InfoHub Logo

ەرتەدە مۇستاقىم دەگەن باي بولىپتى. ونىڭ ەركەك بالاسى بولماپتى. ون بەس جاسار ايەل بالاسى بولىپتى. بايدىڭ بايلىعى سونداي اسقان، باسقا تۇگىل پاتشاعا دا جەتكەن. باي ساپارعا ءبىر شىققاندا وتىز قوسپەن شىعادى  ەكەن. ءبىر-بىر قوستا وتىز مىڭ سوم ساۋدا ىستەيدى ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە كوپ جولداستارى بار وتىز قوسپەن ساۋداعا شىعىپتى. تۇستىك جەرگە بارىپ قونىپتى. تۇستە ەكى مالشىسى سۋعا بارا جاتقاندا قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنان ءبىر ادامنىڭ قۋ باسىن كورىپتى. ول قۋ باسقا قاراسا، ەكى كوزىنىڭ ىشىنەن ەكى كوك ءشوپ شىققان. الگى ەكى مالشى تاماشالاپ، «قالاي شىققان» دەپ قاراپ، سۋ الىپ قايتا قايتقاندا باستى اينالدىرىپ تاعى دا قارايدى. قاراسا، قۋ باستىڭ ماڭدايىندا ءبىر جازۋ بار ەكەن. ءبىراق جازۋدى ەكەۋى وقي الماي، مۇستاقىم بايعا الىپ كەلەدى. «مۇستاقىم باي، ءبىز سۋعا بارعان ەدىك، سوندا كەتىپ بارا جاتقاندا قۋ باستى كورىپ ەدىك، كوزىنىڭ ىشىنەن شىعىپ تۇرعان كوك ءشوپتى كورىپ، قايتا قايتقاندا ماندايىنداعى جازۋدى كورىپ، سىزگە وقىتۋعا الىپ كەلدىك»، – دەدى. مۇستاقىم الگى جازۋدى وقىدى. وقىدى دا، تامساندى دا، سوسىن «مىنا باستى ورتەشى» دەدى. ورتەدى دە تالقانداتىپ، وقشانتايعا سالىپ الدى. سونان سوڭ تۇستەندى دە، مۇستاقىم باي دا كوشىپ كەتتى. نە زامان ساۋداسىن ىستەدى دە، ۇيىنە قايتىپ كەلدى. قايتىپ كەلىپ، وقشانتايدى ساندىعىنا سالدى. ءوزى دە ساۋداسىن ىستەدى دە، تاعى ساپارعا كەتىپ قالدى. باعاناعى ون بەس جاستاعى ايەل بالاسى ون جەتى-ون سەگىزگە كەلىپ قالدى. ەركەلىكپەن ساندىقتىڭ ءبارىن اقتارىپ قاراپ ءجۇردى. قاراپ جۇرگەن ۋاقىتتا الگى وقشانتايدى تاۋىپ الدى. الگىنىڭ نە ەكەنىن بىلەيىن دەپ ءدامىن تاتتى. دامىنەن ەشتەڭە بىلىنبەدى. سونان سوڭ الگىنىڭ ءيسى بار ما ەكەن دەپ يىسكەدى. يىسكەپ ەدى، بويى بالقىپ، اراق ىشكەندەي ءيىپ كەتتى. سونان سوڭ: «اپىراي، مىناۋ ءبىر ءدارى نە قىلعان كۇشتى ەكەنىن بىلمەيمىن، ساعان اكەم ايتىپ پا ەدى»، – دەپ شەشەسىنەن سۇرادى.

