InfoHub Logo

قازاق تاريحى مەن تاعىلىمىنان ۇلت رۋحانياتىنىڭ بەل-بەلەستەرى دە جان-جاقتى كورىنىس بەرەدى. وسى ورايدا، ۇلتتىق ءسوز ونەرىنىڭ جەتەكشى ءھام كۇردەلى سالاسى – رومان جانرىنىڭ // قارا ءسوز، ولەڭ ۇلگىسىندە دە كەزدەسەدى// وزىندىك قالىپتاسۋ، دامۋ جولدارى بار / 1/.

پروزانىڭ كوركەم دە كورنەكتى ۇلگىسى- روماننىڭ بايىرعى تۇرلەرى،جەكەلەگەن نۇسقا-سالالارى ەجەلگى كەزەڭدەردە،الەمدىك ادەبي ۇدەرىستەردە ەرتە بايقالعان-دى. ال، ۇلت رۋحانياتىندا: « پروزا قازاق ادەبيەتىندە كەشەڭدەۋ تۋعان، ءبىراق وراسان شاپشاڭ دامىعان سالا»/ 2.324-325 بەتتەر/.

قازاق پروزاسىنىڭ العاشقى ۇلگى-ورنەكتەرى // قىسقا اڭگىمە،شاعىن عاقليا – حيكايا ت.ت.// حح ع.ب. ۇلتتىق ءسوز ونەرىندە كورىنىس بەرگەنىمەن، جەكە جانر، رەاليستىك سيپات تۇرىندە بايقالعان تۇسى - الاشتىڭ قايراتكەر-قالامگەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىق مۇرالارىمەن تىعىز بايلانىستى// مىسالى، م.دۋلات ۇلى – «باقىتسىز جامال»، ت.جومارتبايەۆ - «قىز كورەلىك»، س.كوبەيەۆ- «قالىڭ مال»، س.تورايعىروۆ - «قامار سۇلۋ»، «كىم جازىقتى»، ش.قۇدايبەردييەۆ - «ءادىل-ماريا» ت.ب.//.

اقيقاتىندا، «...قازاق ادەبيەتىندەگى رومان جاساۋعا ۇمتىلىس 20 جىلداردىڭ ورتا تۇسىنان باستالادى. ونىڭ العاشقى ۇلگىسىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ جاسادى. ونىڭ «قارتقوجاسى» - تەك جازۋشىنىڭ بۇل جانرداعى العاشقى تۋىندىسى عانا ەمەس، بۇكىل قازاق سوۆەت رومانىنىڭ ءتولباسى. ول 1926 جىلى قىزىلوردادا جەكە كىتاپ بولىپ باسىلدى. بۇدان ءبىر جىل كەيىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋى» شىقتى. ءبىراق، بۇل - تاريحي-مەمۋارلىق كىتاپ ەدى. وندا جازۋشى ريەۆوليۋسيا جىلدارى ءوزى كورگەن، قاتىسقان الەۋمەتتىك تارتىس ۋاقيعالارىن ەشبىر ادەبي قوسپاسىز دەرەكتى فاكتىلەر كولەمىندە سۋرەتتەدى. كوركەم شىعارماعا ءتان وقيعانى جيناقتاپ، بەينەلەپ، ءتيىستى جەرىن جازۋشى قيالىمەن جەتىلدىرىپ سۋرەتتەۋ ادىسىنەن ساكەن سانالى تۇردە بوي تارتتى، ول شىعارمانىڭ دەرەكتىلىگىن، تاريحيلىعىن ساقتادى. جازىلۋ، باسىلىم مەرزىمدەرى قاتارلاس بولعانمەن، «قارتقوجادان» «تار جول،تايعاق كەشۋدىڭ» جانرلىق فورما جاعىنان ايرىلىساتىن جەرى -وسى. ايتپەسە، ەكەۋى دە ۇلكەن پروزانىڭ ۇلگىلەرىنە جاتادى»/ 3.73-74 بەتتەر/.

 

حح عاسىر باسىندا ەل ءومىرى مەن تاريحىندا، ۇلتتىق سانادا ەرەكشە ورلەۋ مەن سەرپىن،دامۋ ايقىن اڭعارىلدى. وسى كەزەڭدە اباي الەمى مەن ءداستۇر،تاعىلىمىنا ادالدىق تانىتقان، ۇلت رۋحانياتىنىڭ كوش-كەرۋەنىن باستاعان - الاشتىڭ قايراتكەر- قالامگەرلەرى: ءا.بوكەيحانوۆ،ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇمابايەۆ، ق.كەمەڭگەروۆ،س.سادۋاقاس ۇلى ت.ب بىرگە ەل تاريحىنداعى قارالى كەزەڭ-ناۋبەت پەن زۇلمات جىلدارىنىڭ زوبالاڭ-زومبىلىعىن،الاپات اشتىقتىڭ قاسىرەت-قايعىسىن كورگەن،30-جىلداردىڭ ويرانىن دا باستان وتكەرگەن. «...ەلى ءۇشىن كۇيگەن»كوپ قىرلى،سان سىرلى اقىن-جازۋشى،اۋدارماشى ءھام دراماتۋرگ،ۇستاز-عالىم جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى دا ادەبيەت الەمىنە ەركىن ەنىپ، تالانت قۋاتىن كەڭ كولەمدە كورسەتتى. وتكىر ۇشتالعان ۇشقىر قالامىمەن ۇلتتىق ءسوز ونەرىنىڭ ءار الۋان جانرىندا ەرەن ەڭبەك ەتىپ، ار ايناسى، اسەمدىك الەمى – ادەبيەتكە مول رۋحاني مۇرالار قوستى.

 

ج.ايماۋىت ۇلىنىڭ «اقبىلەك» رومانى حح ع.ب. قوعامدىق احۋال مەن كەزەڭ كورىنىستەرىن، ءومىر-ۋاقىت شىندىقتارىن،قىر كورىنىستەرى مەن اۋىل سۋرەتتەرىن،جازۋشى ەڭبەگى مەن شىعارماشىلىق شەبەرلىك سىرلارىن، شابىتتى شاق پەن تالانت قولتاڭباسىن ايقىنداۋمەن قوسا نەگىزگى تۇلعانىڭ (اقبىلەك ) ادامي الەمى مەن بەدەرلى بەينەسىن، تاعدىر-تالايىن، اۋىل-ەلدىڭ تۇرمىس – داستۇرلەرىن،قارىم-قاتناسىن، تاربيە تاعلىمدارىن ت.ت. جان-جاقتى اشادى.

 

«اقبىلەك» رومانى «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالىنىڭ 1927 جىلعى -3-5:10-11 جانە 1928 جىلعى №10 ساندارىندا جاريالاندى.روماننىڭ قولجازباسى ءى.جانسۇگىروۆتىڭ جەكە مۇراعاتىندا ساقتالعان ەكەن.ونى-ف.عابيتوۆا ق ر ومم تاپسىرادى. ءبىراق ،دەربەس كىتاپ بولىپ باسىلعان جوق. دەموكراتيا تاعىلىمى ناتيجەسىندە -ج.ايماۋىت ۇلىنىڭ اتالمىش رومانى بەلگىلى اۋدارماشى ح.وزدەنبايەۆتان الىنعان نۇسقاسى بويىنشا 1989 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان (قۇراستىرعاندار- م.اتىموۆ، ق.كەرەيقۇلوۆ) جارىق كوردى. رومان بۇدان كەيىن- «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالاندى (1989، № 6-9 ساندارى). جازۋشىنىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىنا ەندى (ا.،عىلىم،1996،144-325 بەتتەر).ب ا ق جۇيەسىنەن كورىنىس تاپتى.ادەبي-عىلىمي اينالىمعا ءتۇستى.

 

بۇدان باسقا-ج.ايماۋىت ۇلىنىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىنا ( «جىبەك جولى»،2003، 2 توم)، التى تومدىق شىعارمالار جيناعىنا (الماتى:ەل-شەجىرە،2013، 2 توم.-3-230 بەتتەر) ەندى. استانادان دا جارىق كوردى. «قازاق پروزاسى قازىناسىنان» سەرياسى ارقىلى دا قالىڭ كوپشىلىككە جەتتى // الماتى: راريتەت، 2003. - 240 بەت//.

