مەزگىل
وگەي انام جاقسىباي قىزى بەيىس مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا ارنايمىن.
اۆتور
كۇن ۇزاق بيلەت الۋدىڭ قامىمەن ابدەن تيتىقتاپ،شارشاپ ءجۇرىپ، وڭاشا كۋپەگە كەپ جايعاسقان سوڭ، بولات دوڭعالاقتاردىڭ ءدۇرسىلىن تىڭداپ شايقاقتاپ جاتىپ، قالعىپ كەتسەم كەرەك، ءدابىر-دۇبىر داۋىستان وياندىم. بايقاسام، ەسىك الدىندا ەكى جولاۋشى تۇر. ءبىرى — كىرپىشەشەننىڭ ينەسىندەي تىكىرەيتىپ شاش قويعان، قالقان قۇلاق،قارا جىگىت، ال ەكىنشىسى — تىم جۇدەۋ، جاق ەتى سۋالعان، سونىسىنا قاراماستان وسى ارقا ايەلدەرىنىڭ سالتىن ساقتاپ كوك جاۋلىق، ونىڭ ۇستىنەن قاقىرايتىپ شارشى تارتقان قارت ادام. بەت الپەتىنە قاراعاندا ۇزاق ۋاقىت توسەك تارتقان، مول سىرقاتى بار جانعا ۇقسايدى. قالتىراعان قولىمەن كىرپى شاش جىگىتتى دەمەۋ ەتىپ، زورعا جىلجىدى.
كىرپى شاشتىڭ كەيپىندە داعدارىس بار.
— ەكەۋى دە ۇستىڭگى ورىن ەكەن عوي، قايتتىم ەندى؟
قارسىداعى استىڭعى ورىندا مانا مەن كىرگەندە ءتۇرى تاس قۇدايعا ۇقساعان مىقىر مويىن ءبىر كوزىلدىرىك گازەت قاراپ وتىرعان ەدى. ەندى كوز سالسام، سول باياعى قالپى، قوزعالماپتى. مىنا ەسىك الدىندا تۇرعانداردى ەلەيتىن ءتۇر بىلدىرمەيدى.
— «وسىنداي ءبىر تيپتەر بولادى-اۋ»، — دەپ ويلايمىن مەن.وندايلار ۇلكەنگە ۇلكەن ەكەن دەپ ىزەت كورسەتپەيدى، كىشىنى كىشى ەكەن دەپ قۇرمەت تۇتپايدى. ال «ءوزىن ءبىر ۇيالتىپ تاستايىن» دەگەن ويمەن وسىنداي ءبىر قىلىعىن بەتىنە سالىق ەتىپ كورشى، سوندا قايتەر ەدى دەيسىڭ عوي. قايتۋشى ەدى، قىسىلمايدى. «ءسىز ءوزىڭىز نە قىل دەپ تۇرسىز؟ مىنە،بيلەتىم ساتىپ العان. اۋرۋ؟ اۋرۋ بولسا قايتەيىن، اۋىرماسىن»، — دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءدال وسىندايلاردى ەل ىشىندە: «وي، ول ما، ول ادام ەمەس، مال عوي» — دەۋشى ەدى. تاۋىپ ايتادى ەكەن عوي. مەن تۇرەگەلدىم دە، كىرپى شاشقا قاراپ:
— ءسىز داعدارماڭىز، دەنى ساۋعا تومەنى نە، جوعارىسى نە، ءبارىبىر ەمەس پە. شەشەي مىنا مەن جاتقان جەرگە جايلاسسىن، — دەدىم. ءسوزىمنىڭ ءبىر ۇشىعىن مىقىر مويىنعا ادەيى تيگىزە سويلەدىم. ءبىراق وعان ءمان بەرىپ جاتقان مىقىر مويىن بولعان جوق.
بوساتىلعان توسەكتىڭ شەتىنە كەلىپ وتىرعان قاريا:
— كوڭىلىڭ اشىلسىن، شىراعىم، ءوزىڭ ءبىر يمان ءجۇزدى بالا ەكەنسىڭ — دەدى ءبولىپ-بولىپ. ال كىرپى شاش بولسا، ءوزىنىڭ ۇلكەن الاقانىنا مەنىڭ قولىمدى سالىپ الدى دا، ريزاشىلىعىن تانىتىپ، قىسا بەردى سىتىرلاتىپ.
بايقايمىن، كىرپى شاش لىپىپ ءجۇر. جۇگىرىپ بارىپ توسەك-ورىن الىپ كەلدى، كەمپىردىڭ جاستىعىن تۇزەدى، ۇستىنە ايقارىپ كورپە جاپتى. سونىسىن كورىپ مەن «اناسى بولۋعا ءتيىستى» — دەگەن توقتامعا كەلدىم. ءبىراق ول ءبىر سوزىندە:
— ءبيشام، تاڭدايىڭ قۇرعاقسىدى عوي دەيمىن، سۋسىن جۇتساڭ قايتەدى — دەپ قالدى كەمپىرگە قاراپ.
— «اناسى بولسا اتىن نەگە اتايدى؟ الدە اپكەسى بولدى ما ەكەن؟ قويشى، كىمى بولسا، ونىسى بولسىن، وندا سەنىڭ نە شارۋاڭ بار؟!» دەگەن ويمەن دالىزگە بەتتەدىم مەن. ءبىر مەزگىلدە تاس قۇدايعا ۇقساپ، مىقىر مويىن، كوزىلدىرىكتى كورشىم دە كۋپەدەن شىقتى. ارتىنا قاراي ءسۇيىر يەگىن نۇسقادى:
— قايدان سايا بولدى؟ ىڭقىلداپ — كۇرسىلدەپ مازانى الىپ ءبىتتى ءتىپتى. بوس ورنى بار كۋپە بولسا، سوعان اۋىستىرساق قايتەدى ءوزىن؟
— ونداعى جولاۋشىلاردىڭ مازاسىن الماي ما ەكەن ويتكەندە؟ — دەدىم مەن ۇناتپاعان ۇنمەن. مۇنىمنىڭ ونشا سىپايى جاۋاپ ەمەس ەكەنىن دە سەزەمىن. دەگەنمەن يت قاعاناعىنا قاقالمايدى دەگەن بار ەمەس پە، اۋىرلاعان ول جوق، اينەگىنىڭ قالىڭدىعى ءبىر ەلى قارا كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان سۇزە قاراپ، ءبىر ءسات تۇردى دا:
— كۇرك-كۇرك جوتەلەدى، جولعا شىعىپ نەسى بار ەكەن. ودان دا اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ ەمدەلمەي مە! ال بۇلار ەمدەلۋدىڭ ورنىنا قىدىرادى. قۇداي بىلەدى دەيىن، ءدال وسى كىسى بار عوي، يت جانىن سۇيرەتىپ، نە ءبىر قۇداسىنا، نەمەسە قۇداسىنىڭ قۇداسىنا توبە كورسەتەم دەپ بارا جاتىر. بۇلار قارا شىبىن سياقتى، جۇقپالى اۋرۋلاردى قارا ورتتەي قاپتاتاتىندار مىنە وسىندايلار، — دەپ ءارى اقتالا، ءارى ءبىر پالەنى تاياي سويلەدى.
ءۇستىرت سويلەپ، جەڭىل بايلام جاساپ تۇرعان بۇل جىگىتتىڭ سوزىنە مەن ءارى كەيىپ، ءارى ويلانىپ قالدىم.
كەييتىن سەبەبىم، وسى مىقىر مويىن سياقتىلاردىڭ العا باسار ىسىمىزگە كەسەلىن تيگىزەر جايىن ءجيى بايقايسىڭ. ەل تۇرمىسىندا ادەت-عۇرىپ دەگەنىڭ عاسىرلاپ قالىپتاسادى. ارينە، ونىڭ جاقسىسى دا، جامانى دا بار. جيرەنەتىنى دە، ۇلگى ەتەرلىگى دە بولادى. ال جاڭاعى مىقىر مويىن سياقتى «جاڭاشىلدار» سونىڭ بايىبىنا بارىپ، مىناسى دۇرىس، مىناسى بۇرىس دەپ سارالاپ جاتپايدى. ءوزى ءبىر بار جامانشىلىقتان ارىلىپ الا قويعانسيدى دا، ءوز كوڭىلى تۇرعىزعان جالعان ءبىر بيىكتەن تومەن قاراپ: «ءبارىن دە جويۋ كەرەك!» دەپ جار سالادى. جۇرت مۇندايلارعا سەسكەنە قارايدى دا، ءوز بويىنداعى اسىلىن دا، جاسىعىن دا قورعاپ قالۋعا تىرىسادى. ال ويلاناتىن سەبەبىم، شىنىندا دا انا مىقىر مويىن ايتقانداي تۋىسسىراپ بارا ما ەكەن بۇل جولاۋشىلار؟ الدە باسقا ءبىر سەبەبى بار ما؟ ولاي بولسا بۇلار قايدان شىقتى؟ قايدا بارماق؟ كىرپى شاش جىگىت كىم؟ اۋرۋ انا شە؟
مەن وسى ءبىر مازاسىز ويمەن تەرەزە الدىندا سىرتقا قاراپ تۇرعانمىن. كوك سىلەمىك مۇنار باسقان اشىق كۇن. تاقتايداي ۇلان-قيىر جازىق دالا. اڭىزاقتى اپتاپ شىلدەنىڭ جۋان ورتاسى بولسا دا، دۇنيە رەڭكى كوگىلدىر، ىزعارلى جەر بوياۋىن ءالى بەرمەگەن. ويپاڭى مەن بيىك-بيىك قىراتى، جۇلگە-جۇلگە تاۋلارى جوق، وسىنداي كوگىلجىم جازىقتاردا كوك جيەگى دە الىستاپ كەتەتىن بولسا كەرەك، تىم قيان شالعايدان كوز ۇشىنا ىلىگىپ، ساعىممەن ويناپ، بەلبەۋلەنە كوتەرىلەتىن ءۇيىرىم-ۇيىرىم، بۇلىڭ-بۇلىڭ، شوق-شوق اعاشتار بەينە تەڭىزدە جۇزگەن عاجايىپ تا جۇمباق الىپ كەمەلەرگە ۇقساپ كوپكە دەيىن تولقىپ، باياۋ جىلجىپ جاقىندايدى دا، اينالىپ ارتقا ءتۇسىپ الىستاعان سايىن الگى ءبىر ويناقى كەيپىنە تەز اۋىسىپ، تاعى دا بۇلاڭداپ، تاعى دا تولقىپ سالا بەرەدى.
ءبىر كەزدە ءدال قۇلاعىمنىڭ تۇبىنەن:
— مىنە، ەندى مەزگىلدىڭ دالاسى باستالدى، — دەگەن داۋىس شىقتى. جالت قاراسام، قاسىمدا كىرپى شاش جىگىت تۇر ەكەن.
مەن بۇل دالا جايىندا جاس كەزىمدە قيان-قىرلى اڭگىمەلەر ەستيتىن ەدىم. ول كەزدە، ءبىر عاجابى، ءبىز بالالار بولىپ اينالا تۇنەرىپ، تۇنجىراپ تۇراتىن نۋ ورماننان قورقاتىنبىز. ال سول شەتسىز-شەكسىز ورماندى ايلاپ كەزسە سەلت ەتپەيتىن ۇلكەندەر: «مەزگىلدىڭ دالاسى قۇردىم عوي، شەتىنە ءبىر شىعا المايسىڭ. نىسانا ەتەر، بەلگىگە الار تۇلدىر تاپپايسىڭ، قالاي قاراپ جۇرسەڭ دە كوسىلىپ جاتقان كەڭ جازىق، اداسىپ كەتۋىڭ وپ-وڭاي»، — دەيتىن.
مەن سوندا اداسسا ورمان ىشىنەن اداسپاي ما، اينالاڭا كوز سالساڭ قىرىمداعى كورىنەر مەديەن دالادا ءقايتىپ اداسۋعا بولادى دەپ تاڭداناتىنمىن. سوندا دا «مەزگىلدىڭ دالاسى» دەگەن ءسوزدى ەستىسەم، ءارى قورقىنىشتى ۇرەيمەن، ءارى قۇمارپاز ارمانمەن ۇمتىلۋشى ەدىم وسى ءبىر عاجايىپ الىسقا.
مىنە، ءبىز، سول مەزگىلدىڭ دالاسىنا ەنىپ كەلەمىز. شىنىندا دا الگى ءبىر بۇلىڭ-بۇلىڭ اعاشتاردىڭ ءبارى دە ازايىپ، كوز ۇشىنا دەيىن بۇلدىراپ كەتە بەرەر كوك تەڭىزگە ۇقساپ جالپاق دالا — ەگىن دالاسى باستالىپ كەتتى.
تەرەزەگە ءۇڭىلىپ تۇرعان كىرپى شاش:
— مەزگىل! — دەپ ءبىر تىنىستادى دا، كۇرسىنىپ الدى. كۇرسىنىسىندە دە، قاراسىندا دا تەرەڭ ءبىر سىر جاتقانداي. — جول بولسا ۇزاق كورىنەدى. تانىسىپ الساق قالاي بولادى؟ مەنىڭ اتىم — مەزگىل.
— مەزگىل؟! — دەپپىن تاڭدانعان كەيىپپەن.
— يە، مەزگىل... مىنا مەزگىلدىڭ دالاسىندا تۋىپپىن.سودان بولسا كەرەك، اتىمدى ازان شاقىرىپ مەزگىل قويىپتى.
ەندى بايقادىم، مەزگىلدىڭ قيىقتاۋ كەلگەن مونگول كوزىنەن جايدارىلىق پەن ۇيىرسەكتىكتى تانىپ تۇرمىن. تانىسۋدىڭ ورايى ەندى كەلگەندەي. مەن ءوز اتىمنىڭ تۋلان ەكەنىن ايتىپ، مانادان بەرى ءتىلىمنىڭ ۇشىنا ورالا بەرگەن سۇراقتى توبەدەن تۇسكەندەي ەتىپ قويىپ قالدىم.
— ال جول بولسىن، مەزگىل؟ مىنا اۋرۋ قاريانى قايدا اپارا جاتىرسىز؟
جىگىت، تەگى، اڭگىمەنى بۇلاي تۇرىپ باستاعىسى كەلمەدى بىلەم.
— قاراعاندىعا، — دەپ سۇلەسوقتاۋ ەتىپ كەلتە قايىردى. سودان كەيىن كۋپەگە كىرىپ كەمپىرگە بىردەمە دەدى دە، كەرى شىقتى. — مۇنداي سوستاۆتا «رەستوران» دەگەنىڭ بولا ما ەكەن؟
— البەتتە.
— ولاي بولسا، سوعان بارىپ سۋسىن ىشە وتىرىپ اڭگىمەلەسەيىك. مىنا اڭىزاق جەل دە تاڭدايىڭدى كەپتىرمەي قوياتىن ەمەس. قاريادان رۇقسات الىپ شىقتىم.
مەن مەزگىلدىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەنشە اسىق ەدىم. سودان با، جىگىت ۇسىنىسىنا قارسىلىق بىلدىرە قويمادىم.
ۆاگون-رەستوراندا ادام ونشا كوپ ەمەس ەكەن. ءبىز وڭاشالاۋ ءبىر ۇستەلگە كەلىپ وتىردىق. اينالا ۇلكەن تەرەزەلەرى بار سامالاداي جارىق رەستوراننان زىرلاپ قالىپ جاتقان دالا كورىنىسى بۇرىنعىدان دا ايقىن، بۇرىنعىدان دا اسەم. ءبىز وتىرعان بەتتەگى سوناۋ شالعاي ەتەكتە جالعىز شۋدا بۇلتقا ۇقساپ بۇلىڭعىراپ ءبىر توبە كورىنەدى. ال مىنا بەتتە قيان الىستا جەر شەگىندەي بولىپ ورمان كوگەرەتىن سياقتانادى. وسى ءبىر جالپاق جازىقتا كوزگە ىلىنەر دە سول ەكەۋى عانا. قاي بەتكە قاراساڭ دا، بولات دوڭعالاققا كەلىپ سوعىلار سارى بالاق تارتقان ەگىن تەڭىزى تۇپ-تۋرا تەمىر جولدان باستالادى دا، كوز ۇشىنا دەيىن قۇلدىراپ ارمانعا الىسقا كەتە بەرەدى.
— ءسويتىپ، قاريا جايىن بىلگىڭىز كەلە مە؟ بۇل ءبىر ۇزاق سونار اڭگىمە. جالىقپاساڭىز، باسىنان ايتايىن، — دەدى مەزگىل ىستىق كوفەدەن ءبىر ۇرتتاپ قويىپ.
— نەگە جالىعايىن، قايتا جول قىسقارادى.
— مەن مىنا قاراعاندى تۇبىندەگى ساران قالاسىندا تۇرامىن. كەن ينجەنەرىمىن، — دەپ باستادى ول اڭگىمەسىن. — قۇدايشىل بولماساق تا ايتا بەرەمىز عوي، قۇداي بىلەدى دەيىن، تاپ بەدەلسىز ەمەسپىن. توپ جارىپ، سۋىرىلىپ شىعار اناۋ ايتقان ونەرىم بار دەمەيمىن، سوندا دا «مەزگىل ءوز ءىسىن بىلمەيدى» دەپ ەشكىم ايتا المايدى. سودان با، كوللەكتيۆ تە، باستىق تا تەرىس قاراپ كورگەن ەمەس. ءوز ىسىڭە مىعىم بولساڭ، بىرەۋگە قيانات جاساماساڭ، تەرىس مىنەز كورسەتپەسەڭ كىمنىڭ كىمدە نە شارۋاسى بار دەيسىڭ، — دەپ ءبىر تىندى مەزگىل. سودان كەيىن شالقايا وتىرىپ، تەمەكىسىن تۇتاتتى دا، كوزىن دالانىڭ قيان شالعاي الىس ءبىر نۇكتەسىنە قاداپ وتىرىپ قالدى. — تۋلان، ءسىز بىلۋگە ءتيىسسىز، ءبىز ءبىر قاربالاس، الاساپىران ومىردە كوكتەپ، ءدان سالىپ كەلە جاتقان جاندارمىز عوي. جولىمىزدىڭ بۇلتارىس — قالتارىسى جوق بولعانىمەن، بۇرالاڭى كوپ. كەيدە ۇندەمەي عانا تىندىرا سالار شارۋا ۇستىندە ورىنسىز داۋرىعىپ بىتەمىز. مەن سوندايدا وسى ءبىر ايقايشىلدىعىمىزدىڭ ءوزى السىزدىگىمىز ەمەس پە ەكەن دەپ تە ويلاپ قالامىن. ايتەۋىر ارتىق كەتەيىك، كەم تۇسەيىك، سونىڭ ءبارى ارماندى ءبىر جارقىن بولاشاق ءۇشىن دەپ تۇسىنەمىز دە، سوعان سەمىرەمىز. قايتسە دە نيەتتە الالىق جوق.
