدى. كەيبىر جىگىت قۇبا توبەل كيىممەن، قوڭىر شەكپەنمەن بەس ۇيمەن بەرەكەلەسىپ، باتا الىپ كەتىپ بارادى. مال ايتىپ سويىپ، ۋلاسىپ-شۋلاسىپ، جىگىتتەرىن جونەلتىپ جاتقان ەل.

اقسۋدىڭ بەكەتىنە كوميسسيا كەلىپ، ون بولىس ماتاي جىگىتىن «ولشەپ» الۋعا كىرىستى. ۋ-شۋ، يۋ-قيۋ. بولىس-بولىستىڭ جىگىتتەرىن كەزەكپەن كوميسسيا وتىرعان ۇيگە كىرگىزىپ، جالاڭاشتاپ، دوقتىرلار كورىپ، جازىپ-سىزىپ الىپ جاتىر.جاراماعان اۋرۋدى شىعارىپ جاتىر. ءوز بارماعىن ءوزى كەسىپ، كوزىنە ناسىباي سەۋىپ، سۋىن سورعالاتىپ، پىشاقپەن دەنەسىن ءتىلىپ، توتيايىن جاعىپ ءىسىرىپ، كوميسسيادان قالامىز با دەپ جانىن قيناعاندار از ەمەس. پاراعا كەڭىردەكتەگەن دوقتىر، كوميسسيا نە اۋرۋدى cay دەپ جىبەرىپ، ساۋدى اۋرۋ دەپ جاتىر.

نۇرتاي ءتىلماش اندا-ساندا دالاعا شىتىپ، ساۋەگەي، قىزمەت بىتىرە المايتىن جامان بولىستارعا شاقشيىپ اقىرادى. «جىگىتىن قايدا؟» — دەيدى. بولىستار بۇگەجەكتەپ، قۋداي جورعالايدى. نۇرتايدىڭ مۇنىسى اراق ىشۋگە ادەيى قىلعان ايبارى ەدى. بۇل بولىستار كۇن باتقان سوڭ نۇرتايعا كىسى سالىپ جولىعىپ، اراق تاۋىپ بەرەدى. ەرتەڭ نۇرتاي جۋاسيدى. جۋان جەردەن تۇرعان مىقتى بولىستار، جۋان ادامدار تىلماشپەن شىعىسقان. ولار ادام بازارىن قىزدىرىپ، ايىرباسقا جىگىت سوعىپ ءجۇر. «اۋليەنىڭ» بالاسى بولسا دا «اي قاسقا» بەرسە جەمقورلار ءبىر جوندەپ شىعادى. بولىستىڭ «پەسىرىنىڭ» «كىناعاسىنان» شىعىپ كەتكەندى ويازدىڭ «كىناعاسىنان» بارىپ ۇشىراتىپ، ورنىنا بىرەۋدى جازدىرتۋعا العىشتاردىڭ الىنەن كەلەدى. بۇرىن باپتالىپ، بايلانىپ قويىلعان جىگىتتەر «بارماق باستى» بەرىپ، بارعىسى كەلمەسە، سۋ اياعىنداعى ءبىر كورسەتكەنىن قاتتاتىپ، قايقايىپ شىعا بەرەدى. بالەگە توبەسىنەن تۇسكەندەي سالاقتاپ اناۋ كەلەدى. ول دا پارە... سايلاۋ...

وسىنداي سەرگەلدەڭنەن ون بەس كۇن لايساڭ بولىپ، جىگىت جۇرگىزىلدى. ورىس اربالارىنا جىگىتتەردى ۇشتەن-تورتتەن وتىرعىزعاندا جەردە، كوكتە كۇڭىرەنۋ، ۇلۋ، جىلاۋ، كورىس، ۋ دا شۋ بولىپ كەتتى.