 

رومانعا قاتىستى كەيبىر دەرەك كوزدەرى م.ءجۇسىپ كوپەيەۆ پەن ج.ايماۋىت ۇلىنىڭ ءوزارا جازىسقان حاتتارىنان دا كورىنەر ەدى. «حاتقا» ماڭىز بەرۋىمىزدىڭ سەبەپ – سىرى – «اقبىلەك» رومانىنىڭ شىعارماشىلىق تاريحىنا قاتىستى ءقۇندى دەرەك،ماڭىزدى ماعلۇماتتار بەرىلىپ، ۇنامدى- ۇتىمدى پىكىرلەر بىلدىرۋىندە دەپ بىلەمىز. ماسەلەن، رومانعا قاتىستى ويىن اۆتور بىلاي بىلدىرگەن: «ەكى جارىم اي بولدى، ۇيدەن شىقپاعانىما.نە ىستەدى دەسەڭىز، «قىلاۋاتتا»جاتىپ ءبىر رومان جازىپ ءبىتىردىم، ءوزىڭىز كورگەن «قارتقوجادان» ۇلكەندىگى ەكى ەسە بولادى.بار ويىم، ىنتام، رۋحىم سول رومانعا كەتىپ، تاپ جىندى كىسىدەي بولىپپىن، دوستى، جولداستى، قۇرمەتتى قىمبات اعانى ۇمىتىپ كەتە جازداپپىن.مەن كۇندى قالاي وتكىزەدى دەسەڭىز، مىنە بىلاي: تاڭەرتەڭ ساعات سەگىزدە تۇرامىن دا، شاي ءىشىپ، قىزمەتكە – بالا وقىتۋعا كەتەمىن.كۇنىنە التى ساعات بالا وقىتامىن.ساعات ۇشتە ۇيگە كەلەمىن، تاماق ىشەمىن. ودان كەيىن ۇيىقتايمىن. ساعات التى – جەتىلەردە ويانامىن. سۇيتەم دە جازۋعا وتىرامىن. سول وتىرعاننان تۇنگى ساعات ەكى – ۇشكە دەيىن وتىرىپ قالام. ابدەن تالعاندا بارىپ ۇيىقتايمىن. مىنە، ەكى جارىم ايداي كورگەن ءومىرىم وسى». بۇدان كەيىن اۆتور ءسوز ەتكەن روماننىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويىپ، «باسپاعا جىبەرىپ وتىرمىن» دەگەندى دە انىق-قانىق جەتكىزەدى.

 

جازۋشى ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن بۇل كەلتىرىلگەن ءۇزىندىنىڭ ماڭىزى جوعارى ەكەنى ارنايى دالەل، دايەكتەمەنى قاجەت ەتپەسە كەرەك. باستىسى، جازۋشى ەڭبەگى مەن شىعارماشىلىققا وتە-موتە قاجەت. جالپى، جوعاردا ەسكە العان «حات» اۆتوردىڭ م.ج.كوپەيەۆپەن بايلانىستى بولعانىن عانا كورسەتپەيدى .سونىمەن بىرگە ادەبي مۇرانى جيناۋ، باستىرۋ ،كوپكە ۇسىنۋ ماسەلەسىن دە كوتەرەدى. ايتالىق، 1927 جىلدىڭ 20 مامىرىندا شىمكەنت شاھارىنان جازىلعان حاتتا م.ج.كوپەيەۆتىڭ وتكەن ءومىرى، كوپ جاساعانىن ەسكە الا وتىرىپ اۆتور: «.... قالعان ومىردە قالاممەن سىرلاسىپ وتكەن دۇرىس» دەيدى.وعان توقسان ءۇش جاستاعى تۇرىكمەن اقىننىڭ ءسوزى، مايلى (مايلىقوجا) مەن شاڭگەرەي ولەڭدەرىنەن ماڭىزدى وي، ۇتىمدى مىسالدار كەلتىرەدى. ءسويتىپ، كەيىنگى جانە بۇگىنگى ولەڭدەرىن قازاق شەجىرەسى مەن اقىندار ايتىسىن، بي-شەشەندەردىڭ ونەگەلى سوزدەردىن ەسكە ءتۇسىرىپ، جيناپ، جولداۋىن وتىنەدى، «... ءوز اتىڭىزبەن باسىلادى» دەۋدى دە ۇمىتپايدى.

 

بۇل – ج.ايماۋىت ۇلىنىڭ ۇستازدىق – عالىمدىق ،شىعارماشىلىق جۇمىستان تىس ادەبي مۇراعا، ۇلتتىق قازىناعا دەگەن كوزقاراسىن ايقىن اڭعارتادى.ۇلت رۋحانياتىن بايىتۋ ىسىندە دە مۇنىڭ بەرەرى كوپ-اق.

 

ەندىگى ءبىر ءتۇيىندى ماسەلە - «اقبىلەك» رومانىنىڭ قايدا جازىلعاندىعى حاقىندا. بىزدىنشە، مۇنىڭ جاۋابى قىسقا: العاشقى كولەمدى دە كوركەم، «ۇزاق اڭگىمەسى» (اۆتور وسىلاي كورسەتكەن – ر.ت) «قارتقوجا 1926 جىلى قىزىلوردادا جارىق كورگەن. ج.ايماۋىت ۇلى كوپ ۇزاماي شىمكەنت شاھارىندا الدىمەن ۇستاز، سوسىن ديرەكتورلىق قىزمەت اتقارعان (پەد. تەحنيكۋمدا – ر.ت. ). ج.ايماۋىت ۇلى وسى كەزەڭدە ۇستازدىق قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارا ءجۇرىپ كەزەڭ كورىنىستەرى مەن ءومىر-ۋاقىت شىندىقتارىنا تولى،تاعدىر تالقىسى مەن تۇرمىس سۋرەتتەرى كەڭىنەن كورىنەتىن كەلەسى كوركەم ءارى شابىتتى جازىلعان، تالانت قارىمىن مول جۇمساعان - «اقبىلەك» رومانىن قىسقا مەرزىمدە اياقتادى.ونى جوعارىدا ەسكە العان «حات»تا، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديتاتى ءا.وسپان ۇلىنىڭ «اقبىلەك» - شىمكەنتتە جازىلعان» اتتى ماقالاسىنداعى: «... ەڭ اۋەلى جازىلا باستاۋى دا، اياقتالۋى دا ءبىزدىڭ وبلىس ورتالىعىندا جۇزەگە اسقان» ،پروفەسسور ق.ەرگوبەك. «... «اقبىلەك» سەكىلدى قازاقتىڭ تۇڭعىش پسيحولوگيالىق رومانى بولسا دا شىمكەنت قالاسىندا،پەداگوگيكالىق ۋچيليششەدە ساباق بەرە ءجۇرىپ جازىلعان»دەگەن جولدار دا جان-جاقتى ناقتىلاي تۇسەدى / 4 /.

 

«اقبىلەك» رومانىنىڭ جازىلۋى مەن وعان اسەر ەتكەن ءومىر – تۇرمىس جاعداياتتارى، جالپى جازۋشىنىڭ وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى مۇرات – مىندەتتەرى ق.وسپانوۆ، ك.تىلەنشى ۇلى سەكىلدى شاكىرت – وقىرماندارىنىڭ سىر – سۇحباتتارىنان، اقىن – قالامگەر د.ابىليەۆ پەن ۇستاز- عالىم ب.كەنجەبايەۆتىڭ ەستەلىك – اڭگىمەلەرىنەن، ادەبيەت پەن ونەر زەرتتەۋشىلەرى س.قيرابايەۆ، ب.قۇنداقبايەۆ ت.ب ىزدەنىس -ەڭبەكتەرىنەن دە كەڭىنەن كورىنەدى / 5 /.

 

جوعارىدا ەسكە العان ەستەلىك- اڭگىمە، دەرەك كوزدەرىنىڭ قاي- قايسىسى دا «اقبىلەك» رومانىنىڭ ومىردەن الىنعانىن ،كەزەڭ كورىنىستەرى مەن ۋاقىت شىندىقتارى،كەيىپكەرلەر جۇيەسى مەن سيۋجەتتىك جەلىسى،ءوي-سوز مانەرى،ءتىل-ستيل قۇبىلىستارى شىنايى شابىت پەن شىن شەبەرلىك جەمىسى ەكەنىن جوققا شىعارمايدى. ايتالىق، جوعارىداعى « حاتتان» كەلتىرىلگەن ۇزىندىدەن-اق اتالمىش روماننىڭ ومىرگە كەلۋ ءساتى،شابىت شالقارى مەن شىعارماشىلىق ۇدەرىس، ياكي جازىلۋ تاريحى حاقىندا مول ماعلۇمات الامىز. سونداي – اق، اۆتوردىڭ كولەمدى روماندى قىسقا مەرزىمدە (ەكى جارىم اي كولەمدە) اياقتاۋى مەن قولتاڭبا ەرەكشەلىگى، تالانتى،ىقىلاسى جونىندە دە ءوز اۋزىنان ەستيمىز. ەڭ نەگىزگىسى، «حات» اۆتورىنىڭ م.ج.كوپەيەۆكە ىقىلاس -قۇشتارلىعى جوعارى، ادەبي مۇراعا دەگەن جاناشىر كوزقاراسى، تازالىعى دا ەرەكشە تانىلادى. سونداي – اق، ب.كەنجەبايەۆ،د.ءابىلوۆ ت.ب ايتىپ، جازعان ەستەلىك، اڭگىمەلەرىنەن دە وتكەن كۇندەردىڭ بەلگى- بەدەرى، اقبىلەك الەمى، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى قازاق اۋىلىنىڭ ءومىر – تىرشىلىكتەرى، اق گۆاردياشىلار ارەكەتى،ادامدار قارىم-قاتناسى،تاعدىر تالقىسى ت.ت كەڭىنەن كورىنىس بەرەدى.ماڭىزدىسى – جازۋشىنىڭ جان الەمىن (جاۋلاپ العان)بولاشاق تۋىندى تابيعاتى، تاعدىر -تالايى، شەبەرحانا ورنەكتەرى ايقىن اڭعارىلادى. اريستوتەل كەزەڭىنەن بەلگىلى اقيقات – ادام ءومىرى، تاعدىرىنان تىس ءسوز ونەرى بولۋى مۇمكىن ەمەستىگىن ويعا الساق ،ج.ايماۋىت ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق الەمىندە ادەبيەتتىڭ نەگىزگى نىساناسى – ادام، ءومىر شىندىعى، سول ارقىلى عانا كوركەم ،ناقتى بەينە، بەدەرگە اينالادى. «اقبىلەك» الەمىنىڭ سىرى، ۇلتتىق -ەستەتيكالىق اسەرى، كوركەمدىك ءنارى مەن رۋحاني ولجاسى وسىندا جاتىر.