وسىنداي ءبىر كەزەكتى ناۋقاننىڭ كەزى بولاتىن. «ەگەر كوممۋنيزم كۇنىن ءبىر تابان جاقىنداتقىڭ كەلسە، كومىر وندىرۋدەگى توقساندىق جوسپاردى مەزگىلىندە ورىندا!» دەگەن ۇراندى گازەتكە دە ۇستى-ۇستىنە توپەلەپ جازىپ، ءار شاحتاعا دا ىلگىزىپ، قىزىل تاناۋ بولىپ جاتقانبىز. سوعان الاكوڭىل بولدىم با، نەمەنە، ايتەۋىر تۇنىمەن ۇيىقتاي الماي شىقتىم. ەت جۇرەك كەيدە سەزە مە دەيمىن جامانشىلىقتى، قوبالجۋمەن بولدىم. سودان ەرتە تۇرىپ، مەكەمەگە كەلسەم، جۇرت تا جينالىپ قالعان. كۇتىپ وتىرعانداي-اق، ورە تۇرا كەلىپ، ءيىلىپ، ءىلتيپات كورسەتىپ جاتىر. ءبىرى تۇرىپ: «سەنى باستىق توسىپ وتىر»، — دەدى. دەگەنمەن مۇنىڭ ءبىرىن دە جامانشىلىققا جورىمادىم: «ەت ۇيرەنگەن كۇندەلىكتى ناۋقان جايى شىعار» دەپ ويلادىم دا، كىرىپ باردىم. ول ءوزى اناۋ-مىناۋعا سەكەكتەي بەرمەيتىن، ءوز باعاسىن تۇسىنەتىن، جاقىنمىن دەگەندى ءىشى — باۋىرىنا ءبىرجولا تارتىپ تا الا قويمايتىن، الىسپىن دەگەندى ۇزىلدى-كەسىلدى الشاقتاتىپ تا جىبەرە بەرمەيتىن، قايسىسىن بولسا دا «ۇرىمتال جەرىڭ وسى-ay» دەگەن جەردە ۇستايتىن، ورنىقتى جىرىندى ادام ەدى. سول مىنەزىنەن باسەكەڭ دە ايىرىلىپ قالىپتى دالبالاقتاپ جاتىر.
— مەزەكە، مەزگىل جاققا بارىپ قايتۋىڭا تۋرا كەلە مە، الدە قايتەدى؟
ءبىز بولساق، ءجۇرىپ-تۇرۋعا پىسكەن، كونبىس ادامدارمىز عوي:
— تىعىز شارۋا بولىپ تۇرسا... — دەپ كۇمىلجىدىم.
— يە، يە، تىعىز شارۋا. تاپ بۇگىن اتتانعانىڭ ءجون. — ول ۇستەل تارتپاسىنان ءبىر قاعازدى سۋىرىپ الدى دا، شيىرشىقتاپ ءبىراز وتىردى. سوسىن ماعان ۇسىندى.
السام تەلەگرامما ەكەن:
«قايتسەڭ دە جەت. اناڭ ءال ۇستىندە. كورگىسى كەلەدى».
مەزگىل تۋرا ماعان قارادى. شىركىن، كوز اتاۋلى دا قيان-قيلى بولماي ما. مەزگىلدىڭ وسى ءبىر قۋشىق كەلگەن دورەكىلەۋ كەسكىنىندە، انا قيىقشا كەلگەن مونگول كوزىندە دە جان تۇنىعى، اياۋشىلىق پەن سەنگىشتىك بايقالاتىنداي.
يە، مەزگىل تۋرا قارادى ماعان. «ال سوسىن قايتتىڭ؟ اناڭ بايعۇستى كورە الدىڭ با؟» — دەگەن سۇراۋ قىسىپ مەن دە تاعات تاپپاي وتىرمىن.
مەزگىل مەنىڭ وسى ويىمنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي.
— مەن اڭىرىپ وتىرىپ قالىپپىن. قالتىراعان قولىممەن شيىرشىقتالعان تەلەگراممانى ۋقالاي بەرسەم كەرەك. باستىق بولسا، اياۋشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر.
— قامىققانمەن ونەر ەشتەڭە جوق ەندى. بەرىك بول. مۇمكىن الدەقالاي بەرىلە سالعان تەلەگرامما شىعار. مۇمكىن ايىعىپ تا كەتەتىن بولار. وسىندا جۇرت شىعارىپ سالامىز، كومەكتەسەمىز دەپ قامدانىپ جاتىر، مەن دە سولاردىڭ ىشىندەمىن... — دەگەن سياقتى.
وبالى نەشىك، پەيىلىنە راقمەت. ءوز قاسيەتىڭ دە، جورا-جولداستارىڭنىڭ ادامگەرشىلىگى دە وسىندايدا كورىنبەي مە. ايانعانى بولعان جوق، قولىنان كەلگەنىن جاسادى ءبارى دە...
مەن، ءسويتىپ، جول جابدىعىنا كىرىسەيىن دەپ ۇيگە كەلدىم دە، تەلەگراممانى ايەلىمە بەردىم. بۇل قايداعى اناڭ؟ اناڭ بار ما ەدى سەنىڭ؟ — ايەلىمنىڭ ءبىرىنشى سۇراعى وسى بولدى. بۇل بايعۇستا دا كىنا جوق. مەن باسىندا بالالار ۇيىندە تاربيەلەندىم. ودان ءبىراز جىلدى مايداندا وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا وتكەردىك. سوسىن ينستيتۋتقا ءتۇستىم. سوندا ءجۇرىپ سول زامانداسىڭمەن كەزدەستىم. وقۋ دا ءبىتتى، ۇيلەندىك. بالالى-شاعالى بولدىق. سودان جۇمىسقا ورنالاستىق دەگەندەي. ءبىراق وسى جىلداردىڭ ىشىندە «انام بار ەدى» دەگەن ءسوزدى تىسىمنەن شىعارىپ كەرگەن پەندە ەمەسپىن... سول سەبەپتى قايدان كىنالى بولادى ول بيشارا. ءبىراق اناسىنان بەزىپ كەتىپتى دەپ جازعىرا كورمەڭىز. بۇل جەردە مەنىڭ دە كىنام ونشا كوپ بولماسا كەرەك. ءسويتىپ، نە كەرەك، قىسقارتا سويلەگەندە ايەلىمە بار سىردى وسى جەردە باياندادىم دا، مارقۇمنىڭ باسىنا ءبىر ۋىس توپىراق سالۋدى وزىمە پارىز ساناپ، جولعا اتتاندىم.
— كوكشەتاۋعا كەلگەسىن ءبىلدىم، — دەپ جالعادى مەزگىل اڭگىمەسىن. — مەن ىزدەپ كەلە جاتقان ءۇي مەزگىلدىڭ ەسىل جاق شالعاي شەتىنە جاڭا قونىس تەپكەن تىڭ سوۆحوزىندا ەكەن. ولاي قاراي جۇرەتىن اۆتوبۋس ەرتەمەن كەتىپ قالعان. ونى كۇتسەم، تاعى ءبىر كۇنىم بوسقا ولەدى. ەڭ ابزالى تاكسي جالداپ كەتۋ بولدى.
مەن، ءسويتىپ، ءبىر «ۆولگاعا» وتىردىم دا، اينالىپ جۇرەتىن جاڭا تاس جولدى تاستاپ، بۇرىن بالا شاعىمدا تالاي رەت شيىرلاپ ءوزىم جۇرگەن ەسكى جولمەن توتە تارتتىم...
مەن توقتاۋسىز ءجۇرىپ كەلەمىن. ءجۇرىپ كەلە جاتسام دا ۇستارانىڭ جۇزىندە وتىرعاندايمىن. مەگزەۋلى جەرگە جاقىنداعان سايىن جۇرەگىم ورەكپيدى. اۋەلدە بايقالماعان ءبىر سەزىمگە بەرىلگەندەيمىن. كوپ جىلدان بەرى كورىسپەي جات باۋىر بولىپ كەتكەن وسى ءبىر ادام ءسات سايىن قيماسىم بولىپ، قىمبات تارتىپ بارادى. «كورە الماي قالام با»، — دەپ اسىعامىن دا مازاسىزدانامىن. وعان سەبەپشى — جوق-جۇتاڭ بالالىق شاعىمدى وتكەرگەن وسى ءبىر ىستىق ولكە — تۋعان جەر مە دەپ تە شامالايمىن. ءبىر كەزدە بالا جۇرەككە تۇسكەن وتكەن كۇننىڭ ءىز-تاڭبالارى، قايعى-قاسىرەت جايلارى - ۇلى داۋا — ۋاقىتتىڭ ءوز شيپاسىمەن كومەسكى تارتقان قايعى-قاسىرەت جايلارى مىنە، ەندى دۇربىدەن كورىنگەندەي تىم ۇلعايىپ، ايقىن ەلەس بەرەدى دە، سونگەن سەزىمدەردى قارا ورتتەي لاۋلاتادى. — مەزگىل تاعى دا تەمەكى تۇتاتتى. سەزدىرگىسى كەلمەسە دە، قولىنىڭ قالتىراعانىن بايقايمىن. تولقىپ وتىر. — ءورت! ءورت! — دەپ ەكى رەت قايتالاپ تىندى ول. سودان كەيىن بەرى بۇرىلدى. — بۇل دالاداعى قارا ءورت دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— ارينە... ءورتتىڭ اتى ءورت ەمەس پە، — دەپ كۇمىلجىدىم.
مەزگىلدىڭ قاباعىنا كىربەڭ ءىلىندى. داۋسى قاتقىلداۋ شىقتى.
— جوق، تۋلان. مەزگىلدە بۇرىن بولىپ كورمەسەڭىز، قارا ءورت دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيسىز وندا. ونداعان جىل بويى ۇيىسىپ جاتقان ءولى قاۋعا وت تيسە ءبىتتى، اقىر زاماننىڭ كەلگەنى دەپ تۇسىنە بەرىڭىز. قاۋ دەگەنىڭ لاپىلداپ مايشا جانادى. قىزۋى قانداي دەسەڭشى بەت قاراتپايتىن.
جولىڭداعىنىڭ ءبارىن دە جالاپ، جالمايدى دا جىلجي بەرەدى. قىبىرلاعان جان يەسىندە ەس قالمايدى. تايلى تاياعىمەن شىعىپ، كۇن الىسادى، ءتۇن الىسادى، ءبىراق جاھاندى جالپاعىنان جايلاپ العان قارا ءورتتىڭ بەتى قايتپايدى. قۇدايدىڭ دەس بەرىسىندە، قارا نوسەر توگىپ بەرسە، سوندا عانا باسىلادى. ايتپەسە، سەڭدەي سوعىلىسقان حالىقتىڭ ولگەنى ءولىپ، ولمەگەنى جان ساۋعالاپ، بەتىنىڭ اۋعان جاعىنا بوسىپ كەتە بەرەدى. جۇت جەتى اعايىندى دەسە، تاپ مىنا مەزگىلدىڭ دالاسى ءۇشىن سەگىز اعايىندى بولعان-اق شىعار دەيمىن. بالا كەزىمىزدە سونداي قارا ءورتتىڭ تالايىن كوردىك قوي.
...مىنە، ماشينا جىلجىپ كەلەدى. قاي تاراپقا كوز سالمايىن ادامنىڭ اششى تەرىنەن جارالعان ەگىن تەڭىزى — بۇرىن وسى دالانى باسىپ، جانىشتاپ وتەتىن سان الۋان جۇتتاردى كەلمەسكە جىبەرگەن ىرىس تەڭىزى ساحارا سامالىمەن تولقىپ، تەربەلەدى. كوك اسپاندا الا شارپى بۇلت كوشەدى. قۇددى دۇنيە، دۇنيە بولىپ جارالعالى اسپانىندا ءدال وسىلاي الا شارپى بۇلت كوشىپ، دالاسىندا ءدال وسىلاي ەگىن تولقىپ تۇرعانداي. قۇددى بۇل وڭىردە وسى جارقىن كورىنىستەن باسقا وزگە كورىنىس — قۇبىلىستاردىڭ كولەڭكەسى تۇسىگى، وتپەگەن سياقتى. يە، بۇل توسىن كوزگە، ساڭىلاۋى جوق، ويسىز كوزگە عانا سولاي. بايىمداعانعا تالاي-تالاي وقيعالاردىڭ تالاي-تالاي ىزدەرى جاتىر مۇندا.
مىنە، جايقالعان ەگىن اراسىنان الدەبىر تومپەلەر قىلاڭ بەرەدى. ودان ءارى ءشوپ باسقان قول بار. ال سول كولگە قۇلاي بەرىس قاباقتا زىرلاپ ءوتىپ جاتقان زامان تولقىنىنىڭ، زىرلاپ ءوتىپ جاتقان ءار قيلى ادام تولقىندارىنىڭ توقتاپ، تۇنىپ قالعان ءبىر ءساتى — مولالار قارايادى. انا تومپەلەر ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ەسكى جۇرتى، انا مولالار ءبىزدىڭ سول ەسكى اۋىلدىڭ مولاسى. ەكەۋىندە دە وسى دالانى جايپاپ وتكەن قارا ءورتتىڭ ءىزى بار...
جاز بولسا سۋلى، تومارلى، كولدى جەرلەردى ساعالاپ، مەزگىلدىڭ جان بارماس تۇكپىرلەرىنە قاراي سۇعىنا كوشىپ، ىلگەرىلەپ كەتە بەرەتىن ءبىزدىڭ اۋىل 1930 جىلى وسى «تورقا» دەپ اتالاتىن ءشوپتى كولدىڭ ىق جاعىنان قونىس تەپتى. مەن وندا سەگىزدە ەدىم. سەگىزدە بولسام دا، سونداعى كوپ جايلار كوكىرەگىمدە بۇگىنگىدەي سايراپ تۇر. ءالى ەسىمدە، كوكتەمنىڭ جاڭبىرلى ءبىر كۇنىندە شينەلدى ءبىر تاپال كەلدى. باسىنا وتتاي قىزىل جۇلدىزى بار شلەم كيىپ، قولىنا جۋان پورتفەل ۇستاپ كەلگەنىنە دەيىن ۇمىتپاپپىن. جۇرت جينالىپ، كىشكەنە توبەنى اينالا وتىردى. جاڭاعى شينەلدى تاپال توبەنىڭ بيىگىنە شىعىپ الدى دا، قولىن ولاي -بۇلاي سەرمەپ سويلەي بەردى. سودان ەسىمدە قالعانى توز دەگەن ءبىر ءسوز.
سول سول-اق ەكەن، ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە بار ايتاتىنى توز1 بولدى دا كەتتى. ەگىن سالسا دا توز، مال باعىپ، پىشەن شاپسا دا توز. قورا-قوپسى، جايلاردى سالىپ ءبىتىرىپ، ۇيگە ەنگەننەن كەيىن اكەم دە:
— ءبىز ەندى توز بولىپ ۇيىمداستىق، — دەدى.
«توز-ى نەسى؟» — دەپ مەن ويلايمىن. مەنى الدە بالاسىنا ما، بولماسا، ايتقاندى جەتىپ ءوزىم تۇسىنە المايمىن با، قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر ءبىر پەندەدەن تۇرلاۋلى جاۋاپ الا المايمىن.
اكەم مەنىڭ شاپەتى، شاعىن دەنەلى قاعىلەز كىسى ەدى. ءارى مىنەزى دە جۇمساق، كوپ سويلەۋدى بىلمەيتىن-دى. اڭگىمە ايتقانداردى كەزەك قۇپتاپ، قيىقشا كەلگەن مونگول كوزىن كۇلىمدەتىپ ءۇن-تۇنسىز وتىرا بەرەتىنى كوز الدىمدا.
ءوزى دە ءبىر ب ا ق دەگەن مالدى باعىپ، ىستە دەگەن شارۋانى ىستەپ جۇرە بەرەتىن كولدەنەڭ سوزدە جۇمىسى جوق، قوي اۋزىنان شوپ الماستىڭ ءوزى ەدى. سونىسىنا باعىپ كوپ ايتىپ انىقتاۋعا ەرىنە مە، بولماسا، ءوزى دە ايقىن ءتۇسىنىپ جەتپەگەن بە، كىم ءبىلسىن، ول دا:
— توز دەگەن ول كادۋىلگى توز-داعى، — دەپ جاۋاپ بەرەدى.
قىسقاسى، ءبىزدىڭ اۋىل، ءسويتىپ، توز بولىپ ۇيىمداستى. تراكتور دەگەن بولسا دا جوق ول كەزدە. دەگەنمەن سيرەك كورەتىن باسقا سايمانداردىڭ ءبىرسىپىراسى — ات سەيالكاسى بريچكا دەيمىسىڭ، ءشوپ جينايتىن ات تىرناۋىشى، سوقا-سايماندار دەيمىسىڭ، ايتەۋىر اۋىل قوتانىنا جينالا بەردى. قايدان كەلىپ جاتقانىن دا جوندەپ بىلمەيمىن. جالعىز-اق، «انا ءالتي بايدىڭ كوك بىرىشكەسىن جەك تە، شوپكە بار»، «انا تىرناۋىق بايدىڭ كوك قاسقاسىمەن وكىلدى سىرتقى اۋىلعا اپارىپ سال!» دەپ اكەمە ارناپ ءجيى ايتىلاتىن تۇجىرىمدى بۇيرىقتاردان عانا «ە، بۇل بايلاردىڭ دۇنيەسى ەكەن عوي» دەپ شامالايمىن. ول، تەگى، قازىرگى ويىم بولسا كەرەك، ويتكەنى سەگىز جاسار بالانىڭ نەنىڭ قايدان كەلىپ، قايدا كەتىپ جاتقانىندا نە شارۋاسى بولادى دەيسىڭ. جالعىز-اق مەنىڭ ەسىمنەن كەتپەيتىنى سول جىلعى جازدىڭ ايىرىقشا ىستىق بولعانى. ويپىراي، بۇل جەردە سونداي ىستىق بولادى ەكەن-اۋ. قۇبىلادان سوققان اڭىزاق جەر-دۇنيەنى كۇيدىرىپ، قاۋساتىپ جاتتى. توز بولىپ، بىرلەسىپ سالعان، از ەگىنگە قاراساڭ، ءىشىڭ اشيدى. ءسۇت كۇيىندە ساباعى قۋراپ، ءدال سالماعان ماساعى سارعايا قۋىرىلىپ، جەل وتىندە ەلبەكتەيدى دە تۇرادى. الا جازداي سازارىپ ءبىر تامباي قويعان كۇن رەڭكى تىم بۇزىق. سودان تۇرشىگە سەسكەنگەن جۇرت اۋزىندا:
— جىل رەپەتى جاقسى ەمەس. قىس اۋ — جايى قالاي بولار ەكەن؟
— قۇداي ساقتاسىن دا، ءبىر سىرەڭكە باسى ۇشىپ تۇسسە، مەزگىلدىڭ دالاسىندا جالعىز ءتۇپ كودە قالادى دەپ ويلاما!
— قاعىنا تيەدى دەي بەر.
— كەزەكتەسىپ كۇزەت قويعان ءجون. ساق بولعان ءجون.
