InfoHub Logo

سىزبەن كەلىسپەيتىنتەردەن ەمەس، سىزبەن كەلىسپەي، ءبىراق ايتۋعا باتىلى بارمايتىنداردان قورقۋ كەرەك.

ناپولەون بوناپارت

1805 جىلدىڭ باسىندا I ناپولەوننىڭ ەۋروپانى جاۋلاپ الۋ سوعىسى ناتيجەلى بولىپ، فرانسيا كونتينەنتتەگى ءىرى دەرجاۆالاردىڭ بىرىنە اينالدى. باعىنباعان تەك، باتىستا تۇماندى البيون مەن شىعىستا - رەسەي.  1812 جىلعى شىعىسقا سوعىس فرانسۋز يمپەراتورى مەن ونىڭ اسكەرى ءۇشىن قايعىلى اياقتالدى. وعان امان قالۋ ءۇشىن قاشۋعا تۋرا كەلدى. ول 1814 جىلى لەيپسيگتەگى حالىقتار شايقاسىندا جەڭىلىسكە ۇشىراپ،  اسكەرلەرىنە بەرىلۋىنە تۋرا كەلدى. بۇگىندە ەۋروپاداعى فرانسۋز گەگەمونياسى اياقتالعان، ءبىراق ناپولەوننىڭ اتى تاريحتا قالدى. ونى اسكەري جانە مەملەكەتتىك كەمەڭگەر دەپ اتايدى، ونىڭ شايقاستارى اسكەري وقۋلىقتارعا ەنگەن. ناپولەون قۇقىعى — «ناپولەون كودەكسى» باتىس دەموكراتياسىنىڭ ازاماتتىق نورمالارىنىڭ نەگىزىنە اينالدى.

بويى الاسا، باسى ۇلكەن، وتكىر كوزقاراستى، ۇستىنە سۇر سيۋرتۋك كيگەن - يمپەراتور زامانداستارىنىڭ ەسىندە وسىلاي قالدى. ول اقىلدى ءارى كەرەمەت ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنە يە ەدى. سيرەك كۇلەتىن، ىشىمدىك ىشپەدى. ونىڭ جۇمىسقا دەگەن قابىلەتتىلىگى قايران قالدىرعان: ول تاڭعى 4-تە تۇرىپ، قاعاز جۇمىستارىمەن اينالىساتىن. ناپولەون ادامداردى وزىنە تارتا الاتىن. ولار ونىڭ ايتقاندارىن بەرىلە تىڭداپ، ونىڭ لوگيكاسىنا تاڭ قالاتىن. ناپولەون اينالاسىنا قابىلەتتى ادامداردى، اقىلدى ءارى بار ىنتا-جىگەرىمەن جۇمىس ىستەيتىن قولباسشىلاردى، ونىڭ جەڭىسىنە سەنىپ، سوڭىنا دەيىن وزىمەن بىرگە بولاتىنداردى جينادى...

ناپولەون كورسيك ارالىندا جاعدايى ورتاشا ادۆوكات وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 10 جاسىندا فرانسياعا اتتانىپ، اسكەري ۋچيليششەدە وقيدى. وندا ول ءوزىنىڭ قابىلەتىن كورسەتە ءبىلدى: ماتەماتيكادان مىقتى بولىپ، ەرەسەكتەردى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىمەن تاڭ قالدىراتىن. كورنەل، راسين، ۆولتەردىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارىن جاتقا وقىدى. ءبىراق شەت تىلدەرىنەن وقۋ ۇلگەرىمى ناشار بولاتىن. مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن، ول 16 جاسىندا فرانسۋز اسكەري اكادەمياسىنا ءتۇسىپ، فرانسۋز اسكەرىنىڭ كىشى لەيتەنانتى اتاندى.

ۇلى فرانسۋز ريەۆوليۋسياسىندا باستيليانىڭ قۇلاۋىن، ول جان-دۇنيەسىنە جاقىن قابىلداپ، جاۋىنگەرلىك ايبىنىن كورسەتەتىن ۋاقىت كەلگەنىن سەزدى. 1793 جىلى قازىنا كورولىنىڭ جاقتاسىنىڭ بيلىگىندەگى تۋلوندى قورشاۋدا، ناپولەون ارتيللەريالىق باتارەياعا جەتەكشىلىك ەتتى. ول ءوزى دە شابۋىلعا قاتىسىپ، جارالاندى. ءبىراق قالانى الۋ قولىنان كەلدى. بۇل ونىڭ ەڭ العاشقى جەڭىسى بولدى. سول ءۇشىن روبەسپەردىڭ جاقتاستارى، ونى گەنەرال-مايورعا ۇسىندى. پاريجدە ناپولەون تۋرالى ماقتانىشپەن اڭگىمەلەپ جاتتى.

جوزەفينە بوگارنە (Joséphine de Beauharnais)، فيرمين ماسسو، 1812 جىلدار شاماسى.

