InfoHub Logo

تىلەندى ۇلى نۇرعيسا (1925-1998) — قازاقتىڭ ايگىلى كۇيشى كومپوزيتورى، ديريجەر، داۋلەسكەر دومبىراشى. تۋىپ وسكەن جەرى — الماتى وبلىسىنىڭ ىلە اۋدانىنا قاراستى شيلىكەمەر اۋىلى. توپىرق بۇيىرعان جەرى جامبىل كەسەنەسىنىڭ ىرگەسى. موسكۆانىڭ پ.ي.چايكوۆسكيي اتىنداعى كونسەرۆاتوريسىنىڭ ديريجەرلىك فاكۋلتەتىن (پروف. ن.پ. انوسوۆىڭ كلاسى بويىنشا) ءبىتىردى. قازاقتىڭ اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا (1953-1961)، قازاقتىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق حالىق اسپاپتار وركەسترىندە (1961-1964) جانە تىكەلەي ءوزىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن «وتىرار سازى» حالىق اسپاپتارى وركەسترىندە (1981-1998) باس ديريجەر قىزمەتىن اتقاردى. سونداي اق، 1968 جىلدىڭ «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى مۋزىكا رەداكسياسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ ىستەدى. قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، كسرو نىڭ حالىق ءارتىسى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن ن.تىلەندىۇلىنا 1998 جىلى «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرىلدى.

تىلەندى ۇلى نۇرعيسا قازاقتىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىنە كومپوزيتور، ديريجەر، ورىنداۋشى رەتىندە وشپەس ءىز قالدىرعان سۋرەتكەر. ول 500-دەن استام مۋىزكالىق ءتول تۋىندىلاردىڭ اۆتورى. وسىناۋ مول مۇرانىڭ جانرلىق اياسى دا قايران قالدىرادى: ءان، كۇي، رومانس، ۋۆەرتيۋرا، پوەما، كونتاتا، وپەرا، بالەت ت.ب. سۇيىكتى شىعارمالارىنان «دوستىق جولىمەن» (1958)، «مەنىڭ قازاقستانىم» كونتاتاسىن (1959)، ق.قوجامياروۆپەن بىرلەسىپ جازعان «التىن تاۋلار» وپەراسىن (1961)، «اتا تولعاۋى» جانە وركەستر ءۇشىن جازىلعان شىعارمالارىن (1962)، «حالىق قۋانىشى» (1963)، «قايرات» (1964)، «جەڭىس سولداتى» (1975) سياقتى ۋۆەرتيۋرالارىن اتاۋعا بولادى. ونىڭ «اققۋ»، «اڭساۋ»، «ارمان»، «اتا تولعاۋى»، «ءالقيسسا»، «قورقىت تۋرالى اڭىز»، «كوش كەرۋەنى»، «ماحامبەت»، «فارابي سازى» سياقتى كۇيلەرى مەن «سارجايلاۋ»، «الاتاۋ»، «اقجايىق»، «اق قۇسىم»، «ءوز ەلىم» سياقتى ونداعان اندەرى حالىقتىق بوياۋ ناقىشىنىڭ قانىقتىعىمەن، وزىندىك قولتاڭباسىنىڭ ايقىندىعىمەن جۇرتشىلىقتىڭ ءسۇيىپ تىڭدايتىن رۋحاني قازىناسىن اينالعان. مۇنىڭ سىرتىندا قىرىقتان استام پەساعا جانە جيىرمادان استام فيلمگە مۋزىكا جازعان. تىلەندى ۇلى نۇرعيسا مۋزىكاسىن جازعان م.اۋەزوۆتىڭ، ش.ايمانوۆتىڭ، ت.احتانوۆتىڭ، ءا.تاجىبايەۆتىڭ پەسالارى، سونداي اق «قىز جىبەك»، «قيلى كەزەڭ»، «مەنىڭ اتىم قوجا»، «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر»، «اقساق قۇلان» فيلمدەرى الدەقاشان قازاق ساحناسىن مەن ەكران ونەرىنىڭ كلاسسيكاسىنا اينالعان.