— وڭشەڭ توبىرلار جيىلىپ توز قۇرىپتى، توزدىرىپ جىبەرۋ كەرەك دەيتىن كورىنەدى وشىككەن بايلار. قاراپ قالادى دەيسىڭ بە؟
ەسكى كۇندى ەسكە السا جۇرت: «ءبىزدىڭ ەلدە انا باي، مىنا باي بولعان» دەسىپ جاتادى. ال مەن بولسام، تۋمىسىمدا ءبىر بايدى كەزدەستىرىپ كورگەن ەمەن. سودان دا «باي» دەسە، زارەم ۇشادى. «باي» دەگەننىڭ كىم بولاتىنىن دا بىلمەيتىن بولسام كەرەك وندا. «باي»، «باي» دەپ جۇرت جامانداي بەرەتىن بولعاندىقتان با، ايتەۋىر ول ماعان كەزدەسكەندى جالماپ، جۇتا بەرەتىن اجداھا سياقتى ەلەستەيتىن-دى. سول ۇرەيدىڭ سالدارى عوي دەيمىن، جۇرت ءسوزىن تىڭداسام، جۇرەگىم تىتىرەنەدى. كورىنبەيتىن ءبىر قۇبىجىق اقىرىن جىلجىپ كەلە جاتقان سياقتانادى ماعان...
ءالى ەسىمدە، جەلدى، اڭىزاق كۇن ەدى. كەش ءتۇستى. جالقىندى ورتتەي قىزارىپ، زورايىپ بارىپ كۇن باتتى. دۇنيە الاۋلاي مۇنارتىپ تۇتىندەپ تۇردى. ۇيگە توسەك سالىندى، مەن جاتقانىمدى عانا بىلەمىن. سودان ويانا كەلسەم، اكەمنىڭ قولىندا ءجۇرمىن. توڭىرەك سامالاداي. اششى ءتۇتىن ءيىسى شىعادى. اينالا وراپ، قاۋلاي جانىپ قارا ءورت كەلەدى. بەت باقتىرماس الدى — ءبىزدىڭ اۋىل. ارتى قارا ءتۇننىڭ وزىندەي قاپ-قارا ۇڭىرەيگەن جوقتىق. ەكىلەنە ءىشىن تارتىپ، جەل سوعادى. جەل سوققان سايىن التىن نايزالار جارق جۇرق ەتىپ ىرعىپ-ىرعىپ تۇسەدى دە، دۋىلداي جونەلەدى. قارعىپ، قورالارعا شىعىپ جاتىر. كەشە عانا ەڭبەكپەن تۇرعىزعان مەكەن-جايلار مىنە ەندى كوز الدىمدا كۇتىر-كۇتىر، كۇرس-كۇرس قۇلاي باستادى. قورا ارقالىقتارىن وراعان سۇعاناق جالىن تىلدەرى سوققان جەلدىڭ كۇشىمەن قارمانارعا ەشتەڭە تابا الماعانداي، ءبىر اۋىق سوزىلا دىرىلدەپ، جالاڭداپ تۇرادى دا، ءۇزىلىپ بارىپ، الداعى تىڭ جەرگە جابىسا قالادى. سودان كەيىن تاعى دا ءدۇر ەتىپ قوزداپ، بالالاپ جاتقانى.
توڭىرەك شۋعا تولى، ازان-قازان. شاۋىلدەپ يت ۇرەدى. ايەلدەر زارلايدى. بارلىعىپ ەركەكتەر ايقايلايدى.
مەن دە اكەمنىڭ قوينىندا جىلاپ ءجۇرمىن. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن جالىن سۋماڭداي باستادى. سودان قورقامىن با، داۋىستاپ اپامدى ىزدەيمىن. ءبىراق قايتىپ كورۋگە جازباپتى ونى ماعان. كەيىن ءبىلدىم عوي، «اقسۇڭقار بالاپانى ءۇشىن تورعا تۇسەدى» دەمەي مە، جاڭىلىستان مەنى ۇيدە قالدى دەپ ويلاپ، لاۋلاعان وتتىڭ ىشىنە قويىپ كەتكەن دە، سودان قايتىپ شىقپاعان.
— ءسويتىپ، اپام سورلى تاعدىر ويىنشىعى ەسەپتى، قايعىلى جاڭساقتىقتىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى... مەن، ءسويتىپ، اپامنان ايىرىلدىم. بالا كەزدىڭ قۋانىشى دا، قايعىسى دا تامىرسىز، نەگىزسىز كەلەدى. تەز تارقايدى دەيدى عوي. مەن وسىنى تەرىس ۇعىم با دەپ شامالايمىن. ويتكەنى قانشا جۇرت جينالدى. مولا باسىنا قالاي باردىق، ءبارى دە ەسىمدە. ءتىپتى اپامنىڭ قىر مۇرىندى قىزىل ءجۇزى، قالىڭ كەلگەن قارا قاسى، باسىن انتەك بۇرىپ تومەن وتىرىپ كۇلگەندە كورىنەتىن اق تىستەرى دە كوز الدىمدا. مەن ونى ۇمىتا المادىم. بىرەۋدەن ءجابىر كورسەم دە، قارنىم اشسا دا، اكەمنەن قالىپ قويسام دا ۇنەمى ەسىمە اپام تۇسەدى دە، بوزداي بەرەمىن. ال بىرەۋ-مىرەۋ شاقىرىپ الىپ، قولىما ءبىر ءۇزىم نان ۇستاتسا، «الدا بايعۇس — اي!» دەپ ارقامنان قاقسا، قايعى-قاسىرەتتىڭ ءبارى ۇمىت بولعان سياقتانادى. اسىر سالىپ، ويناپ كەتە بارامىن. ول ءبىراق كوپكە بارمايدى، جەتىمدىك بۇلتى تەز كەلىپ قايتا ورنايدى.
دەگەنمەن جەر دۇنيەنى جايپاپ كەتكەن وسى ءبىر ورتتەن كەيىن توز ومىرىندە دە، مەنىڭ ومىرىمدە دە ۇلكەن-ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. مايالاعان پىشەنى مەن ءتىرى تۇرعان ەگىنىن، ءۇي-جايى مەن شارۋاشىلىق قۇرالدارىن ورتكە بەرگەن سوڭ توز-دا نە كۇي قالدى دەيسىڭ، توزىپ كەتتى. ال مەن بولسام...
وسى كەزدە پوەزد ءجۇرىسى باسەڭدەي بەردى دە، كىشىگىرىم ستانسياعا كەلىپ توقتادى. مانا ءبىز كەلگەندە قارسى الدىمىزداعى كۇن شىرقاپ توبەگە شىعىپ الىپتى. مەزگىل ساعاتىنا قارادى.
— ەھە، ءتاۋىر-اق وتىرىپپىز عوي. قاريانى تاماقتاندىراتىن ۋاقىت تا بولعان ەكەن. مەن شاي اپارىپ بەرىپ كەلەيىن، — دەپ شيراق باسىپ شىعىپ كەتتى.
وڭاشا قالعاندىقتان با، مەن الا كوڭىل بولىپ وتىرمىن. «ءبىر اناسى ءولىپتى، ءبىر اناسىن ىزدەپ بارا جاتىر. ءبىر قاريانى ەرتىپ كەلە جاتىر.
ءبارى دە جۇمباق بولىپ بارادى»، - دەپ ويلايمىن.
***
ءسويتىپ، مەن ويدا جوقتا جەتىم بولىپ شىعا كەلدىم، ال توز بولسا، توزىپ كەتتى، — دەپ جالعادى مەزگىل اڭگىمەسىن پوەزد قوزعالىپ كەتكەن سوڭ. — ءبىراق توز-دىڭ جاراسى جەڭىل بولدى. قايتا سول توڭىرەكتەگى تالاي توز-دار، تالاي اۋىلدار جينالىپ، كەلەر جىلى «مايبالىق» دەگەن قايران كولدىڭ جاعاسىنا جاڭا قونىس تەپتى، كولحوز بولىپ ۇيىمداستى. قىزىل شاتىرلى، كوك شاتىرلى بيىك-بيىك ۇيلەر كوبەيدى. كۇندە جيىن بولادى، قىزۋ-قىزۋ سوزدەر ايتىلىپ جاتادى. اق كوبىك بولىپ اتتار سابىلادى. ەل-ەلدىڭ اراسىندا شاپقىندار جوسىلادى. ءىزىن قۇرعاتپاي وكىلدەر جۇرەدى، پورتفەل ۇستاپ، مىلتىق اسىنىپ، سوتتار كەلەدى جۋان-جۋان پاپكالاردى ارقالاپ. ويىن-توي، دۋماندار دا كوپ. بولىپ جاتقان بۇل قىزبا، ال كورىنىس — قۇبىلىستاردىڭ كوبىنە مەن تۇسىنبەيمىن. سوندا دا ەل ومىرىندە قاۋىرت ءبىر وزگەرىستەردىڭ بولىپ جاتقانىن اڭداسام كەرەك. مىنە، توزعان توز-دىڭ اقىرى وسىلاي ورگە تارتتى.
ال مەنىڭ ءحالىم مۇلدە مۇشكىل. اكەم جۇمىسقا كەتەدى. مەن ۇيدە جالعىز قالا المايمىن. قايدا بارسا دا قاسىندامىن. شەشەنىڭ جوقتىعىنان ماعان دا، ءۇي ىشىنە دە جۇدەۋشىلىك كىرە باستاعانعا ۇقسايدى. ونى ءيىنى جىرتىلعان كويلەگىمنەن، بۇرىش-بۇرىشتا سالبىراپ تۇراتىن ورمەكشى سىلبىسىنەن، اكەمنىڭ قاباعىنان اڭعارامىن. ۇندەمەيدى، كۇلمەيدى. وسىندايدا ساپ ەتىپ اپام تۇسەدى ەسىمە. ساعىنامىن. كورشىدەگى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن پەشىندە مازداپ جانعان وتتى كورسەم دە كوڭىلىم جۇدەپ، جاسىپ قالامىن. مىنا قاس — كويلەكتى قويساڭشى، اكەم ەكەۋمىز بولىپ تۇتاتقان تەزەكتىڭ بىقسىماي، تۇتىندەمەي انا سياقتى مازداپ جاناتىن ءبىر كۇنى جوق. پەشكە باستى تىعىپ جىبەرىپ، وڭەشتەي ۇرلەپ ۇنەمى قىزىل كەڭىردەك بولامىز دا جاتامىز.
ءوستي-وستي كۇندەر دە وتە بەردى. جىلاۋىق بۇلتتى كۇز ءتۇستى. قيلى ادامدارعا قيلى-قيلى تاعدىر دايىنداپ وتىز ءبىرىنشى جىلدىڭ اتى شۋلى قىسى دا تايانىپ كەلە جاتتى.
سەبەلەپ جاڭبىر بۇركەدى. دۇنيە كۇڭگىرت، جابىڭقى. قىس كەلەرىن تانىتار ىزعار بار اۋادا. سۋعا مالشىنعان قامىس قورانىڭ ىعىندا قۇلاعىن سالبىراتا جۋساپ اق قاپتال ءبىر ارىق ات تۇر. بەلسەندىلەردەن ىعىر بولعان با، كىم ءبىلسىن، مەنى كورىپ قاعا بەرىسكە قاراي اينالا بەرەدى. جاۋىردا مەنىڭ نە شارۋام بار. ءوز الەگىم وزىمدە. كىتابىمدى ارقالاپ، مەكتەپتەن كەلەمىن. توڭىپ كەلەم. جامباستاپ قالعان كون ەتىگىم بار. قوپارىلعان ۇلتانى قايىرىلىپ قالماسىن دەپ اياعىمدى كوتەرىپ باسامىن. جەر لايساڭ. ەتىكتىڭ ءىشى ودان دا وتكىن. جالاڭ اياق سامان ءۇيدىڭ لايىن باسىپ جۇرگەن سياقتىمىن. قورس-قورس ەتەدى.
ۇيدە اكەم جوق. ەرتەمەن تۇرىپ باسقا ءبىر كولحوزعا كەتكەن. قاسىندا كولحوز ىسىنە ارالاسىپ، بەلسەندى اتانىپ جۇرگەن نۇرىم دەگەن جاقىنىمىز بار. قايدا اكەتسە دە سول اكەتتى.
مەن لاي باسىپ ۇيگە جاقىندادىم. سۇستى، سۋىق ۇيگە كىرگىم دە كەلمەيدى. مىنە، تەرەزە الدىنان ءوتتىم. كەنەت پەشتە جانعان وتتى كوردىم. تاعى دا ءورت ەكەن عوي دەپ جۇرەگىم سۋ ەتتى. ءبىراق ءتۇتىن دەگەنىڭ مۇرجادان شىعىپ جاتىر. بىقسىپ جانعان وتتىڭ ءتۇتىنى ەمەس، داۋىلداپ جانعان وتتىڭ ءتۇتىنى. ءتۇيىن-تۇيىن، بۋىن-بۋىن بولىپ بۋداقتاپ شىعادى. «كىم كەلىپ جاقتى ەكەن؟ الدە اكەم بە ەكەن؟» دەگەن ويمەن ۇيگە كىردىم... پەش قاسىندا ءبىر ايەل وتىر. باسىندا قىزىل ءشالى. ۇستىندە باتسايى قامزول. پەش قوينىندا سارى ساماۋىر ىزىلدايدى. ءۇي ءىشى جىپ-جىلى. ءبىراق اكەم جوق. بەيتانىس ايەلدەن باسقا ءبىر پەندە جوق. مەن ەسىك الدىندا بوقشامدى ۇستاپ، ادىرايا قاراپ اڭىرىپ قالدىم.
— سەن مەزگىلمىسىڭ! ءوي، اينالايىن، كەلە عوي، — دەدى ايەل. سونان سوڭ بەتىمنەن ءسۇيدى. قولىما ءبىر ءتۇيىر قانت ۇستاتتى. — توڭدىڭ عوي، كەل، جىلىنا عوي.
مەندە ءۇن جوق. «قولى دا جۇمساق، ءسوزى دە جۇمساق بۇل كىم؟ الدە مەن بىلمەيتىن جاقىن جەكجات، ناعاشىلاردىڭ ءبىرى مە؟» مەن ءبىراق كىمسىڭ دەمەدىم. ول دا پالەنمىن دەپ ايتپادى. دالاعا شىقتىم. كەلدىباي دەيتىن جىرىق تاناۋ ءبىر داۋكەس بالا بولاتىن. سول كەزدەسە كەتتى دە، جاڭالىقتى تابان اۋزىندا جەتكىزدى.
— اكەڭ قاتىن اكەلدى. كوردىڭ بە، ەي؟
«اكەم ايەل الادى-اۋ» — دەگەندى مۇلدە ويلاماسام كەرەك، جىرىق تاناۋدىڭ ءسوزى جاي تۇسكەندەي بولدى. جۇرەگىم اۋىرىپ جۇرە بەردى. سودان كۇن ۇزاق ۇيگە جولامادىم. ەتىك ىشىندەگى لايدى بىلش-بىلش باسىپ، قورا توڭىرەگىندە ءجۇردىم دە قويدىم. بارىنەن بۇرىن اكەمدى قىزعانامىن. ءسويتىپ جۇرگەندە كەش ءتۇستى. ءاۋىل-ۇيدىڭ نۇرىم باستاعان بىرەر ادامى كەلدى. قازانعا اس سالىندى. اكەم بايعۇس بۇرىنعىداي ەمەس سياقتى. «وسى باياعىدا...» — دەپ اڭگىمەنى باياعىدان باستاپ، كوتەرىلە سويلەپ وتىر. اكەم جايدارىلانعان سوڭ، مەنىڭ دە اۋرۋىم تارقاي باستاعان سەكىلدى. قيسايىپ جاتىپ، قازان-وشاق جاققا قارايمىن. ول ءبىر ىعىر ەتكەن دۇنيە ەدى مەنى. ەندى ايەل قولىنا تيگەنى ەپتەپ ماقتانىش تا سياقتى ما قالاي.
اۋىلدى جەردە تاڭ سارعايماي تاماق پىسە مە، سولاي جاتىپ ۇيىقتاپ تا قالىپپىن. ويانا كەلسەم، جىم-جىرت، قاپ-قاراڭعى. قاسىمدا اكەم جوق، جالعىزبىن.
— اكە! قايداسىڭ، اكە؟ — دەدىم شوشىنىپ.
— جاتا عوي، جانىم، مەن وسىندامىن. — اكەم قوزعالاتىن ەمەس. ءبىر جارىم جىل بويى قوينىندا جاتىپ، باۋىر باسىپ، ءيىسىن الىپ قالعاندىق بولسا كەرەك، قارمالاپ ءجۇرىپ قاسىنا باردىم. ويىمدا تۇك تە جوق. «نەگە جالعىز قالدىرعان؟» — دەيمىن قايتا. بارسام، ار جاعىندا تەڭكيىپ بىرەۋ جاتىر. كەنەت جىرىق تاناۋ ويىما ساپ ەتە ءتۇستى: «اكەڭ قاتىن اكەلدى. كوردىڭ بە، ەي؟» — كوردىم. مىنە، ەندى كوردىم.
— مىناۋ كىم، اكە؟ — دەپ سۇرادىم بىلسەم دە.
— ول سەنىڭ بيبىگۇل اناڭ. ساعان اپا بولا كەلدى وسىندا.
— يە، ساعان، اپام ەمەس. بىرەۋدىڭ اپاسى اپا بولمايدى ماعان. كەتسىنشى ءارى. — نامىستانىپ جاتىرمىن. ەرتەڭ جىرىق تاناۋ كەلدىباي: «اكەڭ انا الىپ كەلگەن قاتىننىڭ جانىنا جاتتى. سەن ۇيىقتاپ قالدىڭ. ۇيقىشىل»، — دەپ مازاقتارىندا داۋ جوق. مەن ەكەۋىنىڭ اراسىنا ءتۇستىم دە، اكەمدى قاتتى قۇشاقتاپ جاتىپ الدىم.
...ويانا كەلسەم، ساسكە ءتۇس. توسەكتە اكەم جوق، تەرەزەدەن قارۋى قايتقان كۇز كۇنى سىعالايدى. سونان با، ءۇي ءىشى كوڭىلدى، سەرگەك سەزىلەتىندەي. وڭ جاقتا باتسايى شىمىلدىق جەلبىرەيدى. سونداي ءساندى. پەشتىڭ قارا قوجالاق كۇيەسى دە جوق، شاڭقانداي اق تارتىپ، جالتىرايدى. وت تا مازداپ، قىزا جانىپ جاتىر. ەدەن دە كىردەن تازارىپ قالعان. قىسقاسى، ءبىر قۇدىرەتتى قولدىڭ كۇشىمەن ءۇي دە، كۇن دە وزگەرىپ، ايرىقشا نۇرلانىپ كەتىپتى. كەنەت قازان-وشاق جاعىنان بىرەۋدىڭ جۇرگەنى ەستىلدى. سارى ساماۋىر كۇجىلدەيدى. ماعان: «سەنى كۇتىپ كۇجىلدەيمىن، تۇرەگەل»، — دەيتىن سياقتى. كوزىمدى سالسام، كوك كويلەكتى بىرەۋ ءجۇر. كادىمگى مەنىڭ اپام. ءجۇرىس-تۇرىسى، اينا-قاتەسىز اۋمايدى. «اپا!» — دەپ داۋىستاپ جىبەرە جازداپ توقتادىم. جوق، ول اپام ەمەس، كەشەگى ايەل، تۇندەگى بيبىگۇل دەيتىن ايەل.
