ءولىارا
ءبىرىنشى ءبولىم
I
باسىن ارقانىڭ الاسا تاۋ سىلەمدەرىنەن الىپ، شىعىستان باتىسقا قاراي ساداقشا ءيىلىپ، باياۋ اققان جىلاندى وزەنى بەتەگە، جۋسان، بۇيىرعان وسكەن بوز توپىراقتى جازىق دالا مەن سيىر تاڭداي قۇم توبەلەردى، اق سورعا اينالعان كولدىڭ تاباندارى مەن قازان شۇڭقىرلارى القاپتاردى باسىپ ءوتىپ، كوكتەمگى تاسقىندا اششىكولگە قۇيار ەدى. جاز ايىندا سۋى كەمىپ، كەي تۇستارى جيەگىنە قامىس، قۇراق، اراگىدىك شوق–شوق شىلىك وسكەن بىردە تۇششى، بىردە اششى ۇزىك–ۇزىك قارا سۋعا اينالادى. جاعاسى بيىك ءارى قۇلاما بولعاندىقتان، سۋاتتان باسقا جەرى تىرشىلىككە قولايسىز. ەلدىڭ كوبى جايىلىم قۋىپ، شاشىراي قونىپ، اۋىز سۋدى قۇدىقتان ءىشىپ، مالدى دا قۇدىقتان سۋارىپ ادەت قىلعان. قىستا قار — سۋىمەن كۇن كورەدى. اسىرەسە ەگىنى جوق، ءبىرىڭعاي مال باعىپ، قۇم جايلاعان شارۋالاردىڭ وزەن سۋىنا كۇنى ءتۇسىپ كورگەن ەمەس. ايتسە دە سولاردىڭ ءوزى «بيىل جىلاندىنىڭ سۋى از ەكەن» دەسە، ايدالادا وتىرىپ ۋايىم قىلىپ، «كوپ ەكەن» دەسە، «ە، بارەكەلدى» دەپ قۋانىپ، شۇكىرشىلىك ەتىپ وتىرادى.
سول جىلاندىنىڭ «ارعى بەت» دەپ اتالاتىن تۇستىك ايماعىندا ەلدى مەكەننەن تىم جىراق قونىستانعان جالپاق اۋىل سىرتتان كەلگەن ادامدارعا وزدەرىن: «قوسىمنان تاراعان ءبىر اتانىڭ بالالارىمىز عوي»، — دەپ تانىستىراتىن. ءبىراق قوسىم قايدا، بىرەۋ قايدا، بۇل كۇندە ءبىراز اتا ءبىر–بىرىمەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، ناعاشىلى — جيەندى كۇيگە اۋىسقان؛ جيىن كەڭەستە ءبىرىن–ءبىرى قاجاماسا وتىرا المايدى. ەرىككەن شالدار تاياعىمەن جەردى شۇقىپ قويىپ، الدەبىرەۋلەرگە: «شىرىك نەمە، سەنى بۇلدىرگەن اناۋ شوككەن تۇيەگە مىنە المايتىن جامان اكەڭ عوي، ءسىرا»، – دەپ؛ ەگەر پىسىقتاۋ بىرەۋ بولسا: «ءوزىڭ بىزگە تارتىپ ادام بولىپ جۇرگەن شىعارسىڭ، ەگەر اتالارىڭا قاراعان كۇن بولسا، ءبىرجولا جىندى بولىپ كەتەر مە ەڭ»، – دەپ كەڭك–كەڭك كۇلىپ، قاجاعان ادامىنىڭ شاقشاسىن سۇراپ، ناسىباي اتىسىپ وتىرار ەدى.
بۇرىن قوعالى بولىسىنا قاراعان، كەيىن سەرىكتىككە بىرىگىپ، ودان ارتەل بولىپ، اقىرى ونى دا قۇلاتىپ تىنعان، باياعى «اق قۇلاقشىندى ابىگەر» اتانعان بۋرايەۆتىڭ: «بۇل ەل سوۆەت ۇكىمەتىنە ءالى دايىن ەمەس»، – دەپ اقپار بەرەتىن بەلگىلى اقشوقى دەگەن جەرىڭىز وسى عوي.
ءبىراق بۇل ەلدىڭ اقشوقىلىق بولىپ، باس قوسىپ، قوسىمنان تاراعان ءۇش رۋ تاباي، توماي، قاۋىنگەردىڭ ءوزارا ءجون سۇراسا باستاعانى كەشە عانا. بۇرىن ءبىرىن–ءبىرى ءدىنى بولەك، سالتى بولەك بوتەن ەلدەي كورەتىن. سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان كەيىن، جىلاندىنىڭ قۇمعا قۇياتىن ءبىر ساعاسىنا بوگەت سالعاندا، اقشوقىنىڭ حالقى تەگىس جينالعان. سوندا اقسۋاتتىق تابايلار: «توماي، قاۋەن دەگەنگە بۇلار كىم دەسەك، قۇداي–اي، ءوزىمىز سەكىلدى قازاق ەكەن عوي»، — دەپ تاڭ قالىپتى دەسەتىن.
ودان بەرى زامان وزگەردى، زامانمەن بىرگە قوسىم بالاسىنىڭ تىرشىلىگى دە وزگەردى. جاڭا ۇعىم، جاڭا اتاۋلار پايدا بولدى. «باتىراق»، «قۇلاق»، «كامپەسكە»، «توز» دەگەن سوزدەر شىقتى. جاڭا سوزگە جۇرتتىڭ ءبارى قۇمار، بيە ساۋىپ جۇرگەن ايەلدەرگە دەيىن، ونى ايتپاسا، سويلەي المايدى. كىشى مولدانىڭ اكەسى تىرقاي شال: «وسى كۇنگى جاستاردىڭ تىلىنە تۇسىنبەيمىن»، – دەگەن كورىنەدى جارىقتىق.
شالداردىڭ ايتۋىنشا باياعى اۋىل جوق. شىركىن، كەشكە قاراي جاراسباي اۋلەتىنىڭ قالىڭ جىلقىسى توپىرلاپ كەلىپ قۇلار ەدى سۋاتقا... جۋالى تۇبەكتەن قويلارىن نۇرقوجا قاپتاتسا، وعان جالاقتىڭ تۇيەلەرى قوسىلىپ، سوندا وسى توڭىرەك قان بازارداي ازان–قازان بولىپ، سويلەگەن ءسوزىڭدى ەستىرتپەس ەدى–اۋ!
ءقازىر مال از، ادام كوپ؛ ەلدى وتىرىقشىلاندىرۋ دەگەن ساياسات شىعىپ، جۇرتتىڭ كوبى قىسى–جازى ساعادان ۇزامايتىن بولدى. كوك شىعا قاراسۋدىڭ اينالاسىنا توپىرلايتىن قالىڭ اۋىل، جاز ورتاسىندا – اق توڭىرەگىن شاڭداق قىلىپ، وزەننىڭ قاسىنا قونىس اۋداراتىن.
بيىلعى جاز ەرتە تۇسكەن ەدى. شىلدە جاڭا تۋسا دا، قاراسۋدىڭ باسى قۋ تاقىر – ون شاقتى – اق كيىز ءۇي قالىپتى. قالعاندارى اقسۋاتقا كوشىپ العان. ەلدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ءبىرازى تىم سۇعىنىسپاي، الىستان سىيلاسايىق دەگەندەي، اراعا جەر تاستاي قونىپتى. ءۇي شەتى سۋاتتىڭ توڭىرەگىنە سىيماي، قىر اسىپ كەتكەن.
اۋىلدىڭ وزەنگە جاقىن ورتا تۇسىندا بوساعاسىنا قىزىل تۋ ىلگەن وقشاۋ ءۇي – قىزىل وتاۋ. جينالىستىڭ كوبى سوندا وتەدى. بۇگىن دە ءۇيدىڭ الدى تولعان ادام. ءبىراق جينالىستان گورى داۋ–جانجالعا كوبىرەك ۇقساس. تۇستە اۋداننان وكىل كەلىپ، بۇكىل ەل شۇباپ بارىپ، ولەڭدىدەن شابىندىق بولىسكەن. ەندى وعان جۇرتتىڭ ءبىرازى ريزا بولماي، داۋدىڭ اياعىن كەشكە قاراي وسى جەرگە اكەلىپ وربىتۋدە.
— شىراعىم، وكىل بالا، سوزىمە قۇلاعىڭ سال، دەيدى بوتباي شال اشىنعان ادامداي شاپانىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، تىزەرلەي وتىرىپ. — ۇركىمباي دەگەن ءبىر كىسى كەنەسارىعا كەلىپ، ارىز ايتىپتى دەيدى: «ابىلايدىڭ تۇسىندا اتقا مىنگەن بالا ەدىم، قاسىمحاننىڭ تۇسىندا قاتارداعى جان ەدىم، ەندى ءقازىر مالىن الدىرتىپ، الدىڭا كەلگەن شال ەدىم» — دەپ... سول ايتقانداي مەن دە ەلەۋسىز قالعان شال بوپ وتىرمىن...
— ال ەندى بوتبايدى توقتاتىپ كور، — دەپ بىرەۋلەر ءقازىر قىزىققا كەنەلەتىندەي ءماز بولىپ كۇلىپ جاتىر.
— بۇگىن توقتاماس، تىم الىستان باستادى عوي.
— شىراعىم وكىل بالا، — دەپ بوتباي ءسوزىن قايتا باستادى. — وسى وتىرعانداردىڭ ءبارى كۋا — مەن ءوزىم ادال ءيتسىز تاقىر كەدەيمىن. ءتىپتى ارعى اتا–بابامدا اۋزى اسقا جارىعان ەشكىم جوق، نەسىن جاسىرايىن ونىڭ... ۇكىمەت كەدەيدىكى دەگەسىن، ەندى جارىلقاناتىن شىعارمىز دەپ جۇرگەن كوپ دامەلىنىڭ ءبىرى مەن ەدىم. ءبىراق سونىڭ جاقسىلىعىن شىنىمدى ايتسام، ءالى كورگەم جوق... كورمەگەندە، بىلاي، شىراعىم... ماڭدايىما بىتكەن جالعىز سيىر، ءۇش–ءتورت ۋاعىم بار. ال نالوكتى مىناۋ وتىرعان تۇرشابايمەن بىردەي تولەيمىن. وسى ادىلدىك پە؟
— ي، ءپاتشاعار، بىرەۋدى قوساقتاماساڭ، وتىرا المايسىڭ با؟ ءوز شارۋاڭدى ايتا بەرمەيسىڭ بە، — دەپ شىر ەتە قالدى بىرەۋى.
— ال ەندى، قالعان ەت، ماي، ءجۇن–جۇرقا، تەرى–تەرسەك سياقتى نالوكتەرىڭنەن دە قالىپ كورگەم جوق... مىنە، كۇن باتىپ بارا جاتىر، نامبۇت قۇدايعا شىنىم... ودان انا جولى ءشوپتى باي، كەدەي دەمەي، تەڭ ءبولىپ بەرەمىز دەپ، اۋىزبەن بايىتىپ كەتتىڭدەر. ەندى كەلىپ، نەگە بۇگىن ولەڭدىنىڭ ەڭ بىتىك مول جەرى مىنا وتىرعان بايلارعا بەرىلەدى؟... ال ماعان بەرگەندەرىڭ وماردىڭ شاشى سەكىلدى ءار جەردە سەلتيگەن قىردىڭ ءشوبى.
— وي، اۋزىڭدى ۇرايىن، جالعىز جالماۋىز سيىرىڭ بار، اۋىل–ءۇيدىڭ جايعان كىرىن قويمايدى، – دەپ كيىپ كەتتى ومار دا. — انەۋگۇنى جۋۋلى تۇرعان دامبالىمنىڭ ءبىر بالاعىن جەپ كەتتى. ول جالماۋىزعا ءشوپ بەرمەسەڭ دە، قىستان شىعادى.
— جوعا دەيمىن–اۋ، — دەپ بوتباي قولداۋ ىزدەگەندەي جۇرتقا قارادى. — ەڭ بىتىك جەرى سولارعا كەتتى.
— كەتسە نە قىل دەيسىڭ؟ — دەدى تاقيا كيىپ وتىرعان كۇندەربەك كەيىپ. — ءشوپتى مالدىڭ سانىنا قاراي بولگەن شىعار. سونى ەندى مىجي بەرگەندە بىردەڭە بولا ما؟
سول سول–اق ەكەن، بوتباي ساقالى شوشاڭداپ، مۇلدە كوتەرىلىپ كەتتى.
