InfoHub Logo

قارا ۇرت ونى ابدەن تۇسىنەدى. ءبىراق كوپتەن كورىسپەگەندىكتەن مىنانىڭ قالايشا ورالدىرىپ جۇرگەنىن ەستىمەك ەدى. وزىنىكىنە ۇقساي ما، جوق پا؟ سونى بايقاماق. سوندىقتان:

— شىن با، ەلۋگە جەتە مە؟ — دەدى.

— جەتپەي قويا ما؟ ءوزىڭ ويلاپ كور. وحوتىعا قالاي شىقتىم، سولاي كەم بولسا ءبىر ءتۇس كيىز، ءبىر سىرماق، نەمەسە الاشا، كىلەم، نە بولماسا ساندىقتا جاتقان ىشىك، شاپان الام! — دەدى. "وحوتى" دەگەن سوڭعى ايلاردا بۇلاردىڭ تىلىندە اۋىلعا بارىپ، شابۋىل جاساپ قايتۋ ماعىناسىندا بولاتىن. سەمىز قىزىلدىڭ بۇل ايتقانى شىن ەكەنىن وسى فونتان كوشەسىنىڭ ءوزى-اق ءون بويىندا كورسەتىپ تۇر.

ءار كوشەنىڭ باسىنان كىرە بەرە، تاشكەن اللەياسىنا شەيىن بايقاپ وتىرساڭ: الدەنەشە باقشالاردا، نەمەسە ءتاۋىر ۇيلەردىڭ تەراستارىندا ىلعي قىزارىپ، الامىشتانىپ، جارقىراي جايىلىپ تۇرعان قازاقى قولدى جاساۋدى كورەسىڭ. بۇل ۇيلەردىڭ ءبارى دە قالا چينوۆنيكتەرى مەن كوپەس، نەمەسە مەششان اتاۋىنىڭ ۇيلەرى. سونىڭ كەيبىرىندە ادەمى ويۋلى سىرماق، كەيىندە شەبەر كەستەلى ءتۇس كيىز، كەيىندە سۋ جاڭا؛ مۇنداي قىزارعانى جوق ۇيلەر سالام شاتىرلى، الاسا دۋالدى كەدەي شوقپىت ۇيلەر عانا. ودان باسقانىڭ بارىنە قازاق اۋلىنان شىققان جاساۋلى كەلىندەر تۇسكەن دەرسىڭ.

باعاناعى شال-كەمپىردى شوشىتقان قالا بۇل كۇندەردە سول اينالاسىن جالماپ جۇتىپ، قىزارا ءبورتىپ تۇرعان تالان-تاراج قالاسى ەدى. سەمىز قىزىل وسى جاساۋلاردى الگى چينوۆنيك، ءتىلماش، كوپەستەردىڭ ۇيىنە جەتكىزىپ، ارزان قول قىپ وتكىزۋشىنىڭ ءبىرى ەدى.

بۇلاردان ءوتىپ كەتكەن سوڭ، كوشپەن بالتاش تاعى ەكى جەردە ستراجنيككە كەزدەسىپ ەدى. ءبىراق العاشقىلارعا ەرەگىس ۇستىندە ايتقان جاۋابىن بالتاش ەندى ىلعي شىن ەتىپ قولدانىپ، اناۋ-مىناۋ قاقپايىنا كونبەدى. كوشتى جولاي قورعاشتاپ وتىرسا دا، بالتاش شال-كەمپىرمەن سويلەسكەن جوق. جالعىز-اق تاشكەن اللەياسىنا جاقىنداي بەرگەندە كەمپىر ازداپ ەسىن جيا باستاپ، كوك قويدىڭ كۇيىگىن ەندى سەزە باستادى:

— سوعىمعا دەگەن جالعىز قويىمىز ەدى. قاقپايعا ءتۇسىپ كەتە بارعانى مىناۋ، — دەدى.

بالتاش ءوز ويىنىڭ ءبىر تۇيىنىنە تىرەلگەندەي بولىپ:

— قاقپاي!.. قاقپايدا كوك قوي تۇگىل، مەن دە كەتتىم! — دەپ ءوز جايىن ءوزى تاعى مىسقىل ەتتى.

ءۇش كۇننەن بەرى بويىن كەرنەگەن ىزا ءقازىر تاماعىنا جيىلىپ تاستاي تىعىلىپ، القىمداپ كەلەدى. كەيدە اششى سۋىق جاستاي بوپ كوزىنە جەتپەي، كومەيىنەن ىركىلە قايتىپ، ۋ تامشىسىنداي جۇتىلا-جۇتىلا كەلە جاتقان سياقتى. سوڭعى كۇندەردىڭ ىزاسى قات-قابات.