مەن تۇرەگەلدىم. قارسى الدىمدا جىلى جۇزبەن كۇلە قاراپ بيبىگۇل تۇر. تىم قىزعانشاق ەكەنسىڭ. اكەڭدى قىزعانىپ سوماداي بولىپ... ۇيات - اي! - دەپ كۇلە مە، كىم ءبىلسىن. مەن تومەن قارادىم.
— انا ۇستىڭدەگىلەردى شەش تە، مىنانى كي! — دەپ ول قاسىما ءبىر تۇيىنشەكتى تاستادى. — تەز كيىن دە، تۇرەگەل، ءشايىڭ سۋىپ قالادى.
تۇيىنشەكتى جازسام، جاڭا تىگىلگەن كويلەك پەن دامبال ەكەن. جاڭا نارسەنى كورمەگەنىمە قانشا بولدى دەسەڭشى، قۋانعانىمنان جۇرەگىم دۇرسىلدەدى. تەز كيىپ الدىم دا، شايعا وتىردىم. پەشتە دۇرىلدەپ وت جانىپ جاتىر. بيبىگۇل مەنىڭ ەسكى كويلەك-دامبالىمدى، دومالاقتاپ الدى دا، وتقا ۇردى.
— بار قىرسىق وسىمەن كەتسىن!
مەن وتقا قاراپ وتىرمىن. ول شاي قۇيىپ بەرىپ وتىر. ەكەۋىمىزدە دە ءۇن جوق. پەش ىشىندە تورسىلداپ، بورسىلداپ مەنىڭ قۇرىم بولىپ كەتكەن كويلەك-دامبالىم جانىپ جاتىر. قىزىق-اي، ەسكى كيىم دەگەنىڭ وتقا سالسا، تەزەك سياقتى بىقسىماي، قامىس سياقتى لاپىلداماي، بىتىرلاپ- شىتىرلاپ جانادى ەكەن عوي. ونى كىم بىلگەن!
ول ءبىرىنشى بولىپ ءۇن قاتتى:
— انا جەلقومنان باسقا كويلەگىڭ جوق پا ەدى؟ نەگە جىرىم-جىرىم بولعان سونشاما؟
— جوق. اپام باردا كوپ بولاتىن. ءبارى دە جىرتىلىپ قالدى.
— اپاڭ قايدا؟
«بىلمەيتىن شىعارسىڭ!» — دەپ قويدىم ىشىمنەن.
— ءولىپ قالعان، — دەپ كەلتە جاۋاپ بەردىم.
بيبىگۇل كۇرسىنىپ قويدى.
— سەندە اپا جوق، مەندە بالا جوق...
— بالاڭ قايدا؟ — دەدىم وقىستان، ويلانباستان.
ول دا جاۋاپتى كەلتە قايىردى.
— ءولىپ قالعان...
كەنەت مەنىڭ كوز الدىما ءورت ەلەستەدى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ونىڭ بالاسى دا مەنىڭ اپاما ۇقساپ، اناسىن ىزدەپ ءجۇرىپ وت ىشىندە قالعان سياقتاندى.
الدە ولگەن بالاسىن ەسىنە الدى ما، بولماسا باسقا قايعىسى بار ما، قايدان بىلەيىن، تومەن سالعان باسىمدى كوتەرسەم، بيبىگۇلدىڭ كوز شاراسى جاسقا تولىپ، مولدىرەپ تۇر ەكەن. بۇل بەيشارانىڭ ءحالى مەنەن دە جامان ەكەن دەيمىن بە، ايتەۋىر، كوڭىلىمدە وعان دەگەن ءبىر اياۋشىلىق پايدا بولدى.
— اپاڭنىڭ جوعىن ەستىگەنمىن، — دەدى ول. — ەستي تۇرا ادەيى كەلدىم، بالا ەتىپ الايىن دەپ كەلدىم.
مەن ۇندەمەدىم. «بالا بولمايمىن!» — دەپ ايتا المادىم. ءبىراق بالا مىنەز دەگەندى قويساڭىزشى، وسى كۇنى ويلاسام كۇلكىم كەلەدى. وتىرىپ، وتىرىپ:
— ءبىراق اكەمنىڭ قاسىنا جاتپايسىڭ. ءويتىپ اپا بولمايدى. سەن تۇگىل ءويتىپ اپام دا جاتىپ كورگەن ەمەس، — دەپپىن.
بيبىگۇل كۇلدى:
— ول راس، ءويتىپ اپا بولمايدى.
ءبىراق ءقازىر كۇلكى بولسا دا، ول كەزدە شىن كوڭىلىم سول عوي. كولدەنەڭ بىرەۋ كەلىپ بار سەنگەن اكەڭنىڭ جانىنا تەڭكيىپ جاتىپ السا، ەندى قايتەسىڭ؟ ول سونى ۇقتى عوي دەيمىن. مەنىڭ دەگەنىمدى ىستەيتىن بولدى. مەن وعان «بالا بولام، ايتقان ءسوزىڭدى تىڭدايمىن»، — دەپ ۋادە بەردىم. سودان كەيىن و دا، مەن دە انتتان تايىپ كورگەن ەمەسپىز. — مەزگىل تاعى دا ەزۋ تارتتى. — ماعان بىلدىرمەي بۇزسا ءوزى بىلەدى، ال كوزىمشە اكەمە ءبىر تايانعان كەزىن بايقاعان ەمەسپىن. سول سەبەپتى، وگەي شەشەنىڭ ايتقانىن مەن دە قايتالاتىپ كورمەدىم.
ءسويتىپ، مەن وگەي شەشەممەن وسىلاي تانىستىم. جاي شارتتاسقانمەن ادام كوڭىلىنە كۇدىك دەگەن كىرە بەرەدى ەكەن عوي. كوپكە دەيىن باۋىر باسىپ كەتە الماي ءجۇردىم. ءسال نارسەدەن كىسى كيىكشە سەكەم الىپ، سوستيىپ قالامىن. ءوستىپ كۇندەر ءوتىپ جاتتى.
ءبىر كۇنى ءبىر توپ بالا اسىق وينادىق. ىشىندە جىرىق تاناۋ كەلدىباي دا بار. مەن ونىڭ اسىعىن ۇتىپ الدىم. ول مەنىڭ جاعامنان الدى:
— اسىعىمدى قايتار. مەن وتىرىك ويناسام، سەن شىندايسىڭ.
— جىبەر دەيمىن، كويلەگىمدى جىرتاسىڭ.
— ول سەنىڭ كويلەگىڭ ەمەس. اكەڭنىڭ قاتىنى بەرگەن ساعان. بەر اسىعىمدى، — دەپ كەلدىباي جاعامنان تارتىپ قالىپ قاق ايىردى دا، تۇرا قاشتى. مەن اۋدەم جەرگە جىبەرمەدىم، قۋىپ جەتتىم دە، جەلكەدەن ءبىردى قوندىرىپ قالپاقتاي ۇشىردىم.
— ال، جىرىق تاناۋ، ساعان كەرەگى وسى عوي، — دەپ ۇستىنە ءمىنىپ الىپ، تومپەشتەي باستادىم.
— ال ساعان كەرەگى شە؟ — قۇلاعىم تىزىلداپ اكەتىپ بارادى. جالت قاراسام، جىرىق تاناۋدىڭ اعاسى:
— ءا، قالقان قۇلاق، ءالىم جەتتى دەگەن قالاي ەكەن؟!
— ءوزى نەگە تيىسەدى كىسىگە؟
كەلدىبايدىڭ اعاسى مەنى تۇرعىزىپ الدى دا، كەۋدەمنەن ءتۇيىپ كەپ جىبەردى. ون ءتورت، ون بەسكە كەلىپ قالعان سويتالداي نەمەگە مەن توتەپ بەرە الايىن با، شالقامنان ءتۇستىم. سول كەزدە بيبىگۇلدىڭ داۋسى شىقتى:
— بۇل جەتىمەك سورلىنى ولتىرەيىن دەپ پە ەدىڭدەر-اي، ەكەۋلەپ؟.. — دەپ جۇگىرىپ كەلدى دە، كەلدىبايدىڭ اعاسىن شاپالاقپەن سارت ەتكىزدى. — ەندىگارى بۋلاي ىستەسەڭ سيراعىڭدى قىرقامىن، ءبىلدىڭ بە. سوقتىققاندارىڭنىڭ سوڭى وسى بولسىن.
مەنىڭ توبەم كوككە جەتتى. ول ماعان قارا اعاشتاي پانا ەكەن عوي.
سويتكەنشە بولمادى. بيبىگۇل مەنى سۇيرەي جەتەلەپ ۇيگە كىردى.
— وزىڭدە دە بار. نەگە سوقتىعاسىڭ سول سودىرلارعا! — دەپ ال كەپ ۇرىس. مەن «مۇنىسى نەسى؟» دەپ جاۋتاڭداپ تۇرمىن. ءبىراق بايقايمىن، ءزىلى جوق سەكىلدى. جەك كورىپ، جەكىپ ۇرىسپايدى، تاياق جەدىڭ دەپ اياپ، جانى اشىپ ۇرسادى. كادۋىلگى ءوز اپامنىڭ ۇرىسقانى سياقتى. مەن ونى قۇشاقتاي الدىم دا، وكسىپ جىلاپ جىبەردىم. بيبىگۇل كەۋدەمنەن يتەرمەدى. قايتا ءوز اناما ۇقساپ باۋىرىنا تارتتى. بايقاسام، ونىڭ دا كوزىندە جاس تۇر. مەن سوندا ول ەكەۋمىزدىڭ مۇڭداس جاندار ەكەنىمىزدى ۇقسام كەرەك، ايتەۋىر بار بالالىق سەزىمىممەن ءبىرجولا قۇلاي بەرىلدىم.
كەيىن ءبىلدىم، بيبىگۇل دە ءسىڭىرى شىققان كەدەيدىڭ قىزى ەكەن. ون بەس جاسىندا زورلىقپەن ءبىر باي شالعا ايەل ۇستىنە توقال بولىپ بارىپتى. سودان جۇرە-بارا ءبىر بالا كوتەرگەن ەكەن، ءۇش جاسقا جەتپەي اۋىرىپ ولگەن. ال باي 28ء-شى جىلى كونفەسكەگە ىلىنگەن سوڭ، بۇل بايعۇس باسىنا بوستاندىق الىپ، بوساپ شىعىپتى. ءبىراق مۇنى كەيىن ءبىلدىم دەدىم عوي. مۇڭداس دەگەندە مەن ونى اياپ ءجۇر دەيسىڭ بە. بالا ماحابباتى دەگەن ۇلكەندەردىڭ وزىنە قالاي قارايتىنىنا قاراي تۋماي ما. بۇل ايەلدەن سونداي ءبىر جىلى سەزىمدى، جۇمساق الاقاندى بايقاسام كەرەك.
ءسويتىپ، مەن وگەي شەشەممەن وسىلاي تابىستىم.
بيبىگۇل ماعان شىن ماعىناسىندا انا بولا ءبىلدى. مەن وعان بالا بولۋعا تىرىستىم. «وگەي شەشە...» — دەسە كوپتىڭ ۇعىمىندا ءبىر عانا ءجابىر-جاپا، ۇرىس-كەرىس تۇرادى. مەن مۇنى ءبىر جاقتى ءۇستىرت ۇعىم دەمەكپىن. ءقازىر ءوز بويىمدا كوزگە تۇسەر جاعىمدى ءبىر قاسيەت بار بولسا، سول وگەي شەشەمنەن كەلگەن قاسيەت دەپ بىلەمىن. «كورە السام جارار ەدى!» — دەپ تاعات تاپپاي اسىعىپ كەلە جاتقانىم دا سودان بولسا كەرەك.
مەن شىداي المادىم:
— سول جاقسى كورگەن اناڭىزدان قايتىپ اجىراسىپ قالدىڭىز؟ ايەلىڭىزگە «انام بار ەدى» دەپ ايتپاعانىڭىزدىڭ ءمانى قالاي؟ — دەپ سۇرادىم.
مەزگىل ويلانا وتىرىپ قالدى. قولايسىز سۇراق قويىپ رەنجىتىپ الدىم با دەپ مەندە دە مازا جوق. «ءوزى ايتسا ايتتى، ايتپاسا نە شارۋام بار ەدى قازبالاپ؟!» — دەپ وكىنەمىن. ەبىن تاپپاعان تۇز جالايدىنىڭ كەرى بولىپ، ساسقانىمنان تەرەزەگە قارايمىن. ماناعىداي ەمەس، جەر بەدەرى دە وزگەرگەن. جازىق دالالار اۋىسىپ بەل-بەلەستەر، ادىر — توبەلەر كوبەيە باستادى. «تەگى، مەزگىلدىڭ دالاسىنان ءوتىپ كەتسەك كەرەك»، — دەپ ويلايمىن.
— بۇل دالاداعى جىندى بوراننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنەسىڭ بە، تۋلان؟ — دەپ سۇرادى مەزگىل وقىستان.
«ارينە، بوراننىڭ اتى بوران ەمەس پە؟!» — دەگىم كەلىپ ءبىر تۇردىم دا، ماناعى ءورت جايىنداعى جاۋابىم ەسىمە ءتۇسىپ، توقتاپ قالدىم.
— جوق، بىلاي ەستىگەنىم بولماسا...
— باسە، بىلمەيسىز. ءوي، سويقان عوي ول ءبىر. قارا ءورت دەگەنىڭ تۇك ەمەس مۇنىڭ جانىندا. ودان ايتەۋىر جول تاۋىپ قۇتىلۋعا بولادى عوي. ال مىنا جىندى بوراننىڭ قارماعىنا ءبىر ىلىكسەڭ، ءتىرى شىعۋىڭ جوق. جوق، جۇت سەگىز اعايىندى ەمەس، توعىز اعايىندى بولعان مىنا مەزگىلدىڭ دالاسىندا. ايلاپ سوققان اق تۇتەك تولاستامايدى-اۋ! جەر مەن كوك استاسىپ، اق كەبىنگە ورانىپ الادى دا، قۇتىرىنا ۇيتقيدى كەپ. وسىندايدا سىرتقا شىقساڭ بولدى، كوز الدىڭدا قارايىپ، قالقايىپ كورىنگەن كورشى ۇيلەردەن تابان استىندا كوز جازاسىڭ دا، اق سۇرقاي قويمالجىڭ ءبىر ءزاھارلى دۇنيەنىڭ ىشىنە ەنىپ جۇرە بەرەسىڭ... ۇيدە وتىرىپ تا راقات تابا المايسىڭ. شوككەن پىلگە ۇقساپ تەرەزە الدىندا تاۋ-تاۋ قار تۇرادى. ءار قيلى ورنەك سالىپ اينەككە قالىڭ قىراۋ قاتادى. كۇن تال ءتۇس بولسا دا، ءوز ءۇيىڭ وتكەن ءتۇننىڭ ءبىر بولشەگىن جاسىرا تىعىپ، ۇستاپ قالعانداي، تىم قاراڭعى تارتادى. سىرتتان كىرگەندە كوزىڭ ۇيرەنگەنشە ءار نارسەنى ءبىر قارمانىپ، مۇگەدەك بولاسىڭ دا قالاسىڭ. پەش مۇرجاسى الدەنەنى ازالاپ، ەرتەڭدى-كەش ۇليدى كەپ. جۇرەگىڭدى تىرنالايدى. اينالاڭ گۋلەگەن جەل بولادى. پەش ماڭىنان باسقا باسپانا تاپپايسىڭ ءتىپتى.
«اناڭىزدان ءقايتىپ اجىراستىڭىز؟» — دەپ سۇرادىڭ عوي جاڭا. ايتايىن. مەن ول كىسىدەن سول جىلى وسىنداي ءبىر جىندى بوراندا اداسىپ قالدىم. تۋعان شەشەمدى مەزگىلدىڭ ءورتى الدى، وگەي شەشەمدى مەزگىلدىڭ بورانى اكەتتى...
وسى كەزدە پوەزد ءبىر ستانسياعا كەلىپ توقتادى. رەستورانعا لاپ قويعان اۋماقتى توپ بۋفەتتى قورشالاپ الدى دا، سىرا سۇراپ، اراق سۇراپ دابىرلاسا باستادى.
— دالاعا شىعىپ از-كەم بوي جازساق قايتەدى؟ — دەدى مەزگىل.
مەن قارسىلىق جاسامادىم. «ە، مىنا وزىمەن بىرگە كەلە جاتقان قاريا — سول بيبىگۇل شەشەسى بولدى عوي» — دەپ مەن دە قوزعالدىم. «ءبىراق، الگىندە ءبيشام دەمەپ پە ەدى؟ — دەگەن تاعى دا ءبىر وي كەلەدى. — بۇل الدە ءۇشىنشى اناسى بولدى ما ەكەن؟»
* * *
پوەزد تاعى دا ىلگەرى جىلجىدى. ءبىز تاعى دا باياعى ورنىمىزعا كەلىپ وتىردىق.
— ول زاماندا زورلىق-زومبىلىق دەگەندە شەك بولعان با، مەنىڭ اكەم ءجابىر كورسە، ءوز اعايىندارىنان كورىپتى، — دەدى مەزگىل. — بويداق كەزىندە ءالدى اعايىندارىنىڭ مالىن باعىپ، وتىن-سۋىن تاسىعانى ءوز الدىنا، كەيىن وتاۋ بولىپ وڭاشا شىققاسىن دا، «بارەكەلدە، بەتىڭنەن جارىلقاسىن!» دەگەندى ەستي الماعان. شابىندىق بولىنسە، جەردىڭ تاز — شاقاتتى جەرلەرىن بەرىپتى. ال ەگىن سالسا، «العان سوقا-سايمانىڭنىڭ مايى، مىنگەن كولىگىڭنىڭ مايى» — دەپ، تۇسكەن شىعىمنىڭ مولىن وزدەرىنە الىپتى. انانىڭ كەزەگى، مىنانىڭ كەزەگى دەيتىندەردىڭ ءبارى دە قيت ەتسە قويشىبايدىكى بولا قالادى. ءۇي ءىشىنىڭ «ءارى وتىر، بەرى وتىرى» سياقتى جاقىندارىنان كورگەن جاپاسى يتەرمەلەدى مە، الدە قاراڭعى بولسا دا زامان اۋقىمىن باعدارلاي ءبىلدى مە، ايتەۋىر، قويشىەكەڭنىڭ جالعىز اتى مەن جالعىز سيىرىن ورتاعا سالىپ، كولحوزعا ءبىرىنشى بولىپ كىرگەنىن بىلەمىن.
— اعايىن اراسىندا ارتىق-كەم دەگەن بولمايدى. ءبارىمىز دە جۇمىلىپ جۇمىس ىستەيمىز. بىرلەستىك، تەڭەستىك دەگەن وسى، — دەدى ول مۇشە بولىپ كەلگەن كۇنى قۋانىپ. اكە قۋانسا بىردەمەنى ءبىلىپ قۋانادى دا. ءبىز قايتىپ قاعاس قالامىز. «وزىمدىكى» دەگەن قانشىق يت ول زامان تۇگىل، وسى كۇننىڭ وزىندە دە اركىمنىڭ ىشىندە كۇشىكتەپ جاتپاي ما، قورامىزدان مال كەتكەنگە جانىمىز ەپتەپ اۋىردى. سوندا دا وگەي شەشەمىز ەكەۋىمىز بولىپ ءبىز دە قۋاتتاپ، ماقۇل دەسىپ جاتىرمىز.