— ءاي، كۇندەربەك، سەن ءويتىپ مەنىڭ اۋزىمدى قىزدىرما، ءبىلدىڭ بە؟ وتكەن قىستا اق تاقىر بوپ ءشوبىم تاۋسىلىپ، جالعىز سيىر تۇنىمەن موڭىرەپ، ۇيقى بەرمەگەن سوڭ، جەتى ناسىرىم جەرگە كىرىپ، الدىڭا باردىم. سوندا سەن البارىڭنان ءبىر قۇشاق ءشوپ بەرۋگە قارادىڭ با؟ سەن اناۋ ءداۋىتبايلارعا اتى مىرزابولات دەپ يتارشىلانىپ وتىرسىڭ با؟ مالدىڭ سانى، مالدىڭ سانى دەيسىڭ، سول مالىڭ سپيسىككە تولىق جازىلدى ما ەكەن؟ وسى وتىرعان — ءداۋىتباي، ومار، تۇرشابايلار ساناق كەزىندە جىلقىسىنىڭ دا، قويىنىڭ دا جارتىسىن جاسىرىپ قالدى. ونى قۋدالاعان ەشكىم جوق... مەن مىنانى بىلمەيمىن بە ەكەم؟ ەندى كەپ ءشوپ بولگەن كەزدە مالدىڭ بارىنا قاراۋ كەرەك دەپ شىعا كەپتى. — بوتباي «مالدىڭ سانىنا» داۋسىن قۇبىلتىپ، باسىن ىرعاپ، كەكەتىپ ايتتى.
اڭگىمەنىڭ ۋشىعىپ بارا جاتقانىن كورىپ، بىرەۋلەر ارا اعايىن بولدى.
— اۋ، بوتباي، بولدى عوي ەندى، قويساڭشى. جالعىز سيىرىڭا مەن – اق تاۋىپ بەرەيىن ءشوپتى. قويشى، اكەتاي، ەلدىڭ شىرقىن بۇزدىڭ...
بوتباي تاعى دا بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ ەدى، وسى كەزدە اۋداننان كەلگەن وكىل تۇرەگەلىپ، قۇلاعىنا قارىنداش قىستىرعان ۇزىن مويىن كىسىگە قاراپ:
— مىنا اقساقالعا ەرتەڭ ءشوپتىڭ جاقسى جەرىنەن مولداۋ قىلىپ قايتا ءبولىپ بەرىڭىز، – دەدى.
ۇزىن مويىن كىسىڭىز پارتيا ۇياسىنىڭ سەكرەتار! بايداۋلەت بولاتىن — ول كەلىسكەنىن ءبىلدىرىپ باسىن يزەدى دە، تاعى بىرەۋ بىردەڭە دەپ قويا ما دەپ قورىققانداي باستىرمالاتىپ:
— ال، كانە، ەندى ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق، ءسوزدى قويىڭدار، — دەدى جۇرتقا. — كىم، قاميدوللا، تاستاشى اڭگىمەنى. قانەكي، اقساقالدار! — سودان كەيىن وكىلگە بۇرىلىپ: – كەشە بالامىزدى ءپىشتىرىپ ەك، بۇگىن سونىڭ قۇدايىسىن بەرىپ جاتىرمىز، – دەپ ءتۇسىندىردى.
يىرىلگەن جۇرتتىڭ ءبارى بايداۋلەتتىكىنە بەتتەدى. تۋىرلىعىن جاڭادان جاپقانى ءبىلىنىپ تۇرعان ەڭسەلى بوز ءۇيدىڭ الدىندا ءبىرىن–ءبىرى كۇتىپ، ءبىر–بىرىنە — جول بەرىپ وشارىلىپ، الدىعا وكىلدى سالىپ، ءۇيدىڭ ىشىندە ادام بولماسا دا، «اسسالاۋماعالايكۋم» دەپ دابىرلاي سالەم بەرە كىردى. ىرگەلەتە جايىلعان ءتور كورپەگە بۋىندارى سىقىرلاپ سىيلى شالدار جايعاسىپ، ودان تومەنىرەك بالەندەي زاڭ ساقتاماي، الا–قۇلا بوپ، ال ەتىگىن شەشكىسى كەلمەگەن بىرەۋى اياعىن بوساعا جاققا جىبەرىپ، كولبەي جاتتى. الدىعا ەت كەلگەن كەزدە ەل اعاسى اۋىلناي جاقاي بوتبايدى زورلاپ ۇلكەن تاباققا قوستىردى.
— اۋ، جەزدە، سەنىكى نە؟ ەندىگى ازعانتاي اقساقالدىڭ ءبىرى سەن ەمەسسىڭ بە؟.. قوي، ءسوزدى قوي، ۇلكەن تاباققا كەل!
كەۋ – كەۋمەن ءتور جاقتاعى الگىندە عانا ءوزىنىڭ ءتىلى تيگەن ءداۋىتباي مەن مولدانىڭ اراسىنا كەلىپ وتىرعان بوتباي ءالى دە قۇماردان شىعا الماي، ايتىلماعان ءسوزى قالىپ، اشۋدىڭ سىلتاۋىمەن تالاي بىلىقتىڭ بەتىن اشسام با دەپ وتىرعان ويىنان مۇلدە جاڭىلىپ قالدى.
بىرەۋلەر اۋىلنايعا كوپشىك قويىپ جاتىر:
— جاقاڭنان دا بالە ارتىلمايدى عوي، ەكەۋىن قاتار وتىرعىزىپ قويعانىن كورمەيسىڭ بە؟ – دەپ ءبىر–بىرىنە تىزەرلەس وتىرعان ءداۋىتباي مەن بوتبايدى كورسەتەدى.
— مەن ناعاشىم بولعان سوڭ، ويناي بەرەمىن عوي، – دەپ جۇمسارتقان بولدى بوتباي.
ءداۋىتباي ۇندەگەن جوق، ءدال وسىنداي جيەنگە ءوزىنىڭ ونشا ءزارۋ ەمەس ەكەنىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي، سۇرلانعان كۇيى ەتتەن اندا–ساندا ءبىر الىپ، تاكاپپارسىپ سامارقاۋ وتىر.
ەت جەپ بولعاننان كەيىن، ۇلكەندەر جاعى ىرگەدەگى جاستىققا قيسايىپ اياقتارىن جازدى. مۇندايدا شاريعاتتان اڭگىمە سوعىپ جۇرتتى اۋزىنا قاراتاتىن مولدا دا وكىلدەن باتا الماي، «يا، اللا» دەپ قويىپ، ءۇنسىز وتىر.
— كەشە سوردان كەلە جاتسام، — دەپ قيسىق اياق مۇقاش اڭگىمە باستادى، — قوندىبايدا مال ما، يت پە بىردەڭە ءجۇر. جاقىنداپ كەلگەندە كوردىم. تولەمىستىڭ بۇزاۋى ەكەن.
اڭگىمەگە «ە، بارەكەلدى» دەگەن ەشكىم بولعان جوق، تەك تولەمىستىڭ ءوزى:
— ءسويتىپ جۇرگەندە سول نەمەنى قاسقىر تارتىپ كەتەتىن شىعار، – دەپ ءقاۋىپ بىلدىرگەن بولدى.
— قاسقىر ەمەس، مىنا ءسۇيىنقارانىڭ كوك ءيتى دە تارتىپ بەرەدى. ءوزى ءبىر ءيتتىڭ ىشىندەگى وڭباعانى، – دەپ مۇقاش قاتار وتىرعان ءسۇيىنقاراعا شاتاق ىزدەگەندەي، شاقىرايا قارادى.
— ءبىزدىڭ ءيتتىڭ مالدا شارۋاسى جوق، – دەدى سوياۋداي ارشانى ءتىسىنىڭ اراسىنا ەمىن–ەركىن سۇققىلاپ وتىرعان ءسۇيىنقارا. — باسقا ءپىر يتپەن شاتاستىرىپ وتىرعان شىعارسىڭ.
ءيتتى شاتاستىردىڭ دەگەن سوزگە مۇقاش شامدانىپ قالدى.
— مەنى ءبىر نادان كورەسىڭ بە، ءيتتى تانىمايتىن. ءدال سەنىڭ كوك ءيتىڭنىڭ قوزى–لاقتى تاس–تالقان قىلىپ قۋىپ، ولتىرە جازداعانىن ءوز كوزىممەن ەكى رەت كوردىم. مىنەكي، — دەدى سوسىن جەردى شۇقىپ، — قاشان ايتتىڭ دەمە، ەندى كورسەم، قۇداي بىلەدى، اتىپ تاستايمىن.
ءسۇيىنقارا ءتىسىن شۇقىعانىن دوعارىپ، قالتاسىنان شاقشاسىن الىپ، ناسىباي اتتى دا:
— اتا المايسىڭ، — دەدى جايباراقات.
— جوق، اتامىن! — دەپ شاڭقىلدادى مۇقاش.
— اتا المايسىڭ.
— اتامىن!
— اۋ، قويساڭدارشى!
— بۇ نەمەنە، بالا بوپ كەتتىڭدەر مە؟
— زامان ازعاندا، ادامداردىڭ اڭگىمەسىنىڭ ءتۇرى وسىنداي بولادى، – دەدى مولدا اقىرىن عانا ايات وقىعانداي ءبىر ۇنمەن. سونى ايتتى دا ەستىپ قالدى ما دەگەندەي، جالتاقتاپ وكىل جاققا قاراپ قويدى.
وسى كەزدە ءتۇسىرۋلى كيىز ەسىك جارتىلاي اشىلىپ، دالاداعى جەروشاق وتى جارق ەتىپ كورىندى دە، ۇيگە ءبىر قولىمەن بوركىن باسا، ورتا بويلى شوقشا ساقالدى كىسى ەڭكەيىپ كىردى. جەلبەگەي جامىلعان بەشپەنتىنىڭ ءوڭىرىن قۋسىرا:
— اسسالاۋماعالەيكۋم! — دەپ سالەم بەرىپ، وتىرعان جۇرتقا، پارلاي قارادى دا، بايداۋلەتتى كورىپ: قايىرلى بولسىن، بالانى سۇندەتكە وتىرعىزعاندارىڭ... بارەكەلدى، دۇرىس بولعان ەكەن، — دەپ بوساعاعا كەبىسىن شەشە باستادى.
— ويباي، ءبيدىڭ تۇقىمى كەلدى عوي، – دەپ بىرەۋ كەكەتكەنى، يا قالجىڭداعانى بەلگىسىز.
اق سارى كىسى «بۇل قايسى» دەگەندەي ەڭكەيە قارادى دا:
— ءا، نازارمىسىڭ، – دەدى جۇمساق جىميىپ. — شىراعىم – اي، تۋرا وتىرىپ، قىڭىر سويلەۋ ادەت بولدى–اۋ ساعان. ارعى اتاڭ باتىر جانىبەكپەن بىرگە جاۋعا اتتانىپ ەدى، ال سەن بار بولعانى ماي تاسىپ ءجۇرسىڭ... اتانىڭ ابىرويىنان نە پايدا، قۇداي اۋليەلىكتى قارا باسىڭا بەرمەگەسىن...
شالدار كۇلىپ جىبەردى.
— تيىش وتىرسا قايتەدى ەكەن، ەستيىن دەگەنى وسى عوي، — دەدى الدەكىم سىبىرلاپ.
— ءاي، اسقار! — دەدى نازار قىزاراقتاپ. — سەن ءويتىپ شەشەندىككە سالما، ءبىلدىڭ بە. اتاڭ تۇگىل ءوزىڭنىڭ دە بيلىك قۇرعان كەزىڭدى بىلەمىز...
— اۋ، قويىڭدار، شىراقتارىم، — دەپ ءبىر شال باسالقى ايتتى.
— اتالى ءسوزدى ارسىز قايىرادى دەگەن، — دەدى العاشقى سىبىر.
شارپىسقان ءسوزدى جۋىپ–شايىپ اماندىق قايتا باستالدى.
— ءيا، ات–كولىك امان كەلدىڭ بە، اسقار؟
— شۇكىر! وزدەرىڭىز امانسىزدار ما؟
— اللا دەپ...