 

وسى رەتتەن كەلگەندە،قازاق رومانىنىڭ وزىندىك تاريحى مەن تاعىلىمى مول.ال، «اقبىلەك» رومانىنىڭ تاقىرىپتىق ءھام جانرلىق جۇيەسى، جازىلۋ-جاريالانۋ تاريحى مەن كوركەمدىك-ەستەتيكالىق قۇندىلىقتارى كوپ.اكادەميك س.قيرابايەۆ؛ «اقبىلەك» تاقىرىبى جاعىنان «قارتقوجا» رومانىمەن ۇندەس.ەگەر «قارتقوجادا»جازۋشى ەسكى قوعامدىق قۇرىلىس جاعدايىندا تەڭسىزدىككە ءۇن كەشكەن قازاق كەدەيىنىڭ قۇلدىقتان قۇتىلىپ،ازاتتىق كۇرەس جولىنا شىققانىن سۋرەتتەسە، «اقبىلەكتە» دە وسى يدەيانى جالعاستىرادى.مۇندا فەودالدىق-رۋشىلدىق ورتادا جىكشىلدىك تارتىستاردان قورلىق كورگەن قازاق قىزىنىڭ جاڭا زامان شىندىعىن پايدالانىپ،ءوز باقىتىن تابۋى،تەڭ قۇقىلى ازامات بولۋى بەينەلەنەدى.روماننىڭ باستى كەيىپكەرى – اقبىلەك اكەسىنە وشىككەن مۇقاش دەگەن جىگىتتىڭ كقرسەتۋىمەن قاشقان اق اسكەرلەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ،ءبىرقاتار قورلىق كقرەدى.ودان كەيىن ءوز اۋلىندا ايەلدى قولجاۋلىق كورگەن ورتانىڭ ازابىن شەگەدى.اقىرى جاڭا زامان تۋىپ،اقبىلەك اعاسىنىڭ كومەگىمەن قالاعا كەتىپ،وقۋ وقىپ،باقىتىن تابادى.بۇل جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ جاڭا زاماننىڭ ەڭبەكشى حالىققا اكەلگەن قۋانىشىن،سونىڭ ارقاسىندا بۇرىن تەڭدىكتى سەزبەگەن ،بىلمەگەن كەدەيلەر مەن ايەلدەردىڭ تەڭدىك الىپ،كۇرەس پەن باقىت جولىنا شىققانىن جۇيەلى تۇردە سۋرەتتەگەنىن دالەلدەيدى «/ 6.13-14 /.

 

روماننىڭ جازىلۋ ءادىس – مانەرىندە اسا ءبىر قالىپتاسقان جۇيەلىلىك جوق. اۆتور ءومىر ارناسى مەن وقيعا ورىمىنە ساي الدىمەن التاي ءوڭىرىن، كۇرشىم مەن مارقاكول ماڭايىن، تابيعات تاماشالارىن، اسەرىن شابىتتى ءسوز ەتسە، ەندى بىردە الا ات مىنگەن جالعىز ادام تۋرالى، ونىڭ ءوزى بىرنەشەۋ بولىپ بەيبىت ەلگە ءزابىر كورسەتۋىن، سوسىن جەكەلەگەن بەينەلەردىڭ (اقبىلەك، بەكبولات، وفيسەر، مۇقاش) ءوزىن سويلەتەدى. ادامدىق مۇرات پەن مىندەت توڭىرەگىندە كەيىپكەر مونولوگتارى دا قولدانىلادى. رومانىنىڭ سوڭعى بولىگىندە اۋەلدەگى بەينەلەردىڭ بىرسىپىراسىمەن ەسەيگەن، كوزقاراستارى وزگەرگەن قالپىندا قايتا كەزدەسەمىز. اسىرەسە، اقبىلەك پەن كاميلا اڭگىمەسى، اقبالا – اقبىلەك، بالتاش جەلىلەرى، كۇندەلىك جازبالارى جاڭا ءومىر بەلگىلەرى رەتىندە سىر تولعايدى. بۇل ايتىلعان جايلار رومان كومپوزيسياسىنا كوركەمدىك نۇسقا كەلتىرىپ تۇرعان جوق. كەرىسىنشە، شىندىق ءومىردىڭ بەينەسى رەتىندە وڭدى، سەنىمدى اسەر قالدىرادى. مۇنىڭ مىسالىن روماننىڭ الەۋمەتتىك مانىنەن، رۋشىلدىق – تارتىستارىنان، جەكەلەگەن كەيىپكەر مەن ءومىر وقيعالارىنان كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. ايتالىق، روماننىڭ الەۋمەتتىك مانىنە نازار اۋدارساق، سول كەزەڭنىڭ ساياسي احۋالى، قازاق اۋىلى مەن ونداعى ادامدار ءومىرى مەن تۇرمىس – تىرشىلىگى، قوعامدىق جاڭارۋلار مەن قايشىلىقتار، باسقا دا كوپتەگەن ماسەلەلەر ۋاقىت شىندىقتارىنا ساي سۋرەتتەلەدى. تۋىندى تۇلعالارى داۋىرىمەن بەت – بەت كەلىپ، ءومىر، ۋاقىت تالاپتارىنا ساي ارەكەتتەر جاسايدى. بۇل رەتتە اۆتور اقبىلەكتى ءومىر – تاعدىر تالقىسىنا سالا وتىرىپ، اۋىلدىڭ وسەك اياڭىنان اراشالاپ، قارا مۇرتتىڭ الدىنداعى السىزدىگىن دە سەزدىرمەي، قالادان باقىتىنا جولىعۋى – كەڭەستىك كەزەڭنىڭ كورىنىسى،ءسوز ونەرى دامۋى مەن جانر تالابى،اۆتورلىق ۇستانىم مەن كوركەمدىك مۇراتتىڭ توعىسى،كەيىپكەر الەمى مەن قازاق ايەلىنىڭ ەركىندىك العان سالتاناتىنىڭ قىزىقتى، جەمىستى ءساتى.

 

نازار اۋدارارلىق ءبىر جايت –جازۋشى نەگىزگى تۋىندىلارىنىڭ تاقىرىبىن:باستى تۇلعا اتىمەن اتايدى ( «اقبىلەك»).ونىڭ ءوزى كوپتەگەن تانىمال تۋىندىلارىنا ءتان ( مىسالى، «قارتقوجا»، «كۇنىكەيدىڭ جازىعى»، «ءقاناپيا-شاربانۋ»، «ءرابيعا»، «شەرنياز» ت.ت.). بۇدان باسقا،انىق اڭعارىلاتىنى:اۆتور رومان وقيعاسىن ءتۇيىندى، شەشۋشى ساتتەن باستايدى.كەلەسى كەزەكتە سونىڭ سەبەپ-سىرىن تاراتىپ،وقيعالىق جەلىسى كەڭ ءورىس،شىنايى سيپاتتارعا يە بولىپ،كوركەم دە كەلىستى باياندالادى.قوعامدىق قۇبىلىستار مەن كەزەڭدىك كورىنىستەر،ءومىر-ۋاقىت شىندىقتارى ،اۋىل،تۇرمىس سۋرەتتەرىنىڭ باياندالۋ جولدارى رەاليستىك سيپاتتارىمەن،كوركەمدىك پاراديگمالارىمەن،تىلدىك-ستيلدىك ايشىق-ناقىشتارىمەن نازار اۋدارتادى. رومان وقيعاسى بۇلايشا ءورىس – ارنا الۋى كەيىنگى جەردە باياندالار وقيعالاردىڭ باستاۋى،ياكي كىلتى ىسپەتتەس.

 

ەندىگى ءسوز رومان كەيىپكەرلەرى تۋرالى.