اكەم اۋەلى ورتالىقتىڭ مالىن باقتى. انام ورتالىقتىڭ سيىرىن ساۋدى. سودان كەيىن ەكەۋى دە سارايعا اۋىستى. ول كەزدە ماشينا دەگەنىڭ تۇسكە ەنگەن بە، اكەم ءۇش سىرعاۋىلدى موسى ەتىپ اسىپ الادى دا، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن قول ەلەۋىشپەن بيداي ەلەيدى. قويشىەكەڭ بويى شىرعا بولسا دا، اسا قارۋلى، جيىن-تويلاردا كۇرەسكە ءتۇسىپ، بەلدەسكەندى جىعىپ جۇرەتىن، بالۋان اتانعان كىسى ەدى، ءبىر قاجىمايدى. شاڭىراقتاي ۇلكەن ەلەۋىش تولعان بيدايدى تاعانداپ تۇرىپ الىپ شايقاي بەرەدى، شايقاي بەرەدى. قاس قارايا قولىنا كيىز كىتابىن ۇستاپ ەسەپشى كەلەدى دە: «بۇگىن قويشىەكەڭ پالەن ەڭبەك كۇن تاپتى، پالەن توننا تۇقىم قورىن مازالادى. ءسويتىپ كولحوز قۇرىلىسىنىڭ جاۋلارىنا پالەن توننا سوققى بەردى. جارادى!» — دەيدى ماقتاپ. ەسەپشى اكەمدى وسىلاي ماقتاسا، مەن شەشەم ءۇشىن قالاي ماقتانۋىم كەرەك ەكەنىن تابا المايمىن. ويتكەنى اكەم پالەن توننا تۇقىم قورىن ەلەپ، كولحوز قۇرىلىسىنىڭ جاۋلارىنا پالەن توننا سوققى بەرسە، سول پالەن توننالاردى ءبىر سارايدان شەلەكتەپ تاسىپ ەلەۋىشكە سالاتىن دا، ودان شىققان سوڭ ەكىنشى سارايعا تاسىپ اپارىپ قۇياتىن دا مەنىڭ وگەي شەشەم. ايتەۋىر ءبىردى بىرگە قوسسا، ەكەۋ بولاتىنىن بىلەمىن دە. بيبىگۇل اپام ەكى اكەنىڭ جۇمىسىن اتقارىپ ءجۇر دەپ باعالايمىن.
كۇن سايىن توننالاپ اقتالعان سوڭ شىداسىن با، كوپ كەشىكپەي تازارماعان بيداي قالمادى. ال كولحوز قۇرىلىسىنىڭ جاۋلارى قايتسە دە قۇرىپ كەتە قويمادى.
...تولاسسىز جىندى بوران سوعادى. سونداي تۇندەردى باسپانالاپ ءتورت اياقتى، ەكى اياقتى اش بورىلەر جورتادى مەزگىلدىڭ دالاسىندا. ولار كولحوزدىڭ مالىن توريدى. ولار كولحوزدىڭ سارايلارىن توريدى. قىبىن تاپسا قاراپ قالمايدى، اتادى، شابادى، سوققىعا جىعادى، سويتەدى دە ايداپ اكەتەدى، اربالاپ اكەتەدى.
وسىنداي شابىنشىلىقتان ىعىر بولعان كولحوز بەلسەندىلەرى كۇزەتشىلەردى سەنىمدى دەگەن ادامداردان قويادى. سول سەنىمدى دەگەننىڭ ءبىرى مەنىڭ اكەم بولىپتى.
ول ءبىر كۇنى كەڭسەگە شاقىرىلدى. اۋداننان كەلگەن تۇراقتى وكىل — ءجۇسىپتىڭ ءوزى شاقىرعان. «ءوزى» دەيتىن سەبەبىم بار: ديكتاتور بولۋ ءۇشىن قول استىنداعى حالىقتىڭ از-كوبى، قارايتىن جەردىڭ كولەمدى-كولەمسىزى ەسەپ ەمەس پە دەيمىن. ءبىر ديكتاتور بار، ميلليونداعان حالىقتى بيلەپ، مىڭداعان شاقىرىم جەرگە ءامىرىن جۇرگىزىپ وتىرسا دا مىسە تۇتپايدى. باسقا ەلدەرگە، باسقا جەرلەرگە كوز الارتۋمەن بولادى. ال ەكىنشى ديكتاتور بار، قول استىندا ەلۋ-الپىس قۇرالپى ءۇي بولسا باسقانى ىزدەمەيدى. وندايلار سوعان رازى.
ءجۇسىپ ءبىزدىڭ اۋىلداعى سونداي «ايداعانى ءتورت ەشكى، ىسقىرىعى جەر جاراتىن» كىشكەنە «ديكتاتور» ەدى. ەڭ الدىمەن ونىڭ اۋىلعا قالاي كەلگەنى مەنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمدە. ءۇش ات جەگىپ، ەكى يىعىنا ايقارىپ ەكى ۆينتوۆكا اسىنىپ كەلدى. كەلدى دە شاپقىلاپ ءجۇرىپ كوشەلەردى ارالادى، كوشەلەردى ارالاپ ءجۇرىپ، تارسىلداتىپ مىلتىق اتتى. سىرتتاعىلار قاشىپ ۇيگە تىعىلدى، ۇيدەگىلەر «نە سۇمدىق بولىپ قالدى» دەپ، بوسىپ دالاعا شىقتى.
وسىدان كەيىن ءۇي جاپپاي ءتىنتۋ باستالدى. نە جوق ىزدەيتىنىن كىم ءبىلسىن، قاھار ءجۇسىپ كۇندە ەرتەمەن كوشەنىڭ ءبىر باسىنان تۇسەدى دە، استان-كەستەڭىن شىعارادى. كورپە-جاستىق، توسەك-ورىن جۇلىنعان تاۋىقتاي بۇرقىراپ تەرەزەدەن سىرتقا لاقتىرىلادى. پەش قيراتىلادى. ەسىكتەردىڭ توپساسى جۇلىنادى. ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن، ءبارى دە دالاعا شىعارىلادى. اق قاردا سويلەۋگە اۋزى كەلمەي كەمسەڭدەپ كەمپىر-شال مەن جاس نارەستەلەرگە قارايتىن ءبىر پەندە تابىلمايدى. وسى كۇنى كەلمەسكە كەتكەن سول ءبىر كورىنىستەردى ويلايمىن دا، قايران قالامىن، تۋلان. جابىرلەۋشى دە، جابىرلەنۋشى دە ادامعا ءتان سەزىمدەردەن ادا سەكىلدى. جابىرلەۋشىنىڭ بويىنان: «ەرتەڭ وسى ءۇيدىڭ ءحالى نە بولادى؟ شيەتتەي بالالارى بار ەكەن، اشتان ءولىپ قالماس پا؟» — دەگەن اياۋشىلىق سەزىلمەيدى. قولىنا تۇسكەننىڭ ءبارىن دە سىپىرىپ الىپ، كەڭسەگە قاراي اتتاندىرا بەرەدى. وسىمەن تىنسا جاقسى عوي. تىنبايدى عوي مۇنىمەن. قورا مەن شوشالا كەرتەسىنەن ازىن-اۋلاق ءۇن شىققان، قارىنعا سالعان مايى مەن ەت شىققان ءۇي تايلى-تاياعىمەن جاۋاپقا شاقىرىلادى. قايدان السا ودان السىن، شىندىعى كەرەك بولمايدى. «ۇرلاپ الدىم، جاسىرىپ، سويىپ الدىم» — دەگەندى مويىنداعانشا، تارتاتىن ازاپ پەن جازادا تولاس جوق. سۋىق شوشالاعا قاماعان تالاي انا مەن تالاي بالالاردىڭ جان تاپسىرعانىن كوزىممەن كوردىم، تۋلان. ويلاساڭ، دەنەڭ مۇزدايدى ءتىپتى. حايۋان ەكەش حايۋان دا ءناسىل قالدىرۋعا تىرىسادى ەكەن عوي. ءناسىل قالدىرماسا، تۇقىم-ۇرپاعىمەن قۇرىپ كەتەتىنىن و دا بىلەدى. ءقازىر جەر شارىندا ەكى جارىم ميلليارد حالىق بار دەيمىز. ەگەر سول ەكى جارىم ميللياردتىڭ ءونىم-وسىمىن ەلۋ-اق جىلعا توقتاتار بولسا، جەر بەتىندە ءبىر پەندە قالمايدى ەكەن. ادامزات ۇرپاعى قۇرىپ كەتپەك! كوز جۇگىرتشى، تۋلان، وسىعان. ءوزى قوناقتاپ وتىرعان بۇتاقتى ارالاعان قاھار ءجۇسىپتى نە دەۋگە بولادى؟! قارعىستىڭ قاندايى بار وعان لايىق؟ حايۋان دەرمىسىڭ، مال دەرمىسىڭ؟!
ال جابىرلەنۋشى شە؟ بۇل دا ءبىر وسى كۇنگە دەيىن شەشە الماي قويعان جۇمباق سىرىم: ءبىر ءۇيلى جان بولىپ، وشارىلىپ، تالعاجاۋ ەتىپ وتىرعان كوجەلىگىن تارتىپ الىپ كەتىپ بارا جاتقانعا داۋسىن شىعارىپ ءتىل قاتار ءبىرى جوق قوي. ەرتەڭ اشتان ولەرىن بىلەدى. بىلە تۇرا ۇندەمەيدى. جالىنبايدى. جاعىنبايدى. تومسارعان كۇيدە قالا بەرەدى. ولار قايىر-ساداقا سۇراۋدى دا بىلمەيدى. بالا بولسام دا، بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا. اشتىقتان كوزىنىڭ الدى كۇلتەلەنىپ، اياق-قولى، ءىسىنىپ، بۇرالىپ جاتقانداردىڭ تالايىن كوردىم سول قىستا. بىردەمە بەرسەڭ الادى، جەيدى. ءبىراق ءوز بەتىمەن قولىن سوزبايدى. ەشتەڭەنى دامەتپەيدى دە. وڭمەنىڭنەن وتەر وتكىر كوزىن بىردەمەگە ماعىناسىز قاداپ جاتا بەرەدى. بۇل نە نارسە، تۋلان؟ ەرلىك پە؟ الدە ەزدىك پە؟ بەرەگەن قولىم الاعان دەمەۋشى مە ەدى حالىق؟ بار كۇنىندە قوناقجاي دارقان پەندەلەردىڭ ءولىم اۋزىندا باسقادان تۇك دامەتپەۋىن، دامەتپەي جاتىپ جان تاپسىرۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ جۇمباق بۇل ماعان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇمباق.
ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتە بەرەمىن، تۋلان. ادام بولعان سوڭ، كوكەيدە جۇرگەن سىر عوي بۇل. ەندى قاھار ءجۇسىپتىڭ وزىنە ورالايىق. يە، مەنىڭ اكەمدى سول جۇسەكەڭنىڭ ءوزى شاقىرعان.
— سەن كىمسىڭ؟
— مەن، قو-قويشىبايمىن...
— قوي باعىپ ءجۇرىپ، بايىپ كەتسىن دەپ قويعان عوي. نيەتىنىڭ جامانىن قاراشى. بايلارمەن بايلانىسىڭ جوق پا؟
— جو-جوق...
— جوق بولسا، بار. كولحوز سارايىن كۇزەتەسىڭ. بايقا، قاقپا الدىنان قۇس جورعالاپ وتسە، جاقسىلىق كورەمىن دەپ ويلاما! — دەپ جۇسەكەڭ التى اتارىن سۋىرىپ الىپ اكەمە كەزەنگەن.
قويشىەكەڭدە «جوق بولمايدى» — دەگەن بولعان با، «كولحوز سارايىن كۇزەتسەم، كۇزەتەيىن»، — دەيدى عوي ارينە.
ءسويتىپ، مەنىڭ اكەم كۇزەتكە شىقتى. «كۇزەتسەم، كۇزەتەيىن» دەگەنىمەن، قويشىەكەڭنىڭ تاپسىرىلعان جۇمىسقا سۇلەسوق بولا المايتىنى تاعى بار عوي. كۇن دەمەيدى، ءتۇن دەمەيدى، ساراي ماڭىنان اياعىن اتتاپ باسپايدى. «جۇسەكەڭنىڭ ءوزى ايتتى عوي، قۇس جورعالاپ وتسە، راسىندا دا ۇيات بولار»، — دەپ جۇرەدى دە قويادى. ويتۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ، كۇزدە قۇيعان تۇقىم قورىنىڭ قىس ورتاسىندا جارىم-جارتىسى جوق بولىپ شىعىپتى. ساراي توڭىرەگىندەگىلەردىڭ كۇزەتشىگە دەيىن تۇگەل اۋىستىرىلۋىنىڭ ءمانى دە وسىندا. سودان كەيىن، قايدان كەلىپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن، كولحوز سارايىنا شانا-شانا بيداي كەلىپ تۇسىرىلە باستادى. اشىققان جۇرت وسى شانالاردى، شانادا تەڭكيىپ جاتقان الاشا قاپتاردى تورۋىلدايدى. سول كەزدە ساپ ەتىپ قاھار ءجۇسىپتىڭ ءوزى جەتىپ كەلەدى دە، بالا دەمەيدى، شاعا دەمەيدى، قامشىنىڭ استىنا الادى. «مىنا يتتەردى نەگە قۋمايسىڭ؟!» — دەپ اكەمە اقىرادى. ال قويشىەكەڭ بولسا، ۇندەمەيدى. تۇتاس الاشادان تىگىلگەن قانار قاپتاردىڭ اۋزىن شەشىپ، تۇقىمدىق بيدايدى شەلەكتەپ تاسي بەرەدى.
ءبىر كۇنى وسىنداي ءبىر ءىس ۇستىندە تاعى دا قاھار ءجۇسىپ كەلدى.
— مىنا شەلەكپەن نە ونەدى. قاپتاپ نەگە تاسىمايسىڭدار؟ — دەپ كىلتشى نۇرىمعا ءتوندى.
— بۇل قاپ ەمەس، الاشا عوي، كىم كوتەرە الادى دەيسىڭ، جۇسەكە... — دەيدى نۇرىم اقىرىن عانا.
قاھار ءجۇسىپ مەنىڭ اكەمە باجىرايا قارادى:
— ءاي، قويشىباي، سەنى جۇرت مىقتى دەيدى عوي. مىنا الاشانى كوتەرىپ سارايعا جەتكىزشى، كانە، اقىسىنا ءبىر بۇت بيداي الاسىڭ.
اكەم «راس پا؟» دەگەندەي كىشكەنە كوزىن كۇلىمدەتە قارادى. بۇل كەزدە ءبىزدىڭ ۇيدە دە قاپتىڭ تاقىرلانىپ قالعان كەزى ەدى، يتەرمەلەگەن سول جاي ما، تايىنار ەمەس.
— نەگە قارايسىڭ؟ راس ايتام. ءبىر بۇت تازا بيداي الاسىڭ.
— كوتەرسەم، كوتەرەيىن. تەك دەمەسىن، تيتىعىما سالىپ جىبەرەتىن بولسىن.
مەنىڭ جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى. جاداعاي شانانىڭ ءون بويىن الىپ، تەڭكيىپ جاتقان ءبىر الاشا بيدايدى قالاي كوتەرمەك؟ استىندا قالىپ مەرت بولماس پا؟ ءبىراق ونى ويلاعان ءبىر پەندە جوق. قاھار ءجۇسىپتىڭ قاباعىن باعىپ تۇرعان جۇكشىلەر الاشانى ارقاسىنا قۇلاتا باستادى. دەنەم قالتىرايدى. باقىرايىن دەسەم، دىبىسىم شىقپايدى. جاسقا بۋلىعىپ، ءۇنسىز تۇرمىن.
دەگەنمەن اقىرى قۋانىشپەن تىندى. ەڭ اۋەلى، الاشا اكەمدى شىن باسىپ قالعان سەكىلدەنىپ ەدى. قول-اياعى، باسىن تۇگەل جاۋىپ كەتكەن.
ەندى قاراسام، سارايعا قاراي سۇيرەتىلە قوزعالىپ بارادى. الاشادان اكەمنىڭ قىبىرلاعان وكشەسى عانا كورىنەدى.
ءالى ەسىمدە، تارازىعا سالعان نۇرىم:
— ون سەگىز بۇت، بەس قاداق! — دەپ ناشتەي سويلەدى. داۋىسىندا ءدان ىرزالىق بار.
ءبىز، ءسويتىپ، وگەي شەشەم ەكەۋمىز ءبىر بۇت بيدايدى كوتەرىپ، قۋانا-قۋانا ۇيگە ورالدىق. ءبىراق اكەم كۇزەتكە شىققاننان بەرى ول جازعاندا دا مازا جوق. قاھار ءجۇسىپ اتىپ تاستاي ما دەپ شىن قورقا ما، الدە كولحوز سارايىنا تونگەن ءقاۋىپ كۇشتى مە، بىلمەيمىن، كەش تۇسسە-اق تەرى شالبار، ۇلكەن تۇلىپ كيەدى دە، تىماقتىڭ باۋىن باستىرا بايلايدى. سودان سوڭ توت باسقان ەسكى بىتىرانى ارقاسىنا اسىپ الىپ، اكەمنىڭ سوڭىنان كەتەدى. مەن بولسام، ازىناعان ەسسىز دە قاراڭعى ۇيدە جالعىز قالامىن. سىقسيمانى جاعىپ قويايىن دەسەم، جالپ ەتىپ ءسونىپ قالا بەرەدى. جەلدىڭ قايدان سوعاتىنىن دا بىلمەيسىڭ. جەل قوپسىتقان توبە قاڭىلتىرى بورانمەن ۇيتقىپ تارسىلداي ما، دۇرسىلدەي مە، ءبىر تىنبايدى ايتەۋىر. كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتىپ، شوشىپ ويانامىن. كولحوز جاۋلارى توبەنى كەلىپ قوپارىپ جاتقان سەكىلدەنەدى. تولاسسىز تەرەزە تىسىرلايدى. كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتىپ، تاعى دا شوشىپ ويانامىن. سولباڭ ەتىپ ءبىر كوكجال ءتۇسىپ كەلە جاتقان سياقتانادى. تارس ەتىپ مىلتىق اتىلعانداي بولادى. گۇرس ەتىپ، بىردەمە قۇلاپ تۇسكەن سەكىلدەنەدى. ءبىر اۋىق قاسقىر ۇليدى، ءبىر اۋىق ىڭگالاپ بالا جىلايدى. ايتەۋىر بوراندى دۇنيە قاتەرلى دە، جۇمباق ىزىڭ-شۋعا تولى. مەن ايقاي سالامىن. اكەمدى، بيبىگۇلدى شاقىرامىن. ءبىراق ولار ەندى قايتىپ ورالمايتىن سياقتانادى.
وسىنى ويلاسام، وسى كۇننىڭ وزىندە دە ارقام مۇزداپ جۇرە بەرەدى. قالاي جىندانىپ كەتپەدىم ەكەن دەسەڭىزشى.