بوناپارت جازالانىپ ولتىرىلگەن بوگارنە گەنەرالىنىڭ جەسىرى جوزەفينە بوگارنەگە ۇيلەنىپ، يتاليالىق اسكەرگە قولباسشى بولىپ سايلانادى دا، قايتادان پولككە جەتەكشىلىك ەتتى.  بۇل جولى وعان سولتۇستىك يتاليانى فرانسياعا قوسىپ الۋدىڭ ءساتى تۇسەدى. ونىڭ قاھارماندىعى بۇكىل فرانسياعا تارايدى. سوسىن ناپولەون ەگيپەتكە ياعني اعىلشىن كولونيالارىنا اتتانىپ، ولاردىڭ سازايلارىن تارتقىزۋ كەرەك دەپ جوسپارلادى. الايدا جورىق ءساتسىز بولدى. ول كاير مەن الەكساندريانى باسىپ الدى. ءبىراق تەڭىزدەن قولداۋ تاپپاعاندىقتان، شەگىنۋگە ءماجبۇر بولىپ، فرانسياعا جاسىرىن تۇردە ورالدى.

پاريجگە ورالعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي ەلدىڭ بيلىك جۇيەسىندە توڭكەرىس بولدى. ديرەكتوريا قۇلاپ، ناپولەوندى رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى كونسۋلى دەپ جاريالايدى. ارادا 5 جىل وتكەننەن كەيىن ول يمپەراتور بولادى. ول كونستيتۋسيانى قايتا جاسادى، دۆورياندىق سوسلوۆيەسىن (تەڭ قۇقىقتى ادامداردىڭ قوعامدىق توبى) تۇزەتتى، ازاماتتىق كودەكستى نەمەسە "ناپولەون كودەكسىن" ىسكە ەنگىزدى. سوعان سايكەس اقسۇيەكتەردىڭ ايرىقشا قۇقىقتارى جويىلىپ، بارلىق ادامدار زاڭ الدىندا تەڭ بولدى. ول فرانسۋز بانكىن جانە فرانسۋز ۋنيۆەرسيتەتىن  قۇردى. 

1805 جىلى ناپولەون ەكى يمپەراتورعا ياعني اۆستريالىق II فرانس جانە رەسەيلىك I الەكساندر اسكەرلەرىنە قارسى سوعىسادى. تاريحقا بۇل ۇرىس «ءۇش يمپەراتوردىڭ شايقاسى» دەگەن اتاۋمەن ەندى. وداقتاستار اسكەرلەرىنىڭ سانى 85 مىڭعا جەتتى. ال فرانسۋز اسكەرى ودان ەكى ەسەگە ارتىق بولدى. ناپولەون وداقتاس اسكەرلەرىنە قولباسشىلىق جاسايتىن كۋتۋزوۆ ەمەس، فرانسۋزداردى جازالاۋدى قالايتىن الەكساندر ەكەنىن ءتۇسىندى. ناپولەون قارسىلاستارىنان قۋلىعىن اسىردى: شەگىنگەن سياقتى كورىنىپ، كەرەكتى ساتتە نەگىزگى اسكەردى ەنگىزدى. وداقتاس اسكەرلەر بەيبەرەكەت شەگىنىپ، ەكى يمپەراتور دا قاشتى. وسى ۇرىستا كۋتۋزوۆ جارالاندى. ەكى وداقتاس اسكەرلەر تولىقتاي جەڭىلىسكە ۇشىرادى.

ونىڭ كەلەسى ساپارى 1806 جىلى پرۋسسيادا جاسالدى. پرۋسسيا اسكەرى مەن وداقتاسى ورىستىڭ اسكەرىن كۇيرەتە جەڭىپ، يەنا، اۋەرشتەدت، فريدلاندتە جەڭىستى تويلادى. ال 1809 جىلى اۆستريانى تاعى دا جەڭدى. وسى ساپارلار مەن شايقاستار ناتيجەسىندە ناپولەون بۇكىل ورتالىق ەۋروپانىڭ يمپەراتورى بولدى.

ناپولەون، 1797 جىل

ناپولەون بيلىگىنىڭ 10 جىلىندا فرانسيا ەۋروپادا نەگىزگى دەرجاۆاعا اينالدى. ناپولەون بارلىق شايقاستارعا قاتىسىپ، سوعىستى ۇيىمداستىرعان. ونىڭ ءوزى ۇستانۋعا تىرىسقان قاعيدالارى، پايىمداعانىنداي جەڭىسكە جەتكىزدى. ەڭ الدىمەن ول السىزدىكتىڭ ورنىن جىلدام ارەكەت جاساۋمەن تولتىرۋعا تىرىستى. ول جاعدايعا قاراي قاجەتتى ۋاقىتتا، كەرەكتى جەردە بولعىسى كەلدى.