 

شىعارما اتىن يەمدەنگەن باستى تۇلعا – اقبىلەك اياۋلى اكە مەن قىمبات انانىڭ الدىندا ەركە دە اسەم بولىپ ءوستى. قۇربىلارىمەن دە ءازىلى جاراسىپ، اقىلىنا كوركى مەن كوڭىلى ءسان بەرىپ ەدى. ءبىراق، بۇل جاراستىق سالتاناتىن تۇستەرى سۋىق، ويلارى تەرىس، جۇرىستەرى سۋىت «قالپاعى بار، مىلتىعى بار، كوك شەكپەندى، قاقاڭداعان،قوقيلانعان» ءتورت اتتى بۇزعان-دى. ولار بەيبىت اۋىل مەن ەلدىڭ اپشىسىن قۋىردى. ۇلكەن – ءۇي، داۋلەتتى مامىربايدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، ورنى تولماس وكىنىشكە قالدىردى. ونىڭ بايبىشەسىن اتىپ، «جاس تۇلەگى، جالعىز قىزى- اقبىلەكتى»ويبايلاتىپ الدى دا جونەلدى. بۇدان كەيىنگى جەردەگى اقبىلەكتىڭ ءومىرىن، كورگەن زورلىعى مەن تارتقان ازاپ – تاۋقىمەتىن ەشكىم دە دۇشپانىنا تىلەمەس.ءومىر شىندىعى-ونەر ورنەگى مەن ورىسىنە اينالار تۇسى دا وسى ءسات.

 

بۇل – باي قىزىنىڭ ەس بىلگەلى كەزىكپەگەن كەدەرگىسى، جات ادامداردىڭ ءتۇسى سۋىق، جۇرىستەرى سۋىت ارەكەتتەرىمەن دە العاش كەزىگۋى ەدى.ءۇمىتىن ۇرەي باسىپ، كولەڭكەسىنىڭ ءوزى قورقىنىش اكەلگەندەي بولاتىن. ەڭ بولماسا، ول ورتادا اقبىلەكتىڭ كوڭىل – كۇيىمەن، جاعدايىمەن ساناسقان ەشكىم بولمادى.

 

قوستى اينالىپ، قاشۋعا ارەكەت جاساماقشى دا ەدى. ءبىراق ،قىراعى كوز قالت جىبەرمەدى. سۇمدىق سويقان، جانتۇرشىگەرلىك جابىرلەۋ، ازاپ – قورلىققا تولى ءومىر ەندى باستالدى. بۇرىن ەركەك اتاۋلىعا قارسى كەلمەك تۇرماق، تىكەلەي قاراماعان، ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان - اقبىلەك ەندى سودىرلى توپتىڭ ورتاسىنا ءتۇستى. «اشۋ – دۇشپان، اقىل – دوستى»دا، ايلا – امالدى دا جۇزەگە اسىرۋ قيىن – اق. جان ساۋعالاپ «ودان قاشقان، بۇدان قاشقان جەتپىس شاقتى وفيسەر، فلوتتار» اقبىلەكتىڭ ەركىنەن تىس ارەكەتتەر جاسادى، اسىل قازىناسى – ابىرويىنان ايىردى، قارامۇرتقا ەرمەك بولدى...

 

فەودالدىق – پاتريارحالدىق سانا مىقتاپ قالىپتاسقان كەزدە اقبىلەك باسىنان وتكەرگەن اۋىر حال، جان ازاپتارى، تاعدىر تالقىسى ومىرلىك تاڭبا بولىپ باسىلدى. جان ساۋعالاپ قاشقان اقتاردىڭ ارتىندا «بۇرالقى كۇشىكتەي قاڭعىرىپ اقبىلەك» جالعىز قالدى. اقتاردان تارتقان جان ازابىنان سوڭ دا اقبىلەكتىڭ جاقىن-جۋىقتان كورگەن قورلىعى،كۇيزەلىستەرى كوپ –اق.

 

اقبىلەكتىڭ جانداۋىسى، شەرلى مۇڭى كەۋدەسىندە جانى، سەزىمى بارعا جەتكەندەي – اق. ءبىراق، وعان ءتىل قاتىپ، ءۇن قوسقان ەشكىم بولمادى. ەڭ نەگىزگىسى، ول ەرتەڭگى كۇنگە سەنىمىن جوعالتپادى، جاقسى، قايىرىمدى جاندارعا جولىعارمىن دەگەن ءۇمىتىن دە ۇزبەدى. وسى ماقساتپەن كوك پەن جەرگە دە، تاۋ مەن وزەنگە دە سىر اشتى، «كۇزدىڭ سارعىش جاپىراقتارىنا»، «سايالدىق قارا بۇلتتارعا»مۇڭ شاقتى. كوزى كورىپ، كوڭىلى سەنگەن، باستان وتكەرگەن كورىنىس – جايلاردى ءبولىستى. ىسكەندىر دۋانامەن كەزدەسكەننەن كەيىن جانىن جەگىدەي جەگەن ازاپ پەن قورلىقتىڭ سالماعى ءبىر مەزەت جەڭىلدەپ، ۇمىتىلعانداي بولىپ ەدى. ءبىراق، ناعىز ازاپ، كۇيزەلىستەر الدىنان تاعى شىقتى. ەل ىشىندەگى وسەك – اياڭ، بۇرىنعى عاشىعى بەكبولاتتىڭ توياتتاعان سوڭ سىرت اينالۋى ت.ت اقبىلەكتىڭ جان- جاراسىن ودان سايىن قوزدىردى. بۇعان «كوزى تىكشيگەن، تىمىرايعان» قاتىگەز مىنەزدى وگەي شەشەسى - ورىكتىڭ دە كەرى اسەرى مول بولدى. ەس ءبىلىپ، بوي تۇزەي باستاعاننان تاعدىر تاۋقىمەتىن مول تارتقان اقبىلەكتى اراعا بەس جىل وتكەن سوڭ كورگەندەگى اسەر وزگەشە. اعاسى تولەگەننىڭ ارتىنان ىزدەپ بارىپ، وقۋعا تۇسەدى. ناعاشىسى كاميلامەن كەزدەسىپ، ءوز ومىرلەرى توڭىرەگىندە وربىتكەن سىر – سۇحباتتارى، اقبالا،بالتاش ت.ب قاتىناستار مەزگىل اۋەنىن اڭعارتۋمەن قوسا ،باستى تۇلعانىڭ دۇنيەتانىم ەۆوليۋسياسىن دا تانىتادى. جاس ءومىرىن وكسىكپەن وتكىزگەن اقبىلەكتىڭ بالتاش سىندى ازاماتپەن كوڭىل قوسىپ، ىسكەندىرمەن قايتا تابىسۋى جان جاراسىن جازىپ، نۇرلى ومىرگە باتىل، سەنىممەن قادام جاساتادى. رومان تىلىمەن ايتساق، اقبىلەكتىڭ «جۇرەگىن جۋىپ تازارتقان التىن لەگەن – اياۋلى جانى، قاراتاۋداي قايراتتى، اي مەن كۇندەي عىلىم ەدى». قىسقاسى، ءدۇبىرلى داۋىردەگى قازاق قىزىنىڭ ءومىر، تاعدىر جولى شىندىققا سىيىمدى ،كەلىستى كورىنىس تاپقان. دەمەك، اقبىلەك بەينەسى – قازاق قىزىنىڭ تاعدىر – تالايىن تانىتۋمەن بىرگە باقىتقا ۇمتىلعان، جاڭا ءومىردى، قىزىق – قۋانىشتى الدان كۇتكەن كۇردەلى ءارى بەدەرلى بەينە. قالامگەر مۇراتى – جەكە ادام، ياكي اقبىلەك ارقىلى حالىق ءومىرىن، تاريحى مەن تاعدىرىن، تۇرمىس – تىرشىلىگىن شىندىق وقيعالار، ناقتىلى كورىنىستەرمەن كورسەتۋ بولسا، بۇل مىندەت كۇردەلى جانر – رومان ارقىلى ۇلتتىق – ەستەتيكالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن، ءارى ەۋروپالىق ۇردىستەگى تۋىندىلار تابيعاتىنا جازىلۋ بايانى،سۋرەتتەۋ مانەرى تۇرعىسىنان ۇندەس، سايكەس كەلەدى.

 

روماندا جەكەلەگەن بەينەلەردىڭ مونولوگتارى، ومىردەگى مۇراتى مەن مىندەتتەرى دە ايقىن بەدەرلەنگەن. ماسەلەن، بەكبولات ءوزى جايىندا تومەندەگىشە سىر تولعايدى: «قارا تورى،ورتا بويلى، قوشقار تۇمسىق،تۇلكى مۇرت،شۇڭىرەك كوز جىگىتپىن. جاسىم جيىرمانىڭ جەتەۋىنە شىعىپ تۇر. اتىم – بەكبولات. باسىمدا بارقىتپەن تىستاعان قارا ەلتىرى جەكەي تىماق، قارا الا جاپقان كۇمىس بەلبەۋ، اياعىمدا كونەلەۋ قيسىق تابانىم بار. بەلبەۋىمدەگى جارعاق دالباعايىم، شاشاقتى سارى قىندا ءمۇيىز ساپتى وتكىر كەزدىگىم، الدىڭعى قاپتالداعى دابىل بايلايتىن ۇزىن قايىس شەتتىگىم – مەنىڭ ونەرسىز جىگىت ەمەستىگىمە ايعاق بولار».