سونداي ءبىر ۇرەيلى تۇندەردىڭ ءبىرىن ارتقا سالىپ، تاڭ اتا كوزىم ىلىنگەن ەكەن، جىلاعان داۋىستان شوشىپ وياندىم. قاراسام، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ الىپ، وگەي شەشەم داۋىس ەتىپ وتىر. الدىندا اكەم جاتىر. باسىن تاڭعان شۇبەرەكتەن ۇيىپ قاتقان قان كورىنەدى. كىرىپ، شىعىپ جۇرت ساپىرىلىسادى. ءبارىنىڭ دە ايتاتىنى:
— سوققىعا جىعىپ كەتىپتى.
— الباردىڭ قۇلپىن سىندىرىپ، تۇقىم قورىن تالاپ كەتىپتى.
— بيبىگۇل سورلىنىڭ اياق-قولىن بايلاپ، اۋزىنا شۇبەرەك تىعىپ كەتىپتى!
ءسوز وسى. مەن سورلىدا نە قايرات بار، اكەمدى قۇشاقتاپ باقىرا بەردىم.
ءبىر كەزدە شالقاسىنان ەسىك اشىلدى. ەڭ اۋەلى جارق ەتىپ نايزا، سودان كەيىن اق پيمانىڭ باسى كورىندى. سىرتتان ءبىر قورا ىزعاردى الىپ، جىرىق ەتەك تون كيگەن، الا كوز، ءداۋ قارا كىرىپ كەلە جاتتى. جۇرت تىم-تىرىس. بيبىگۇل تاس ءتۇيىن، دىبىسسىز قالدى. مەن سالماستان تانىدىم. بۇل — ءجۇسىپتىڭ ءوزى.
— قۇلىپتى بۇزىپ العان بيداي قايدا؟ قايدا تىقتىڭدار؟ تاپ!
— كانە؟! — دەپ شەشەمە ءتوندى. مەندە ءۇن جوق. جۇرەگىم سۋىلدايدى. بايقاۋسىزدا كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ءبىر الا كوزىمەن ونى، ءبىر الا كوزىمەن مەنى اتىپ بارا جاتىر. قورىققانىمنان باقىرا بەرىپپىن. باقسام، ول سونداي اقي كوز ەكەن.
— الماعان بيدايدى قايدا تىعادى. ۇرىلار اكەتتى، — دەدى بيبىگۇل.
— تىنتىڭدەر! — دەدى ءجۇسىپ قاسىنداعىلارعا.
وسى ءبىر جالعىز ءسوزدىڭ قانشالىقتى قۇدىرەت-كۇشىنىڭ بارىن مەن جۇسىپتەر كەتكەن سوڭ ءبىلدىم. ەدەن قوپارىلدى، پەش تاس-تالقان بولدى. قورا كەرتەلەرىنە سۋماڭداپ سۇيمەن جۇگىردى. شەشەم ءۇش كۇن سۋىق البارعا قامالىپ شىقتى.
وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ شارۋاسى وڭالمادى. اكەم جاتىپ قالدى. بيبىگۇل ءىستى بولدى. تالعاجاۋ ەتىپ وتىرعان باياعى ءبىر بۇت بيداي بەلسەندىلەردىڭ قولىندا كەتتى.
اش يتتەي ءار ءۇيدى ءبىر تورىپ، ءار قورانى ءبىر تىمىسكىلەپ، شەتكە شىققانعا اۋىز سالىپ جۇرگەن اشتىق ءبىزدىڭ ۇيگە دە ارانىن اشىپ كەلە جاتتى.
— ەندى قايتتىك؟ — دەدى داعدارعان اكەم توسەكتەن باسىن كوتەرىپ، ۇيگە كىرىپ شىعۋعا جاراعان سوڭ.
— يە، ەندى قايتتىك؟
...اينالا شايقالعان تەڭىز بەينەلەس. ۇيتقىپ جىندى بوران سوعادى. الدا تۇتەگەن اق قويمالجىڭنان ارەڭ-ارەڭ كورىنىپ ەكەۋ كەلەدى. ول — مەنىڭ اكەم، ول — مەنىڭ وگەي شەشەم. ارتتا، كىشكەنە قول شانادا مەن وتىرمىن. كۇشىمنىڭ جەتكەنىنشە ۇشەۋ بولىپ، قاتارلاسا جۇرەيىن دەسەم، وعان جاعداي جوق. جامباسىنان باسقان كون ەتىكتىڭ ۇلتانى ءبىر بولەك، ءوزى ءبىر بولەك بولىپ الداقاشان قالعان. مەن تابان اياقپىن. سول سەبەپتى، بيبىگۇل بايعۇس قالىڭ كيگىزگە وراپ، شاناعا وتىرعىزىپ قويدى.
ولار ءبىر باسادى، ەكى باسادى، ىلگەرى جىلجيدى. قول شاپانىڭ سوڭىندا تارتىلعان سىمداي بولىپ، اپ-ايقىن جىپ-جىڭىشكە قوس سىزىق قالادى. جوق، قالمايدى، وكشەلەي قۋعان، جاناپايلاپ قۋعان قار تەڭىزى تولقىنىمەن لىق ەتكىزىپ كومىپ كەلەدى. اق يرەك جولدىڭ كەدىرى مەن بۇدىرى دا كوپ. «شانادا وتىرمىن» دەگەن اتىم عانا. كولدەنەڭ تۇرعان اعجال، اقبايتالدارعا قيالاپ شىققاندا جەل ەكپىنىمەن ءالسىن-الى اۋناپ كەتە بەرەمىن. وندايدا بيبىگۇلدىڭ جىلى الاقانى تاعى دا كەپ دەمەپ، شاناعا وتىرعىزىپ قىمتاپ، شىمقاپ جاتقانى.
الدىمىز سۇپ-سۋىق بەلگىسىزدىك. ءبىراق مەن وعان ونشا كوپ قينالمايمىن. ويتكەنى الدا باياعىنىڭ الىپتارىنشا سونىدان سوقپاق سالىپ كەلە جاتقان اكەم بار. بيبىگۇل بار. سول ەكەۋى بار تۇرعاندا قاي تاراپقا بەت قويىپ جۇرسەك تە، ءبىر جۇرتتان بارىپ شىعارىمىز حاق. جالعىز - اق انا جوعالىپ جاتقان ىزىمىزدەن شوشىنامىن. تۋعان جەردەن مەزگىلدىڭ بورانى ىعىستىرىپ بارادى. ءبىرجولا ىعىستىرىپ بارا جاتقانداي. قايتا اينالىپ كەلۋ جوق، قايتا اينالىپ كورىسۋ جوق سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە قۇلاق تۇندىرا سوققان ۇسكىرىك جەل قوينى -قونىشىمدى ارالايدى. بەينەبىر جىلان ىسىلداپ ارالاپ جۇرگەندەي. ءتىسىم تىسىمە تيمەيدى. قارىنعا تۇسكەن دە قاۋقارلى ەشتەڭە جوق. ول دا ءبىر جاعىنان ءسات سايىن ويعا ورالىپ، مازالايدى.
ءبىز شىققالى، مىنە، ەكى كۇن. كۇناسىز بولساق تا، كۇنالى ەسەپتى، ۇرلانىپ، تۇندە شىقتىق. قايىرسىز ءۇيدىڭ وتى جاعۋلى، توسەك،ورنى جيۋلى، ءتىپتى وگەي شەشەمنەن كەلگەن باتسايى شىمىلدىعى دا قۇرۋلى، ءبارى دە ءوزىمىز بارداعى كۇيىندە قالدى. بۇل — ەكى-ۇش كۇن بولسا دا قاھار ءجۇسىپ سەكەم الماسىن دەپ ءىز تاستاۋ عانا.
جۇرەدى، تۇرادى ولار. تۇندەلەتىپ، ءبىر جاي-مەكەندەرگە كەلەدى. قونعان ءۇيدىڭ وتىنىن ۇساقتايدى، ەسىگىنىڭ الدىن الىپ قالعان تاۋ تەڭىز قاردى ارشيدى. سودان كەيىن سۋىن ءىشىپ، جولعا دەپ ءبىر ۋىس كوجەلىگىن سۇراپ الىپ تاعى دا ىلگەرى كەتەمىز. سوققىدان ءالى ەسىن جيىپ بولماعان اكەم بايعۇس ءجيى توقتايدى. قول شانانىڭ ءجىبى اش بولسىن، توق بولسىن ءبىر مويىمايتىن، ءبىر قاباق شىتپايتىن وگەي شەشەمە، ءدۇلدۇل شەشەمە قايتا-قايتا اۋىسىپ بارادى دا، ۇزاعىراق توقىراپ قالادى. قول شانا ارتىنا ءبىر قارىس قوس سىزىق سالىپ جىلجي بەرەدى...
سودان بەرى وتىز ءبىر جىل ءوتتى. مەن، مىنە، تاعى دا ءدال سول جولمەن كەلەمىن. اق ءسۇتىن بەرمەدى دەگەنىڭ بولماسا، شىن انا بولا بىلگەن، اياۋلى ادامعا اسىعىپ كەلەمىن. ءبىراق قول شانا ەمەس، استىمدا جەلدەن جۇيرىك ماشينا. سوندا دا اسىققان كوڭىلگە ىلەسە الماي ەگىن -ەگىننىڭ اراسىنداعى شوقالاق جولمەن وندىرمەي كەلەدى.
جول!
جول تاعدىرى دا ادام تاعدىرى سياقتى قىزىق بولادى ەكەن عوي، تۋلان. ءبىر كەزدە مۇلگىپ جاتقان قازاق ساحاراسىنا سور اكەلىپ، ىرىسىن اكەتە بەرگەن، بۇكىل ەۆروپاعا ايگىلى اتى شۋلى قاسقا جول ەدى بۇل. ءزىلدىنىڭ مىسى مەن قاراعاندىنىڭ كومىرى وسى جولمەن بارىپ، بۇكىل دۇنيەلىك بازارلاردىڭ ساۋداسىنا تۇسكەن. فرانسۋزدىڭ جىبەگى دە، اعىلشىننىڭ ءجۇن ماتالارى دا وسى جولمەن ايلاپ، جىلداپ ءجۇرىپ جەتكەن-دى. قازاق دالاسىنا بۇل جولمەن ءجابىر جاپا، قۋلىق-سۇمدىق كەلدى، اقشا كەلدى، تەز كەلدى ءبىراق. سامارقاۋ ەلدىڭ ساناسى دا وسى جولمەن وياندى. كەش وياندى، ءبىراق. بۇل جولمەن جاياۋ-جالپىلاپ ءجۇرىپ پۋشكين كەلدى. نەكراسوۆ كەلدى دالاعا. بۇل جولعا قازاق حالقى قاسقىر كورگەن جىلقىشا وسقىرىنا، شوشىنا قاراپ جاقىنداي بەردى، جاقىنداي بەردى... پايداسىن دا كوردى، باسىن دا قۇلدىققا بايلاپ بەردى.
ءسويتىپ، ءبىر كەزدە دۇنيە ءجۇزىنىڭ جەبىرلەرىن بال اراسىنا «مەن مۇندالايتىن» قىزىل گۇلشە وزىنە تارتقان جول — مىنە، ەندى ەگىن اراسىنىڭ شوقىراق سوقپاعىنا اينالىپ كەتىپتى.
يە، تۋلان، جول تاعدىرى دا قىزىق. ءبىر كەزدەگى داڭعىل جولدار ءشوپ شىعىپ، بۇركەۋ تارتادى دا، جوعالادى. سونىدان تاسپاداي بولىپ جاڭا جولدار تۇسەدى. ول جول جاڭا دا جاقسى مەكەن-جايلارعا اپارادى. الداۋ-سۇمدىعى جوق، پالە-جالادان قاعاس، وسەك-عايباتتان ادا قارىم-قاتىناستارعا — ادام قارىم-قاتىناستارىنا اپارادى...
..قايدا اپارارىن ءبىلدىم بە مەن وندا. اكە-شەشەم سۇيرەتكەن قول شانا مەنى قالىڭ ءبىر قاراعايدىڭ ىشىنە الىپ كىردى.
ەڭ جاقسىسى، بوراننان قۇتىلدىق. بىقسىعان تەزەكتەن، قۇر لاپىلداعانىمەن، قىزۋى جوق قامىستان قۇتىلدىق. قاراعاي باسى شايقاقتاپ تۋلايدى. مەزگىلدىڭ بورانىن سول عانا ەسكە سالادى. ال قويىنى بولسا، قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش. ءۇپ ەتكەن جەل تۇرسا، جوسا جونەلەر قالىڭ قاردىڭ قوزعالار ءتۇرى بىلىنبەيدى. توسەگىن مىقتاپ سالىپ العان. ۇلكەندەر بولسا، جۋان-جۋان اعاشتاردى كەسىپ اكەلەدى دە، وتقا تاستايدى. جان-جاققا جالقىن قىزۋىن جايىپ مازداپ، قوزداپ جانادى ول.
ءبىز ەندى جالعىز دا ەمەسپىز. جاڭا ءبىر ءۇي ىشىمەن تابىستىق. ءۇي يەسى سوپاق بەت، سارى ساقالدى نۇرىش دەيتىن ەڭگەزەردەي سارى كىسى. ۇزىن ساپتى اق بالتاسىن جارقىلداتىپ، قۇلاشتاي سوعىپ، قۇلاتىلعان قاراعايلاردى بۇتارلايدى دا جاتادى ۇنەمى؛ سوزبەن دە ءىسى جوق، اكەم سياقتى ۇندەمەيتىن ءبىر پەندە. نۇرەكەڭ ۇندەمەسە دە جاقسى ادام ەدى. شاي ءىشىپ جاتقان ۇستىنە كىرە قالساڭ، ايىر ساۋساقتى، اربيعان قولىمەن بولكە ناننان ۋىستاي ءۇزىپ الادى دا، ايەلگە ءتان جىڭىشكە داۋسىمەن:
— ال، قاعىپ ال! — دەپ ەسىككە لاقتىراتىن. ارينە كەلگەن شارۋانى بىتىرگەن سوڭ قاراپ تۇرام با، جاقسى كورەتىنىمدى جايىلعان ەزۋىممەن تانىتىپ، جايىما جونەلەمىن عوي. جوق، جونەلمەيمىن، العانعا كوڭىلىم كونشىمەسە، ارقامدى ءبىر قيقاڭ ەتكىزىپ تۇرا بەرەمىن. ارقانى قيقاڭداتاتىن سەبەبىم دە بار. باياعى بيبىگۇل اپامنان كەلگەن كويلەكتىڭ جالعىز جاعاسى مەن ومىراۋشاسى عانا قالعان. جات كوزگە كويلەگى بار ەكەن دەسىن دەيمىن بە، قامىت كيگىزگەن اتشا، سول جاعا مەن ومىراۋشانى موينىما ءىلىپ، جالاڭاش ەتىمە شاپان كيىپ جۇرەتىنمىن. نۇرەكەڭ سونىمدى بايقاعان بولسا كەرەك، ءبىر بارعانىمدا ۇستىندەگى كويلەگىن شەشىپ الىپ، مازداپ جانعان وتقا جاعاسىنان بۇرمەلەي ۇستاپ، ارلى-بەرلى، دوڭگەلەتىپ الدى دا، قولىما ۇستاتتى.
— بار، ۇيىڭە بار دا كيىپ ال.
نۇرىش وسىنداي جاقسى ادام.
وسى جاقسى نۇرەكەڭنىڭ ۇيىندە مەنىڭ قىرتىسىم سۇيمەيتىن دە بىرەۋ بار. ول — كوزى تىشقاننىڭ كوزىندەي جىلتىراپ تۇراتىن قۋشىق بەت قارا كىسى — سادىر. ول مەنى كەزدەسكەن جەردە: «ءوي، بوقمۇرىن» دەپ كەمسىتىپ، مۇرنىمنان شەرتىپ كەتەدى. نۇرىش جوقتا بارا قالسام: «نەگە كەلدىڭ، بوقمۇرىن؟ انا مۇرنىڭنىڭ سوراسىن اعىزباي، تابانىڭدى جالتىرات!» — دەپ ايداپ شىعادى. سول سەبەپتى، مەن ونى جەك كورەمىن. جەك كورگەنىمدى قايتەيىن، شىنىمدى ايتسام، قورقامىن ودان. قورقا ءجۇرىپ، اتارعا وعىم تاعى بولمايدى. ويتەتىنىم: سادىر بيبىگۇلمەن كەزدەسسە-اق بولدى، بىردەمەلەردى ايتىپ، ازىلدەي باستايدى. قولايسىز جەرلەرگە قولىن جۇگىرتەدى. سوندا مەن قىزعانىشتان جارىلىپ كەتە جازدايمىن. ءبىراق بيبىگۇل دە ونى ۇناتپايتىن سياقتى. الدىرمايدى:
— كەت ءارى، ىننەن شىققان قاپتەسەرگە ۇقساماي! — دەپ بەتىن قايتارىپ تاستايدى. سوندا عانا جانىم جاي تاپقانداي، سازايىن بەرگەن شەشەمە رازى بولىپ، سادىرعا ىشىمنەن: «وزىڭە دە وسى كەرەك!» — دەپ قويامىن.
سول سادىر مەن اكەم اعاش ارالايدى. نۇرىش جىعىلعان قاراعايلاردى بۇتالايدى.
بۇل كاسىپپەن اينالىسقالى تۇرمىستىڭ بەتى تۇزەلەيىن دەدى. قالاي دەسەڭ دە، نانعا اۋزىمىز ءتيدى. اكەم كەشكە جۇمىستان بوساعان سوڭ، اسحاناعا بارىپ، اق بولكەنى قولتىقتاپ قايتادى. جالعىز عانا قولايسىزدىق بار. نۇرىشتىڭ ءۇيى دە، ءبىز دە قالىڭ جابىلعان قوستا تۇرامىز. ءتايىرى، ىشىپ-جەمىڭ بولسا، دەنى ساۋعا اياز دەگەنىڭ تۇك ەمەس ەكەن عوي. وگەي شەشەم جۋان -جۋان دوڭبەكتەردى الىپ كەلىپ، دۇرىلدەتىپ وتتى جاعادى. كارتوپتى شەلەكتەپ اسادى. اق ناندى، ۇگىلگەن كارتوپتى تويا جەيمىز. سودان كەيىن قابات-قابات جامىلىپ جاتامىز دا قالامىز. تاناۋىمىزدان اق بۋدى پاروۆوزشا بۋداقتاتىپ، ۇيقىعا دا كەتەمىز. ءبىر عانا جامانى — ەرتەسىنە تۇرعاندا قيىن. اينالا قىسقان سارى اياز باسىڭدى كوتەرسەڭ - اق باس سالىپ، جىلى توسەككە قورعالاتا بەرەدى. ءبىر تۇرىپ العان سوڭ مۇرتىڭدى بالتا كەسپەيدى. لاۋلاپ جانعان وتقا تالتايا قاقتانىپ، ەكى بەتىڭ بال-بۇل جانىپ وتىرا بەرەسىڭ. ال، رەتى كەلسە، نۇرەكەڭنىڭ قوسىنا قاراي جالاڭ اياق، جالاڭ باس جۇگىرىپ الا جونەلە بەرەسىڭ. اق قاردا اياعىڭدا لىپاڭنىڭ جوعى دا تۇك ەمەس ەكەن، قارنىڭ توق بولسىن دە!
