InfoHub Logo

سونىمەن بۋ جالعاننان ءوتتىڭ، كەتتىڭ،
ماقساتقا، اۋرە - پەندە، قاشان جەتتىڭ؟!
"اس تابىلسا، - دەگەندەي،- دوس تابىلماس!"
ءبىرى بولسا، ءبىرى جوق بولىپ كەتتىڭ!
ءبىر سونى جەر قىلعان جوق - شيىر، تەبىن،
قايدا بارساڭ، كورسەتىپ اركىم ەبىن!
جوق بولعانى جالعاندا جامان ەكەن،
اۋزىڭنىڭ، سوگەر كىسى، تىككەن ءجىبىن.
اسپاننان جاڭبىر بولىپ جاۋدىڭ-جاۋدىڭ،
سارقىراپ ساي-سايىنان تاس پەن تاۋدىڭ.
قۇرعاتىپ كەپتىرەتىن كۇنشۋاق جوق،
بولعان سوڭ ورتاسىندا قالدىڭ داۋدىڭ.

اكقان سۋدى كۇيىپ الاتۇعىن - ەشكىمدە ءتۇبى بۇگىن ىدىستىڭ جوقتىعىنان، سۋ قالپىنان اسىپ كەتىپ، ارناسىنىڭ ءوزىن بۇزىپ دال-دال قىلدى. اقپايىن دەسە، قۇداي جاراتقان بۇلاقتىڭ كوزى؛ اعايىن دەسە، قالاي اعارىن، قالاي بارارىن بىلمەي اڭ-تاڭ. اڭ-تاڭ بولاتۇعىنى - مىناۋ زامانا تيعير (تيفير) تاۋىپتى، حالىق-جۇرتتىڭ ورتاسىنان وپا قاشىپتى. ول وپا قاشقاندا، جالعىز قاشقان جوق، ساحيلىكتى، ءومىرۋات، ادامگەرشىلىكتى ەرتىپ الىپ، ۇشەۋى بىرگە ىلەسىپ شىعىپ كەتىپتى. بۇل ۇشەۋىنىڭ ورنىندا ءۇش نارسە قالىپتى: وپا ورنىنا - مۇنافيكلىق، ساحيلىق ورنىنا - ساراڭدىق، ءماراۋات ورنىنا - حۇسۇدلىك. بۇرىنعى اققۋ مەن قاز وتىراتۇعىن كولدەردىڭ باسىندا قارعا، ساۋىسقاننان باسقا دىم جوق. بۇلبۇل جۇرەتۇعىن باۋ-باقشالاردا كوزى شەگىر ۇزاقتان باسقا قۇس جوق. ەسىل اي مەن كۇن قاتارىمەن جارىسا جۇرەتۇعىن اسپان كوكتە بۇلتتان باسقا قالعان دانەمە جوق. بۇرىنعى ۋاقىتتا اس پەن تويعا جۇرت وڭشەڭ ءدۇلدىلىن قوسۋشى ەدى. ەندى اس پەن توي بولسا، التىن قوڭىراۋ، اتلاس جابۋ جاپقان ەسەكتەرىن قۇلاقتارىن سالپاڭداتىپ، ۇيالماي الىپ بارىپ قوسىپ جاتىر.