سوندا شەشەسى: «اكەڭنىڭ ءبىر جاقسى ساقتاپ قويعان، ەشكىمگە ايتپاي ءبۋىپ-تۇيىپ جۇرگەن ءدارىسى عوي، باياعىدا، ورنىنا سالىپ قوي»، – دەدى. سونى يىسكەگەننەن كەيىن قىز ەكى قابات بولىپ قالدى. ول ۋاقىتتا، سۇلەيمەن دەگەن پاتشا زامانىندا ول پاتشانىڭ ءومىرى بويىنشا بويجەتكەن كۇيەۋسىز بالا تاباتىن بولسا، قايدان بولسا دا تاپقىزىپ، بالاسى مەن ەكەۋىن دە دارعا اسقىزادى ەكەن. سول ۋاقىتتا پاتشانىڭ امىرىنەن قورىققانىنان بايدىڭ ايەلى ءوزىنىڭ ىشىنە جاستىق تىعش ەلگە ءماشھۇر بولىپتى. سونان قىزى اي-كۇنىنە جەتىپ ءبىر ۇل تاپتى. قىزىن باسقا ءبىر ۇيگە كىرگىزىپ جىبەرىپ، الگى تاپقان بالانىڭ ۇستىنە ءوزى وتىرىپ كىندىك كەسۋگە ەلدەردەن ايەلدەردى شاقىرتتى. ايەلدەر كەلسە، بالاسى باقىرىپ جاتىر. «ويباي، بايدىڭ ايەلى بوسانىپتى» دەپ، قاتىندار ۋ-شۋ كەلەدى، بالانىڭ كىندىگىن كەسىپ الادى. بايدىڭ بايبىشەسىن تاماشالاپ، شىلدەحاناسىن جاساپ ساۋىق-سايران ىستەيدى. سول ۋاقىتتا مۇستاقىم بايدىڭ ساۋداعا كەتكەلى التى اي بولعان كەزى ەدى. «باي كەلە جاتىر» دەپ، ءبىر كۇنى حابارىن ەستىدى. كەلە جاتىر دەگەن سوڭ-اق، الدىنان ءۇش كۇنشىلىك جەردەن ءسۇيىنشى سۇراۋعا ءبىر كىسى كەتتى. بايعا بارىپ «ايەلىڭ ەركەك بالا تاپتى» دەپ ءسۇيىنشى سۇرادى. باي قۋانعانىنان توعىز تۇيە توعاناق جۇك بەردى. سونان سوڭ باي ۇيىنە كەلسە، بالاسى تۋعالى التى اي بولعان ەكەن، بالاسى تالپىنىپ وتىر ەكەن. باي قۋانعانىنان «ايەلدەر نەمەنە توي ىستەدى دەيسىڭ» دەپ، قايتادان قىرىق كۇن تويىن، وتىز كۇن ويىن جاساپ ات شاپتىردى. سونان سوڭ بالاسى بەس جاسقا كەلىپ ەر جەتتى. بالا بەس جاسقا جەتىپ ەر بولعان سوڭ، مولداعا وقۋعا بەردى. تاڭەرتەڭ وقىعان بالاسىن كەشكە مولداسى ەرتىپ الىپ كەلدى. «بالام قالاي، جاس بولىپ وقۋ وقي المادى ما، قالاي؟» – دەپ سۇرادى. سوندا مولدا: «بۇل بالا مەنىڭ ءوز ونەرىمنىڭ وقۋىن ءبىتىردى»، – دەدى. ونان سوڭ «ءوزىڭىزدىڭ وقۋىڭىزدى بىتىرگەن بولسا، ارتىق وقىت دەپ، ايتا الامىز با» دەدى. سونان سوڭ «ءتىل اشارلىقكا مالدى باعالايمىز عوي» دەپ، اقشا بەردى. بالاسى كۇندىز-تۇنى ۇيىقتاماي قاعاز جازاتىن بولدى. مۇستاقىم باي «بۇل شال بەرگەن بالانى تۇندە دە وقىتتىم دەپ ەدى، سونان كورقىپ ءجۇردى. بالا سەگىز جاسقا كەلدى. سەگىز جاسقا كەلگەن سوڭ مۇستاقىم بايعا وي ءتۇستى. «بالام وكۋ وقىپ، حات تانىدى. ەندى بالاما ءوز ونەرىمدى ۇيرەتەيىن» دەدى. «ءوزىمنىڭ ونەرىم نە، باياعى ساۋدا جاعى، وسىنى ۇيرەتەيىن» دەدى. باياعى ەل تانىتسام، جۇرت تانىتسام دەدى. باياعىداي وتىز قوسپەن باسقا پاتشالىققا بالاسىمەن جۇرمەك بولدى. «ءجا، ال ەندى» دەپ باسقا پاتشاعا بەت الىپ ءجۇرىپ كەتتى. بۇل جۇرە تۇرسىن، ەندى الدىڭعى پاتشادان ءبىراز اڭگىمە ايتالىق. الدىڭعى پاتشانىڭ جيىرما قاتىنى بار ەكەن، جيىرما قاتىنىن كەزەكپەن قوينىنا الىپ جاتادى ەكەن. كۇندىز تۇنەگەن ءبىر ايەلىن سەيىلگە الىپ شىعادى. سەيىلگە وزىمەن بىرگە جەتى-سەگىز جاستاعى بالالاردى الىپ شىعادى ەكەن. بالالاردىڭ ويناۋىنا ءبىر كولدەن سۋ بۇرىپ اكەلىپ قويادى ەكەن. سول بۇلاقتان بالالار بالىق ءسۇزىپ وينايدى ەكەن. سونىڭ تاماشاسىنا پاتشا ايەلىمەن ەكەۋى قاراپ وتىرادى ەكەن، جيىرما قاتىنىن دا وسىلاي سەيىلگە الىپ شىعىپ جۇرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى ۇلكەن بايبىشەسىن سەيىلگە الىپ شىقتى. باعاناعى بالالار بالىقتى ءسۇزىپ الىپ، ءبىر سۋى بار شۇڭقىرعا جينايدى ەكەن. تۇسكە تاماققا قايتارىندا بالالارعا پاتشا: «بالىعىڭدى ولتىرمەي سۋعا سالىڭدار»، – دەيدى ەكەن. سوندا بايبىشەسى بالالارعا دا، بالىققا دا ەشبىر قارامايدى. پاتشا ايتتى:

— ەي، بايبىشەم، نە سەبەپتەن بالالاردىڭ ويىنىنا قارامايسىڭ؟ بالىقتىڭ نەشە ءتۇرلىسى بار، وعان نەگە قارامايسىڭ؟ – دەدى. سول ۋاقىتتا بايبىشەسى ايتتى:

— مەن بۇل بالىقتىڭ نەسىنە قارايىن، بالىقتىڭ جاقسىسى دا، جامانى دا بار شىعار ءھام زيناقورى بار شىعار، – دەدى. سول ۋاقىتتا سيدالاۋ كەلگەن ءبىر اققايران سۋدا تىك تۇرىپ ساق-ساق ادامشا كۇلدى. پاتشا الگىنى كورىپ، «بۇل نە عاجايىپ» دەپ شوشىپ كەتتى. سونان سوڭ پاتشا ۇيگە قايتىپ كەلدى دە، سارايىنا كەلىپ حالقىن، ۋازىرلەرىن، بەكتەرىن جيدى. جيىپ الىپ حالىقتارىنا: «مەن ءبىر تاماشا عاجايىپ نارسە كوردىم. مەنىڭ جيىرما قاتىنىم بار، جيىرماسىن جيىرما كۇن سەيىلگە الىپ شىعاتىن ەدىم، بۇگىن ۇلكەن قاتىنىمدى سەيىلگە الىپ شىعىپ ەدىم، قاتىنىم بالالاردىڭ ويىننا ەشبىر قارامادى. سونان سوڭ مەن قاتىنىما ايتتىم: «جيىرماڭا جيىرما كۇن تۇنەۋشى ەدىم، سەن وعان كوڭىلىڭ تولماي ءجۇر مە، ول ءادىل ەمەس پە، بولماسا نەگە قارامايسىڭ مىنا تاماشاعا؟ وزەننەن ءبىر بۇلاقتى بۇرىپ اكەلدىم، نەشە ءتۇرلى بۇلبۇلداردى سايراتىپ قويدىم، سولاردىڭ تاماشاسىنا نەگە قارامايسىڭ؟»، – دەدىم. سوندا قاتىنىم ايتتى: «بۇل بالىقتىڭ نەسىنە قارايىن، جاقسىسى دا، جامانى دا بار شىعار»، – دەدى. سول ۋاقىتتا سيدالاۋ كەلگەن اققايران سۋدان باسىن شىعارىپ ساقىلداپ كۇلدى. ول نە سەبەپتى كۇلدى، وسىنى تابىندار»، – دەپ ايتتى. حالقى ارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ تابا المادى. «ال ەندى وسىنى تاپقان كىسىگە استىمداعى تاعىمدى، باسىمداعى ءتاجىمدى، جالعىز قىزىمدى بەرەمىن»، – دەپ جار شاشتى. سوندا ەشكىم تابا المادى. «قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەپ، باسقا پاتشادان دا كەلگەن بولسا دا ماعان جولىقتىرماي جىبەرمەڭدەر»، – دەپتى. سول ۋاقىتتا مۇستاقىم باي ساۋدا قىلىپ سول شاھارعا كەلىپ ەدى. اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا پاتشانىڭ الگى ءسوزىن بايعا بىرەۋ ايتىپ ەدى، سول ۋاقىتتا بالاسى تۇرىپ ايتتى:

— ءبىر-اق اۋىز ءسوز ەكەن عوي، ءبىر پاتشا حالقى تابا المادى، – دەدى. بالانىڭ ءسوزىن الگى كەلگەن كىسى ەستىپ، پاتشاعا بارىپ ايتتى. «وسىنداي ءبىر بوتەن پاتشادان ءبىر ساۋداگەردىڭ بالاسى «ءبىر-اق اۋىز ءسوز ەكەن عوي» دەدى. سول بالا وسىنى نە قىلسا دا تابادى، شاقىرىپ الدىرىڭىز»، – دەدى. ودان كەيىن مۇستاقىم بايدى شاقىرىپ سۇرادى. ول «ءبىر پاتشا ەلى تابا الماعان، مەن قايدان تابامىن» دەپتى. سول ۋاقىتتا پاتشا قايعىرادى. سوندا باعاناعى كىسى «بالاسى تابادى» دەدى. سونان سوڭ بالانى اكەلۋگە بۇيرىق بەردى. مۇستاقىم مۇنى ەستىپ شوشىپ كەتتى. «ويباي، تاقسىر، بالام ەركەلىكپەنەن ايتادى. ون ءۇش جاسار بالا نەنى بىلەدى»، – دەدى. ونى تىڭداعان جوق. بالانى شاقىرتىپ اكەلىپ، بالادان «سونى تاباسىڭ با» دەپ سۇرادى. بالا تۇرىپ «بۇنىڭ ءوزى ءبىر ايگىلى ءسوز» دەدى. «مەن بۇنى بۇل جەردە شەشپەيمىن، حالىقتى جي، حالىقتىڭ الدىندا ايتامىن»، –دەدى. سونان سوڭ پاتشا ءبىر كۇندە بارشا حالىقتى جيعىزىپ الادى. جۇرت جينالعاننان كەيىن، بالا پاتشاعا ايتتى: «بۇنى تاپقان كىسىگە قانداي نارسە بەرۋىڭىزدى جۇرتتىڭ الدىندا ايتىپ ءوتىڭىز» – دەدى. پاتشا اۋەلى باعاناعى وقيعالارىن ايتتى. «وسىنى تاپقان كىسىگە تاقتىعىمدى، ءتاجىمدى، جالعىز قىزىمدى بەرەيىن جانە جۇرتىمدى بيلەتەيىن دەگەنمىن. سول ايتقانىم ايتقان». ونى ەستىپ بالا ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى: «تاقسىر، ءسوزىڭىز ەكى مە، ءبىر مە؟» – دەدى. پاتشا: «ءبىر!» – دەدى. بالا سول جەردە تۇرىپ: «ءسوزىڭىز ءبىر بولسا، ورنىڭىزدى بەر!» – دەدى. پاتشا ورنىن بەردى. بالا تاققا ءمىندى. ءتاجىن بەردى. سول ۋاقىتتا پاتشادان بالا سۇرادى: «جيىرما قاتىنىڭىزدىڭ كانيزەكتەرى بار ما؟» – دەپ. پاتشا. «بار»، – دەدى. «بار بولسا، جيىرما قاتىندى جيىرما كانيزەگىمەن شاقىر»، – دەدى. بارىپ كانيزەگىمەن قىرقىن شاقىرىپ اكەلدى: «ءوزدى-وزىن اۋىستىرماي كانيزەگىن ەرسىلى-قارسىلى جۇرگىزدىرىپ وتىرعىز»، – دەدى. سونان سوڭ ۇلكەن بايبىشەسىنىڭ كانيزەگىن شەشىندىر، – دەدى. شەشىندىرىپ جاتىر ەدى... جيىرما كانيزەكتەرى ەركەك بولىپ شىقتى. بالا پاتشاعا قاراپ: «بۇل نە وقيعا؟ باعاناعى اققايراننىڭ كۇلۋ سەبەبى وسى ەدى. «ءوز باسىنداعى بوعىن كورمەي، كىسى باسىنداعى شوعىن كوردى-اۋ» دەدى. ول اققايران بالىقتىڭ پاتشاسىنىڭ قاتىنى ەدى. وسى سەبەپتى كۇلىپ ەدى. پاتشا، ەندى بۇنى ءوزىڭ قالاي قىلاسىڭ؟» – دەدى.