ەڭ اۋەلى بۇل ءوزى ىسپەسىكتە جوق ەدى. قالاداعى ۇلكەن ديىرمەننىڭ جۇمىسشىسى بولعان سوڭ، بايى:

— سەنى ەشكىم المايدى. جىبەرمەيمىن. تىركەسە، سۇراپ تا الا الام، — دەگەن.

سونىمەن قاپەرىنە ەش نارسە الماي جۇرگەندە ءبىر كۇن كەشكە پاتەرىنە ۇلكەن الماتى بولىسىنىڭ اتشابارى سالىپ كەلدى. تىعىز بۇيرىق بەرىپ، "پابەركە" ورنىنا بار — دەيدى. باسىندا بالتاش:

— مەن سەنىڭ اۋىلداعى كۇلگە اۋناتىپ جەيتىن ءۇن شىقپاسىڭ ەمەسپىن، گالاۆا نە ماروش! — دەپ تالكەك قىپ ەدى، اناۋ بولماي، قادالىپ وتىرىپ الدى. بايى ءبىلىپ، بۇرىنعىسىنشا "جىبەرمەيمىدى" دە ايتتى. ءبىراق بولىس تاقىمداپ قالمادى. سۇراستىرا كەلسە، بۇرىنعى ىسپەسىكتەردە جوق ەكەن. ال، سوڭعى كۇندەردە قالا تولعان پارا، سۇمدىق، قۋلىق ەمەس پە؟ بولىس، ءتىلماش، پريستاۆ دەگەندەر تالايدى-تالاي ساققا مىنگىزىپ جاتقان جوق پا؟

زاكونگە جۇيرىك قۋ بولىس ءدال سوڭعى كۇندەردە ءبىر مومىننىڭ جىگىتىن ءدال وسى قالاعا كەلگەن جەردە، ىسپەسىك تاپسىرىلىپ قويعان سوڭ، ءجۇز قوي پارا الىپ بوساتىپتى دا، ورنىنا ءبىر جىگىتتى تىعۋ كەرەك بوپ، بالتاشقا جابىسا كەتىپتى. مۇنى اكەتەتىنىن ءبىلىپ، بايى بالتاشتاي ءارى مىقتى، ءارى تاجىريبەلى جۇمىسكەرلەردەن ايرىلعىسى كەلمەي، ارەكەت ىستەپ، قايتادان الىپ قالۋعا اينالعان ەكەن. سونىڭ جاۋابىن بىلەيىن دەپ بالتاش وتكەن دۇيسەنبى كۇنى كەشكە بايدىڭ قاقپاسىنا بەت الىپ كەلىپ قالىپ ەدى. ار جاعىنان بايمەن قوسا قىزارا ءبورتىپ شىعىپ كەلە جاتقان بولىس پەن اتشاباردى كوردى. باي دا، بولىس تا بۇعان تاقاي بەردى:

— امال جوق، كەتەتىن بولدىڭ! — دەدى.

بالتاش ىزا بولعاننان جالىنبادى... ءجونىن دە سۇرامادى. ءۇن قاتپاي بۇرىلىپ تارتا بەردى. ءجۇز قويدىڭ جيىرماسىن بولىس مىنا بايعا وتكىزىپ، ءدالىن ايتقاندا بالتاشتى سىرتىنان ساتىپ، كەتىپ بارادى ەكەن.

سونىمەن الدىڭعى كۇن تاڭەرتەڭنەن بالتاشتىڭ جالعىز ارمانى سول بولىستى ەندى ءبىر تاۋىپ اپ، جالعىز-اق اۋىز ءسوز ايتىپ، سودان فرونتقا ازىرلەنە بەرمەك ەدى. ءتۇس كەزىندە تومەنگى بازاردا كوپ جيىننىڭ ورتاسىندا، كوك جورعانىڭ ۇستىندە تۇرعان بولىستىڭ قاسىنا كەلدى دە:

— ەلدىڭ جاقسىسى، جامانى دەگەن اكەڭنىڭ اۋزىن ... سۆولىچ، نەمەن جاقسى دەسەم، ءجۇز قارالىق يتتىكپەن جاقسى ەكەن عوي، — دەدى.