ۋاتقانعا كونبەي جۇرگەن تەنتەك بالاداي باجىلداپ، بۇرقىلداپ ساماۋرىن كەلدى. داستارقان جايىلىپ، باۋىرساق توگىلدى. نالگە سالعان جەلبىرشەك كويلەكتى تولىق ايەل قورىتقان سارعىش قانتتى تىستەۋىكپەن شاعىپ، تاۋىققا جەم شاشقانداي داستارقان جاعالاتىپ لاقتىرىپ جاتىر.
شاي ۇستىندە قاڭقۋ ءسوز قايتا باستالدى.
مانادان ەسەسى كەتىپ، ارەڭ وتىرعان نازار، اسكەرىن تىڭايتىپ، ۇرىسقا قايتا كىرگەن قولباسىنداي، تاعى دا شابۋىلعا شىقتى.
— ءاي، اسقار، — دەدى ادەيى وكىل ەستىسىن دەپ داۋسىن كوتەرە، — وسى سەن اتاقتى مولدانىڭ ءبىرىسىڭ. ايتشى وسى، ولمەي تۇرىپ وزىڭە تام سالدىرعاندى شاريعات زاڭى كوتەرە مە؟
اسقار نازاردىڭ بەتىنە قارادى دا:
— سەنىڭ زاڭىڭ بولماسا، شاريعاتتىڭ زاڭى كەڭ عوي، — دەدى جىميىپ.
توردە وتىرعان بوتباي:
— كەشە قالامپىر اۋىرىپ جاتىر دەپ ەستىدىم بە؟ نە ءسوز وسى؟ — دەپ ۋشىعىپ بارا جاتقان اڭگىمەنى ادەيى ءبولىپ جىبەرمەگەندە، مۇنىڭ اياعى نەمەن بىتەرى بەلگىسىز ەدى.
— وعان نە بوپتى؟ — دەدى الدەكىم.
— بىلمەيمىن، كەشە مولدەكەڭدى شاقىرىپتى دەپ ەستىدىم.
— ويباي، يا، قىزىق بولدى عوي! — دەپ كەنەت ەسىك جاقتا كولبەي جاتقان مۇرنى قولاعاشتاي جاس جىگىت جۇرتتىڭ ءبارىن شوشىتىپ. — الدىكۇنگى وقيعا شە، الدىكۇنگى؟!..
«الدىكۇنگى» دەگەننەن–اق، ونىڭ نە ەكەنىنە جۇرتتىڭ ءبارى ءتۇسىنىپ، جىمىڭداپ كۇلە باستادى. شاي قۇيىپ وتىرعان ايەل دە ءۇن شىعارماي جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن بەتىن باسىپ كۇلدى...
شىنىندا دا، الدىڭعى كۇنى وسى اۋىلدا ءبىر تاڭعاجايىپ وقيعا بولعان–دى.
اۋىلناي باستاعان ەركەك كىندىك كووپەراتيۆكە زات ءتۇسىپتى دەگەن سوڭ، بوگەت تۇبىندەگى دۇكەنگە كەتكەن.
جارىقباستىڭ قاتىنى قالامپىر ساسكە ءتۇستىڭ شاماسىندا وزەننەن يىناعاشپەن جايباراقات سۋ الىپ كەلە جاتىپ، الدىمەن كۇن كۇركىرەگەندەي دىبىستى ەستىدى دە، ءدال توبەدەن سورعالاپ كەپ قالعان ءبىر سۇمدىق... ادام — بالاسى كورمەگەن قورقىنىشتى ۇلكەن ماقۇلىقتى كورەدى. ءتۇرى ينەلىك سەكىلدى قاناتى مەن قۇيرىعى بار. ارىلداعان داۋسى جەر دۇنيەنى الىپ بارادى.
كەشكىلىك تۇزگە وتىرۋعا ارەڭ شىعاتىن قالامپىر زارە–قۇتى قالماي، ەكى شەلەكتى تاستاي قاشتى. بۇل كەزدە ءدۇرىلدى ەستىپ، اۋىلدىڭ قاتىن–قالاشى سىرتقا شىققان. يت ءۇرىپ، جەلدەگى قۇلىندار تىپىرلاپ، جىلقىلار ۇركىپ، اۋىل ءىشى ازان–قازان بولدى...
«ينەلىك» ارىلداعان كۇيى اقسۋاتتىڭ ۇستىنەن ۇشىپ ءوتىپ، الىستاعان سايىن كىشىرەيە بەردى دە، اقىرى كوزدىڭ ۇشىنان عايىپ بولدى. جۇرتتىڭ كوبىندە زارە جوق، ۋ–شۋ. ۇيىنە كەلىپ تالىپ قالعان قالامپىردى قارا كەمپىر نەسىبەلدى الدەنەشە رەت ۇشىق جاساپ، ارەڭ ءتىرىلتىپ الدى.
المەمبەت مولدا بۇل سۇمدىقتىڭ نە ەكەنىن دالدەپ ايتىپ بەرە الماعان. تەك استاپىراللالاپ ىشىنەن كۇبىرلەپ بىردەڭەلەردى وقىپ، «مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا سوقپايدى» دەگەن قيىن بولجام ايتىپتى. مولدەكەڭنەن قايىر بولماعان سوڭ، مىنا بالەنىڭ اتى–ءجونىن بىلۋگە بىرەۋلەر اسقاردى ىزدەيدى. اسەكەڭ بولسا وقۋ ءبىتىرىپ كەلە جاتقان ءىنىسى بايتەندى قارسى الۋ ءۇشىن، دۋانعا كەتكەن.
ءسويتىپ وتىرعاندا الگىنىڭ نە ەكەنىن ءبىر ادام بىلەتىن بولىپ شىقتى. ول — اۋىلدىڭ ەشكىسىن باعاتىن، بەرتىنگە دەيىن «سادىرمەك» اتانىپ، ازان شاقىرتىپ قويعان ءوز اتىنا جاقىندا عانا قولى ارەڭ جەتكەن بەلگىلى جىندى «جەتەك سوققان» بوكەن عوي. وسىدان ەكى جىل بۇرىن ايەلىن ساباپ، ۋەزدىڭ تۇرمەسىندە ەكى اي وتىرىپ كەلگەن. ايەلىن كىم ساباماي جاتىر، ءبىراق ولەتىن بالا مولاعا قاراي. جۇگىرەدى دەپ، بوكەن ەت قىزۋمەن ايەلىن سونىڭ الدىندا عانا پروكۋرور كەلىپ تۇسكەن اۋىلنايدىڭ ۇيىنە قاراي قۋالاپ، ەشبىر جانعا اراشا بەرمەي، قولىنداعى باقانىمەن الدىنان شىققان پروكۋروردى سالىپ جىبەرە جازداپ، ەسىن ارەڭ جيعان. سول ارادا اكت جاسالىپ، بوكەن ۋەزدىڭ تۇرمەسىنەن ءبىر–اق شىقتى. تۇرمەدەگى ەكى اي اقسۋاتتان اتتاپ شىعىپ كورمەگەن بوكەن ءۇشىن كەيىن تاۋسىلمايتىن جىرعا اينالدى. دۇنيەنى شارلاپ كەلگەن جيھانكەزدەن جامان: «باياعىدا مەن ۋەزدە قوناق بوپ جاتقاندا»، – دەپ جۇرتتى توقتاتىپ قويىپ، اڭگىمە باستايتىن بولدى. «قوناق بوپ جاتقاندا» نە بولعانىن بۇل كۇندە اۋىلدىڭ بالا–شاعاسىنا دەيىن بىلەدى... سول بوكەن قاتىن–قالاشتىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، وزىنە مەدرەسەدەن كەم بولماعان تۇرمەدەگى ەكى ايىن ەسىنە قايتا ءتۇسىرىپ، ۇزاق ويلاندى دا، توبەدەن ۇشىپ وتكەن الگى پالەنىڭ اەروپلان ەكەنىن ايتىپ، ەلدى ايران – اسار قىلعانى. ءسويتىپ، اقسۋاتتىڭ ادامدارى تۇڭعىش رەت اەروپلاندى كوردى.
الدىڭعى كۇنگى قىزىق وسى ەدى.
اسقار اڭگىمەنى ءۇنسىز تىڭداپ بولدى دا:
— وعان بولا مەنى نەگە ىزدەدىڭدەر؟ مەن بوكەن سەكىلدى ۋەزدە ەكى اي جاتىپ كەلگەن جوقپىن عوي، — دەدى كۇلىپ.
اەروپلان جايلى اڭگىمە بىرتە–بىرتە پوەزد توڭىرەگىنە اۋىسىپ، وسى تۇستا اۋداننان كەلگەن وكىل بالا ەگەۋباي ءالسىن–ءالسىن شاشىن سيپاپ قويىپ، قالتاڭبايەۆ جولداستىڭ «وتكەن جىلى الماتىعا كەلگەن پوەزدى كورگەن ءبىر ادامدى كورىپ، سويلەستىم» دەگەنىن ءوز اۋزىنان ەستىدىم دەگەندە، بۇل اڭگىمە وتىرعان جۇرتقا پوەزدى جاساپ شىعارعان ادامنىڭ ءوزىن كورگەننەن كەم اسەر ەتكەن جوق.
ەندى جۇرت وكىل جىگىتتىڭ اۋزىنا قارادى. ەگەۋباي اڭگىمەگە شورقاق ەكەن، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «زناچيت» دەپ، جاقىندا اۋداندىق تۇرمەدەن سەيدالى دەگەن قاراقشىنىڭ قاشىپ كەتكەنىن جانە تەك كەتپەي، رايكوم ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرعان اق بوز اتقا ءمىنىپ كەتكەنىن، ءقازىر اۋدانعا قاتىناعان ادامداردىڭ مىلتىقسىز جۇرمەيتىن بولعانىن شاشىن قايتا–قايتا سيپاپ وتىرىپ ايتىپ بەردى.
سەيدالى پاتشا وكىمەتى تۇسىندا ەكى رەت يت جەككەنگە ايدالىپ، سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا دا سوتتالىپ كەلىپ، ودان كەلىسىمەن ميليسيانى ساباپ، تاعى دا تۇرمەدە جاتقان اتاقتى، باۋ كەسپە قاراقشى بولاتىن.
— ۇكىمەتتىڭ قۇرىعىنا توقتامايتىن نە قىلعان بالە؟ — دەدى الدەكىم ۇرەيلەنگەندەي بولىپ.
— ول ول ما، — دەدى ەگەۋباي ءوز اڭگىمەسىنە ءوزى تاڭىرقاي، انادا، جاڭا قۇرىلعان ارتەلدىڭ ماي تاسىپ جۇرگەن ءبىر ايەلى استىنداعى تۇيە، ارباسىمەن بىرگە ۇشتى–كۇيلى جوعالىپ كەتكەن. ارتىنان ونى دا سەيدالى الىپ كەتىپتى دەگەن حابار جەتىپ، اۋداننان ميليسيا شىققالى، مىنەكي، ءبىر اپتا بولدى.
ەگەۋباي سەيدالىنى قانشا بۇزاقى ەتىپ كورسەتكەنمەن، كوكىرەگىندە وعان دەگەن قۇرمەت سەزىمى دە جوق ەمەس ەكەن، ونىڭ ەر جۇرەكتىگىنە، قايراتىنا قىزىقپاي تۇرا المايتىنى بايقالىپ تۇردى.
— قاپ، ءوزى جاڭا قۇرىلىپ جاتسا، ارتەلدىڭ تۇيە، ارباسىن الىپ كەتكەنى قيىن بولعان ەكەن، — دەدى بوتباي باسىن شايقاپ.
— اربا دەگەن بالە تاپتىرا ما ءقازىر، — دەپ مۇقاش قوستاي سويلەدى.
ءبىراق ايەل جايىندا ەشكىم سۇراعان جوق، ونى ءبارى دە ىڭعايسىز كوردى.
وسى كەزدە كولبەپ جاتقان ساعيدوللا باسىن كوتەرىپ:
— ايەلدى ءقايتىپتى؟ — دەپ جۇرتتى تاعى شوشىتتى.
— ءاي، بەتىمەن كەتكەن! — دەدى شالداردىڭ ءبىرى زەكىپ. — بوس ءسوز سويلەمەسەڭ، وتىرا المايسىڭ با؟ ونى قايتۋشى ەدىڭ؟
— ويباي–اۋ، اربا قۇرلى قۇنى جوق پا ول ايەلدىڭ.