 

ودان ءارى بەكبولات «بۇرىن بايدىڭ»، ءقازىر «ورتا شارقى ءۇيدىڭ ورتانشى بالاسىمىن» دەيدى. ءۇي – ىشىلىك، تۇرمىستىق جاعدايلارىن دا ەسكە الىپ وتەدى. بالالىق، جاستىق شاعىنىڭ دا بوسقا وتپەگەنىن ايتادى. «جامانبالانىڭ شوتپاق قارا قىزىن مەنسىنبەي، مامىربايدىڭ اقبىلەگىن ەلدەن تاڭداپ ايتتىرعانىن»، سوعان جولىققالى شىققاندا، اقتارعا كەزىگىپ، وڭ يىعىنان جاراقات العانىن قىسقا، شەشەن باياندايدى. الايدا، بەكبولات بەينەسى ادامدىق قاسيەتتەرى تۇرعىسىنان، اينالا – الەمگە كوزقاراسى جاعىنان كوڭىلگە ۇيالاعانىمەن،جاستىق پەن دوستىق، ماحاببات ماسەلەسىندە، اسىرەسە «ەلدەن تاڭداپ ايتتىرعان» اقبىلەگىن ايالاپ-باعالاۋ ىسىندە تۇراقتىلىق، جىگەرلىلىك جەتىسپەيدى. قالامگەر دە بەكبولات ءورىسىن اسا كوپ دامىتپايدى.

 

وفيسەر – روماننىڭ باستى تۇلعاسىن جابىرلەپ، ارىن اياققا تاپتاعان جيىركەنىشتى جان عانا ەمەس، يمپەريالىق ساياساتتىڭ عاسىرلار بويى حالقىمىزدى بيلەپ، باسىپ – جانىشىپ كەلگەن كورىنىسى رەتىندە دە ەستە قالادى. اۆتور رومان وزەگىن – اقبىلەك پەن وفيسەر اراسىنداعى قاتىناسقا قاراعاندا «ماحاببات سيمۆولىنىڭ» ۇلگىسى رەتىندە ەمەس، كەرىسىنشە، قازاق – ورىس اراسىنداعى «تامىر ءھام تۋىستىق» بايلانىس تۇرعىسىندا تەرەڭ اشادى. بۇعان ءوز جايىنان بىرەر ماعلۇمات بەرگەن وفيسەردىڭ تومەندەگىدەي ويلارى ايقىن دالەل: «ورىس سياقتى جەرى مول، قولتىعى كەڭ جۇرتتىڭ قول استىنا قاراعانىنا قازاق تاۋبە قىلۋ كەرەك قوي. انىعىندا، قازاق مەملەكەتكە نە پايدا كەلتىرىپ وتىر؟....تەك قىمىزىن ءىشىپ، قارنىن سيپاپ، قاتىنىنا قاراپ، بوربايىن تىر – تىر قاسىعاندى بىلەدى....تەگىندە قازاقتىڭ سولدات بولۋدان قورىققانى بىزگە تەرىس تە ەمەس. كىم بىلەدى، قولىنا قارۋ بەرسە، ورىس جۇرتىنا جاۋ بولىپ كەتپەسىنە كىمنىڭ كوزى جەتەدى؟....ايتەۋىر، قازاق ءوز الدىنا ەل بولىپ جاتقان جوق. ەندەشە، ورىسقا باعىنۋ كەرەك».بۇدان كەيىن وفيسەر قازاق جەرىنە،اۋىل-تۇرمىسىنا،ونىڭ ادامدارىنا،اتاپ ايتقاندا ايەلىنە، مالىنا كوز تىگەدى.ورايلى تۇستا، رەسەيدىڭ «كەلەشەگى مەن تاعدىرىن» ويلاپ قامىعادى.

 

دەمەك، وفيسەر بەينەسىنەن، ءىس – ارەكەتتەرىنەن رەسەي ەكسپانسياسى، ياكي «ۇلى حالىقتىڭ» دەرجاۆالىق-يمپەريالىق ساياساتىن، قازاق حالقىن ۇلتسىزداندىرۋ مەن اۋەل باستاعى مادەني قۇنارىنان قول ءۇزدىرۋ سەكىلدى تاعىلىق «مىنەزىن» تانيمىز.بيلىك پەن بىلەك كۇشىن دە،زورلىق-زومبىلىعىن، وزبىرلىعىن دا كورەمىز. ەندەشە، وتكەننىڭ وكىنىشى كەلەشەكتە قايتالانبايتىنداي ساباق بولۋعا ءتيىس. وفيسەر بەينەسىنىڭ «تاعىلىمى» وسى.

 

ال، مۇقاش ءوزى جايىندا بىلاي دەيدى: «مەن تاڭقى مۇرىن، بادىراق كوز، شۇناق قۇلاقتاۋ،جارقاباقتاۋ،كىرپى شاش،قارىس ماڭداي، قارا سۇر جىگىتپىن. جاسىم 35-تە.اكەم تويبازار، ءوزىم مۇقاش بولعالى اۋزىم اسقا، اۋىم اتقا جارىعان ەمەس. ەس بىلە ەسىكتە ءجۇرمىن». ونان سوڭ تىلەۋبايدىڭ قوزىسىن، شامانبايدىڭ قويىن باققانىن، بالالىق بازارى جات بوساعادا، كىسى قاباعىن باعۋمەن وتكەنىن ەسكە الادى. «قالاي بادىعۇلدىڭ جىلقىسىن باقتىم، سولاي كوزىم اشىلا باستادى،-دەيدى ول.- قاشاعاندى جالعىز ۇستايمىن. اساۋدى جالعىز ۇيرەتەمىن. كۇزەتكە جالعىز بارامىن. بوداندا جىلقى باعامىن. ايازبەن، اساۋمەن، قاراڭعى ۇزاق تۇنمەن، ۇرىمەن،قاسقىرمەن، ءقاۋىپ – قاتەرمەن الىسپاي، ادام ادام بولمايدى ەكەن...جىلقى باقتىم،كىسى بولدىم».

 

مۇقاش اۋزىنان باياندالاتىن مونولوگتان بۇدان كەيىنگى جەردە ەل قاتارىنا قوسىلعانىن، وتباسى بولعانىن، قىزمەتكە كىرىسە باستاعانىن، بولىس بولۋ نيەتى بارىن دا ەستيمىز.ءبىراق، ەل ۇستىنەن كۇن كورگەن جوعارىداعى «قىزمەتتەرىنىڭ» اسەرىنەن بولىستىققا سايلانبايدى. مامىربايدىڭ بالاسى ءىس – قاعازداردى كەڭسەگە تاپسىرىپتى دەگەندى ەستيدى. ءتىلىن شايناپ، ءتىسىن قايرايدى. كەك قايىرۋدى ويلايدى. اقتارمەن استىرتىن بايلانىسىپ، مامىربايدىڭ اقبىلەگىن ولارعا كورسەتىپ بەرىپ، اعاسىنان كەگىن قايتارادى. مۇنىڭ سوڭى بەلگىلى – اقبىلەك ءبىر توپ ەركەكتىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، قارامۇرتقا ەرمەك بولادى...

 

بۇل رەتتە مۇقاش – ءوز مۇددەسى ءۇشىن جان الىپ، جان بەرەتىن، ءبىر ەسەبى ىشىندە.قولى قالتاسىندا،ءبىراق قاستاندىقتى جۇزەگە اسىراتىن «قارۋى بار». تۇپكى ويىندا سونى جۇزەگە اسىرۋدى عانا دىتتەيتىنى انىق.. ايتسە دە، «ىشكى ەسەبى» ۋاقىت وتە كەلە جاريا بولىپ، سونىڭ ازاپ – كۇيىگىن مولىنان دا تارتىپ جۇرەدى. جاناما كەيىپكەر رەتىندە مۇقاش ءوز مىندەتىن اتقارعانىمەن اقبىلەكتىڭ ازاپتى، قاسىرەت – كۇيىنىشكە تولى ومىرىنە سەبەپكەر بولدى.ءومىر-تاعدىرىنا بالتا شاپتى.جولىن كەستى. سول ءۇشىن دە مامىرباي اۋىلىنىڭ العىسىن ەمەس، قارعىسىن الادى. ال، ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا ادىلەتسىزدىك،جاۋاپسىزدىق، ەكىجۇزدىلىك مىنەز جات. مۇقاش شىندىعى وسى.

