InfoHub Logo

ەسكى زاماندارى تۇركى حالىقتارىنا جاقىن ايماقتا ءومىر سۇرگەن موڭعولدار حالىق سانى جاعىنان دا، مادەني تۇرعىدان دا كورشىلەرىنەن الدەقايدا ارتتا قالعان بولاتىن. تۇركىلەر نەگىزگى وتاندارى سانالاتىن بۇگىنگى موڭعولستان جەرىنەن باتىسقا قاراي كوشكەن سايىن، موڭعولدار وڭتۇستىككە قاراي ىعىسىپ وسى توپىراقتارعا يەلىك ەتە باستادى. XII عاسىرعا دەيىن ۇساق تايپالىق عۇمىردان ءارى اسا الماعان موڭعولدار شىڭعىسحاننىڭ كوش باستاۋىمەن تاريح ساحناسىنا ۇلكەن وزگەرىستەر ەنگىزدى.

شىڭعىس حان – موڭعولداردىڭ قيات تايپاسىنان شىققان. تۇركى ءتىلىن بىلۋىنە بايلانىستى كەيبىر كەيىنگى تاريحشىلاردان ونىڭ تۇركى تايپاسىنان شىققاندىعىن، وتباسىنىڭ كەيىننەن موڭعولدارمەن ءسىڭىسىپ كەتكەندىگىن ايتاتىندار بار. نەگىزگى اتى تيمۋچين ەدى. اكەسى ەسۋگەي تايپا كوسەمى بولاتىن. اكەسى ەرتە قايتىس بولعاندىقتان تيمۋچين مەن باۋىرلارىن اقىلى مەن دانالىعى ۇشتاسقان انالارى بورتە وسىرەدى. بورتە قوڭىرات تايپاسىنىڭ كوسەمىنىڭ قىزى بولاتىن. جاقىندارىنىڭ قولداۋى، باتىلدىعى مەن زەرەكتىگى ارقىلى اينالاداعى تايپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، موڭعولستاننىڭ حانى – شىڭعىس حان اتاندى. شىڭ – ءامىرشى دەگەندى بىلدىرەدى. ەسكى عۇنداردىڭ ءادىسى بويىنشا ءاربىرى 10 مىڭ ادامنان تۇراتىن تۇمەندەردەن قۇرالعان وراسان-زور اسكەر جاساقتادى. اۋىر شايقاستاردان كەيىن قىتايدىڭ ەل ورداسى پەكيندى باعىندىردى. تاريحتاعى كۇشتى ديناستيالاردىڭ ءبىرىنىڭ نەگىزىن سالدى. ۇرپاقتارى حVءىى عاسىرعا دەيىن قىتايدى بيلەدى. 

وتىراردىڭ بيلەۋشىسى قايىر حاننىڭ موڭعول ساۋداگەرلەرىن ءولتىرۋى، ودان كەيىن حارەزمشاحتىڭ كەشىرىم مەن قۇن سۇراپ كەلگەن موڭعول ەلشىلەرىن ءولتىرۋى شىڭعىس حان جورىعىنا باستاۋ بولدى. شىڭعىس حان 200 مىڭ قولمەن ورتا ازيا اۋماعىنا قاراي بەتتەدى. قاتىگەزدىكتە شىڭعىسحاننان كەم تۇسپەيتىن حورەزم شاحى جەڭىلىس تاپتى.

موڭعولدار باسىپ العان قالالارىن جەرمەن جەكسەن ەتتى، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتتى. شاپقىنشىلىق كەزىندە ميلليونداعان مۇسىلماننىڭ قانى توگىلدى. تاريحتا تەڭدەسى جوق پالەكەت بولدى. شىڭعىس حان 1227 جىلى ولگەننەن كەيىن يراننان قىتايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان يپەريانى 4 بالاسى ءبولىپ الادى. جوشىعا ەرتىستەن ورال تاۋىنا، ودان وڭتۇستىككە قاراي كاسپيي تەڭىزى مەن ارال توڭىرەگىنە دەيىنگى جەرلەر، ورتا ازياداعى يەلىكتەرىنەن سولتۇستىك حورەزم مەن سىرداريا ايماعى، شاعاتايعا ماۋەرانناحر، جەتىسۋ، قاشقاريا، ۇگەدەيگە باتىس موڭعوليا مەن تارباعاتاي ايماعى بەرىلدى. تولە اكەسىنىڭ ۇلىسى موڭعوليانى مۇراعا الدى. شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى حۋلاگۋ 1258 جىلى باعداتتى باسىپ الىپ، ابباسي يمپەرياسىن قۇلاتتى. 800 مىڭنان استام مۇسىلماندى قىرعىنعا ۇشىراتتى. سالجۇكتەردى دە سوعىستاردا جەڭىپ تىزە بۇكتىردى. بۇدان كەيىن سالجۇكتەر ۇساق بەكتىكتەرگە ءبولىنىپ، موڭعولدارعا (يلحاندار مەملەكەتىنە) سالىق تولەپ وتىردى. 

ايتسە دە وسىنداي الاساپىران كەزەڭدە تاريحتا سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا ورىن الدى. جاۋلاۋشىلار جەڭىلىس تاپقان مۇسىلمانداردىڭ مادەنيەتىنەن ۇلكەن اسەر الدى. التىن وردانىڭ حانى بەركە حان يسلام ءدىنىن قابىلدادى. 1312 جىلى وزبەك حان التىن وردادا يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالادى. يلحاندار پاتشاسى 3ء-شى يلحان تەكۋدەر مۇسىلماندىقتى قابىلداپ ەسىمىن احمەد دەپ وزگەرتتى. ارالارىندا ءبۋدديستى، شامانى، حريستيانى دا بار موڭعولدار جاپپاي يسلام ءدىنىن قابىلداپ، جەرگىلىكتى حالىققا سىڭىسە بەردى. يسلام دىنىنە كوپ قىزمەت ەتىپ، مەشىت مەدرەسەلەر سالعىزدى. موڭعولداردىڭ تۇركىلەنىپ، مۇسىلماندىقتى قابىلداۋى تۇركى تاريحىنىڭ ەڭ ماڭىزدى وقيعالارىنىڭ ءبىرى، تۇركى-يسلام مادەنيەتىنىڭ جەڭىسى دەۋگە بولادى. موڭعولستاننىڭ سىرتىنداعى بۇكىل موڭعولدار يسلام ءدىنىن قابىلداپ، جەرگىلىكتى تۇركى حالىقتارىنا ءسىڭىسىپ كەتتى.    

---