— كەت ءارى، ءماجنۇن! — دەدى شاي قۇيىپ وتىرعان جۋان ايەل سەلكىلدەي كۇلىپ. ونىسى «بەلگىلى ەمەس پە نە ىستەيتىنى» دەگەندى بىلدىرگەندەي بولدى.
— اسقار، وسى سەن كەشە كەلدىڭ بە، جوق، بۇگىن كەلدىڭ بە؟ — دەدى بوتباي اڭگىمەنىڭ باعىتىن باسقا جاققا بۇرىپ.
— بۇگىن كەلدىم؟
— ءيا، بايتەن كەلىپ پە ەكەن؟ ءوزى وتە كوپ وقىدى عوي.
— وي، ولاردىڭ بىلمەيتىن پالەسى جوق قوي! — دەپ قىستىرىلدى الدەكىم ءالى كەلمەي جاتقان بايتەننىڭ بىلىمىنە تاڭ قالىپ. — پويىز ايىرپلانىڭدى كۇندە كورەتىن شىعار.
— كەلىپ قالار ما ەكەن دەپ، قالاداعى كۇيەۋ بالامىزدىڭ ۇيىندە ەكى–ءۇش كۇن جاتىپ ەدىم، كەلمەدى، – دەدى اسقار شاي ءىشىپ وتىرعان كەسەسىن پادنوسقا سالىپ جاتىپ. – قالادا ەكى كۇننەن ارتىق تۇرۋدىڭ ءوزى قيىن. ءبارى ساتۋلى... شايعا قاتىپ وتىرعان سۇتتەرى دە بىردە بولىپ، بىردە بولمايدى. سودان كەيىن–اق، تۇسكەن ۇيگە ءوزىڭنىڭ اۋىرتپالىعىڭدى سەزىپ، وتىرا المايسىڭ؟...
— تىرلىكتەرى تىرلىك ەمەس قوي، ءبىر تۇنەگەسىن – اق بەرەكەڭ كەتەدى...
— ءبىزدىڭ مىنا اعاتايىمداردىڭ كۇيەۋ بالاسى جىلاپ وتىر تەگى، قوناقتار دا شىداتپايتىن بولسا كەرەك.
— ءقايتسىن ەندى، ونىسى دا راس شىعار، — دەسىپ جۇرت اسقاردىڭ ءوز بەتتەرىنشە قىم–قيعاش كوتەرىپ اكەتتى.
— سەيىلجانعا تاپسىرىپ كەتتىم، قايدان بىلەيىن، — دەپ ءسوزىن باستادى اسقار. — قاتىناعان بىرەۋلەرمەن ىلەسىپ كەلەتىن شىعار.
— وقۋىن ءبىتىرىپ پە ءوزى؟
— وقۋىن ءبىتىردى عوي. اۋدانداعىلارعا بىرەۋ حابارلاپ تا قويىپتى. بيىلعى قىزىمىزدى الىپ قاشىپ كەتكەن ءمۇعالىمنىڭ ورنىنا وزىمىزگە جىبەرسىن دەپ، قۇلاق قاعىس قىپ كەتتىم.
— ە، ول الباستىنى قويشى، — دەدى بوتباي بۇرىنعى مۇعالىمگە ءۇڭىلىپ. — باسى قاۋعاداي بولعان نەمە... مارقۇم قوڭىرسوپى ايتۋشى ەدى: «باسى ۇلكەن مال – سوعىم، باسى ۇلكەن ادام – بولادى» دەپ... سىقپىتى كەلىسپەگەن ادامنىڭ وڭعانىن كورگەم جوق...قىزىمىزدى الىپ كەتتى ءوزى.
— قىزدىڭ اكەسى قۋىنبادى ما ەكەن؟
— ءقايتسىن ەندى، بوساعا اتتاعان قىزىن قارا بەت قىپ، قايتىپ اكەلسىن بە؟
— ول شىركىننىڭ وقۋى دا جوق ەكەن عوي، – دەپ اۋىلناي بۇرىنعى ءمۇعالىم جايىندا تاعى ءبىر اڭگىمە باستادى. — بىلتىر وقۋ بىتىرگەنى جايىندا قاعازىن تەكسەرەمىز دەپ اۋداننان كوميسسيا كەلگەن. سولار دوكۋمەنتىن كورە المادىق دەپ وتىردى عوي. تەك بىرىندە وقاس دەگەن بىرەۋ مەن كوردىم دەيتىن كورىنەدى. سوعان قالدىرسا كەرەك.
— سوندا ەشقانداي دوكۋمەنتى بولماعان با؟
— كىم ءبىلسىن.
— دوكۋمەنتى بولماسا قالاي قالدىرعان؟
— ونى قالدىرىپ جۇرگەن اۋدانداعى شىمبولات ەكەن، — دەپ جۇرتقا ساياساتتىڭ شەتىن شىعارا سويلەدى. — شىمبولات قاتىنىنىڭ اعاسى بىزدەگى ءمۇعالىمنىڭ قارىنداسىن با، اپاسىن با الىپ وتىرعان كورىنەدى.
جۇرت «ە، وندا تۇسىنىكتى بولدى» دەگەندەي باستارىن يزەستى. ءتىپتى: «قىزدىڭ ءوزى كەلىسپەسە، بايلاپ–ماتاپ اكەتپەگەن شىعار»، — دەپ «دوكۋمەنتسىز» ءمۇعالىمدى بىرەۋ قورعاي سويلەدى.
— قوي، دەيمىن، – دەدى بوتباي الدەكىمدى ماڭىنا جولاتقىسى كەلمەگەندەي قولىن سىلتەپ. — سول شىركىندى داسەردەي قىلىپ، ءسوز شىعىنداپ... ايدالاداعى تەزەك ساتقان توماي اقسۋاتقا كەلىپ بالا وقىتادى دەگەن نە سۇمدىق!.. ءبىزدى وسى مىرزەكەڭ بالاسى جەتىپ جاتىر، اينالايىن... ەسىڭدە مە، اسقار، باياعىدا بابىر وكوپتان كەلەتىن جىلى ءبىز مىرزەكەڭدەرمەن كورشى بولدىق قوي. وندا بايتەن كىشكەنتاي: وي، مىرزەكەڭنىڭ بالاجاندىعى – اي! بايتەنگە بىرەۋ بىردەڭە دەسە، اعايىندىقتان كەتىسەتىن... ءبىر رەت بايتەننىڭ جەپ وتىرعان ەتىن مىسىق تارتىپ الىپ، قۇداي–اۋ، شاماسى اش بولۋ كەرەك. مىرزەكەڭ مىسىقتى قۇيرىعىنان الىپ، تابالدىرىققا لاقتىرعان. قاتا تيگەن بولار، مىسىق الگى جەردە ءولىپ قالىپتى... قالاعان جەڭگەمىز مىرزەكەڭنىڭ ءولىمىن ءالى سول مىسىقتىڭ قارعىسىنان كورەدى عوي.
— مىسىقتىڭ قارعىسى قاتە كەتپەيدى، — دەپ اندەتتى المەمبەت مولدا.
تومەنگى جاقتا وتىرعان كومسومول جىگىتتەر سىلق–سىلق كۇلىپ، مولدانى مازاق قىلدى.
شاي الدەقاشان جينالعان. جۇرت تەك تاعى ءبىر جاڭالىق حابار جوق پا دەگەندەي، ءبىر–ءبىرىنىڭ اۋزىن باعىپ، اڭگىمە كۇتىپ وتىر.
وسى كەزدە كۇندەربەك ءبىر ميىعىنان جىميا، كومەيىنە تىرەلگەن كۇلكىسىن تەجەپ:
— مىنا سارقوپاداعى كەتەيلەردىڭ اۋلىندا، قايراقتىڭ قاتىنى اۋىلناي بولىپتى، – دەدى جوپ–جورتا بايسالدى بولعان ۇنمەن.
— تەك! — دەپ بىرەۋلەر شوشىپ كەتتى. — نە دەيدى؟!
— قايراق پا، الدە قاتىنى ما؟
كۇندەربەك قالتاسىنان شاقشاسىن الىپ، اسىقپاي ناسىبايىن اتتى دا، استىڭعى ەرنىن بۇلتيتىپ:
— قاتىنى، ويباي، قاتىنى، — دەپ ىرجيا كۇلدى.
— انە ءبىر مۇرنى قايقيىپ، جالاڭ اياق جۇرگەن، قارا كەر قاتىن ەمەس پە؟
— ءيا، ءيا.
— شىركىن، باسشىلارىن جاڭا تاپقان ەكەن.
— باسقا ءجىبى ءتۇزۋ ەشكىم بولماعان شىعار، — دەپ كۇلدى كۇندەربەك.
— سوندا قايراقباي قايدا ءجۇر؟
كۇندەربەك مۇرتى جىبىرلاپ، باياعى جورتا بايسالدى ءتۇرىن وزگەرتپەي:
— قايراقباي تۇرمەدە وتىرعان كورىنەدى، — دەدى.
— كوتەك! — دەدى ەركەكتەردىڭ ءبىرى.
— ول بايعۇسقا نە بوپتى؟
— ايەلىنىڭ قولىنداعى ءموردى ۇرلاپ پايدالانعان دەي مە، ءبىر شاتاعى بار، ايتەۋىر.
— استاپىراللا!
— و، قۋ سور!
— قاتىننىڭ بي بولعانى اقىرزاماننىڭ بەلگىسى شىعار، — دەدى بايداۋلەتتىڭ قاتىنى اياق قاپتان كەسەلەرىن شىعارىپ جاتىپ. ءوزى قاتىنداردىڭ ساناتىنا جاتپايتىنداي زىلدەنىپ ايتتى دا، ىرگەدەن قىمىز قۇيعان شارانى الىپ، قىسقا ساپ سىرلى وجاۋمەن شاشىراتىپ ساپىرا باستادى.
— سەنىڭ ءبىر كەيدە تەككە سويلەيتىنىڭ بار، — دەدى بايداۋلەت ايەلىنە كەيىپ. — ۇكىمەت ايەلدەردى كوتەرىپ جاتسا، سەنىڭ اقىرزامانىڭ نە؟.. اۋزىڭدى باعىپ تيىش وتىرۋدى بىلمەيسىڭ بە؟
— وي، قويىڭىز، باكە، — دەپ اڭگىمەگە وكىل ەگەۋباي ارالاستى. — وندا تۇرعان نە بار؟ اشەيىن ءسوزدىڭ ماتەلى ەمەس پە؟..
الدىعا قىمىزدىڭ كەلۋى جۇرتقا وسىدان كەيىن ەشقانداي قوناعاسىنىڭ بولمايتىنىن، وزدەرىنىڭ دە بارىپ تۇنەيتىن ءبىر–ءبىر شاڭىراقتارىنىڭ بار ەكەنىن اركىمنىڭ ەسىنە تۇسىرگەندەي بولدى. قىمىز ءىشىلىپ بولعاننان كەيىن، مولدا اۋىل ءۇيدىڭ اراسىنداعى الدەبىر ۇياتسىز وسەك اڭگىمە باستاي بەرگەن سايقىمازاق ساعيدوللانى ۇرىسىپ توقتاتىپ، جيىن – كەڭەستى باستاپ بەرۋ مەن اياقتاۋدى ءوزىنىڭ مىندەتى دەپ سانايتىن ماڭىزدى قالپىن بۇزباستان، قولىن جايىپ:
— ا، قۇدايىم وڭداسىن، اۋليەلەر قولداسىن، پايعامباردان شاپاعات... — دەي بەردى دە، كىلت توقتاپ، بۇل باتادان ءوزىنىڭ ابىروي الماسىن سەزىپ (وسى كەزدە كوزى وكىلگە ءتۇسىپ كەتىپ ەدى)، ىلە جاڭا زامانعا لايىقتاعان جاڭا باتاسىنا كوشتى:
— قىس بەرسەڭ قىسپاي بەر،
جاز بەرسەڭ جازباي بەر،
سيىرىڭ باسپاقتى بولسىن،
قازانىڭ قاسپاقتى بولسىن،
ۇلىڭ ون شاقتى بولسىن،
قىزىڭ مونشاقتى بولسىن،
وت باسىڭ بەرەكەلى بولسىن،
ەلىڭ مەرەكەلى بولسىن! اللااكبار!
— ايتقانىڭ كەلسىن، — دەدى بايداۋلەت كوڭىلدەنىپ. — مىناۋ ءبىر ساياسي ءمانى بار باتا بولدى عوي.