 

جازۋشى جاڭا ءومىردىڭ تىنىس – تىرلىگىن ءار الۋان دەڭگەيدەگى ادامدار ارقىلى دا كورسەتەدى. ايتالىق، ىقاڭ(ىستىباي)، تىپاڭ(تىشقانباي) كەزىندە بەدەلدى دە، دوستارى دا كوپ بولعانىمەن «داۋلەت قۇسى باستارىنان ۇشقان ادامدار».ايتسە دە اعالىق – ۇلكەندىك جولدارىن، ەسكى بەدەلدەرىن كوڭىلگە مەدەۋ ەتەدى. تولەگەننىڭ ۇيىندەگى باسقوسۋدا ىقىڭ مەن تىپاڭنىڭ مۇنداي «قاسيەتتەرى» تانىلعان – دى. ولاردان باسقا دا وندا تالاي جىگىت بولعان-دى.ونىڭ ءبىرى «قوشقار تۋعان قوزىداي كەلبەتتى، ءبىتىمدى اقبالا ەدى، ەندى ءبىرى كەلبەتى دە، كيىمى دە قوڭىرلاۋ، ءجۇرىس – تۇرىسى دا سولاپاتتاۋ بالتاش دەگەن جىگىت ەدى. ءتورتىنشى – دوعانىڭ جانىندا ەرشىكتەي ،بالتانىڭ جانىندا شاپاشوتتاي جىمىرايعان جورعابەك دەگەن كىسى ەدى ».جورعابەك جەڭىل،جىلپوستاۋ كورىنسە، دوعا بەدەلگە يە، ىشىمدىككە دە جاقىن بولىپ شىقتى. اقبالا سوزگە جاقىن بولسا، بالتاش ءتاپ-تاۋىر قىزمەتكەر، ماحاببات ماسەلەسىندە دە باياندى عۇمىر كەشەدى. بۇل رەتتەن العاندا، اتالمىش بەينەلەر وزىندىك كوزقاراس،ارەكەت-قيمىل ءھام ومىردەگى ورىندارىمەن ەرەكشەلەنەدى.

 

جىلتىر – ىسىندە بىرلىك، سوزىندە بەرەكە جوق كەيىپكەردىڭ ءبىرى. «ونىڭ قىلماعان بۇزاقىلىعى جوق. ول اۋەلدە ماتايدىڭ ابەنىنە ءتىلماش بولعان. ابەنمەن بىرىگىپ ەلدى قاناعان. ابەنگە شاكىرت بولعان. ول قازىنانىڭ اقشاسىن دا جەگەن. ...اباقتىعا ءجۇز ءتۇسىپ، ءجۇز شىققان...ونىڭ وتىرىگىنە نايزا بويلامايدى». بۇل رەتتەن العاندا، جىلتىر ويىمەن دە، ىسىمەن دە ابەن، مۇقاشتار قاتارىندا. رومانداعى وقيعالاردىڭ دامۋ ەپيزودتارىنىڭ ءوزارا بايلانىستارى تۇسىندا بۇعان ابدەن كوز جەتكىزۋگە بولادى. وسى ورايدا ،جازۋشى بەدەرلەگەن بەينەلەردىڭ ءاربىرى ءوز ورىندارىندا ءارى ءىس –ارەكەتتەرىمەن نانىمدى ءسوز بولاتىندىعىن بايقايمىز. دەمەك، قالامگەر كەيىپكەرلەر جۇيەسىن جاساۋدا، جانسارايلارىن اشۋدا،ارەكەت-قيمىلدارىن كورسەتۋدە دە ەداۋىر جەتىستىكتەرگە جەتكەن.ولاردى دارالاۋدا دالدىك،بەينەلەۋدە ناقتىلىق،سۋرەتتەۋ ساتتەرىنەن شىنايىلىق سەكىلدى سيپاتتارىمەن دە ەرەكشەلەنەدى.قىسقا قايىرعاندا: «اقبىلەك» رومانىنان ادام مىنەزدەرىنىڭ ەنسيكلوپەدياسىن كورۋگە بولادى» (ر.توقتاروۆ).

 

كۇردەلى جانرداعى تۋىندىنىڭ ءتورتىنشى ءبولىمى العاشقىلارىنا قاراعاندا ەكپىن – سەرپىنى مول، پۋبليسيستيكالىق سارىندا ءورىس الادى. اقبىلەك پەن كاميلانىڭ كەزدەسۋى، وتكەن ومىرلەرى، ءوزارا سۇحباتتارى، كۇندەلىك شەرتكەن سىرلارى – تۇتاستاي قازاق ايەلى تۇرمىسىنان، ءىس – ارەكەتتەرىنەن،دۇنيەتانىم ارنالارىنان، سىر-سەزىم يىرىمدەرىنەن دە مول دەرەكتەر بەرەدى.

 

رومانداعى ايەلدەر بەينەسىن ەسكە العاندا، اقبىلەكتىڭ جاقىن، جاقسى كورەتىن جەڭگەسى – ۇرقيا جاقسىلىققا جانى قۇمار، مەيىرىمدى جان. ادامي الەمى،مىنەز قىرلارى باي.جان جىلۋى،مەيىرىم شۋاعى دا مول.«بار ايىبى – پۇشپاعى قاناعان جوق،ايتپەسە ءجىبى ءتۇزۋ ايەل». مامىربايدىڭ بايبىشەسى دۇنيەدەن قايتقاندا دا، اقبىلەكتىڭ اق سولداتتارى جۇرتىندا قالىپ، ىسكەندىر دۋانا ارقىلى ەلىنە كەلگەن سوڭ جاناشىرى دا، سىرلاس – مۇڭداسى دا ۇرقيا بولدى. قايىن ءسىڭلىسىنىڭ باقىتتى بولعانىن قالاعان ۇرقيا ونى بەكبولاتپەن دە كەزدەستىرەدى .بالاسىن باۋىرىنا باسىپ، تاربيە دە بەرەدى. بۇل رەتتەن العاندا – ۇرقيا جاڭالىق، جاقسىلىقتى وزگەنىڭ باسىنا تىلەۋدى،ءوزى سونىڭ جىلۋ – شاپاعاتىمەن ءومىر سۇرگەندى قالايتىن، ءارى ونىڭ ۇستىنە ادالدىعى مەن ادامگەرشىلىگى مول، قيىندىق – قينالىستا جول تاباتىن بەدەرلى بەينە رەتىندە ەستە قالادى.باستىسى،ادام جانىن تەرەڭ تۇسىنەدى،قينالعاندا قول ۇشىن بەرىپ،اقىل-كەڭەسىن دە ورىندى ايتىپ،تيىسىنشە شەشىم شىعارادى.اقبىلەك باسىنداعى اۋىر حال،وتباسىلىق احۋال،تاعدىر تالقىسى-ۇرقيا جانىنا دا باتادى.كۇردەلى كەزەڭ،قيىن ساتتەردە اقبىلەك جانىنان تابىلىپ،ايالاي دا،باعالاي دا بىلەدى. ال، ورىك بولسا «ۇيگە جىلان كىرىپ كەلگەندەي سۇيكىمسىز»، «قارا سۇر ادام».اقبىلەكتىڭ باۋىرلارىنا دا جاعىمسىز، جايسىز جان. ءومىر – تاعدىرىنا نازالى ورىك اشۋ – ىزاسىن دا اقبىلەكتەن الاتىنداي، جاس وسكىن – سارا مەن قاجىكەنگە دە وسى رەتپەن قىرىن قاراپ، قاھارىن،قارعىسىن ءسات – سايىن سەزدىرەدى. اسىرەسە، «اقبىلەك ەكىقابات» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە كوكتەن ىزدەگەنى – جەردەن، جانىنان تابىلعانداي «راحات سەزىمگە»بولەنىپ، «عاجايىپ-عالامات» كۇي كەشەدى. اقبىلەككە بىرەر كۇن «ارازدىعىن ۇمىتقان كىسىدەي» سويلەسىپ،جىلى ۇشىراپ ،وڭ قاباق تانىتادى. اقبىلەك مۇنىڭ شىن ەكەنىن، ايارلىق ەكەنىن بىلە الماعان كەزدەرى دە بولادى. ءبىراق، بۇل «كىسىمسۋ كەزەڭى» ۇزاققا سوزىلمايدى. اقبىلەكتىڭ اياعى اۋىرلىعىنا كوزىن جەتكىزگەن سوڭ اياۋشىلىعىن ۇمىتىپ، ارازدىعى مەن وشپەندىلىگىن ورشىتە تۇسەدى. بۇل ورايدا، ورىكتىڭ مىنەزى مەن ءىس – ارەكەتتەرىنەن وبراز بولمىسىنا قاتىستى بەلگىلەر مول، ءارى تروپتىڭ تۇرلەرى:يرونيا(كەكەسىن)يىرىمدەرى،ساركازم(مىسقىل)سيپاتتارى ، ساتيرالىق ەلەمەنتتەر دە مولىنان ۇشىراسادى.اۆتور ءسوز ونەرىنىڭ كوركەمدىك قۇرالدارىن بار بوياۋ، بەدەرىمەن پايدالانۋ ناتيجەسىندە ورىك وبرازىن كۇنشىلدىكتىڭ كورسەتكىشى، ارسىزدىق پەن ايارلىقتىڭ، تەڭسىزدىكتىڭ بارومەترى رەتىندە كورسەتەدى. سونداي – اق، باعىنان سورى باسىم كاميلا –ەسكى سالت، ادەت – داعدىنىڭ قۇربانى بولعانىمەن،روماننىڭ دامۋ ارناسىنان اڭعارىلاتىنى: ادامي الەمى باي،اقىل-پاراساتى مەن دۇنيەتانىمى كەڭ، جان-جۇرەگى تازا، ءتوزىمى بەرىك،ءوي-سوز جۇيەسى ايقىن بەدەرلى بەينەلەردىڭ قاتارىنا جاتادى.