بولىس تىرسيىپ، جارىلا جازداپ، تاناۋ قاعىپ ءبىر قارادى دا، بالتاشتىڭ قانىن ىشىنە تارتىپ تۇرعان سۋىق تۇسىنەن، ەڭگەزەردەي بويىنان، شاينەكتەي بوپ ءتۇيىلىپ تۇرعان جۇدىرىعىنان قورقىپ، جوتاسىن بەرىپ سىرتتاي بەردى. وتىرىك ەستىمەگەي كىسى بوپ تايقىپ كەتتى.

سۇيتكەنشە بولمادى، قاپتاعان كوپ ستراجنيك بار لاپكەنى جاپتىرىپ، ساۋدانى توقتاتىپ، بازارداعى بار حالىقتى ءبىر جاققا جۇرەسىڭ دەپ ايداپ، ىعىستىرىپ كەلەدى ەكەن.

بولىس ءوز تۇسىنا كەلگەن ءبىر تانىس ستراجنيككە بالتاشتى سىرتىنان نۇسقاپ:

— مىنانى دا ايداپ اپارىپ كورسەت، جىرىلىپ كەتپەسىن، — دەدى.

سونان سوڭ بالتاش قانشا شاتاقتاسىپ بارمايمىن دەسە دە بولماي، الگى ستراجنيك كوپپەن بىرگە ايداپ وتىرىپ، بورالدايعا قاراي بۇنى دا اكەتتى. بورالدايدا ول كۇنى مۇنىڭ كورگەنى ءالى كوز الدىنان كەتەر ەمەس، جىگەرىن قايناتقان ىزانىڭ مولى سول. بالتاشتىڭ كوز الدىندا ۇزىناعاش، قاستەكتىڭ سەگىز ازاماتىن دارعا استى. قايران بەكبولات! اياق-قول بايلاۋلى كۇيىندە داردىڭ استىندا تۇرىپ، ءدال باسىنا قاپ كيگىزەر جەردە سۇپ-سۇر بوپ اپ، داۋىسىن ساڭق ەتكىزىپ:

— قايران ەل، قوش، — دەدى.

قاپپەن ىلەسە موينىنا ىلىنگەن بۇعاۋ اسپانعا قاراي ءىلىپ الا جونەلدى. تورەلى، كوپەستى، ستراجنيك، ءتىلماشتى قاتال قالا ونى قانداي تاماشا ەتتى!

— كاپىر، جالماۋىز قالا، جات قالا، سۋىعىن-اي! بوتەنىن-اي! — دەپ بالتاش كەمپىر-شالعا قارادى. ولار ءقايتىپ ۇرپيمەسىن.

— وسى قالاعا ون جاسىمدا كەلگەن ەكەم. ون بەس جىل ءومىر كەشىپپىن. بۇگىن، مىنە، ءولىم اۋزىنا كەتىپ بارام. سەن بولدىڭ نە، بولمادىڭ نە؟ ەلەگەن بار ما؟ شىمبايىنا باتىپ، تىم قۇرسا "الدا بايعۇس-اي!" — دەپ ەسىركەگەن ب ا ق، دۋال، نە باتپاقتى كوشە بار ما! قۋعىن جەگەن بۇرالقى يتتەي كەتتىڭ دە باردىڭ!.. — دەپ باتپاعى ورقاش-ورقاش بوپ توڭدانىپ جاتقان سۇر كوشەگە قارادى.

تاشكەن اللەياسىنا جەتىپتى. وبوزدار سايدا كوپ بوپ تىركەسىپ قالعان ەكەن. كەتەتىن ازاماتىن شىعارىپ سالاتىن ەلدى ىلعي جاياۋلاتىپ، كولىكتەرىن باسقا كوشەلەرگە تاستاپتى. ءاربىر اربانىڭ تۇسىندا اۋىلدان كەلگەن ەركەك-ايەل توپ-توپ بوپ ۇيلىعىپ ءجۇر. بەلدەرى بۇگىلگەن، كوزدەرى قىزارىپ، دوبالداي بوپ ىسكەن. بەتتەن اققان سورالارى ايعىز-ايعىز. تۇستەرى دە كيىمدەرى سياقتى شەتىنەن جۇدەۋ، سۇپ-سۇر.

بالتاش ستراجنيكپەن سويلەسىپ، ءبىر الاڭداۋ جەردى تاۋىپ، كوشتى سودان كولدەنەڭ وتكىزىپ سالدى دا، شال-كەمپىرگە جالعىز-اق اۋىز سوزبەن:

— قوش! — دەپ كەيىن بۇرىلدى.

كەلدى دە، سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ ءجۇزباسىسىن تاۋىپ الىپ، سول نۇسقاعان ارباعا جۇگىن سالىپ، ءوزى دە ىرعىپ ءمىنىپ، ەكى جەڭىن سۇعىستىرىپ اپ، مەلشيىپ قاراپ تۇرىپ قالدى.