پاتشا ايتتى:

— مەنەن كەتتى، ساعان جەتتى. بۇنىڭ جازاسىن ءوزىڭ بەر، – دەدى. سول ۋاقىتتا بالا «قىرقىن دا دارعا اسىپ ءولتىر» دەدى. سول جەردە قىرقىن دا ءولتىرتتى. جۇرت سونىمەن تارقادى. پاتشانىڭ ورنىنا بالا تۇرا قالدى. حالىق پاتشانى ەسەككە اينالدىردى. حالىقتار ايتتى: «پاتشالىعىنان، قىزىنان ءھام جۇرتىنان ايرىلدى. بالىقتىڭ كۇلگەنىندە جۇمىسى نە ەدى؟» پاتشا وسى سوزگە شىداي الماي، مۇستاقىمدى شاقىرىپ الدى. «سەنىڭ بالاڭ وسى كۇندە پاتشا، بالام پاتشا دەپ، كوڭىلىندە دانەڭە جوق. سەنىڭ بالاندى پاتشا قويعان جالعىز-اق مەن، مەنىڭ حالقىم باسىنا كوتەرىپ پاتشا قويعان جوق ەدى. ەگەر دە مەن اشۋلانسام ەكەۋىڭدى دە ولتىرەمىن. وسى بالا سەنىڭ ءوز بالاڭ ەمەس، شىنىڭدى ايت، ايپەسە، شىنىڭدى ايتپاساڭ باسىڭدى الامىن»، – دەدى. سول ۋاقىتتا پاتشادان الگىندەي ءسوز ەستىگەن سوڭ، بالاسىنا مۇستاقىم باي جىلاپ كەلدى. «مەن پاتشانى قالاي سەندىرەمىن»، – دەدى. سونان سوڭ بالاسى ايتتى:

— ءاي، اكە، جوقتان وزگەگە قورقاسىڭ. ءبىر-اق اۋىز ءسوز ەمەس پە! اكەسى: «ءبىر اۋىز ءسوز بولسا، نە دەپ جاۋاپ بەرەمىن، اقىلىڭ بولسا ۇيرەت»، – دەدى.

سوندا بالاسى ايتتى:

— بالانىڭ ءبىتۋى اتاعا كۇمان، اناعا ايان دەپ ايت، سوندا سەن قۇتىلاسىڭ، – دەدى. مۇستاقىم الگى ءسوزدى ەستىپ الىپ پاتشاعا كەلىپ «دات» دەدى. پاتشا تۇرىپ: «ءسوزىڭ بولسا ايت»، – دەدى. «تاقسىر، مەنشە بالانىڭ ءبىتۋى اتاعا كۇمان، اناعا ايان»، – دەدى. «ولاي بولسا، بالا مەن شەشەسىن اكەل»، – دەدى. مۇستاقىم بايدىڭ قاتىنى مەن قىزى ەكەۋىن الدىرتتى. سونان كەيىن شەشەسى بالادان بارىپ سۇرادى: «مەن قالاي ايتامىن؟» – دەدى. سوندا بالا ايتتى: «تۇبىندە ادال ورنىنا بارادى، شەشە، – دەدى، — كورىپ-بىلگەنىڭنىڭ راسىن ايت». سودان سوڭ مۇستاكىم باي قاتىن، قىزىمەن پاتشانىڭ ۇيىنە كەلدى. پاتشا مۇستاقىمنىڭ ايەلىنەن ءسوز سۇرادى:

— وسى بالا ءوزىڭىزدىڭ بالاڭىز با؟ شىنىڭىزدى ايت، – دەدى. سول ۋاقىتتا مۇستاقىمنىڭ ايەلى ايتتى:

— بالا ءوزىمنىڭ بالام ەمەس، بالامنىڭ بالاسى. ءسىز ايت دەگەن سوڭ، تاقسىر شىنىمدى ايتايىن. مىنا وتىرعان مۇستاقىم باي بۇل بالانىڭ ءجايىن بىلمەيدى. بالام ەركەلىكپەن ساندىقتان ساندىق قويماي اقتارىپ ءجۇرۋشى ەدى. ءبىر كۇنى ساندىقتان قاعازعا وراعان ءبىر اق ءدارىنى تاۋىپ الىپتى. ءدامىن تاتىپ كورگەن ەكەن، ەشبىر ءدامى جوك، يىسكەپ قالعان ەكەن، ونە بويى شاراپ ىشكەن قۇساپ بالقىپ كەتىپتى. سونان سوڭ ماعان بالام ايتتى: «اپا، ساعان ايتقان اكەمنىڭ ءدارىسى نە ءدارى، – دەدى، — بۇل نە قىلعان كۇشتى ءدارى». ودان كەيىن مەن ايتتىم. «اكەڭنىڭ كۇشتى ءدارىسى شىعار، قايتادان بۋىپ ورنىنا سالىپ قوي»، – دەدىم. ول يىسكەگەن دارىدەن قىزىم ەكىقابات بولىپ قالدى. وسى بالا مىنا قىزىمنان تۋعان، – دەدى. سول ۋاقىتتا مۇستاقىم باي سانىن ءبىر سالدى: «ول ءدارىنىڭ جايىن مەن ايتايىن. ەرتە كۇندە ساۋدا قىلىپ بارا جاتىپ، ءبىر ادامنىڭ قۋ باسىن تاۋىپ الدىم. باسقا قاراساق ماڭدايىندا جازۋى بار. جازۋعا قاراسام، «ءوزىم داعىستان دەگەن كىسى ەدىم، ءتىرى كۇنىمدە قىرىق كىسىنى اجالدان قۇتقاردىم. ەندى ءوزىم ءولىپ جاتقان قۋ باسپىن، قىرىق كىسىنىڭ اجالى ەندى مەنەن» دەپتى. ونان كەيىن ءتىرى كۇنى قىرىق كىسىنى ولىمنەن قۇتقارعان شىعار. ەندى ءوزى قۋ باس قالاي قىرىق كىسىنى ولىتىرەدى دەپ، مۇنى سىنايىن دەپ وتقا سالىپ ورتەتتىم، تەمىر كەلىگە سالىپ تۇيگىزدىم. ابدەن تالقانداتتىم. ءسويتتىم دە ساندىققا سالدىرتتىم. مىنانى قاراشى ەندى، تاماشا، مىنا قىرىق كىسىنىڭ اجالى وسىلاي كەلدى».

سونان سوڭ پاتشا: «سەنىڭ دە بالاڭ ەمەس، مەنىڭ دە بالام ەمەس، عايىپتان پايدا بولعان بالا ەكەن، بۇنىڭ اتىن ەبىنى-عايىپ قويايىق،» – دەدى. ءسويتىپ پاتشانىڭ قىزىن ەبىنى-عايىپ الدى.

ەبىنى-عايىپتىڭ شەشەسىن پاتشا الدى.

---