قوناقتار ءۇي يەسىنە راقمەت ايتىپ، جاپىر–جۇپىر ورىندارىنان تۇرىپ، بورىكتەرىن ىزدەپ، بوساعاداعى كەبىستەرىن ارەڭ تانىپ، دابىرلاسقان كۇيلەرىندە شىقتى.
شىلدەنىڭ ءسال جەلكەمدەۋ سالقىن ءتۇنى ەدى. ءولىارا ءالى بىتپەگەن. ايسىز تۇنگە كوزدەرى ۇيرەنگەنشە قوناقتار ەسىك الدىندا ىركىلىپ تۇرىپ قالدى، «مىناۋ كىم»، «بۇل قايسىڭ» دەپ ءبىرىن–ءبىرى سيپالاپ، الدەكىم جاڭعىرىققا، شەلەككە ءسۇرىنىپ، ءبىرىن–ءبىرى جەتەلەپ، دابىرلاسىپ تاراي باستادى. كوپ ۇزاماي ۋ–شۋ باسىلىپ، ءۇي سىرتىنداعى كۇيىس قايىرعان مالداردىڭ پىسقىرعان، جوتەلگەن دىبىستارى عانا بىركەلكى ەستىلىپ تۇردى.
ويداعى ەلدەن تىم قاشىپ بولسا دا، جاڭالىق اتاۋلى ۇزىنقۇلاق، ارقىلى ءجۇز قۇبىلىپ جەتىپ جاتاتىن، جۇرتتىڭ سىبىرلاپ ايتقان قۇپياسىن دا ءبىلىپ قوياتىن، تۇندە ايەلىڭە ايتقان سىرىڭدى، كەلەسى كۇنى وزىڭە ايتىپ بەرەتىن – وسىناۋ قيانداعى اۋىل كۇندەگى ادەتىمەن ارەڭ دەگەندە ۇيقىعا كەتتى.
II
بايتەننىڭ اۋدان ورتالىعىنان شىققانىنا ءۇشىنشى كۇن. ال ۇلكەن شاھاردان وسىدان ەكى اپتا بۇرىن اتتانىپ ەدى. سودان بەرى كورگەنى – جول قيىندىعى. ەل ارالاپ كەتكەن وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىن كۇتىپ، اۋداندا ءتورت كۇن جاتتى. اقىرى ول ادام كەلمەگەن سوڭ، مۇنى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى ىبىش قالتاڭبايەۆتىڭ ءوزى قابىلدادى. العاشقى قادامىنداي بولعان وسى ءبىر وقيعانى ەسىنە السا، بايتەننىڭ ۇيالعاننان قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتەدى.
قالتاڭبايەۆىڭىز شاشى تىكىرەيگەن، قوڭقاق مۇرىن، ەڭگەزەردەي ايباتتى كىسى ەكەن.
— مەن كىسى جەمەيمىن، كانە، بەرى جاقىن وتىر، — دەپ گۇر ەتە قالدى بۇعان.
تۋمىسىندا ۇيالشاق بايتەن ابدىراپ، قابىرعاعا قويىلعان ورىندىقتاردىڭ بىرىنە وتىرا بەرەم دەگەندە، قۇدىققا قۇلاعانداي گۇرس ەتىپ جەرگە قۇيرىعىمەن ءتۇستى. قولىنداعى قورجىنىنىڭ قايدا ۇشىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى. قاس قىلعانداي، الشاق تۇرعان ەكى ورىندىقتىڭ اراسىنا تاپ بولىپتى. بايتەننىڭ بەرەكەسى كەتكەن مىنا تۇرىنە جانى اشىعانداي، پرەدسەداتەل داۋسىن ءسال جۇمسارتىپ:
— كوزىڭە قارامايسىڭ با؟! — دەپ كۇڭك ەتتى.
اياق استىنان ايرانداي توگىلگەن ابىرويىنىڭ قايتىپ قالپىنا كەلمەيتىنىنە كوزى جەتكەن بايتەن قىزارا تەرلەپ جانە ءوزىنىڭ تەرلەپ وتىرعانىن سەزگەن سايىن، ودان جامان بورشا–بورشا بولىپ، ايتەۋىر، قورجىنىن تاۋىپ الىپ، جاقىنداپ كەلىپ، ورىندىققا وتىرعان. پرەدسەداتەل «مىنادان تۇك شىقپاس» دەگەندەي كوزىنىڭ استىمەن سۇزىلە قاراپ، ءۇنسىز وتىردى دا:
— شارۋاڭدى ايت، — دەدى.
بايتەن دوكۋمەنتىن ۇسىندى. قالتاڭبايەۆ قاعازدى وقىپ شىعىپ، سەنبەگەندەي بۇعان تاعى قارادى دا:
— قايدا بارعىڭ كەلەدى، — دەدى.
— ءتورتىنشى اۋىلعا، — دەدى بايتەن. وسىنى ايتىپ «تاعى دا – قىزارىپ كەتپەسەم بولار ەدى» دەپ قاۋىپتەندى ىشىنەن.
— مۇنىڭ دۇرىس، — دەدى قالتاڭبايەۆ كەنەت جىلى شىرايمەن. داۋسى تىم جۇمساق شىقتى. — كادر جەتپەي جاتقان جەردىڭ ءبىرى سول اۋىل. ءقازىر كۇن تارتىبىندەگى نەگىزگى ماسەلە — بايلاردى تاپ رەتىندە جويۋ جانە مال مەن شارۋاشىلىقتى قوعامداستىرۋ جۇمىسىن ورىستەتۋ. بۇل جايىندا ارناۋلى قاۋلى بار. ودان كەيىنگى ۇران – ساۋاتسىزدىقتى جويۋ. سوندىقتان بارعان بەتتە ساياسي ومىرگە ارالاساسىڭ. كومسومولداردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ كەرەك. قىزىل وتاۋ جۇمىسىن قولعا الۋ كەرەك. جالپى ىستەيتىن جۇمىس جەتكىلىكتى. — پرەدسەداتەل اششى بىردەڭە جەپ وتىرعانداي تىجىرىنىپ، تەرەزەگە قارادى دا: — ءبىر دارىگەردىڭ – اق رەتى كەلمەدى سول جاققا جىبەرەتىن، — دەپ مۇڭىن شاققان ادامداي بوپ، ءجۇزىن بايتەنگە بۇردى. — ءوزى ءبىر جەردىڭ ءتۇبى، قىستا مۇلدە قاتىناستان ايرىلامىز. — سونى ايتتى دا، «بالانى شوشىتىپ العان جوقپىن با» دەگەندەي: — ءبىراق جاستار سونداي ەڭ قيىن جەرلەرگە بارۋ كەرەك، — دەپ سەرپىلە سويلەدى. — ءقازىر تەپسە تەمىر ۇزەتىن كەزدەرىڭ. كوزدەرىڭ اشىق. ەندى نە كەرەك؟ جەتكىزىڭدەر ۇعىندىرىڭدار حالىققا ۇكىمەتتىڭ ساياساتىن. كەلىستىك پە؟
— كەلىستىك، — دەگەن بايتەن.
سول كۇنى پوشتاشىنىڭ تۇيەسىنە مىنگەسىپ، ءبىر تابان جاقىن عوي دەگەن ويمەن، ويداعى جاربوگەتكە جەتىپ قالدى. جاربوگەت اجەپتاۋىر وسكەن ەكەن — ورتالىعىندا ءۇي كوپ. كوبى شىمنان سالىنعان. كەڭسە الدى سەڭدەي سوعىلىسقان حالىق. «بۇل نە؟» — دەپ سۇراعاندا: «اتاقتى وسپان مولدانى ءبىلۋشى مە ەڭ، سونى ساقالىن كۇزەپ، سكلادقا قاماپ قويدى. ەرتەڭ اۋدانعا اكەتەدى»، — دەپ ءتۇسىندىردى تۇرعانداردىڭ ءبىرى.
ءبارى سىعالاپ، سكلادتىڭ توڭىرەگىنەن شىقپايدى؛ سىرتتاي مىناۋ ىستەن شوشىعان بولسا دا، وسپاندى ساقالسىز كۇيىندە ءبىر كورۋگە ەشقايسىسى كەت ءارى ەمەس سەكىلدى.
بايتەن قىردان كەلگەن ەشكىم جوق پا دەپ سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ دۇكەننىڭ الدىنان ەسەندى كەزدەستىردى. ءوزى جاماعايىن تۋىس بوپ كەلەدى. وسىندا تۇراتىن ءىنىسى ناۋقاس بولىپ، ءحالىن سۇراي كەلىپتى. ول دا: «كۇن ىستىق، داۋقاراعا جەتىپ جىعىلۋىم كەرەك ەدى»، – دەپ اسىعىستىق بىلدىرگەن سوڭ كەزدەسكەن بەتتە كىدىرمەستەن، ەكەۋى وگىز اربامەن جولعا شىققان. ءبىر ءمۇيىزى سىنعان قىزىل شولاق وگىز قابىرعالارى سيديعان ارىق بولسا دا، ءجۇرىسى شيراق ەكەن، كوز بايلانا تەڭىزدىڭ اڭعارىنداي تۇمسىعىن ءبىر–اق تىرەدى.
قوجاي دەنە ءبىتىسى ولپى–سولپى، جالپاق بەت، مۇرنى وسىلاي بولار دەگەن جوبامەن جاسالعان سەكىلدى، قولاعاشتاي، تۇلعاسى ءىرى كىسى ەكەن. وتىرعاندا شوككەن تۇيەدەي باسقالاردىڭ توبەسىنەن قارايدى، ال تۇرەگەلگەندە سودان كوپ بيىكتەپ جارىتپايدى. بايتەن شامالاس جالعىز ەر بالاسى وزىنە تارتپاعان – ۇزىن سيدا، اۋرۋلاۋ بولۋ كەرەك، قوي تەرىسىنەن جاسالعان كۇرتەشەسى ۇستىنەن تۇسپەيدى.
ايەلى كەزىندە ەتە اجارلى بولعانعا ۇقسايدى، قىر مۇرىندى، جانارى كەڭ، ءوڭى اق قۇبا، ءقازىر ەت الىپ تولىسقان، سامايىنا اق كىرگەن ساليقالى بايبىشەگە:
سودان قوجەكەڭ شىنتاقتاعان كۇيى شاي ءىشىپ وتىرىپ، راحاتتانىپ، كەلگەن جولاۋشىدان ەلدىڭ اڭگىمەسىن تىڭدايدى ەكەن. اندا–ساندا الدەكىمدى ەسىنە تۇسىرە الماي، «ول قايسى ەدى» دەپ، رۋىن، اتا تەگىن قازبالاپ، اقىرى بىرەۋ شىمشىپ العانداي «ويباي» دەپ، شىر ەتە قالىپ، «ءيا، سول ما، ءتايىرى» دەپ ەسىنە ءتۇسىرىپ، «ال ايتا بەر» دەگەن كەيىپپەن ىلگەرى جىلجىپ قويىپ، اڭگىمە كۇتەدى. عاجايىپ ەرتەگى تىڭداعاننان بەتەر كىسىنىڭ اۋزىنا كىرىپ كەتەتىندەي ەنتەلەپ، اراسىندا الدەكىمدى قوشتاي، الدەكىمگە وكپەلەپ، ەندى بىرەۋگە شات – شالەكەيى شىعىپ كەيىپ، قىرىق قۇبىلعان كۇيەۋىنە ايەلى: «ءباتىر – اۋ، تەككە وتىرىپ كۇيىپ–پىسەتىنىڭ نە»، — دەپ باسۋ ايتقان بولادى. ويداعى ەل مەن قۇمداعى ەلدىڭ جاڭالىعىن ءتۇنى بويى ايتساڭ، قوي دەيتىن تۇرلەرى جوق. جالعىز ءۇي بوپ سارعايىپ، ادام ءتۇرىن كورسە، قۋاناتىن حالگە جەتكەن جاندار سەكىلدى. بايتەن تاڭەرتەڭ جولعا شىعاردا:
— ەلگە نەگە كوشىپ بارمايسىز؟ مىنا ايدالادا نە بىتىرەسىز؟ — دەگەن.
— ە – ە، — دەپ قوجاي جابىرقاعانداي قالىپ ءبىلدىردى. — بىرىنشىدەن، اتامەكەن... اكە–شەشەمنىڭ مولاسى جاتىر. ەكىنشىدەن، بۇل ارادا ءبىر ءۇي بولماسا، ەكى ەلدىڭ اراسىنا قالاي قاتىنايسىڭدار؟ ءوزىمىز وسىعان ۇيرەنىپ الدىق. وتكەن–كەتكەن ۇيگە تۇسسە، سوعان ءماز بوپ قالامىز...