ادامنىڭ داۋسىنان اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي. جەر ىڭىرانىپ كۇڭىرەنگەندەي. ءبىر كەمپىر «جالعىزىمشى- جالعىزىمداپ» بالاسىن جابىسا قۇشاقتاپ اڭىراپ تۇر. ءبىر كەلىنشەك «العانىماي» - لاپ اينالىپ ۇيرىلەدى. «اينالايىن اعا»-لاپ جىلاعان جاس بالالاردىڭ، قىزداردىڭ داۋسى ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى.بۇلاردىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيىپ، وگىزدەي وكىرىپ، كەڭكىلدەپ جىلاپ تۇرعان دوكەي-دوكەي جىگىتتەردىڭ ءتۇرى راسىندا-اق ولىمگە كەتىپ بارا جاتقاندىعىن اڭعارتقانداي. اقتوقىمدى جايدىرىپ، قۇمالاق سالدىرىپ، كەيبىرەۋلەر بال اشتىرىپ جاتىر. كورىنگەن قايىرشىعا ۋىستاپ قۇدايى بەرىپ جۇرگەن ەكىنىڭ ءبىرى. كەيبىر ءتىلدى-اۋىزدى جىگىتتەر قاي-قايداعىنى قوسىپ ولەڭمەن ەل-جۇرتىنا، قونىسىنا قوش ايتىسىپ بارادى. قۇمجارعاندى وتكەنشە ۇلارداي شۋلاپ كورىسكەن قاتىن-قالاش قالعان جوق. سادىر يماندى-ەكەڭ زيراتىنا بارعاندا ماتاي جىگىتىنىڭ ءبارى مولاعا اقشا تاستاپ، قۇران وقىتىپ، مولادان توپىراق ءتۇيىپ الىپ جاتىر. يماندى-ەكەڭ توپىراعى الىس جولدا پالە-قازاعا توتاناق بولادى-مىس. وسىمەن ۇزدىك-سوزدىق جىگىت كوشى جونەلدى. اللاسىنا تاپسىرىپ، كەيىنگى ەل ارتى اياگوزگە شەيىن شىعارىسىپ قايتتى.

بۇل ماتاي جىگىتتەرى ءۇسىنىپ-قابىنىپ سەمەيگە جەتكىزىلەدى. بۇلاردى سەمەيدە ءبىر كازارمانىڭ باراعىنا قامايدى. ءىشى-تىسى بىلعانىپ، ناس بولادى. ادام ۇستىنە ادام جاتادى. ارى اپارۋعا ورىن بولمايدى. قىستاي قامالىپ، باراقتا جاتادى. جىگىتتەردەن قىستاي حات-حابار الىپ جاتتىق. «كازارمادا قارا نانعا قامالىپ جاتىرمىز» دەپ حات سالادى. ءتىپتى تۇك بىلمەيتىن جىگىتتەر ولەڭ شىعارعىش، «ءبايىتشى» بولىپ كەتتى. باسىنا مۇڭ شەردى ولەڭمەن شىعارادى. «قۇدايدىڭ ايداۋىمەن كاپىر تورىنا تۇستىك، مۇسىلمانعا قۋات بەر» دەسەدى. ەندىگى جالعىز قىلاتىن قۋاتى قۇداي بولادى. جۇرت باسىنا سەلبە جىبەرگەن قۇدايدىڭ قۇدىرەتى دەگەن تۇسىنىكپەن قاراڭعى الدانىش، جۇبانىش بولادى. وسى رەتپەن ماتاي جىگىتتەرى قىستاي جاتىپ، كوبى جۇقپالى اۋرۋعا ۇشىرىپ، ولگەنى وندا ءولىپ، ولمەگەنى دەنساۋلىعىن بۇزىپ، ەلگە كەلىپ ءولىستى. كەيبىر جانى قالعان جىگىتتەردىڭ باراقتان «ومىرلىك» ناۋقاستى بولىپ قالعاندارى بار. بۇل جىگىتتەر بوستاندىق بولعان سوپ 17- جىلدىڭ جازىندا ەلگە كەلدى. ەل ەلگە قوسىلدى. «كەبەنەك كيگەن كەلەدى، كەبىن كيگەن كەلمەيدى» دەگەن دەپ ەل توي-تومالاعىن قىلىپ، قۋانىشپەن قايتا كورىستى، تىنشىدى. ءبىراق ومىردە مۇندايلىقتى كورمەگەن اق كوڭىل، بوشالاڭ، قورقاق ەلدىڭ ويىنان قالمايتىن ءبىر ۇلى وقيعا بولدى دا قالدى.

(قولجازبا اراب قارپىندە. ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى: قور — ر-1368؛ تىزبە - 1؛ ءىس - 54).

---