تىلەندى ۇلى نۇرعيسا قازاقتىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىندەگى سال سەرىلىك ءداستۇردىڭ سوڭعى تۇياعى. ول ونەر تۋىنداتۋ بارىسىندا ۋاقىتتىڭ يدەولوگيالىق وكتەمدىگىنە، اسسيميلياسياشىل اسىرە ۇردىسىنە مۇلدە مويىن ۇسىنباستان، ءوزىنىڭ ءتاڭىر دارىتقان ءتولتۋما قالپىنان قىلداي اۋىتقىماي ءجۇرىپ، شىعارماشىلىق دارالىعىن ساقتاپ قالا الدى. بۇل رەتتە، نۇرعيسا جەردەن قۋات الاتىن انتەي سياقتى، قازاقتىڭ، تۋعان جەرىنىڭ عاسىرلاردان كەلە جاتقان مۋزىكالىق داستۇرىنە تابانىن نىق تىرەپ تۇرىپ، ءوزىنىڭ ارمان اڭسارىن ەش جاسقانباستان دىبىسقا اينالدىرا ءبىلدى. ول ءوز زامانىنىڭ مۋزىكالىق تانىمىن تەرەڭ يگەرگەن كاسىپقوي مۋزىكانت بولا تۇرا سۋىرىپسالمالىق ءداستۇردى ۇدايى شابىت تۇعىرى ەتىپ وتىردى. بىلايشا ايتقاندا، كورگەندى كۇيتتەپ، ەستىگەندى جاتتاپ وتىراتىن وركەسترلىك قاساڭدىققا نۇرعيسا بۋىرقانعان شابىت ەركىندىگىن دارىتا ءبىلدى. بۇل رەتە، نۇرعيسا ساحارانىڭ اق باس ابىزدارى سياقتى، ءوز ءۇنىن كوپ داۋىسقا تۇنشىقتىرماي، ءوز لەبىزىن كوپ داڭعازاعا ىلەستىرمەي، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق تىلىندەگى داراشىل قاسيەتتى (مونوديينوست) ءتاۋ ەتىپ ءوتتى.

نۇرعيسانىڭ كومپوزيتور، ديريجەر، ورىنداۋشى رەتىندەگى ويى كوپكە ورتاق، ءتىلى كوپكە تۇسىنىكتى. ەگەر، سالسەرىلەر ونەرى ادامنىڭ جان جۇرەگىنە باعىتتالۋىمەن دارالانسا، سول ۇلى ءداستۇر نۇرعيسانىڭ دا بارشا شىعارماشىلىق بولمىسىندا استا توك بولىپ، شالقىپ شاشىلىپ جاتتى. ءدال وسى تۇرعىدا نۇرعيسا قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسىنىڭ ءارىن تايدىرماستان، ءنارىن جوعالتپاستان تەك قانا وزىنە ءتان پروفەسسيوناليزمدى قالىپتاستىرا الدى. تىلەندييەۆ نۇرعيسا (1925-1998).

تىلەندييەۆ نۇرعيسا اتاباي ۇلى — اتاقتى كومپوزيتور، ديريجەر، دومبىراشى 1925 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ 1-جۇلدىزىندا الماتى وبلىسى ىلە اۋدانىنىڭ شىلىككەمەر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى 1998 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا جەرلەندى. 1949-50 جىلدارى الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىندا، ال 1950-52 جىلدارى ماسكەۋ مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىنىڭ ديريجەرلىك فاكۋلتەتىندە (پروفەسسور ن.پ.انوسوۆتىڭ كلاسى بويىنشا) وقىدى. 1952-61 جىلدارى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ديريجەرى، 1960-64 جىلدارى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق حالىق اسپاپتارى وركەسترىنىڭ باس ديريجەرى بولىپ قىزمەت اتقاردى. 1968-81 جىلدارى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى مۋزىكالىق رەداكسياسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ، 1981-98 جىلدارى ءوزى ۇيىمداستىرعان «وتىرار سازى» فولكلورلىق ەتنوگرافيالىق ءانسامبلىنىڭ كوركەمدىك جاعىن باسقاردى. ەركىن توگىلگەن اسەم اۋەن، سىمباتتى ىرعاق، نازىك ليريزم، ازاماتتىق پافوس پەن ديناميكالىق سەرپىن — كومپوزيتور شىعارمالارىنا ءتان قاسيەت.

تىلەندييەۆ — «ورتەكە» بالەت-پوەماسىنىڭ جانە «مەنىڭ قازاقستانىم» كانتاتاسىنىڭ، «دوستىق جولىمەن» بالەتىنىڭ، «التىن تاۋلار» وپەراسىنىڭ، وركەسترگە ارنالعان «پوەما»، «اتا تولعاۋى»، «اقساق قۇلان»، «ماحامبەت»، «كوش كەرۋەن» پوەمالارى مەن «حالىق قۋانىشى»، «قايرات»، «جەڭىس سالتاناتى» اتتى ۋۆەرتيۋرالاردىڭ، 400-دەن استام ءان-رومانستاردىڭ اۆتورى. ول 50-دەن استام درامالىق سپەكتاكلگە، 19 كوركەم فيلمگە («قىز جىبەك»، «قيلى كەزەڭ»، «مەنىڭ اتىم قوجا» ت.ب.) 17 مۋلتفيلمگە («قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟»، «اقساق قۇلان» ت.ب.) 14 دەرەكتى حرونيكالىق فيلمگە مۋزىكا جازدى.

الماتى قالاسىندا كومپوزيتور ەسىمىمەن كوشە (بۇرىنعى سوفيا كوۆاليەۆسكايا اتىنداعى)، «وتىرار سازى» فولكلورلىق ەتنوگرافيالىق ءانسامبلى تىلەندييەۆ اتىمەن اتالادى جانە ول تۇرعان ۇيگە مەموريالدىق تاقتا ورناتىلدى.

---