ءبىراق مەنىڭ بۇل قىزىعىم ۇزاققا بارمادى.
اكەم اۋەلى «باسىم اينالادى»، — دەپ شاعىنا بەرەتىن بولدى. بارا-بارا جاتىپ قالاتىندى دا شىعاردى. وندايدا «قوي كەزەگى» بيبىگۇلگە كەلەدى. ءبىراق وعان سادىر رازى ەمەس. «قويشىباي تويىنعان سوڭ، شولجاڭدايىن دەدى. ءوزى ۇيدە قالىپ، جۇمىسقا ايەلىن جىبەرەتىندى شىعاردى» — دەپ قالادى. ونىمەن دە تىنبادى! ءبىر كۇنى قوسقا كەلىپ قيعىلىقتى سالماسى بار ما!
— پاەكتى بىردەي الاسىڭ دا، جۇمىسقا قاتىنىڭدى جىبەرەسىڭ. ولاي بولمايدى ەندى. نە ورىندى بوسات. نە جۇمىسقا شىق. ەكىنىڭ ءبىرى.
شەشەم بولسا:
— اسىراي الماي جاتقان قىزىل سيراقتارىڭ بار ما ەدى؟! قىپ-قىزىل جىگىتسىڭ، ۇيالسايشى وسىلاي دەۋگە. مەنەن ارتىق قيراتىپ، سەن دە ەشتەڭەنى قىرىپ تاستاعان جوقسىڭ، — دەپ شاپتىعا سويلەدى.
ال اكەم بولسا، ۇندەمەي قالدى. ەرتەڭىنە:
— ايتتى — ايتپادى، سادىردان ۇيات بولدى. بۇگىن جامان سياقتى ەمەسپىن. ءوزىم بارعانىم ءجون بولار، — دەپ جۇمىسقا كەتتى. ءبىراق سول كەتكەنى كەتكەن بولدى. قايتىپ قوسقا كىرە المادى. ەڭكەيىپ اعاش ارالاپ جاتقان كەزىندە:
— كوزىم قاراۋىتىپ بارادى، تۇرا تۇرشى، سادىر، — دەپ وتىرىپ جاتىپتى دا، ءوتىپ جۇرە بەرىپتى...
وسى كەزدە رەستوران كۋحنياسىنان شىجىلداپ، بۇرقىراي شىققان ەكى بيفشتەكس «بىلاي تۇرىڭدار، جول بەرىڭدەر، مەن كەلەمىن!» — دەگەندەي ءار اۋىزدىڭ سىلەكەيىن شۇبىرتىپ، ءبىزدىڭ الدىمىزعا كەلىپ توقتادى. مەن ءبىر ريۋمكا كونياكتى قۇتتى ورنىنا اتتاندىرىپ جىبەردىم دە، قۋىرىلعان ەتتى الا بەرىپ، ويلانىپ قالدىم. كوز الدىما بالا مەزگىلدىڭ ءسىبىر ورمانىنىڭ ىشىندەگى ءحالىن، مۇشكىل ءحالىن، ەلەستەتەتىن سياقتىمىن. سودان كەيىن نە ىستەدى ەكەن بۇل بايعۇس؟ الدە اق قاردىڭ، كوك مۇزدىڭ ۇستىندە جالاڭ اياق ءجۇرىپ ەل اقتادى ما؟ الدە...
مەنىڭ ويىمدى مەزگىلدىڭ داۋسى ءبولدى:
— اكە، كەتكەن سوڭ بىزدە نە كۇي قالدى دەيسىڭ، تۋلان. بيبىگۇل اۋەلى سادىرعا سەرىك بولىپ، اعاش ارالاپ ءجۇردى. ءبىراق بۇرىنعىداي ەمەس، جوق نارسەگە كەيىپ، قاباق شىتاتىن مىنەز شىعاردى. بىقسىپ، وت جانباسا دا، بايقاۋسىزدا قازاننىڭ ءتۇبى كۇيە باستاسا دا، «قۇدايى قۇرعىر، قۋ قۇداي-اي!» — دەپ تاۋسىلا قالادى. — ءبىراق مەن ونىسىنان سەسكەنبەيمىن. ويتكەنى بالا دەگەن تامىرشى سياقتى ەمەس پە، وزىنە دەگەن كوڭىلدىڭ الا-قۇلالىعىن ءدان باسىپ، بىردەن بىلە قويادى عوي. اكەم ولگەننەن بەرى شەشە كوڭىلىنەن ونداي وزگەرىستى بايقامايمىن. قاباق شىتسا، باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىققا، جان جولداسىنان ايىرىلعانىنا، ءوز تاعدىرىنا قايعىراتىن شىعار. وڭاي دەيمىسىڭ!
مەن، ءبىراق وسى ءبىر تىشقان كوز، جىپىلىق سادىردان سەسكەنەمىن. سونىڭ مىنەز-قۇلقىندا، ءجۇرىس-تۇرىسىندا ماعان ۇنامايتىن بىردەمەلەر بار. جۇمىس باسىندا دەم العان بولىپ وتىرىپ، شەشەممەن ۇزاق سويلەسەدى. مەن ءويتىپ وتىرماسا ەكەن، سويلەسپەسە ەكەن دەيمىن. كەيدە ءار نارسەنى سەبەپ ەتىپ، قاستارىنا بارامىن دا، مالاقايىمدى تابانىما سالىپ تۇرىپ قالامىن. نە سويلەسەتىندەرىن بىلگىم كەلەدى. ءبىراق تىڭداۋ قايدا ماعان؟
— ءاي، بوقمۇرىن، بار، تابانىڭدى جالتىرات، مەنەن بىردەمە كورمەي تۇرعانىڭدا. تىڭشى سياقتىسىن كوردىڭ بە ءوزىنىڭ! — دەپ اقىرادى سادىر.
سول كەزدە شەشەمنىڭ كوزىنەن مولتىلدەگەن جاستى كورەمىن:
— جەتىم دەپ، جەسىر دەپ باسىناسىڭ-اۋ، سادىر. مەزگىلدىڭ اكەسى بولسا، بىزبەن بۇلاي سويلەسپەگەن بولار ەدىڭ عوي. سويلە. ساعان كەر كەلەر دەيمىسىڭ، — دەيدى اقىرىن عانا كۇرسىنىپ.
سوندايدا مەن شەشەمدى ءارى ايايمىن، ءارى ىشتەي كەييمىن دە وعان. كەييتىنىم: بۇرىنعىداي ادۋىن سويلەپ، بەتىن قايتارىپ تاستامايدى. قاجىعاندىعىن تانىتىپ، ءمۇساپىرسي سويلەيدى. نەگە ويتەدى ەكەن، كارتوپ سياقتى سوپيىپ تۇرعان جىلتىر ماڭدايىنان ءبىر پەرىپ: — بار، ەندى قايتىپ قارامدى كورمە! — دەپ نەگە ايتپايدى ەكەن؟ — دەپ كەييمىن. ءبىراق تۇرا بەرۋگە شاما جوق. سادىردان قايمىعامىن دا، قوسقا قاراي تارتىپ جونەلەمىن. وندا دا مازام بولمايدى. مىنا سۇڭعىلالىقتى قاراڭىزشى. قارشاداي بولىپ الىپ، سادىردىڭ مەنى عانا ەمەس، بيبىگۇلدى دە جابىرلەيتىنىن سەزەتىن سياقتىمىن. جاتىپ الىپ ءار ءتۇرلى ايلا ويلايمىن. Top قۇرامىن. قايتسە دە تىشقان كوز سادىردان قۇتىلۋدىڭ امالىن ىزدەيمىن. بىرەسە سادىردان ەكى ەسە زور، باتىر جىگىت بولسام، ءسويتىپ، ونى كوتەرىپ اپارىپ ءبىر اعاشقا اسىپ قويسام دەيمىن. كەنەت ورمان ىشىنەن ءبىر جولبارىس شىعا كەلىپ، ارقالاپ الىپ جونەلسە دەپ تە قيالدايمىن. ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا الدىنان ءبىر ور كەزدەسە قالىپ، سوعان نەگە ءتۇسىپ كەتپەيدى ەكەن دەگەن وي كەلەدى. ءبىراق قانشا ءايلا-تاسىلدى ارمانداپ باقسام دا، سادىرعا ءبىر كەز كەلمەيدى. قايتا ءبىزدىڭ قوسقا انا-مىنانى سىلتاۋراتىپ، ءجيى كەلگىشتەيتىندى شىعاردى. ءبىر كەلسە بولدى، جوقتى، باردى ءسوز ەتىپ شىقپاي قويادى. وسىلاي قىس تا ءوتتى. بيىككە كوتەرىلگەن كۇن جەر-انانى بۋساندىرا باستادى. جەر اياعى كەڭىپ، ورمان ءىشى قيلى-قيلى گۇلگە، قيلى-قيلى ۇنگە تولدى. ءبىراق مەن اۋىرىپ قالدىم. كوزىم قاراۋىتىپ، باسىم اينالادى. قارا سۋدان باسقا تۇك ىشكىم كەلمەيدى. شولدەي بەرەمىن. ءتۇن بولساق، كوز الدىما كەرەمەت ءبىر ەلەستەر كەپ ورنايدى. ماعىناسىز ءبىر قىز ويناقتارعا ارالاسىپ كەتەتىن سياقتىمىن. ۇيتقىپ بوران سوعاتىنداي... جاپىرىلىپ اعاشتار قۇلايدى. سولاردىڭ استىندا قالعان اكەمدى كورەمىن. تەگى ساندىراقتايتىن بولسام كەرەك. ويانا كەلسەم، ماڭدايىما سۋىق سۋ باسىپ وتىرعان بيبىگۇلدىڭ: «تيىشتالشى، شىراعىم. ءبارى دە ورنىندا. مىناۋ شىققان كوكتەم عوي. بوران قايدان سوقسىن. اعاشتار دا قۋلاعان جوق. باسىڭدى كوتەرىپ، اسقا قاراعان كەزىڭدە اكەڭنىڭ باسىنا بارىپ، دۇعا وقىپ قايتامىز. سابىر ەت، بالام» — دەگەن قوڭىر ءۇنىن ەستيمىن.
بۇل ءسوز ماعان ءال بەرەتىن سياقتى. كەمباعال كوڭىل جۇبانىش تابادى. كوزىم قايتا ىلىنە باستايدى. تاعى دا الگى ءبىر قىزىلدى-جاسىلدى الەمىش دۇنيەگە بارىپ ەنەمىن. سول بۇلدىر ەلەستىڭ ىشىنەن اپ-ايقىن بولىپ، بيبىگۇل شەشەمدى كوتەرىپ اكەتىپ بارا جاتقان سادىردى كورەم. ايقايلايتىن بولسام كەرەك. «مەن، مىنە، قاسىڭدا وتىرمىن. سابىر ەت، شىراعىم»، — دەگەن بيبىگۇلدىڭ داۋىسى كەلەدى تاعى دا. مەن سوندا وگەي شەشەمدى قۇشاقتاپ الامىن. «كەتپەشى، اپاتاي، كەتە كورمەشى!» — دەپ جالىنا باستايمىن.
— «سەنى تاستاپ قايدا كەتەدى دەيسىڭ، مەن بەيباق!» — دەيدى بيبىگۇل اۋزىما سۋ تامىزىپ. مەن ونىڭ باۋىرىنا كىرە تۇسەمىن. بار قاراعاشتاي پانام سول. ايىرىلىپ قالسام، ولەتىن سياقتىمىن. بيبىگۇل دە سونىمدى سەزەر بولسا كەرەك. قاسىمنان ەكى ەلى كەتپەيدى. سۇراعانىمدى ەكى ەتپەي، ۇزاقتى كۇن وتىرادى دا قويادى.
وسىنداي الاس-قاپاس، جان ۇشىرۋمەن تالاي كۇندەر ءوتتى. تەگى بەتىم بەرى قاراعان بولسا كەرەك، تاماققا كوڭىلىم شابا باستادى. ءبىراق تۇرايىن دەسەم، باسىم اينالىپ، قۇلاپ قالامىن. توسەكتى بوساعاعا جاقىن سالدىرىپ، ۇزاق جاتام. ەسىكتەن كوك ءمولدىر اسپاننىڭ اياداي ءبىر پۇشپاعى كورىنەدى. ودان بەرى كوك جاپىراقتارىن جايىپ كەلە جاتقان اق قايىڭ بار. باياۋ تەڭسەلىپ قىبىرلاپ تۇرادى. نە ىزدەيتىنىن كىم ءبىلسىن، قايىڭ بۇتاعىنىڭ اراسىندا ۇشىپ-قونىپ ءبىر سارى شىمشىق شىرىلدايدى ەرتەڭدى-كەش. مەنى سيقىرلى كوكتەمنىڭ وسى ءبىر قۇلپىرما كورىنىسى الدەبىر قيان شالعايعا شاقىرعانداي بولادى. انا ءبىر سارى شىمشىق بولسام دەيمىن. سارى شىمشىق بولىپ، ءمولدىر سۋلى توستاعان كولدەرى بار مەزگىلدىڭ دالاسىنا قاراي سامعاپ كەتسەم دەيمىن. سول كەزدە «ال بيبىگۇل قايدا قالادى؟» — دەگەن ساۋال قاپەرىمە ساپ ەتەدى. جۇرەگىم سۋ ەتە تۇسەدى. «جوق، جوق، بيبىگۇل شەشەمنەن ولسەم دە ايرىلمايمىن!»
ءبىر كۇنى بيبىگۇل ەسىك الدىندا مەنىڭ كويلەگىمدى جاماپ وتىردى. مەن كۇندەلىكتى داعدىممەن قوستا جاتتىم. داۋىستاي سويلەپ سادىر كەلە جاتىر. مەنىڭ جۇرەگىم تۋلاپ قويا بەردى. قوس ەسىگىنەن سىعالايمىن. سادىر كەلگەن بەتتە-اق جانتايا بەرىپ، بيبىگۇلدىڭ مىقىنىنا قول جۇگىرتتى:
— مىقىنىڭنىڭ ءوزى نەمەنە، ولگەن قويدىڭ جامباسىنا ۇقساپ شودىرايىپ كەتىپتى عوي.
شەشە جاۋابىن تىڭدارعا دارمەن قالمادى. قالاي تۇرعانىمدى دا، نە ويلاعانىمدى دا بىلمەيمىن. قوستان اتىپ شىقتىم دا، سادىردىڭ ۇستىنە مىسىقشا جارماسا ءتۇستىم. ايانبادىم. بەيعام جاتقان سادىر تۇرعانشا تىرناقتى دا، ءتىستى دە باتىرا سالىپ، جوسالاي بەردىم. كوزىم قانعا تولدى ما، الدە بۋلىققان جاسقا تولدى ما، ونى دا بىلمەدىم، ايتەۋىر ەشتەڭەنى كورگەن جوقپىن.
سادىر دا ايانىپ قالماعانعا ۇقسايدى. بەلىم، قابىرعام كۇتىرلەدى. سودان كەيىن لاقتىرىلعان دوپشا كوتەرىلە بەردىم دە، سىلق ەتە ءتۇستىم جەرگە. باسىم جاڭعىرىققا ءتيدى.
— مىنا اكەڭنىڭ اۋزىن... ءيتتىڭ بالاسى، قايتەدى؟ بەتىمدى تىرناپ تاستادى عوي! قولىڭدى قول، بۇتىڭدى بۇت ەتىپ تاس-تالقانىڭدى شىعارايىن با وسى!
— ويباي، قۇدايى قۇرعىر، شۇناق قۇداي-اي، ءولتىردىڭ عوي قۋ جەتىمەك سورلىنى. جوعالشى، كورىنبەشى كوزىمە! - دەپ بيبىگۇل جۇگىرىپ كەلدى. داۋسى شيراق، باياعى اكەم بارداعىداي. ماعان كەرەگى دە سول عوي، قاتتى قىسىپ قۇشاقتاپ الدىم دا، اعىل-تەگىل جىلاي بەردىم. و دا مەنى ىستىق باۋىرىنا تارتتى دا، داۋىس قوستى.
مىنە، سول انا ارادا وتىز جىل وتكەن سوڭ ءال ۇستىندە جاتىپ ىزدەپتى مەنى، كورگىسى كەلىپتى. نەگە ىزدەدى؟ نەگە كورگىسى كەلدى ەكەن؟ مەن وسىنى كوپ ويلادىم، تۋلان. ويلادىم دا ءبىر سۇراققا كەپ تىرەلدىم. بىلگىڭ كەلەدى: ادام وسى ولەر الدىندا نە ويلايدى ەكەن، سونى بىلگىڭ كەلەدى.
مەنىڭشە، ادام ولەردە دۇنيەنىڭ ىستىق ەكەنىن تۇسىنەدى. قيمايدى. وسى جاسىندا قيلى-قيلى بۇلتارىس، قالتارىسى بار بۇرالاڭ جولمەن ءجۇرىپ، جاقسىنى دا كوردى، جاماندى دا كوردى. جاقسى اداممەن دە كەزدەستى، جامانمەن دە كەزدەستى. ءوزىنىڭ دە جامان، جاقسى بولعان كۇندەرى بار. سونى ويلاعاندا جاماننىڭ ءبارى ۇمىت بولادى دا، دۇنيە ەندى نۇرلى، ىستىق، جارقىن جاعىمەن كوز الدىنا ۇلعايا سىلاڭدايدى. سونداي ساتتە ادام ءوزىنىڭ ادامدىق ماحابباتىن بەرگەن، مەيىرىمىن سالعان، قىمبات تا قيماس، اياۋلى دەگەن جاندارىن ىزدەيدى. سولاردىڭ بولاشاق تىلەۋىن تىلەيدى. سوعان قىزىعا، قىزعانا قارايدى. مەن، مىنە، وسىلاي دەپ ويلايمىن دا، اسىعا تۇسەمىن. كورگىم كەلەدى، تىلدەسىپ قالعىم كەلەدى.
— يە، سودان سوڭ؟ — دەدىم مەن دەگبىرسىزدەنىپ.
— سودان سوڭ ءسوز قىسقا. جولىمىز ەكىگە ايرىلدى عوي. مەن كوپ كەشىكپەي بالالار ۇيىنە كەتتىم. ال بيبىگۇل بولسا، تۇرمىسقا شىقتى...
— سادىرعا ما؟
مەزگىل ماعان قارادى. كەيپىندە «ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ؟» دەگەن سۇراۋ بار.
— يە، سوعان... — مەزگىل تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى. سودان كەيىن ءبىر كۇرسىنىپ قويدى دا، سويلەي بەردى. — جوق، تۇرمىسقا شىقتى دەپ جازعىرمايمىن. ءقازىر ويلاسام، سول كەزدە ماعان كەكسە كورىنگەنىمەن، جيىرما بەستە عانا ەكەن عوي. جيىرما بەس دەگەن نەمەنە، ۋىزى ارىلماعان ءسابي ەمەس پە! يە، ءسابي! جوق، شىنداپ كەلگەندە، ءتىپتى بيبىگۇل بايسىراپ دا شىقپاعان بولار. سارالاسام، بىردەن-بىر دۇرىس جول وسى. مەن بالالار ۇيىنە الىنىپ، مەملەكەت تاربيەسىنە كوشپەسەم، ول تۇرمىسقا شىقپاسا، ءسىبىردىڭ قاي اعاشىنىڭ تۇبىندە قالارىمىزدى قۇدايىم ءبىلسىن! مىنە، «انام بار ەدى» — دەپ ايەلىمە ايتا الماعان سەبەبىم وسى ەدى، — دەپ توقتادى مەزگىل.