 

ومىردە ءوز ءىسى مەن ورنىن بىلەتىن ادامدار از ەمەس. روماندا دا ونداي تۇلعالار بار، ءبىراق كوپ تە ەمەس. ايتالىق، التىنايدىڭ (مۇقاشتىڭ كەلىنشەگى) كۇيەۋى كەكشىل، داڭق پەن داقپىرتقا جاقىن بولعانىمەن، ءوزى «ءۇي مىندەتى - ايەلدە» ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. ال، ىسكەندىر دۋانا-جاقسىلىق، جاناشىر جاننىڭ بەينەسى رەتىندە كورىنەدى. تاۋ- تاس،ساي-سالا،ەسكى مولا –ءبارى دە وعان ءۇي. وندا ەل دە جوق. ونىڭ ەلى ءدۇيىم قازاق.وندا مال دا جوق.ول دۇنيە جينامايدى. اقشا بەرسەڭ،كەز كەلگەن اۋىلدىڭ بالالارىن جاراستىرادى دا، بايگە ۇلەستىرەدى.ىسكەندىر دوربا سالمايدى، ىرىمشىك، قۇرتىڭدى المايدى، وعان قولما-قول تاماق بەرسەڭ بولعانى.ول ىستەگەن ءىسىن،جاساعان جاقسىلىقتارىن ساۋداعا سالمايدى.وندا جاسىرىن سىر،ىشكى ەسەپ جوق.مىنە،وسىنداي كىسى،ياكي پايداسى بولماسا زيانى تيمەيتىن جان اقبىلەككە كەزىككەن بولاتىن.اقبىلەك اداسقانىن ايتقاندا: «الىپ بارايىن،جولعا سالايىن»،-دەپ ناقتى كومەك ەتكەن.جاسىن دا،ەڭبەگىن دە ەسەپكە الماعان ىسكەندىردىڭ بۇل جاقسىلىعى - اقبىلەككە عانا ەمەس،وقىرمانعا دا جىلى،تاعىلىمدى اسەر قالدىرادى.رومان اۆتورى ادام-پەندەنىڭ ومىردەگى ورنى: اقيقات جول،ادىلەتتى ءىس،ارمان-اڭسارلارىن جۇزەگە اسىرۋ،وسى باعىتتى باستى تۇعىر ەتۋ بولسا،ونىڭ ءوزى جاقسىلىق جاساۋمەن،ىزگىلىك-ونەگە كورسەتۋمەن باياندى،ماعىنالى ەكەنى ىسكەندىر دۋانا ارقىلى كەڭ ءورىس،تەرەڭ مانگە يە بولىپ رەاليستىك سيپات الادى.

 

«اقبىلەك»رومانى جانر تابيعاتى مەن تالابىنا تولىق جاۋاپ بەرۋمەن بىرگە كەمەل وي مەن كوركەمدىككە،ناقىشتى ءتىل مەن كەلىستى سۋرەتتەۋلەرگە دە تولى.ونى،اتاپ ايتقاندا،التاي مەن اۋىل كورىنىستەرى،ەرتىس – كۇرشىم سيپاتى،مارقاكولدىڭ ءمولدىر سۋى مەن ونىڭ اينالاسىنداعى اڭ -قۇس،جان-جانۋارلار الەمى،الۋان ءتۇستى ادام پورترەتتەرى مەن ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر بايىتا،تولىقتىرا تۇسەدى.سايىپ كەلگەندە،قازاق قىزىنىڭ ءومىر،تاعدىر جولىن بايانداعاندا دا ج.ايماۋىت ۇلىنىڭ ەسكى اۋىل،ەتنوگرافيالىق سۋرەتتەردى،ادامدار قارىم-قاتىناسىن وي مەن سەزىم ءورىلىمى ارقىلى رياسىز جەتكىزەر ءتىل بايلىعىنا،شەبەرىك يىرىمدەرىنىڭ ۇلگى –ورنەكتەرىنە كوز جەتكىزەمىز.سونداي-اق،رومانداعى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق يىرىمدەردەن،جەكەلەگەن كەيىپكەرلەردى مۇسىندەۋ مەن ولاردىڭ ىشكى مونولوگتارىنان،ەڭ نەگىزگىسى قازاق تۇرمىسى مەن زامان كورىنىستەرىنەن،ۋاقىت سىرىنان رەاليست سۋرەتكەردىڭ كوزقاراس، قولتاڭباسى ايقىن كورىنەدى.دەمەك،ج.ايماۋىت ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنداعى باستى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى- «اقبىلەك» رومانى قوعامدىق قۇبىلىستار مەن كەزەڭ كورىنىستەرىن ءومىر-ۋاقىت شىندىقتارىنا ساي سەنىمدى سۋرەتتەپ،ادام الەمىن بار قىرىنان جارقىراتا كورسەتىپ،اسىرەسە قازاق قىزىنىڭ تاريحى مەن تاعدىرىنا،وسىپ-ەسەيۋ جولدارىنا تاعىلىمدى سيپاتتار بەرىپ،ونى ايرىقشا ءماندى،كوركەمدىك ءورىس پەن وزگەشە ورنەكتەرمەن بەينەلەۋى بەدەرلى ورىن الادى.

 

كورنەكتى ءسوز زەرگەرى ع.مۇسىرەپوۆ «چۋدەسنىي نارسە» دەپ رومانعا قاتىستى قىسقا دا ۇتىمدى باعا بەرىپ، «مەن ايماۋىتوۆتىڭ قولىن تانىر ەدىم»، «مەنىڭ ۇستازىم – ايماۋىتوۆ!» دەۋى ونىڭ تالانتى مەن شىعارماشىلىعىنا ءادىل كوزقاراسىن اڭعارتارى انىق. بۇل باعىتتا، اكادەميك س.قيرابايەۆ: «اقبىلەك» ءبىر قىزدىڭ تاعدىرى نەگىزىندە الەۋمەتتىك ريەۆوليۋسيالار داۋىرىندەگى احۋالدىڭ جاڭارۋىن سۋرەتتەيتىن العاشقى قازاق رومانىنىڭ ءبىرى» دەسە، پروفەسسور ت.كاكىشيەۆ: «ج.ايماۋىتوۆتىڭ ادەبيەت تاريحىنا ورالۋى – ونىڭ «قارتقوجا» «اقبىلەك» روماندارىمەن، تالاي ءماندى دراماتۋرگيالىق شىعارمالارىمەن ادەبيەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋ داۋىرىندە دە سىنشىل رەاليزم ءداستۇرىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى ءوزىنىڭ وراسان زور ىقپالىن جاساپ قانا قويماي، جاڭا كوركەمدىك ادىسكە ۇلاسقانىنا ناقتى دالەل بولا الادى» دەپ جازۋشى شىعارماشىلىعىن، ءسوز ونەرىندەگى ورنىن ناقتىلى كورسەتىپ بەردى. وسىنداي كوزقاراستار مەن وي-پىكىرلەر - م.اتىموۆ، م.بازاربايەۆ، ش.ەلەۋكەنوۆ، ر.نۇرعالي، س.مۇراتبەكوۆ، ب.بايعالييەۆ، د.دوسجان، س.ءداۋىت، ب.مايتانوۆ، ك.كەرەيقۇلوۆ، ر.تۇرىسبەك، ا.ءىسىماقوۆا، گ.پىرالييەۆا، د.ىسقاق ۇلى ت.ب.ءماندى ماقالا، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزگى نىساناسىنا اينالدى. اتاپ ايتقاندا،پروفەسسور ب.مايتانوۆ: « وزىنە دەيىنگى قازاق پروزاسىندا رومان ءداستۇرى تەرەڭ تامىر جايماعانىنا قاراماستان، «اقبىلەك» رومانى ستيلدىك، كومپوزيسيالىق تۇرعىدان، ءسوز جۇيەسى بويىنشا ىرگەسى كوركەمدىك تالاپتارعا قىسىلماي قىمتىرىلماي جاۋاپ بەرەدى. قىر قازاعى ءۇشىن ولەڭ ءسوزدىڭ ايرىقشا ءقادىرىن بىلەتىن قالامگەر، اسىرەسە ءبىرىنشى بولىمدەگى العاشقى تاراۋدا ەپيكالىق جىر ىرعاعىنا ساي ولشەم قولدانادى. قارا ءسوز ۇيقاسا جورعالاپ جەلىپ وتىرعان...