حالىقتىڭ جاقسىسىنىڭ ونەرى - زورلىق، جامانىنىڭ ونەرى - ۇرلىق، بۇل ەكەۋى قولىنان كەلمەيتۇعىن جامانداردىڭ ونەرى وتىرىك بولىپ، قارا پۋل ءۇشىن جانىن ساتىپ، ءتىرىنىڭ تۇگىن قويماي جۇلىپ، ولىكتەن كەبىن دامەتىپ، جاقسى ارىن ساتىپ، جامان جارىن (يارىن) ساتىپ، شەشەن ءسوزىن ساتىپ، اتا-انا ۇل مەن قىزىن ساتىپ، يشاندار قۇدايعا قىلعان قۇلشىلىعىن عاۋامداردىڭ نازارىنا ساتىپ، مولدالار وقىعان وقۋىن شارتىق قوشقار، شىنجاۋ تايعا ساتىپ، [ايىرباستاپ كەتتى]. "ال"- "بەر" دەگەن ءسوزى ەكى اعايىندى بولۋشى ەدى، سونىڭ "ال" دەگەنى ءولىپ، "بەر" دەگەنى ءتىرى قالىپ، "بار"- "جوق" دەگەن ەكى اعايىندى بولۋشى ەدى. "بار" دەگەن ءسوز ءولىپ، "جوق" دەگەن ءسوز ءتىرى قالىپ. بۇقارا جۇرت قوي مىسالدى، حاكىمدەر قاسقىر بولىپ، ەكى داۋگەر شىرىلداعان باقا، بيلەر ونى جىلانداي سورىپ، بار مالىنان ايىرىلىپ، جوق جانىنان ايىرىلىپ. بىرەۋ قاسقىرداي جان-جاعىنداعىسىن تالاپ، بىرەۋ يتتەي كورىنگەنگە كوزىن ءسۇزىپ، بوساعادان بوساعا قالدىرماي اندىپ؛ بىرەۋ تۇلكىدەي قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ، بىرەۋ ءمايمۋنداي كورىنگەندى ەلىكتەپ، بىرەۋ جىلانداي سىرتىنان جىلتىراپ؛ ىشىنەن ءزارىن توگىپ، كەيبىرەۋى قابىرشاعى جوق بالىقتاي قولعا تۇرماي جىلپىلداپ، بىرەۋ قارعاداي - اۋىزدان ءىشىپ، ارتتان ءتۇسىپ قالعاندى الدەقانداي اندىپ؛ بىرەۋ ساۋىسقانشا شىقىلىقتاپ، وسەك عىلىمىنا ءماھىر بولىپ، ساۋ جىلقىنىڭ ارقاسىن تەسىپ قاناتىپ؛ بىرەۋ كۇيكەنتايداي تىشقانعا ءتونىپ، ەرتەڭنەن كەشكە شەيىن العان ءبىر تىشقانى جوق، تەككە اۋرە بولىپ؛ كەيبىرەۋ تاۋىقتىڭ قورازىنداي قوقيلانىپ، تۇمسىعىنداعىسىن تاجدەپ ماقتانىپ؛ كەيبىرەۋ تاۋىستاي - ينەنىڭ جاسۋىنداي قاسيەتى جوق، ءوزىن-وزى بازارعا سالىپ؛ كەيبىرەۋ تىرنا سىقىلدى: "باسقانىما جەر ويىلىپ كەتەدى!"- دەپ، ءوزىن-وزى الدە قانداي اۋىر ءبىلىپ؛ كەيبىرەۋ وقپاقتاي: "كۇندىز ۇشسام كوز تيەدى!"- دەپ، ءوزىن-وزى تۇنەككە جاسىرىپ؛ كەيبىرەۋ وگىز شاعالاداي: "ىشسەم، كول تاۋسىلىپ قالادى!"- دەپ، تەككە قاڭقيىپ وتىرىپ قالىپ، دۇنيەنى ىشپەي-جەمەي جيناپ؛ كەيبىرەۋ كوك كەپتەردەي تاماق ءۇشىن كورىنگەنگە قۇل بولىپ؛ كەيبىرەۋ شىبىنداي بىرەسە قانتقا قونىپ، بىرەسە اۋىزدان ءىشىپ، ارتتان ءتۇسىپ قالعانعا دا شىرەنىپ قونىپ؛ كەيبىرەۋ كەلەمەج قوڭىزداي ات تەزەگىن جيناپ اۋرە بولىپ؛ كەيبىرەۋ كەكىلىكشە ءوز اتىن ءوزى شاقىرىپ، اقىماق بولىپ؛ كەيبىرەۋ بوكتەرگى دەگەن قۇس مىسالدى ەرتەڭنەن كەشكە شەيىن جالپ-جالپ ۇشىپ، ءبىر تىنىمى جوق، اڭدىعانى تىشقان بولىپ، كۇنىندە ءجۇز تىشقان الىپ جەسە دە، تويىمدىعى جوق، قاناعاتسىزدىعىنان ارىق بولىپ، زامانانىڭ ءحالى سونداي بولدى. ادام قالاي قىلعاندا، ادام بولادى؟! وسى جوعارىدا ايتىلعان: ۇشقان كۇستان، جۇگىرگەن اڭنان عيبرات الىپ، سولاردىڭ مىنەزىمەنەن مىنەزدەنبەسە، اش ارىستان جۇرەكتى بولىپ كەلسە، بالۋان جولبارىس بىلەكتى بولىپ كەلسە، دوسى كوپ بولىپ، دۇشپانى جوق ادامنان وسى ەكەۋىنىڭ جۇرەگى، بىلەگى تابىلادى: بۇل ەكى حايۋاننىڭ مىنەزىنەن شاجاعات تابىلادى: سۇڭقار تابيعاتلى بولسا. قازاقتا ماقال بار: "قارعا تابانىمەن باسىپ جەيدى، سۇڭقار شاشىپ جەيدى"- دەگەن. ونىڭ ءمانىسى قارعا: "بىرەۋ كورىپ قويماسىن!"