ناپولەون بيلىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا ىشكى ساياساتتا حالىقتىڭ قولداۋى كەڭىنەن پايدانىلدى. ەل ەكونوميكاسىنا جان ءبىتىپ، قارۋ-جاراق ءوندىرىسى جاڭا جۇمىس ورىندارىن قۇردى. فرانسيا تەرريتورياسىن كەڭەيتۋ ناپولوەننىڭ كەمەڭگەرلىگىنىڭ ايعاعى بولدى. ونى وتاننىڭ قۇتقارۋشىسى دەپ اتادى. ءبىراق سوعىس توقتامادى. اسكەرگە جاس ءارى ساۋ ەرلەردى الىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى جايلى جاعىمسىز پىكىر ايتىلمادى. كوپ ۇزاماي كوپتەگەن ادامدار: نەگە ولار بۇكىل ەۋروپانى باعىندىرۋ كەرەك؟ بۇنىڭ ءمانى نەنى بىلدىرەدى؟ فرانسيانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ەشكىم ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان جوق قوي. ەگەر ولار ەل ەكونوميكاسىنا اۋىر اۋىرتپالىق بولىپ، ونىڭ ادامي رەسۋرستارىن بۇزسا، نەگە بىرىنەن سوڭ بىرىنە سوعىس اشادى؟ دەگەن سۇراقتار قويا باستادى.

ءبىراق ناپولەون ءوزىن جەڭىلمەيتىن كىسىمىن دەپ ويلاپ، باسقا پىكىردە بولدى. ول فرانسيانىڭ قارسىلاسى انگليامەن ساۋدا جاساسقان،  وز-وزىنە ماساتتانعان الەكساندر Iء-دى جازالاۋ ءۇشىن رەسەيدى جاۋلاپ العىسى كەلدى. ناپولەون ءوزىنىڭ دانىشپاندىعىنا سەندى. ءبىراق ونىڭ شامادان تىس كەۋدەمسوقتىعى ءۇمىتىن اقتامادى. فرانسيا يمپەراتورى جاڭا كۇشكە قاجەتتىلىكتەن، اۆستريامەن اسكەري وداق قۇردى. اۆستريالىقتار وعان رەسەيگە قارسى 30 000 سارباز بەرسە، پرۋسسيا 20 مىڭ جاۋىنگەر شىعارۋعا ۋادە بەردى. رەسەي بۇل دايىندىقتار تۋرالى ءبىلىپ، تىلىن قاۋىپسىزدەندىرۋگە تىرىستى: كۋتۋزوۆ تۇركيامەن جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتتى. ال وڭتۇستىكتە اۆستريالىق اسكەرلەرگە قارسى كۇزەتشى بولا الاتىن چيچاكوۆتىڭ دۋناي ارمياسى پايدا بولدى.

1812 جىلى مامىردا ناپولەون وداقتاس مونارحتارمەن كەزدەسۋىنەن كەيىن، نەماندا تۇرعان اسكەرىنە جول تارتتى. 24 ماۋسىمدا ناپولەون اسكەرى رەسەي شەكاراسىنا وتەدى. ءبىراق قاناعاتتانارلىق جەڭىس جولىن ىسكە اسىرا المادى. فرانسۋزداردان الدەقايدا ناشار بولعان ورىس اسكەرى اۋقىمدى شايقاستاردان اۋلاق بولىپ، شەگىنىپ، قاشىپ ءجۇردى.  

قىركۇيەك ايىندا بورودينو شايقاسىنان كەيىن ورىستار ءوز كۇشتەرى مەن قۋاتتارىن كورسەتتى. ال ناپولەون ماسكەۋگە قوزعالدى. كۋتۋزوۆ ونى كۇرەسسىز وتكىزدى، ءبىراق ناپولەون ءوزىن جەڭىمپاز سەزىنبەدى. كۇيرەپ، ورتەنگەن ماسكەۋدە ەشتەڭە ىستەگىسى كەلمەدى. ول قايتۋعا شەشىم قابىلدادى. كەيىنگى جاعداي جاقسى بەلگىلى. ۇلى فرانسۋز اسكەرىنەن 10 پايىزى عانا قالدى. ودان كەيىنگى ەۋروپاداعى سوعىستارىندا ناپولەون بىرىنەن كەيىن ءبىرى جەڭىلىسپەن اياقتالدى.

1814 جىلى انگليا مەن رەسەيدىڭ وداقتاس اسكەرى پاريجگە كىردى. ناپولەون تاقتان ءتۇسىپ، ەلبا ارالىنا جەر اۋدارىلدى. 1815 جىلى ول جاسىرىن تۇردە پاريجگە ورالدى. الايدا بيلىكتى تەك 100 كۇن عانا قولىندا ۇستاي الدى. ۆاتەرلوو جانىنداعى شايقاستا فرانسۋز اسكەرى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. اعىلشىندىق كۇزەتشى جاساقتار ناپولەوندى اتلانتيكاداعى ەلەنا ارالىنا جەتكىزدى. وندا ول ءوزىنىڭ سوڭعى التى جىلىن وتكىزدى. ونىڭ سۇيەگى 1840 جىلدان بەرى پاريجدەگى مۇگەدەكتەر ۇيىندە ورنالاسقان.

---