 

جازۋشىنىڭ جەكە ادامعا قاتىستى تارتىس سيپاتىن زور الەۋمەتتىك بەلەسكە كوتەرە ءبىلۋى، تاريحي شىندىق پەن ناقتى كەيىپكەرلەر جان جۇيەسىنىڭ اقيقاتىن شەبەر ۇيلەستىرە تالداۋى، جالپى شىعارما پوەتيكاسىنداعى ايشىقتى قولتاڭبا، «شىبىنسىز جازداي» تامىلجىعان ءتىل - «اقبىلەك» رومانىن قازاق ادەبيەتىنىڭ قىمبات جاۋھارىنا اينالدىرار جوتالى ستيلدىك بەلگىلەر» دەسە، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ق.ەرگوبەك: «بۇگىندە قازاق رومانىنىڭ حح عاسىر باسىندا تۋعانىنا ەشكىم دە كۇمان كەلتىرمەيدى. الايدا، بۇرىنعىداي بىردى-ەكىلى رومان توڭىرەگىندە كۇمىلجىپ، قورىنىڭقىراپ سويلەمەيمىز. قازاق رومانىنىڭ ءتۇۋ باستاۋىندا م.دۋلاتوۆتىڭ «باقىتسىز جامال»، س.تورايعىروۆتىڭ «قامار سۇلۋ»، «كىم جازىقتى؟»، «ت.جومارتبايەۆتىڭ «قىز كورەلىك»، س.كوبەيەۆتىڭ «قالىڭ مال»، ج.ايماۋىتوۆتىڭ «قارتقوجا»، «اقبىلەك»، م.اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان»، س.مۇقانوۆتىڭ «اداسقاندار»، س.سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ»، س.ءسادۋاقاسوۆتىڭ «سارسەنباي» سەكىلدى الۋان تابيعاتتى شىعارمالارى ءتۇر دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز.

 

قازاق رومانى - حح عاسىر جەمىسى. قازاق رومانى ءالى جاس جانر. وسى ەپيكالىق جانردىڭ قالىپتاسۋىندا جامپوز جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانى كوتەرگەن جۇك اۋىر، اتقارعان مىندەت سونداي زور. «اقبىلەك» اتى رومان عانا ەمەس، رومان جانرىنىڭ بار تالابىنا تولىق جاۋاپ بەرەتىن كلاسسيكالىق شىعارما»،-دەپ باعالادى.

 

تەگىندە، مۇنداي وي-پىكىرلەر، ىزدەنىستەر كوپ-اق. بارىندە دە «اقبىلەك» رومانى قازاق حالقىنىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىنان الىنىپ، بولعان وقيعا ىزىمەن جازىلعان، يدەيالىق-تاريحي تۇرعىدان نەگىزدى، كوركەمدىك-تىلدىك، ستيلدىك قۇبىلىستارى جاعىنان وزىندىك كوزقاراسى، قالىپتاسقان قولتاڭبا مانەرى بار شىعارما ەكەندىگى اشىق ايتىلادى. بۇعان قوسا اتالمىش شىعارما تابيعاتى ايەل تەڭدىگى تاقىرىبىنداعى تۋىندىلار - «باقىتسىز جامال»، «قىز كورەلىك»، «قالىڭ مال»، «ءادىل مەن ءماريا»، «اداسقاندار» ت.ت. ادام الەمىن اشۋىمەن، ونىڭ ومىردەگى ءبولمىس-بىتىمىن، تاعدىر-تالايىن بەينەلەۋ مانەرىمەن دە، وبرازدىق وزگەشەلىكتەرىمەن، دۇنيەتانىم يىرىمدەرىمەن دارالاناتىنىن ايرىقشا اتاپ ايتقىمىز كەلەدى. دەمەك، «اقبىلەك» رومانى – حالقىمىز باسىنان وتكەرگەن كۇردەلى كەزەڭ كورىنىسىن، نەگىزگى تۇلعا مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر ءومىرىن، ەلدىك ءداستۇر - ونەگەنى، تالىم-تاربيە تاعىلىمدارىن كەڭ كولەمدە كورسەتەتىن تەرەڭ ءماندى،كوركەمدىگى ءنارلى پاراساتتى تۋىندى.

 

تۇتاستاي الىپ قاراعاندا، ج.ايماۋىت ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى، اسىرەسە كۇردەلى جانرداعى تۋىندىلارى («كۇنىكەيدىڭ جازىعى»، «قارتقوجا»، «اقبىلەك») قازاق ادەبيەتىندەگى رەاليستىك پروزانىڭ دامۋ جولدارىن ايقىنداپ قانا ەمەس، قوعامدىق، كەزەڭدىك قۇبىلىستاردى، ادامي-رۋحاني ماسەلەلەردى كوركەمدىك-يدەيالىق تۇرعىدان شەبەر دە شىنايى بەينەلەۋىمەن بيىك بەلەسكە كوتەرىلگەندىگىنىڭ، الىس-جاقىن شەت ەل قالامگەرلەرىنىڭ پروفەسسيونالدىق دارەجەسىنە جەتكەندىگىنىڭ بىردەن-بىر دالەلى دە، دەرەگى دە بولا الادى.مۇنىڭ ءوزى حالىق دانالىعىندا ايقىن بەدەرلەنگەندەي: «شەبەرلىك ءومىردى كورە دە، تۇسىنە بىلۋدەن، سوسىن وبەكتىنى دۇرىس تاڭداپ الا بىلۋدەن باستالادى».

جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى شىعارماشىلىق شەبەرلىگىنىڭ مىڭ سان قىرى،شىنايى شىندىعىنىڭ ءبىر سىرى.تەرەڭ ءمانى وسىندا جاتىر.

 

بۇل – «اقبىلەك» رومانىنا دا قاتىستى ايتىلار كەمەل وي مەن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، «اقبىلەك» الەمى – حالقىمىزدىڭ وتكەن ءومىرى مەن تاريحىنىڭ، قازاق قىزى مەن ايەلىنىڭ تاعدىر-تالايىن كەڭ كولەمدە سۋرەتتەگەن تاعىلىمدى تۋىندى. ەل مۇراتىن اسقاقتاتقان،ۇلت رۋحانياتى مەن كوركەمدىك تانىمدى بيىك بەلەسكە كوتەرگەن داڭقتى تۋىندى.جازۋشى ەڭبەگى مەن شىعارماشىلىقتاعى ىزدەنىس ارنالارىن،جانر جۇيەسى مەن كوركەمدىك مۇراتتى،تىلدىك-ستيلدىك قۇبىلىستاردى بەينەلى بەدەرلەگەن ايشىقتى قولتاڭبا جەمىسى.

 

«اقبىلەك» الەمىنىڭ اقيقاتى وسى.

 

ادەبيەتتەر

1.ادەبيەتتانۋ.تەرميندەر سوزدىگى.قۇراست؛ ز.احمەتوۆ،ت.شاڭباي.- سەمەي- نوۆوسيبيرسك، «تالەر پرەسس»،2006.- 298-300 بەتتەر

قازاق ادەبيەتى//ەنسيكلوپەديالىق انىقتامالىق//.-الماتى؛ارۋنا،2005.- 443 بەت

ليتەراتۋرنىي ەنسيكلوپەديچەسكيي سلوۆار.- موسكۆا؛سوۆەتسكايا ەنسيكلوپەديا،1987.- ستر.329-333

2. قابدولوۆ ز. ءسوز ونەرى.-الماتى؛مەكتەپ،1976.- 324-325 بەتتەر

3.قيرابايەۆ س.جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ.- الماتى؛ انا ءتىلى،1993.- 73-74 بەتتەر

4.وسپان ۇلى ءا. «اقبىلەك» شىمكەنتتە جازىلعان.- «جىبەك جولى» جۋرنالى، 1990، جەلتوقسان؛ق.ەرگوبەك.ەل ءۇشىن جارالعان ەرەن تۇلعا.- «جەبە»،2013، 5 قىركۇيەك

5.كەنجەبايەۆ ب. تەلەگەي تەڭىز/ەستەلىك/. - «لەنينشىل جاس»، 1989، 6 قاڭتار؛ ابىليەۆ د. كوكەيدە قالعان كەزدەسۋ /ەستەلىك/. - «ەگەمەندى قازاقستان»، 1992، 26 جەلتوقسان، ت.ت.

6. ايماۋىتوۆ ج. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. – الماتى. عىلىم، 1996، 1-توم / العى ءسوز – « جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ»/.- 13-14 بەتتەر

7. مايتانوۆ ب.قازاق رومانى جانە پسيحولوگيالىق تالداۋ.- الماتى؛ سانات،1996.- 31، 49-50 بەتتەر

8. ەرگوبەك ق. ارىستار مەن اعىستار.- استانا؛ تانىم، 2003.- 182،204 بەتتەر                

 

راقىمجان تۇرىسبەك،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

---