- دەپ، جالتاقتاپ، تابانىمەن باسقانى - جاسىرعانى. سۇڭقار ءوزى جەگەنىن ماقسات قىلمايدى: باسقاعا پايدام ءتيسىن، سارقىتىمدى كىم بولسا، سول جەسىن!" —دەپ، جان-جاعىنا شاشىپ وتىرادى ەكەن. سونداي بولعانى ءۇشىن قازاق ماقالىندا بۇل سوزىنە بار: "قارعاعا - بالشىق، سۇڭقارعا - تالشىق"- دەيدى. بۇل مىنەزدەن سىحاۋىت تابىلادى. بال تىشاتۇعىن ارا قانداي ۇيا جاسايدى؟! قارلىعاش ءبىر ءشوپ، ءبىر لايدان قانداي شەبەرلەپ ۇيا جاسايدى؟! ادام: "مەن دونەمە بىلمەيمىن!"- دەپ، قاراپ وتىرماي، ونەرگە تىرىسۋ كەرەك. قازاق ماقالىندا بار: "ونەرلى ورگە جۇزەدى!"- دەگەن. اراب (عاراب) تىلىندە ونەردى «زاعىت» — دەيدى. مىسىق ءبىر تىشقان الىپ جەسە، اۋزى-باسىن ءسۇرتىپ جالانىپ، ءوزىن-وزى تازا ۇستاۋعا قانداي تىرىسادى؟! سول ءۇشىن ونىڭ مۇزى ارام ەمەس، تازالىقتى. مۇنان عيبرات الۋعا جارايدى. اراب تىلىندە "نىزافيت"- دەيدى. ءتورت اياقتى حايۋاندا تۇيە دەگەن مالدىڭ ۇرعاشىسى ەر ىزدەمەيدى. يەسى قولىنان شوگەرسە، جاتادى. ايتپەسە عۇمىرىندا ەركەگىن كەرەك قىلمايدى دەسە بولادى. ادەپتى، يبالى بولۋدى مۇنان عيبرات الۋعا جارايدى. اراب تىلىندە مۇنى: "عافاشا"- دەيدى. كىشكەنەنىڭ قايراتتىسى - مىسىق: ءوزى كىپ-كىشكەنە بولىپ، وزىنەن زور نارسەدەن قورىقپايدى. قاراڭعى تۇنەك جەرگە حايۋاندا قورىقپاي جەتىپ باراتۇعىن - مىسىق. قايراتتى بولۋدى سونان عيبرات الىپ بىلۋگە جارايدى. ءوزىنىڭ قارالدىسىنان ۇلكەندى قۇمىرسقا كوتەرەدى. ءانى، ءھامماتىنىڭ زورلىعى - ءھامماتلى بولۋدى مۇنان عيبرات الۋعا جارايدى. جىگىت ادامنىڭ قىراعىلىعى بۇركىتتەي بولسىن، زەرەكتىگى بايعىزداي بولسىن! ءجۇرىسى ءمايمۋنداي بولسىن! ون ەكى قىرلى، ءبىر سىرلى، وتىز اياقتى بولسىن! 1 "وتىز اياقتى بولسىن — دەگەنى — باسقان ءىزىن بىلدىرمەي جۇرگەن، جىمىن كىسىگە سەزدىرمەيتىن بولسىن دەگەنى. ورنىنا قاراي مىنەز قىلسىن: سوندا 1 ادام بولىپ، ادام قاتارىنا كىرەدى. بىرەۋدى-بىرەۋ يت دەسە اشۋلانادى، ءوزى يت دارەجەسىنە جەتكەن جوق. يت ريازىتقا، ىستىققا، سۋىققا، اشتىققا شىدامدى بولادى؛ يەسىنە وپا قىلۋشى بولادى. اس قويسا، قويماسا دا، قادىرلەپ كۇتسە دە، كۇتپەسە دە، باسقا بىرەۋدىڭ ەسىگىنە تەلمىرىپ بارمايدى. قانشا ۇرىپ، سوقسا دا يەسىنە كىنا ساقتامايدى. ءتۇن بولسا، دامىل تاپپاي ءۇرىپ، يەسىنىڭ مالىنا كۇزەتشى بولادى. قاراڭعىداعى دىبىستى اتتان يت بۇرىن ەسىتەدى. ءتۇن بولسا، ساۋىسقاننان دا ساق بولادى. نە ءۇشىن؟ 1 يەسىنە كۇزەتشى بولۋ ءۇشىن! جاقسى كىسىگە، كيىمى ادەمى كىسىگە ۇرمەيدى. جامان كىسىگە، كيىمى جامانعا ۇرەدى. ەستىلىكتە - جامان-جۇمان كىسىدەن ەستى بولادى. قازاق ماقالىندا بار: "كيىمى جاماندى يت قابادى،// پەيىلى 1 جاماندى ءتاڭىرى تابادى"- دەگەن. يت يەسىنە بولىسىپ، دۇشپانعا قارۋ دا قىلادى. سول ءۇشىن بۇرىنعىلار ايتقان: " يت - وپا، قاتىن جاپا!" - دەپ. "اقىماق ءوز كۇشەندەسىن ءوزى باعادى" — دەگەن، ياعني: "ءوزىن ولتىرگىشىنىڭ | تاربيەسىندە بولادى" —دەگەن.