بايتەندەر قىر اسقانشا، قوجاي قوراسىن كۇيتتەپ، شىم ويعان بولىپ، سىرتتا ءجۇردى.
سودان بەرى، مىنەكي، تالاي قىرقا، تالاي ويپات ارتتا قالدى. ۇشى–قيىرى جوق cap دالا، تىنىمسىز شيقىلداعان ەسكى اربا قاجىتۋعا اينالدى. ەسەن جالعىز وگىزىنىڭ ءىشىن بوقتاۋمەن كەپتىردى.
بايتەن جول قىسقارتۋ ءۇشىن، اڭگىمەگە تارتىپ كورىپ ەدى، كولىگىن يا مۇنى بوقتاپ وتىرعانى بەلگىسىز، «وي ەنەڭدى...» دەپ قويىپ، ويداعى ەلدەن ءبىر تاقتا شاي تابا الماي بارا جاتقانىن، ماتا دەگەن بالەنىڭ ەمگە جوعىن، بالا–شاعانىڭ جالاڭاش وتىرعانىن تاعى سول سياقتى تولىپ جاتقان سەميا تاۋقىمەتىن ۋايىم قىلىپ، كەشەگى ايتقان اڭگىمەلەرىن قايتا باستادى.
— كووپەراتيۆ بار ەمەس پە؟ — دەدى بايتەن ەسەننىڭ ىلعي كۇلىمسىرەپ تۇرعانداي كورىنەتىن ءاجىمدى جۇزىنە قاراپ.
ەسەن «سونى قويشى» دەگەندەي قولىن ءبىر سىلتەدى.
— كاپەراتيپتەن نە پايدا؟ الىستاعى ەلگە ەشتەڭە جەتىپ جارىمايدى. ازدى–كوپتى بىردەڭە تۇسسە، قولى جەتكەندەر پىشاق ۇستىنەن ءبولىپ الادى... جاعىپار دەگەن ءبىر ءپىرقانشىق شىقتى. بۇل ەندى ادام بالاسى ەمەس، اربالى قىرسىق قوي. باياعىدا تالاي بىرگە ءشوپ شاپقانبىز. ءوزىن كۇندە ساباۋشى ەدىم. — ەسەن قالاي ساباعانى كوز الدىنا ەلەستەپ كەتكەندەي، كەڭكىلدەپ كۇلىپ الدى. — ەندى ءقازىر قارىنداشىن قۇلاعىنا قىستىرىپ الىپ، ءتىرى جاندى مەنسىنسە نە قىل دەيسىڭ؟!
بايتەن مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءوزىن ساباعان ادامعا كىم ءجىبيدى.
— وي، ادىرەم قال! — دەدى ەسەن كەنەت تاكاپپارلانىپ. — سوعان جاعىنباي–اق كۇنىمدى كورەمىن. قۋ ساقاۋ. باياعىدا ءبىز اتقا ءمىنىپ جۇرگەندە كۇنىن كورە الماي ءجۇرۋشى ەدى.
بايتەن ءومىر بويى جالشىلىقتان قولى بوساماعان ەسەننىڭ قاي كەزدە اتقا ءمىنىپ جۇرگەنىنە تۇسىنبەي تاڭ قالدى.
— راس ايتاسىز با؟
ەسەن قالتاسىنان شاقشاسىن الىپ ناسىباي اتتى.
— شىراعىم–اۋ، كامپەسكەنى ءوزىمىز اتقاردىق قوي، — دەدى ساقاۋلانا ەرنىندەگى ناسىبايىن تىلىمەن جوندەپ. — كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولدىق... ءالى ەسىمدە مىنا باتپاقتى جاقتاعى قاز تاڭات دەگەن بايدى كامپەسكەلەگەنىمىز. وندا ءبارى ءبىر–اق اۋدان عوي. تاڭەرتەڭ ەرتەمەن ساۋ ەتە قالدىق. كوميسسيادا گپۋ — ءدىڭ ادامدارى ءبىر. كەلسەك، جۇگىن بۋىپ، قاشۋعا دايىندالىپ وتىر ەكەن. سول كۇنى كەشىكسەك، ايرىلعانداي ەكەنبىز...
— ال ءقازىر؟ — دەدى بايتەن ەسەننىڭ اڭگىمەسىنە شىن قىزىعىپ.
— وي، نەسىن ايتاسىڭ، بايتەنجان، نەشە ءتۇرلى بولىپ جاتىر عوي ەلدە. — ەسەن كەكەسىن تۇرمەن مىرس ەتتى. – باياعى قوناقبايدىڭ ءجۇنىسىن ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟.. و، الباستى! ون التىنشى جىلى ءتىزىم كەزىندە اكەسىنىڭ اتىن سۇراسا، شەشەسىنىڭ اتىن ايتقان ءماجنۇن. سول اۋىلناي بولعان سوڭ، بۇ قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە قايتىپ قالماسسىڭ! — ەسەن شوشىنىپ جاعاسىن ۇستادى. – تۋرا باياعىنىڭ بولىسى بولدى دا شىقتى. جانىنا ءانشى، اقىن، پالۋان، مەشكەي ەرتىپ ماسقارا قىلدى عوي. ويبۋي، جامان – اي، ەندى قايتەيىن!
— اۋىلناي بولعان ادام جامان بولا ما؟ — دەدى بايتەن ەسەننىڭ ىزالانعانىن قىزىق كورىپ.
— ويباي، ىپ–راس، — دەدى ەسەن ونىڭ ءسوزىن وزىنشە ءتۇسىنىپ. دۇنيە دەگەنىڭ سوندا بولدى. سوعىمنىڭ ءتاۋىرى، قىمىزدىڭ ءدامدىسى سونىكى. اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس. بۇكىل قوشقار بوققا ۇيمەلەگەن شىبىنداي سونىڭ توڭىرەگىنە توپىرلاي كەپ. ايتەۋىر، تەزىرەك ورنىنان ءتۇسىپ جاقسى بولدى. ايتپەسە...
— وسى كۇنى قايدا؟
— وسى كۇنى ەلدە، باياعى تاز قالپىنا تۇسكەن.
— اۋىلناي كىم؟
— قازىرگى اۋىلناي جاقاي عوي.
— كوبەگەننىڭ جاقايى ما؟
— ءيا، سول – مىرزابولات جاقاي. سۋىقبۇلاقتاعى قاۋەن جەتپىسباي دەگەن كىسى سايلانعالى تۇرعان جەرىنەن اسقار ارالاسىپ جاقايدى سايلاتىپتى دەگەن ءسوز بار. كەدەي دەسەڭ، كەدەي، جالشى دەسەڭ، جالشى، ازداعان ساۋاتى بار، ول تۇرعاندا، باياعى قىلىشىنان قان تامعان ۇرى ايبازار تۇقىمىن نە دەپ قوياسىڭدار دەسە كەرەك. ءسويتىپ، جاقاي اياق استىنان ەل بيلەپ كەتتى... اۋەلدە ءتاپ–ءتاۋىر ەدى. ءقازىر بۇل دا بۇزىلايىن دەدى. وسى اكىم بولعانداردىڭ ادەتى عوي دەيمىن...
— ول نە ىستەدى؟
— تۇك تە ىستەگەن جوق. بار بالە سوندا بولىپ تۇر عوي.
— جالعىز جاقاي نە ىستەي الادى؟ جۇرت قولدامايتىن شىعار.
— ونىڭ راس. وسى اقشوقىنى ەل قىلام دەپ جۇرگەن ۇكىمەتتە اقىل جوق، – دەدى ەسەن كۇدەرىن ۇزگەن ادامنىڭ تۇرىمەن قولىن سىلتەپ. – بىلتىر ارتەل قۇرىپ، ەگىن سالىپ، مالدى ورتاعا جيعانبىز. جۇرت قاراپ جۇرە مە، ءبىرىن–ءبىرى ازعىرىپ، ىرىتكى سالىپ، رۋ–رۋ بولىپ ايتىسىپ، اقىرى ارتەلدى قۇلاتىپ تىندى. بىلتىرعى قۋاڭشىلىقتا نە ەگىن شىققان جوق، نە ءشوپ جينالعان جوق. مالدىڭ كوبى قىستا قىرىلىپ قالدى. الداعى قىستىڭ قانداي بولاتىنىن كىم بىلگەن؟ ەندى وسىنى ويلاپ، ەل بولۋدىڭ ورنىنا، جۇرتتىڭ اڭدىعانى ءسوز، ايتقانى وسەك، نەمەسە بىرەۋدى قارالاۋ، ارىز جازۋ...
ەسەن موينىن سوزىپ، الدىنا قارادى:
— اڭگىمەمەن وتىرىپ، وزەككە كەپ قاپپىز عوي... ءاي، وسىنىڭ سايى – اي! ءبىر كەزدەگى جىلاندىنىڭ ارناسى ەكەن عوي. وزەن بۇرىلىپ كەتكەن دەيدى. وزەن بۇرىلدى دەگەن نە سۇمدىق! ال ەندى تۇسەيىك. اربانىڭ ەكى جاعىنان ۇستاپ وتىرماساق، اۋىپ قالادى – ءبىر، ەكىنشى، وگىزدىڭ تىرسەگىنە سوعادى. مەرتىگىپ قاپ جۇرەر... ەستىدىڭ بە... وسىندا قارىز – سەرىك دەگەن اشىلعان... مىقتاپ ۇستا! ءىھ... سودان ازعانتاي اقشا، سوسىن وسى وگىزدى الدىم. اقىرىن... ويباي، اقىرىن... ىڭىرشاعى اينالىپ ولەتىن بولدى... سيىر الايىن دەپ ەدىم، سيىر ءبىتىپ قاپتى. ماعان كەلگەندە ءبىتىپ قالاتىن ادەتى عوي. ون جىلدا تولەيسىڭ دەيدى. – ەسەن الدەنەگە ىشەگى قاتا كۇلىپ، ارباسىنان ايرىلىپ قالا جازدادى. – قوجاناسىردىڭ ايتقانىن ءبىلۋشى مە ەڭ؟ حاننان ون جىلدا بۇزاۋلاتام دەپ بىرنەشە وگىز العان عوي. «مۇنىڭ نە؟» – دەپ جۇرت سۇراسا، «ون جىلعا دەيىن كىم بار، كىم جوق، نە حان، نە مەن، نە وگىز ولەتىن شىعار» دەگەن ەكەن. سول سياقتى بولىپ تۇر.
ارعى بەتكە وتكەن سوڭ، تىنىس الىپ، دارەت سىندىرىپ، ناسىباي اتىپ، ارباعا قايتا وتىرعان كەزدە الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي ەسەن:
— وسى سەن اۋىلعا كىم بوپ كەلە جاتىرسىڭ؟ – دەدى.
— ءمۇعالىم بوپ...
— بالا وقىتادى ەكەنسىڭ عوي.
— ءيا.
ەسەن كوڭىلى تولماعانداي:
— وسى ءبىزدىڭ مامبەت تۇقىمىنا اكىم بولۋدى جازباعان با؟ – دەدى ارتىنداعى بايتەنگە دەنەسىمەن بۇرىلا، كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ. – قۇداي–اي، الدىنا قويىپ بەرگەن استى دۇرىستاپ ىشە المايتىن قويشىبەكتىڭ جامان ۇلى انادا اكىم بولىپ كەلىپ، توبەمىزدى ويىپ جىبەرە جازدادى ەمەس پە؟!. ءتىپتى ءومىرى بۇتىنا ءبۇتىن شالبار كيىپ كورمەگەن باقايدىڭ ساقاۋ بالاسى ءمىليتسا بوپ كەلىپ، اتاقتى باي كوتەنشىنى الدىنا سالىپ جاياۋ ايداعاندا: «بەيشارا باقايدى دا قۇداي جەتكىزدى – اۋ»، – دەدى جۇرتتىڭ ءبارى. سونى ءوزىمىز مىنا كوزىمىزبەن كوردىك. «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەپ... ءبىر اتادان بىرەۋ اتقا مىنبەسە، كۇن كورۋ قيىن بۇل كۇندە.
بايتەن كۇلىپ جىبەردى.