— سودان كەيىن كورىسپەدىڭدەر مە؟
— جوق، كورىستىك. كۇز تۇسكەنگە دەيىن ءجيى-جيى كەلىپ تۇردى. بىرەسە اق بولكەسىن ارقالاپ، بىرەسە العان تاتتىلەرىن ورامالىنا ءتۇيىپ اكەپ ءجۇردى. سودان كەيىن تەگى، قونىس اۋدارىپ، باسقا جەرگە كوشىپ كەتتى عوي دەيمىن، كوز جازىسىپ قالدىق. جوق، تاعى دا ءبىر رەت كەزدەستىك. ول سوعىستان كەيىن ءدال بۇدان ون بەس جىل بۇرىن ەدى. مەن مايداننان ورالعان سوڭ دنەپروپەتروۆسكىنىڭ كەن ينستيتۋتىنا بارىپ تۇسكەن ەدىم. سونىڭ ءۇشىنشى كۋرسىندا وقىپ ءجۇرىپ مىنا قاراعاندىدا پراكتيكادا بولدىم. سوندا كىمنەن ەستىگەنىن بىلمەيمىن، وسىناۋ «مەزگىلدەن» قۇرتى مەن مايىن ارقالاپ ىزدەپ كەلدى. كورىسپەگەلى كوپ جىلدار ءوتتى عوي. كوپ جاڭالىقتارى بار ەكەن. ەڭ الدىمەن، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «زامان تۇزەلگەن سوڭ» «مەزگىلگە»، كولحوزعا ورالىپتى. تاعى دا ءبىر قۋانىش، مەنىڭ ءوزىم تانىمايتىن ەكى ءىنىم، ءبىر قارىنداسىم بار بولىپ شىقتى.
بيبىگۇل قاسىمدا ون كۇن بولدى. قوشتاساردا:
— جەتىم ەدى، جەتسە ەكەن، ادام بولسا ەكەن — دەپ تىلەپ ەدىم جاتسام دا، تۇرسام دا. جات باۋىر بولما، شىراعىم. جازىڭدى ۇنەمى شەشەڭنىڭ قاسىندا وتكىز، — دەدى.
ءبىراق مەن بارا المادىم. تىشقان كوز سادىردىڭ الدىندا نەسىنە ءمۇساپىرسيىن دەگەن نامىسپەن بارمادىم...
— عاجاپ ەكەن، ال كورە الدىڭىز با بيبىگۇل شەشەيدى بۇل ساپارىڭىزدا؟ — دەپ سۇرادىم تاعى دا.
— عاجابى سول — كىرىپ بارسام، ۇلكەنىرەك كەلگەن تورگى بولمەدە قاپتاپ وتىرعان جان ەكەن. ءبارىنىڭ دە ءجۇزى سىنىق، ءبارى دە ءتىلسىز. سولاردىڭ ىشىنەن كوزىم بىردەن سادىرعا ءتۇستى. باياعى قالپى. تىشقان كوزى جىلتىرايدى. ۇستىندە بارقىت بەشپەت. بار وزگەرىسى — سۇلۋ ەتىپ قارا ساقال جىبەرىپتى. قولىندا تاسپيىق. كوپتەن بەرى جۇمىسقا جاناسپاعاندىقتى تانىتار كۇسى جوق اق ساۋساقتارىمەن تاسپيىقتىڭ جاقۇت تاستارىن بىر-بىرلەپ اۋىستىرىپ كۇبىرلەيدى. ودان كەيىنىرەكتە سول سادىرعا ۇقساس ەكى بالا جىگىت وتىر. ىشىمنەن: «بەيتانىس ىنىلەرىم وسىلار شىعار»، — دەپ ويلادىم. وڭ جاقتا اق كەرەۋەت. ۇستىندە بىرەۋ جاتىر. بەتى اق ورامالمەن كولەگەيلەپ قويىلعان. مەن ونىڭ كىم ەكەنىن بىردەن ءبىلدىم. ءبىراق مىنا جۇرتتىڭ سىنىق جۇزىنە، كورسەم دەپ اسىعىپ كەلگەن كىسىمنىڭ قيمىلسىز قالعان تۇلعاسىنا قاراپ، جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى.
اۋەلى سادىر شىرامىتتى مەنى.
— اۋ، كەلدى عوي...
جۇرت قيمىلداپ، قوزعالىپ قالدى. «ە، اللا بايعۇس-اي! قايتسىن!» — دەگەن كۇبىر جۇگىردى.
بەيتانىس ىنىلەرىمنىڭ ەكەۋى دە ۇشىپ تۇرەگەلىپ، قۇشاقتاي الىپ جاتىر.
— جاڭا عانا كوزى ءىلىندى، — دەدى ءبىرى مەنى قورقىتپايىن دەگەندەي.
سول كەزدە كولەگەيلەنگەن ورامال دا قيمىلدادى.
— باسىمدى كوتەرشى، — دەدى ءالسىز اۋرۋ داۋىس. سودان كەيىن اجىمدى ءبىر تەرەڭنەن جانارى قايتىپ، سۋالا باستاعان ءبىر كوز قادالدى ماعان. ارادا كوپ جىلدار وتسە دە، كوڭىلىمدە ىستىق سۋرەتى ساقتالعان، مەيىربان كوز، انا كوزى بۇل...
— ءۇيبۇي-ي-ي. مەزگىلمىسىڭ؟.. شىبىنىم-اي، كەلدىڭ بە؟ — دەدى ول اقىرىن عانا. ول وسىنى ايتتى دا قايتا قيسايدى. كوزىن جۇمىپ كوپ ۋاقىت ءۇنسىز جاتتى. قاراسام، جاس مونشاقتارى سارعايىپ، سۋالعان بەتىنە ءمولدىر سىزىق سالىپ دومالاپ بارادى ەكەن. نەگە جىلادى؟ نە ويلادى ول ءدال وسى ساتتە؟ مىنا قازىرگى ەكى دۇنيەنىڭ ۇستارا جۇزىندەي قىل اراسىندا جاتقان اۋىر ءحالىن ويلاپ، جارىق دۇنيەنى قيماعاندىقتان جىلاي ما؟ الدە «سەندە انا جوق، مەندە بالا جوق، سونى ەستىپ بالا ەتىپ الايىن دەپ كەلدىم»، — دەگەن ءسوزىن ەسىنە الىپ، ونىڭ انا بولا العان، مەنىڭ بالا بولۋعا تالپىنعان العاشقى كۇندەرىن، اۋىر كۇندەرىن ەسىنە الىپ جىلاي ما؟ بولماسا، «ەكى تالاي كەزەڭگە كەلگەندە، سوزىمدە تۇرا المادىم، زاتىم ايەل بولعان سوڭ، السىزدىك ەتتىم، كەشىر سونىمدى» دەي مە؟ قايدان بىلەيىن مەن ونى، تۋلان. ادام كوڭىلى عاجايىپ ۇندەرگە، عاجايىپ سىرلارعا تۇنىپ تۇرعان نازىك پەرنە سياقتى ەمەس پە؟! ءبىر قىلىن باسساڭ-اق قۋانىش-قايعى بولىپ، كۇيىنىش-سۇيىنىش بولىپ، توگىلىپ كەتپەي مە! سويلەپ كەتپەي مە؟ ەكىنىڭ ءبىرى ۇعا بەرە الا ما ونى.
مىنە، ءۇي تولى جاندار وتىر وسىندا. ءبىرى تۇنجىراپ، ءبىرى جىلاپ تا وتىر. مۇمكىن ولار ءوزىنىڭ سابيدەي پاك تازالىعىمەن، اعايىن-تۋعاندى الىس-جاقىن دەپ الالاماي، بارىنە دە مەيىربان انا بولا العان، اۋىل اناسى بولا العان بيبىگۇلدى اياپ تۇنجىرايتىن بولار، اياپ جىلايتىن بولار. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى وتكىنشى، ۇمىت بولار سەزىمدەر عوي. ولار انا كۇندە سىلاپ، كۇندە تاراپ سۇلۋ ساقال جىبەرىپ، قولىنا تاسپيىق ۇستاپ قالعان ءپىرادار سادىردىڭ كوڭىلىندە نە كۇي بار، مىنا ىستىق دۇنيەدەن وتكەلى جاتقان انا كوڭىلىندە نە كۇي بار، اقىرى وتىز جىل بويى كورىسپەي، سۋىسىپ كەتسەم دە، ەكى ءسوزدىڭ كۇشىمەن قاڭباقتاي ۇشىپ كەلىپ تۇسكەن مەنىڭ كوڭىلىمدە نە كۇي بار، قايدان ءبىلسىن، قايدان ۇقسىن! بار بولعانى:
— السىرەپ قالاسىڭ، جىلاي بەرمە! كۇتكەن بالاڭ كەلدى. ارمانىڭ جوق ەندى، — دەپ قوسارلانا سويلەپ، باسۋ ايتىپ جاتىر. ءبىراق انا بايعۇس ءتىل قاتپادى. كوپ جاتتى. سودان كەيىن تاعى دا باسىن كوتەردى. «قىسىلىپ قالارسىڭ، جاتا تۇر!» دەگەن اقىلدى العان جوق.
ەندى جۇدەۋ كەسكىنىنە انىقتاي قاراسام، الگىندە جوق ءبىر كۇيگە كەلىپتى. بەت ۇشىندا انتەك قان ويناپ شىعا كەلگەندەي. كوڭىلدى دە سەرگەك سەزىلەدى.
مەن مۇنى ءوز باسىمداعى كۇدىكتى ۇمىتكە جەڭدىرگەن «ە، باسە، وسىلاي بولسا ەكەن!» دەگەن الدامشى سەزىم قۇبىلىسى ما دەپ ەدىم، ونىم تەرىسكە شىقتى. شەشەم بۇرىن ءتۇن بولسا، جوتەلىپ، تىنشي الماي شىعادى ەكەن، مەن كەلگەن ءتۇنى تىنىستاپ جاقسى ۇيىقتادى. ەرتەڭىنە اسقا كوڭىلى شاباتىنىن ايتتى. سودان كەيىن بەلىن ماتا بەلبەۋمەن قاتتى بۋىپ، ءۇي ىشىندە باس كوتەرىپ بىرەر باسىپ ءجۇردى دە.
سۇراستىرا كەلسەم، مۇنىڭ ءبارى دە مەن كەلگەننەن بەرگى وزگەرىستەر. كوڭىل دەگەن، انە سول. ىزدەپ ەدى، اڭساپ ەدى. كوردى دە، تىندى. جوق، تىنبادى. دەرتىنە داۋا تاپتى. سەرگىپ، سەرگەك سەزىنىپ قالدى.
ءسويتىپ، اۋرۋ شەشەمنىڭ العاشقى شيپاسى — مەن، مەنىڭ كەلۋىم بولدى. ءبىراق مەن كەلدىم، ءبىتتى دەمەدىم. اۋدان ورتالىعىنا ماشينا جىبەرىپ، دارىگەر الدىردىم. تىشقان كوز سادىردىڭ: «پىراش-شىراشىڭدى قايتەسىڭ، شىراعىم. اللانىڭ جازۋى وسىلاي بولسا، تۇرا كەلگەن اجالعا كىم ارا تۇسە الادى!» — دەگەنىنە قاراعام جوق.
«ال سوندا، اناڭنىڭ سىرقاتى نە بولدى؟» — دەمەكسىز عوي. ول — تالايدى باۋداي ءتۇسىرىپ جاتقان قۇرت اۋرۋى — تۋبەركۋلەز ەكەن. مەن دارىگەرمەن اقىلداسا وتىرىپ، ءبىر توقتامعا كەلدىم دە، شەشەمدى سالىپ الىپ، ستانسيا قايداسىڭ دەپ ءبىر-اق تارتتىم.
— ويپىر-اۋ، انا ءبيشام دەگەن كىسى سول بيبىگۇل شەشەي مە؟
— يە، سول كىسى. قايدان شىققانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر سولاي اتاپ كەتىپپىن عوي كىشكەنە كەزىمدە. ءبيشام دەپ قالسام، سول داعدىما باعىپ جاتقانىم دا.
— انا سادىر شال نەعىپ كونە قويدى؟ — دەپ سۇرادىم تاعى دا.
— شافعات، سافعات، دەگەن ەكى ءجاسوسپىرىم ءىنىم قارسى بولماعان سوڭ ول قايدا بارسىن! ءبىراق وزىنە اتتاناردا:
— ءبىر كەزدە جالاڭ اياق قار كەشىپ، پاناسىز قالعان كەزىمدە كوزىمنىڭ جاسىنا، مۇرنىمنىڭ بوعىنا قاراماپ ەدىڭ، ەندى مەنىڭ دە ساعان قارايتىن جايىم جوق. بۇگىن ءوستىپ، ءۇستى-باسىڭا توزاڭ تۇسىرمەي، جىگىتشە سىلانىپ، سيپانىپ وتىرساڭ، مەن ونىڭنان كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي سالپاقتاپ، كولحوزدا ەڭبەك ەتكەن، ودان قالسا، سيىرىڭدى ساۋىپ، قول ديىرمەنىڭدى تارتقان، وتىڭدى جاعىپ، كۇلىڭدى شىعارعان، كىرىڭدى جۋىپ، بالالارىڭدى باققان، ءسويتىپ، ساعان جاعىنام دەپ ءجۇرىپ، مەزگىلىنەن ەرتە سولعان انامنىڭ اششى تەرىن، ازاپ-ميحناتىن كورەمىن. جەتكەرگەنىڭ وسى بولىپتى. ءبيشام ەندى جوق ساعان، — دەدىم.
— ارينە، «جوق» دەگەندى ويناپ ايتتىم. ويلانسىن دەپ ايتتىم.
بالالى-شاعالى بولىپ، باۋىر باسىپ قالعان قاريا ەل-جۇرتىن ساعىنباي تۇرا الار ما؟ قاراعاندىدا ءىرى دارىگەرلەر بار، تاماشا اۋرۋحانالار بار. سولارعا كورىنىپ، سوندا ەمدەلىپ، ايىعىپ، تازارىپ شىققان سوڭ، اپارىپ سالامىن عوي، — دەپ مەزگىل اڭگىمەسىن ءبىتىردى.
باعانا بۇلار كۋپەگە كىرگەندە انا اۋرۋ كەمپىردىڭ باسىندا وسىنشالىقتى تاماشا حيكايا بار دەپ كىم ويلاپتى. مەن ەندى سول ءبىر تازا جان يەسىن انىقتاپ كورسەم ەكەن دەپ اسىقتىم.
ءبىز كۋپەمىزگە كەلدىك. قارت انا شايقاقتاعان پوەزد جۇرىسىمەن تەربەلىپ، دەمالىپ جاتىر ەكەن. انتەك جۇمىلىپ، جازىلىڭقىراپ قالعان قاباعىندا سەرگەكتىك بار. وڭ قولى ديۆاننان سىرعاناي ءتۇسىپ جاتىر. ەندى بايقادىم، انا سۋالعان، شوككەن تۇلعاسىنا قاراعاندا ءبىر ءتۇرلى ءىرى دە كەسەك تارامىس قول. جولدىڭ ءبىر بۇرىلىسىندا كۇن كوزى ويىسا كەلىپ، كارى الاقانعا قورعالاي تۇرىپ قالدى. ايقىش-ۇيقىش تارتىلعان شىتىرمان سىزىقتارى دا ەندى تىم ايقىن. كەنەت مەزگىلدىڭ جول تۋرالى ايتقانى ەسىمە ءتۇستى. يە، بۇل سىزىقتار دا شىتىرمان جولدار ەسەپتى. ۇزىلمەس ءۇمىتتى، اياۋلى ارماننىڭ جولى. قيامەت بەينەت پەن ازاپ -ميحناتتىڭ جولى. ەندى ءبىر اۋىق قول قوزعالىپ كەتتى دە: «الارىڭدى الىپ بولدىڭ عوي، بەرەرىڭ قايدا ەندى؟» دەگەندەي كوتەرىلە بەرىپ توقتاپ قالدى...
بيبىگۇل انا اۋناپ ءتۇستى.
* **
قاراعاندىعا پوەزد ەرتەڭىنە تۇستە كەلدى. تەگى، «اناسىن اكەلە جاتىر» — دەگەن حابار جەتكەن بولسا كەرەك، قارسىلاپ جاتقان توپ قارامى ەداۋىر. سول قۋانىشتى، جاراستى توپ ىشىنەن قالا تارتىبىمەن كيىنگەن ءبىر جاس ايەلدى كورەمىن. قولىندا گ ۇلى بار، ارادان سۋىرىلا شىعىپ، ۇمتىلا باسىپ كەلەدى. «مەزگىلدىڭ جارى وسى بولسا كەرەك» — دەگەن وي كەلدى ماعان. قاريا پوەزدان تۇسكەن سوڭ ءبىر قولىمەن جاڭاعى كەلىنشەككە، ءبىر قولىمەن مەزگىلگە اسىلىپ، ماشيناعا قاراي ءجۇردى.
پوەزد تاعى دا ىلگەرى جىلجىدى. تەرەزەدەن ۇڭىلە قاراپ مەن تۇرمىن. كەنەت «مەن مۇندامىن» دەگەندەي گازەت سىبدىرلادى. ول، ارينە، مىقىر مويىن تاس قۇداي عوي كەشەگى. مازاسىز جولاۋشىلاردان قۇتىلعانىنا قۋانىپ وتىر. ءسوز جوق، قۋانادى. وگەي شەشە تۇگىل، ءوز شەشەسىنە قايرىلماي كەتەتىن مۇندايلار «ماحاببات» دەپ اتالاتىن ۋلى سەزىمنىڭ قاسيەتىن تۇسىنەدى دەيمىسىڭ.
پوەزد كوسىلە تارتىپ زاۋلاپ كەلەدى. مەن دە ءۇي ءىشىمدى ساعىنىپ، زاۋلاپ كەلەمىن. ءبىراق ءوزىم اسىققانمەن كوڭىلىم قاراعاندىدا قالدى. كەنەت مەنىڭ دە شەشەم سول بيبىگۇل سياقتانىپ كەتتى. ءوزىم دە مەزگىلگە ۇقسايمىن. مەزگىلگە ۇقساپ، قارت انانى قولتىقتاپ، دەمەسىپ بارا جاتقاندايمىن...
You Might Also Like
-
بۇل — كولحوز شوپانى كوشەرباي قارتتىڭ قالادا تۇراتىن ۇلكەن بالاسىنا قوناقتاپ قايتقان بەتى ەدى. اتتانار كۇننىڭ قاربالاس — دۋمانىمەن ءجۇرىپ، ۆوكزال باسىنا دا پوەزد قوزعالار ساتتە عانا كەلىپ...
-
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىندە 19-جەلتوقساندا وقىتۋشى اينۇر احمەتوۆا مەن «ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي قوعامى» ۇيىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمە...