ادام: "جاقسى مىنەزدى قايدان ۇيرەنەم؟"- دەمەسە كەرەك. تۇيە دەگەن مالدان عيبرات الۋعا كەرەك. تۇيە سونداي زور بيىكتىگىن(بيىكلىگىن) ويىنا الماي، ءبىر تىشقاننىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ قويا بەرسە، ەرىپ جۇرە بەرەدى. ءوزى قىرىق كۇن شولگە شىدايدى، كوزىنە كورىنگەندى قورەك قىلىپ، ەش نارسەنى تالعاماي جەپ، قاناعات قىلىپ جۇرە بەرەدى. كۇشتىلىكتە قارا جەردىڭ كەمەسى دەسە بولادى. كونگىشتىكتە سونداي كونگىش: بالا شوگەرسە، شوگىپ جاتادى. ءتۇن بولسا، بايلاپ سالعان جەردەن قوزعالمايدى. ونىڭ جالعىز-اق قۇمار نارسەسى ءتۇز بولادى: ءتۇز جالاتا بەرسە، جانى كىرە بەرەدى. قازاق ماقالىندا بار: "تۇيە تۇزعا توقتايدى، // جىگىت قىزعا توقتايدى"، ەندى ءبىر ماقال: "ءتۇز دەسە، تۇيە توقتايدى، // توركىن دەسە، قىز توقتايدى" I —دەگەن.