— ال سوندا باي، كەدەي دەگەن ۇرانىمىز قايدا قالادى؟
— ەي، شىراعىم – اي، ايتار سوزگە ءبارى جاقسى–اۋ. ءبىز قايدان بىلەيىك سەنىڭ انا جاعىڭدا نە بولىپ جاتقانىن. جەل بىرەسە وڭنان، بىرەسە سولدان سوعادى. جالعىز قاراشا ءۇيدى ساقتاپ قالۋدان باسقاعا كىمنىڭ شاماسى كەلىپ جاتىر. توڭىرەگىڭە قاراساڭ، ءبارى جانتالاسىپ، تىرباڭداپ، جاناشىرىن ساعالاپ جۇرگەنى. كىم ولگىسى كەلسىن؟.. كەدەي دەسەڭ، سول كەدەيىڭنىڭ. ءبىرى مەنمىن... سوندا نە، بۇكىل تۋعان–تۋىس، اعايىننان بەزىپ كەتۋىم كەرەك پە؟.. و، حۋداۋاندا!
ەسەن شابانداپ قالعان وگىزىنە ىزا بولىپ، جامباسىنىڭ استىنان شىبىرتقىسىن الدى:
— شۋ، دەيمىن! اتاڭا نالەت! سونىمەن ءمۇعالىم بولام دە! ءوي، ەنەڭدى! شۋ!
— ءيا، ءمۇعالىم بولامىن، – دەدى بايتەن قاي ءسوزدىڭ كىمگە ايتىلىپ جاتقانىن شامامەن جوبالاپ. – ءبىراق اۋدان باسشىلارىندا بولعان ەم، ساياسي ومىرگە ارالاس دەپ تاپسىرما بەرىپ وتىر.
— قايسىسىندا بولىپ ەڭ؟
— يسپولكوم پرەدسەداتەلىندە.
— جولداس قالتاڭبايىپتا ما؟ – دەپ ەسەن كوزى اشىقتىعىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي وقىعاندارشا سويلەدى.
— ءيا، ىبىش قالتاڭبايەۆ جولداستا بولدىم.
اماندىق–ساۋلىق، ەلدەگى جاڭالىق، ساياسي حابار تەگىس تاۋسىلىپ، ايتار اڭگىمە بولماي، ەكى جولاۋشى تاعى دا ءۇنسىز قالدى.
بۇيىردەن سوققان اڭىزاق كۇن ەڭكەيە قاتايا باستاعان سەكىلدى. سۋسىزعا وسكەن تىرباق جۋساندار، ءار جەردە ءبىر ءتۇپ ۇكى بوز، اقسەلەۋ قۇلدىق ۇرعانداي باستارى جەلكىلدەپ، جاپىرىلا تۇسەدى.. جەل قۋعان جالعىز قاڭباق ءبىر دومالاپ، ءبىر توقتاپ، جاپان دالادا جالباقتاپ بەزىپ بارادى. الىستان اقجاعالدانىپ سور سەكىلدى بىردەڭە كورىنەدى.
بايتەن الگى اڭگىمەنى ەسىنە قايتا الىپ، ەسەنگە «مۇعالىمدىكتىڭ نەسى جامان» دەپ سۇراعىسى كەلدى دە، سويلەۋگە زاۋقى بولماي، ويعا شومعان كۇيى وتىرا بەردى.
* * *
بايتەننىڭ قارسى بولعانىنا قاراماستان، قالتاسىنا قاراجاتىن سالىپ، قالاداعى بىرەۋگە حات جازىپ بەرىپ، ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە زورلاعانداي قىلىپ وقۋعا قاشىرىپ جىبەرگەن.
اعاسىنىڭ حات جازعان ادامى، قايدان تانىپ جۇرگەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، بانكتىڭ باستىعى بولىپ شىقتى، ەكى سوزگە كەلمەستەن بايتەندى مۇعالىمدەر دايارلايتىن تەحنيكۋمعا ءوزى جەتەلەپ اپارىپ، دوكۋمەنتتەرىن قابىلداتقىزدى. سودان كەيىن: «ال ەندى جاتپاي–تۇرماي پاتەر تاۋىپ ال،» – دەپ اقىل بەردى.
بايتەن پاتەردى قالانىڭ شەت جاعىنان تاپتى. ەسكى ديىرمەننىڭ قاسىنا سالىنعان بۇرىنعى ساۋداگەر تاتاردىڭ ءۇيى ەكەن، كىسى بويى قول ۇسىنىم دۋالمەن قورشالعان. ىشىندە ەسىگى بولەك جەكە ءۇيى بار. شاماسى، جەسىر كەمپىر پاتەر اقىمەن بولەك جەكە ءۇيى بار. شاماسى، جەسىر كەمپىر پاتەر اقىمەن كۇن كورەتىن سەكىلدى. ۇيلەرى دە، دۋالى دا، ىشتە تۇرعان قۇرال–سايماندار دا كەمپىردىڭ ءوزى سەكىلدى ابدەن ەسكىرگەن، كۇنى وتكەن، كوڭىلسىز جابىرقاۋ.
كەلەسى كۇنى كەمپىر ۇيگە تاعى ءبىر پاتەرشى اكەپ كىرگىزدى. ۇستىندە اسكەري گيمناستەركا، قۇرىم ەتىگىنىڭ سىرتىنان گالوش كيگەن، بۇيرا شاشتى، ساقا جىگىت بايتەنگە قولىن ۇسىنىپ:
— جاڭبىربايەۆ ويماۋىت! – دەپ تانىستى جاقىنىن جولىقتىرعان ادامداي جادىراي كۇلىپ. – قارسى بولماڭىز، وسى ۇيدە بىرگە تۇرامىز. كىسىگە زيانىم جوق، پاتەر شىعىنىن بىردەي كوتەرەمىن.
ويماۋىتتىڭ جۇرگەن جۇرىسىنەن، سويلەگەن سوزىنەن ايرىقشا ءبىر ەركىندىك، ەرەسەكتىك سەزىلەدى. جۇزىندەگى بەيمالىم قۋانىش ۋايىم – قايعى كورمەگەن ادامنىڭ ەركەلىگىن تانىتقانداي. ءبىراق، شىن مانىندە، باسقاشا بولىپ شىقتى. ويماۋىت جاستايىنان جەتىم قالىپ، ورىس اراسىندا وسكەن. كورمەگەن قيىندىعى جوق. قىزىل ارميانىڭ قۇرامىندا ازامات سوعىسىنا قاتىناسقان. اۋىر جارالانىپ، اسكەردەن ءبىرجولا بوساعان سوڭ، كوپ ۋاقىتىن ەمدەلۋمەن وتكىزگەن. وسىندا قىزمەتكە اۋىسقانىنا كوپ بولماپتى. ءۇي العانشا پاتەردە تۇرا تۇرماق. پاتەردە تۇردى دەگەن اتى بولماسا، تۇنەۋى سيرەك، كۇندىز–ءتۇنى جۇمىستا، يا كومانديروۆكادا.
اندا–ساندا ۇيگە ويماۋىتتىڭ جولداستارى كەلەدى. ەڭ كوپ كەلەتىن ادام – تولىقشا اق سارى تاتار قىزى رايا. وسى ۇيگە ءوزىنىڭ ءتۇبى ءبىر يە بولاتىنىنا سەنىمدى ادامداي كەلە توسەك–ورىندى جيناستىرىپ، ىدىس–اياقتى جۋىپ، شاي قويىپ، شارۋاعا ارالاسىپ كەتەدى. ودان كەيىنگى ءجيى قوناق – سەيىت. سەيىت ءجۇرىس–تۇرىسى، كيىم كيىسى قىر قازاعىنا مۇلدەم ۇقسامايتىن، ءومىرىنىڭ كوبىن پەتربوردا، ماسكەۋدە وتكىزگەن، تۇرىنەن الدەقانداي قاسىرەت ءىزى سەزىلەتىن، دىمكاستاۋ، ارىق، اجارلى جىگىت. باي بالاسى دەگەن اتپەن قۋعىن كورىپ جۇرگەنگە ۇقسايدى.
ول كەلگەن كۇنى ۇشى–قيىرى جوق اڭگىمە–دۇكەننىڭ قىزىعى باستالىپ، قابىرعالارى سارعايعان شاعىن بولمەنىڭ ءىشى عاجاپ ءبىر ەرتەگى دۇنيەسىنە اينالىپ كەتكەندەي بولادى. بايتەن قيسساعا ەلىككەن بالا قۇساپ، ءبىر–بىرىمەن ولەردەي دوس، ءارى ءبىر–بىرىمەن ولەردەي قاس ەكى جىگىتتىڭ اڭگىمە – داۋىن قالت جىبەرمەي تىڭدايتىن. ەكەۋىنىڭ مىنەز–قۇلقى، تاربيەسى، ومىرگە كوزقاراسى ەكى بولەك. ءبىراق بايتەنگە ەكەۋىنىڭ دە ءسوزى ۇنايدى. «وسىنشا بىلىممەن، وسىنشا اقىلمەن تەك وسىلاي اڭگىمەلەسىپ قانا وتىرۋدىڭ ءوزى نە دەگەن باقىت»، – دەپ ويلايتىن ىشىنەن.
ويماۋىت ءار ءسوزىن شەگەلەپ، سابىرمەن انىق سويلەيدى، مىسالدى كۇندەلىكتى ومىردەن كەلتىرەدى، الدەقالاي سوزدەن ءسۇرىنىپ، ايتىستان جەڭىلىپ جاتسا دا، كۇلىمدەگەن كەزىندە «ءبارىبىر اقيقات مەن جاعىندا» دەگەن اينىماس سەنىم تۇرادى. ال سەيىتتىڭ دالەلدەرى قيىننان قيىسقان بىردەڭەلەر. ول اۋىلداعى ءبىر وقيعانى سيپاتتاۋ ءۇشىن باعزى زاماندارداعى ادام ەستىپ كورمەگەن ەل جۇرتتىڭ تاريحىنا تالداۋ جاساپ، ونى باسقا ءبىر زامانداعى وقيعالارمەن سالىستىرىپ، بۇكىل دۇنيەنى شارلاپ كەتەدى. ءبىر ادامنىڭ زەردەسىنە وسىنشا ءبىلىمنىڭ سىيۋى شەكتەن تىس جۇمباق قۇبىلىس سەكىلدى. سەيىت بايتەندى وسى جۇمباقتىعىمەن تاڭ قالدىرادى.
سەيىت سوڭعى رەت كوكتەمنىڭ ورتاسىندا كەلدى. ويماۋىت ورتالىقتان ەكى بولمەلى ءۇي الىپ، بايتەن سونىمەن تۇراتىن. جولداستارى قانداي قاجاسا دا، ۇيلەنۋ ويماۋىتتىڭ ويىندا جوق. ەكى جىگىت كيىم–كەشەكتەرىن وزدەرى جۋىپ، تاماقتارىن وزدەرى ىستەپ، قازاقتىڭ سالتىندا جوق ءبىر كاسىپپەن كۇن كورەدى. سەيىتتىڭ كەلگەنىنە اسىرەسە بايتەن قاتتى قۋاندى. ءوز بەتىڭمەن جىلدار بويى جيناي المايتىن ءبىلىمىڭدى ءبىر – اق ساعاتتا باسىڭا قۇيىپ بەرەتىن وسى ءبىر وقىمىستى جىگىتتى ىشتەي ساعىناتىن سەكىلدى. ءبىراق سەيىت بۇرىنعىداي شەشىلىپ اڭگىمە ايتپادى. كوڭىلسىز. جۇدەگەن. سۇلۋ جۇزىنە جاراسىپ تۇراتىن ۇزىن بۇيرا شاشى دا سيرەي باستاعان سەكىلدى. ءوزى اراققا تەز قىزىپ، ويماۋىتپەن ءجيى–ءجيى داۋلاسىپ قالىپ وتىردى. ويماۋىت جاقىندا كومانديروۆكادان كەلگەن بولاتىن، كولحوز شارۋاشىلىعىنداعى كوزى كورگەن سوراقىلىقتاردى اڭگىمە قىلدى. جەرگىلىكتى سوۆەت، كولحوز باسشىلارى ساۋاتسىز. ساياساتتان حابارلارى شامالى. سودان كەيىن وزىنەن جوعارىلاردىڭ كوڭىلىن تابۋدى نەگىزگى مىندەتىم دەپ سانايدى دا، شاش ال دەسە باس الادى. ءبىر اۋداندا جوعارىدان كەلگەن ورىسشا قاۋلىنى وقيتىن ادام تابىلماي قايتادان قايتارىپ جىبەرۋگە ءماجبۇر بولعان. قۇرال–جابدىق جەتكىلىكسىز. ەندى ءبىر اۋىلدا ماي ولشەيتىن كىر جوق ەكەن. مايشى كىردىڭ تاسىن ءبىر قولىمەن ۇستاپ ەكىنشى قولىمەن ماي قۇيعان شەلەكتى ۇستاپ، سالماقتاپ كورىپ، ءوزى تارازىنىڭ ورنىنا قىزمەت اتقارعان. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ماي جەپ، سوتتالىپ كەتىپتى. ويماۋىتتىڭ ءسوزىن سەيىت وزىنە كەلىپ–كەتەرى جوق اڭگىمەدەي ىقىلاسسىز تىڭداپ وتىرعان. ءبىر تۇستا:
— قازاق مۇنداي سوراقى كەزەڭدى باسىنان وتكەرىپ كورمەگەن شىعار، – دەدى ماساڭداۋ ءبىر ۇنمەن.