ەندى بايقادى: اينالاسىنىڭ ءبارى كۇبىرلەپ، زارلاپ، قوش ايتىپ، كۇڭىرەنىپ جىلاپ تۇرعان كوزدىڭ جاسى ەكەن!

قاسىندا قاتار وتىرعان قويكوز سارى جىگىت ەڭسەسىن كوتەرە الماي بۇگىلىپ، بورىگىن كوزىنە كيىپ اپ، بىرەسە "اھلاپ" كەتەت تە، بىرەسە ەگىلىپ-ەگىلىپ، كەڭكىلدەپ كەتەدى. قارسى الدىندا كۇندىك كيگەن كارى شەشە ىڭىرانىپ، ءبۇيىرىن تايانىپ تۇرىپ، سىبىرلاي جىلاپ، جوقتاۋ ايتادى:

— جالعىزىم، قۋاتىم! سۇمىراي بولىس، قۋارعان قالا... وبىرداي وپتىڭ با جالىزىمدى!.. جۇتتىڭ با باسىمدى... جەرىڭ كەڭىسە ەگىن ەك، مىنە، مەنىڭ تۇلدىر بولعان ورنىما! — دەيدى.

بالتاش پەن ەكى جولداسى كەپ، قوشتاسىپ قالدى. بۇنى شىعارعاننىڭ بارى سول. ولار دا وزىندەي جۇمىسشىلار ەدى. ەشقايسىسى دا جىلاسقان جوق.

— وزگە جۇرتتىڭ جىلاۋى از بوپ جاتىر ما، جىلامايىق! — دەگەن بالتاش ...

ولار مۇنى ارقاعا قاعىپ:

— بالا ەمەسسىڭ، جولدى، ءجوندى بىلەسىڭ. قايتا كوپتى كورىپ، كوزىڭ اشىلادى. جالەيت قىلما! سىباعاڭدى جەگىزبەسسىڭ! — دەسكەن.

ءدال وبوز جۇرەردە ولار:

— نو، ءتىرى قايت، امان بول، پارشاي-پارشاي! — دەسىپ قالا بەردى...

وبوز قوزعالعاندا بايقالۋى باناعى جىلاۋلار تۇك ەمەس ەكەن، قوشتاسۋ، زارلاۋلار ىلايساڭ سۇم كوشەنى دە، سۇپ-سۇر بولعان سۋىق قالانى دا ەندى كۇڭىرەنتتى.

— باۋىرە-ە-م!.. جالعىزىم!.. جان جارىم!.. قوساعىم!.. دەگەن زار-شەر ۇندەرى بىرىنەن ءبىرى ءوتىپ، اسىپ كەتەدى...

قالادان ۇزاپ شىعا بەرە تالاي كەمپىر-شال جىلاۋ زاردان ارباعا ىلەسە الماي تالىپ، جىعىلىپ جاتىر. ۇندەمەي، مەلشيگەن كۇيىندە، سۇپ-سۇر بولىپ وتىرعان بالتاش، ەندى تاۋ جاققا قاراپ وتىرعان بەتىندە قازاق زيراتىن كوردى. سونىڭ قاسىنا كەپ قالىسقان ەكەن. بۇل كەزدە اربا قاسىندا شۇبىرعاندار دا، اربا ۇستىندەگى جىگىتتەر دە تەگىس اۋىزدارى كۇبىرلەپ، قۇران وقي باستادى. توڭازىعان قولدارىمەن ءبىرى ارتىنان ءبىرى دۇعا قىپ بەتتەرىن سيپاسادى. بارلىق سۋىق جاۋ الماتى قالاسىنان مىناۋ ەلگە جىلى دا، جاقىن دا كورىنگەن جالعىز ورىن وسى ءتارىزدى. بۇعان دەگەن كوڭىل دە قالىپتا، جارىقشاق تا جوق سەكىلدى. اجارسىز سۇپ-سۇر مولالارمەن قاتارلاسا بەرە بالتاش تا بەتىن سيپادى. بارلىق كوپشىلىكپەن بىرگە مۇنىڭ دا قۇران وقىپ، تيە بەرسىن ايتىپ كەلە جاتقان ارۋاعى: كەشە وسىندا كومىلگەن بەكبولاتتىڭ ارۋاعى ەدى...

... ول كۇندەگى الماتىنىڭ سول زيراتتان باسقا ءتۇسى "لاعنەت" ايتقىزعان ءتۇس ەدى.

---