جۋاستىقتا قويدان قوڭىر بولۋ كەرەك. اراب(عاراب) جۇرتى(ءيۇرتى) ءھام حوش قۇلقىڭ سيپاتلىعى (ۇسىعاتلىعى) ادام ىنىگە (نەگە) اعىنىم ديرلار ەكەن. ونىڭ ماعىناسى: "قوي سىقىلدى"- دەگەنى. ءبىزدىڭ قازاق جۇرتى ءھام ماقتاعان ادامىن: "قويدان قوڭىر" — دەپ سويلەيدى. قويدا جۋاستىق (جۋاسلىق) مىنەز بار. سول سەبەپتەن باسقا حايۋانداردان قاسيەتتىگى (حاسياتلىعى) بولدى. "ەشكى ەگىز تابادى،// يت سەگىز تابادى،// شوشقا توعىز تابادى". مۇنان دا كوپ تاباتىنى بار: قاسقىر قانشا كۇشىكتەيدى، تۇلكى، قارساق، مىسىق ءارقايسىسى قانشاما بالا تابادى. قوي جىلىنا جالعىز-اق قوزى تابادى. سوندا دا ءتورت اياقتىدا قويدان كوپ جانۋار جوق. ءوزى ءبىر جىلدا ءۇش تۇلەيدى: ءبىر قابات ءجۇنىن: "جاباعى"-دەپ اتايدى. قازاق حالقى ونى قانشا پايداسىنا جاراتادى: وزىنە كيىم، مالىنا جابۋ؛ ارتىعىن ساتىپ، كەرەك-جاراق الادى. ءبىر تۇلەگەن ءجۇنىن: "قوزىنىڭ كارىن ءجۇنى"،- دەيدى. ونان تەكەمەت باسىپ، قىزعا جاcay قىلادى، ءۇي ىشىنە توسەنىش قىلادى. اق جۇنىنەن اپپاق كيگىز باسىپ، ءتۇس كيگىز جاسايدى. ءۇشىنشى تۇلەگەنىن : "كۇزەم ءجۇنى" — دەيدى. قانشا كيگىزدەر باسىپ، ونىمەن كەرەك جابدىقتارىنىڭ ءبارىن بىتىرەدى. جاز وتىراتىن كيگىز ءۇي، ىشكى، تىسقى توسەنىشتەرى مەن قىسقى ءۇيىنىڭ استىنا توسەيتۇعىن توسەنىشى،- بۇلاردىڭ بارىنەن ارتىلعانىن جانە ساتىپ، كەرەك-جاراعىن الادى. قازاق جۇرتىن ءبىرسىپىرا كوتەرىپ، بەرەكەلەندىرىپ تۇرعان وسى قوي دەگەن مال. قۇرتى، مايى؛ قىس بولعاندا، قازاق دەگەن جۇرتتىڭ وتىنى - قويدىڭ بارلىعىنان تابىلادى. "قوي دەگەنشە، قوناق قوي" دەگەنى: -"ول جارىقتىقتى ايتىپ نە قىلاسىڭ؟" — دەگەن سوز. قويدىڭ جۇنىنەن باسىلعان كيگىزدىڭ ءبىر قاسيەتىن سويلەيىك. كەشە قازاق جۇرتىندا ەدىگە بالاسى شوڭ بي جاز كۇنىندە قانشا ەڭ جاقسى باس قوسىپ، ءبىر كيگىز ۇيدە وتىرعاندا، جارق-جۇرق ەتىپ ناجاعاي ويناپ، جاڭبىر جاۋدى دەيدى. سوندا شوڭ بي وتىرعان ءۇيدىڭ توبە كيگىزىنە قاراسا، ءبىر ساڭىلاۋ تەسىك جوق ەكەن. قاسىڭدا وتىرعان الەۋمەتتەن سۇرادى:

— وسى ءۇيدىڭ ەكى ۇزىگىن ۇرلاعانعا قانداي ايىپ سالارعا كەرەك؟- دەپ،

جۇرت دانەمە دەي المادى؟ سوندا شوڭ بي ءوزى ايتتى دەيدى:

— ءدال وسى ءۇيدىڭ ەكى ۇزىگىن ۇرلاعانعا: "ءىشى تولا وتىرعان جاننىڭ قۇنىن تولە!"- دەپ بۇيىرار ەدىم! - دەيدى.

وتىرعان جۇرت ءبۇل سوزىنە كونبەي:

— بۇل ەكى ۇزىك ساتسا، پالەن قوي. مۇنشا قۇندى، مۇنشا پۇلدى بولاتۇعىن مۇنىڭ نە ارتىقتىعى بار؟- دەيدى.

سوندا شوڭ بي وتىرىپ ايتتى:

— سەندەر قۇدايدىڭ قاي بەرگەنىنىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلەسىڭدەر؟ كۇن كۇركىرەپ جاۋىپ ءتۇر، ناجاعاي ويناپ، جارق-جۇرق ەتىپ ءتۇر. ەستىگەن جاندا زارە قالدى ما؟ اسپاننان تۇسەتۇعىن جايدىڭ وعى تەسىگى جوق ءبۇتىن كيگىزدەن ءتىپتى وتپەيدى ءدال وسى كۇندە وسى ءۇيدىڭ ۇستىنەن جايدىڭ وعى كەز كەلسە، وتەتۇعىن جەرى جوق، كيگىزدىڭ ءجۇنىنىڭ اراسىنان بىتىراپ-بىتىراپ ءسىڭىپ كەتەدى. وسىنشا جاندى ساقتاپ قالۋعا سەبەپ بولعان سوڭ، ءبۇل ەكى ۇزىكتىڭ كۇنى ءۇي تولا جاننىڭ كۇنى بولۋعا قالاي جارامايدى؟! - دەيدى.

وتىرعان جۇرت جاعاسىن ۇستاپ، تاڭ-تاماشا قالدى دەيدى.

جاپالاق دەگەن كۇس بولادى: ءوزى ون جۇمىرتقا تابادى. سونىڭ ءبارىن بىردەن جارىپ ۇشىرمايدى، ەكەۋ-ەكەۋدەن جارىپ، بالا قىلىپ ۇشىرادى. "ءبارىن بىردەن جارىپ بالا قىلسام، تاماق جەتكىزە الماسپىن!"- دەپ، ءوزى نامازدىگەردەن جوعارى، بەسىننەن تومەن ءبىر-اق مەزگىل ۇشادى. السا، ءبىر تىشقان الادى، الماسا، الا الماي قالعانى. سوندا دا قۇستىڭ سەمىزى بولادى، سەبەبى قاناعات قىلعاننان. ادام قاناعاتتى سونان عيبرات السا كەرەك.

بايعىز دەگەن كۇس بار: كارىپتىكتى (عاريبلىقتى)، بەيشاراشىلىقتى موينىنا الىپ، تاستا جاتادى. قايدا بۇزىلعان ويرانا جاي بولسا، سوندا جاتادى، سۋ ىشپەيدى، بيداي، تارى جەمەيدى، اۋزىندا كولدەنەڭ تىستەگەن قىلدان دا جىڭىشكە جالعىز ءشوپ بولادى. ونى دا جەمەيدى، قۇر تىستەپ جۇرسە كەرەك. قازاقتا ءبىر ءسوز بار: "تۇرىمتاي ەكەش تۇرىمتاي دا تايلى بيەنىڭ ەتىن جەيدى" — دەگەن. "ءبىر تاۋىققا ءھام ءدان كەرەك، ءھام سۋ كەرەك،- دەگەن. "ءبىر نارسەنى قورەك قىلىپ جەيتۇعىن بولسام، سونىڭ تەرىتتىندە (تىرىددىندە) بولىپ، بەينەتكە قالسام كەرەك! - دەپ، سول ءۇشىن ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەيدى، جانعا كورىنبەيدى. تاق سۇلەيمەن پايعامبارعا بارشا كۇستار قىزمەتكەر قۇل بولعاندا، ول كەلمەگەن. سوندا سۇلەيمەن پاتشا:

— نە ءۇشىن ماعان كەلمەيسىڭ؟! - دەگەندە:

— مەنىڭ جالعان دۇنيەدەن ەشبىر كەرەك قىلعان نارسەم جوق. سەنەن نە ىزدەپ كەلەيىن؟- دەگەن.

بۇل سوزبەنەن قۇلدىقتان حالاس بولعان. ادام مۇنى ويلاپ، پىكىر قىلۋ كەرەك. ۇشقان كۇستى تورعا تۇسىرەتىن، جۇيرىك اندى ورعا تۇسىرەتىن تاماق ەكەن. جۇتقىن تاماعىنا يە بولعان ادام تورعا دا تۇسپەيدى، ورعا دا تۇسپەيدى. وسى كۇنگى اداممىن دەپ جۇرگەن ادامداردىڭ جاۋى يەگىنىڭ استىندا بولىپ كەتتى. ول جاۋ نە دەسەڭىز جۇتقان تاماق: جالعاندا - مازاققا، اقىرەتتە - ازاپقا تۇسىرەتىن تاماق. تاماقتان تارتىلعان (تارتىنعان) بارىنەن حالاس بولادى.

---