— قاي سوراقىلىقتى ايتىپ وتىرسىڭ؟ – دەدى ويماۋىت وعان تاڭىرقاي قاراپ.
— مىڭعىرعان مالدان ءبىر ءۇزىم نانعا قاراعان كۇنگە ءتۇسۋ سوراقىلىق ەمەي نە؟ قازاقتىڭ كەدەيى دە مۇنداي قايىرشىلىقتى باستان كەشكەن جوق. الدە سەندەردىڭ ماقساتتارىڭ بايلىق ەمەس، قايىرشىلىق پا؟
— ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ماقساتى بايلىق تا، قايىرشىلىق تا ەمەس. – ويماۋىت بۇل تالاستان ءوزىن ەشكىمنىڭ دە جەڭە المايتىنىنا كوز جەتكەن سەنىمدى پىشىنمەن سەيىتكە كۇلىمدەي قارادى. – نەگىزگى ماقسات – بيىك مورال مەن بيىك پاراسات. ال بايلىق – جاڭاعى ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى قاجەتتى ماتەريالدىق بازا. – ويماۋىت قولىن شالقايا سوزىپ، ءىلۋلى تۇرعان پيدجاگىنىڭ قالتاسىنان پاپيروس الىپ تۇتاتتى. – ماسەلەن، ادامنىڭ جەكە باسىن الايىق، – دەدى تەمەكى ءتۇتىنىن اۋزى–مۇرنىنان بىردەي بۇرقىراتىپ. – ەگەر ادامگەرشىلىگى بيىك اقىلدى ادام ىشەر تاماق پەن كيەر كيىمنەن جۇدەپ جۇرسە، ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەن اقىماق ودان نەگە ارتىق بولۋعا ءتيىستى. مەنىڭ ۇعىمىمدا، وسى جۇرگەن باستىقتاردى ساۋاتسىزدىعىنا دا، كەدەيلىگىنە دە قاراماستان، ءقازىردىڭ وزىندە شەتەلدەگى ميلليونەرلەردەن بيىك قويۋعا بولادى. سەبەبى ولاردىڭ ادامگەرشىلىك پرينسيپتەرى الگى دۇنيە قوڭىزداردان الدەقايدا بيىك. قوعامنىڭ يدەالى – ادامنىڭ قانى مەن كوز جاسىنا سالىنعان ءزاۋلىم مۇنارالار مەن پيراميدالار ەمەس، ادامنىڭ رۋحاني ومىرىندەگى پيراميدالار – ادالدىق، ادىلدىك، تەڭدىك سياقتى مىنا بىزدەر جاساپ جاتقان الەۋمەتتىك–مورالدىق ەرلىكتەر. قوعامنىڭ دارەجەسى مورالمەن ولشەنۋگە ءتيىستى.
— وسىعان ەكەۋمىز سەنەيىك، – دەدى سەيىت «سوزىڭە قۇلدىق» دەگەندەي ەكى قولىن كوتەرىپ. – ءبىراق سەن مىنانى بىلەسىڭ بە؟ وسى يدەيانى تاراتۋشىلاردىڭ وزدەرى «ءبىزدىڭ حالىق ادال، ءادىل بولىپتى» دەگەننەن گورى، «ءبىزدىڭ حالىق باي، ءارى كۇشتى بولىپتى، باسقا ەلدەردى وزىنە باعىندىرىپتى» دەگەندى ماقتانىش تۇتادى. جاڭاعى ءوزىڭ ايتقان قانعا مالىنعان پيراميدالار مەن مۇنارالار، پاتشالاردىڭ التىنداعان جيھازدارى مەن سارايلارى، باسقا ءبىر ەلدەن تارتىپ العان مۇلىكتەر، باسقا ءبىر ەلدى جاۋلاپ الۋعا جاعداي جاساعان كولۋمب سەكىلدى ساياحاتشى اتىن جامىلعان ساياسي الاياقتار، اسكەري جەندەتتەر تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ قالا بەردى بۇكىل ادامزاتتىڭ ماقتانىشىنا اينالدى. ويتكەنى كۇشتى بولۋ، بيلىك جۇرگىزۋ بارىنەن دە قىمبات. ماسەلەن، ادىلدىك، مورال تۇرعىسىنان قاراساڭ، يندەەستەر قوعامى وزدەرىن باسىپ العان يسپاندىقتاردان الدەقايدا بيىك بولاتىن. ءبىراق ءبىز ولاردى ارتتا قالعان، جەتىلمەگەن قاۋىم دەپ قارايمىز. ويتكەنى وندا ۇلكەن ارميا، ءزاۋلىم ۇيلەر، قيساپسىز بايلىق، ماشينا، تاعىسىن تاعىلار جوق. سول سەبەپتى ونى باسىپ الۋعا، قاناۋعا، زورلاۋعا، ءسويتىپ – ولاردى «مادەنيەتتى» قىلۋعا بولادى... كوردىڭ بە؟! ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز اسەم ماقساتتارمەن قانشا الداساق تا مانىندە ۇمتىلاتىن يدەالىمىز – كۇشتىلىك... و، ءتاڭىرىم، – سەيىت الدەنەگە ەسىنەن تانا قالعان ادامداي كوزىنىڭ قاراشىعىن توڭكەرە توبەگە قارادى، – ءبىز تاريحتان ماكەدونسكييدىڭ ءداۋىرىن گرەسيانىڭ گۇلدەنۋ شاعى دەپ وقىدىق. گۇلدەنۋ شاعى!.. نەعۇرلىم مەملەكەت كوپ قىلمىس جاساسا كوپ جەردى تارتىپ السا، كوپ ادامدى قىرسا، سوعۇرلىم گۇلدەنۋ شاعى بولماق. وسىدان كەيىن قالايشا شىندىق، ادىلدىك، باقىت جايىندا اڭگىمە ايتۋعا بولادى. – سەيىت بار شىندىقتى تاۋىسىپ، «وسىدان كەيىن دە ۇيالماي بىردەڭە ايتاسىڭ با» دەگەندەي ويماۋىتتىڭ جۇزىنە سۇراۋلى كەسكىنمەن تاڭىرقاي قارادى.
— ناعىز ايتاتىن كەز وسى عوي! – دەدى ويماۋىت جۇلىپ العانداي. – ءبىز كۇشتىلىككە باس يگەن جاڭاعى بۋرجۋازيالىق كوزقاراستاردىڭ تاس–تالقانىن شىعاردىق. ءبىز ەندى تاريحقا مۇلدە باسقا پرينسيپپەن قارايمىز، تۇسىنەمىسىڭ؟!
سەيىت تومەن قاراپ، باسىن شايقادى.
— سەنە المايمىن، – دەدى جەلبىرەگەن بۇيرا شاشىن ءبىر قولىمەن جيناقتاپ. – ويتكەنى سەندەردىڭ جاساعاندارىڭنان قيراتقاندارىڭ كوپ.
— جاساي الماي جاتساق، وعان مىنا مەن كىنالى، – ويماۋىت ءوزىن ساۋساعىمەن شۇقىپ كورسەتتى. – جاساۋعا بوگەت بولىپ جۇرگەن سەن كىنالى. ريەۆوليۋسيا ءالى بىتكەن جوق. ون جەتىنشى جىلى باستالعان، سودان بەرى ءومىردىڭ ءار سالاسىندا، قالالار مەن اۋىلداردا، ءار كوشەدە، ءار ۇيدە، ءار قايسىمىزدىڭ سانامىزدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءجۇرىپ جاتىر. ريەۆوليۋسيا ۇكىمەتى باسىپ الىپ، قالعان جەرگە اكىمشىلىك ءامىر جۇرگىزەتىن ساراي توڭكەرىسى ەمەس. ول – بۇكىل ميلليونداردىڭ ارەكەتى. ال ونىڭ ىشىندە بالەنباي مىڭى نادان بولسا، تۇگەنباي مىڭى ىشكە كىرگەن قاسكۇنەم بولسا، ولار جاساعان زيانكەستىككە تۇتاس قوعامدى نەگە كۇيدىرەسىڭ؟
— ەگەر بار قاتەلىكتىڭ ءبارىن ناداندار مەن قاسكۇنەمدەرگە جابا بەرسەك، وندا ەشبىر قوعام ەشبىر قىلمىسقا ەشقاشاندا جاۋاپ بەرمەيدى.
— ءبىز قىلمىس جاساعان جوقپىز. ءبىز جاڭا تاريح ءۇشىن ءوز قانىمىزدى توكتىك. مىنە... مىنە... – ويماۋىت گيمناستەركاسىنىڭ ومىراۋىن اعىتىپ، يىعىنداعى، جەلكەسىندەگى تىرتىق بوپ بىتكەن وقتىڭ ىزدەرىن كورسەتتى. – مىنە!
سودان كەيىن بەلىندەگى قايىس بەلبەۋدى لاقتىرىپ تاستاپ، قارنىن جالاڭاشتاعاندا سول جاق بۇيىرىندەگى الىپ تاستالعان ەكى قابىرعانىڭ ورنى كورىندى. كوگەرىپ جىپ–جىلتىر بولىپ بىتكەن جۇرەككە جاقىن تۇسى بۇلك–بۇلك ەتەدى.
سەيىت تومەن قاراپ، ويلانىپ قالدى.
— سەن ءوزىڭدى سول جاڭا تاريحتىڭ قوجاسىمىن دەپ ۇعاسىڭ با؟ – دەدى الدەن سوڭ باسىن كوتەرىپ.
— ءدال سولاي دەپ ۇعامىن. سەبەبى مەن ءوزىمدى تاريحتى جاساۋشىلاردىڭ ءبىرىمىن دەپ سانايمىن.
— قاتەلەسەسىڭ، – دەدى سەيىت ويماۋىتقا ەشتەڭە سەزبەي تۇرعان بالانى اياعانداي كوزقاراسپەن قاراپ. – سەن بار بولعانى قولشوقپارسىڭ. ال قوجايىندار – باسقالار. تاريحتى جاسايتىندار دا سولار. جانە ولار وزدەرىنە كەرەك تاريحتى عانا جاسايدى. جەر استىنان تابىلىپ جاتقان، كىرپىشكە، قامىسقا جازىلعان تاريحتار دا شىن تاريح ەمەس، ءبىر كەزدە بىرەۋلەرگە كەرەك بولعان تاريح. مەن وعان ەشقاشاندا سەنبەيمىن.
ويماۋىت دوسىنىڭ نە ايتقىسى كەلىپ وتىرعانىن تولىق تۇسىنبەي:
— سوندا ساعان كەرەگى نە ءوزى؟ نەنى قالايسىڭ؟ – دەدى قاباعىن شىتىپ.
— تۇكتىڭ دە كەرەگى جوق... بۇل تاعدىر! حالىقتىڭ تاعدىرى! تاعدىردان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ.
— جوق، سەن ولاي بۇلتاقتاما. ايتپايدى ەكەنسىڭ، ايتقانىڭدا تۇر. تالابىڭدى اشىق ايت.
— تۇك تە تالاپ ەتپەيمىن تەك مازا بەر.
— كىمگە، ساعان با؟
— جوق، ەلگە، – دەپ سەيىت شاڭق ەتە قالدى. — مەن ءۇشىن ەل سەنىڭ شىندىعىڭنان دا قىمبات. شىندىق ءۇشىن جەكە ادامداردى قۇربان ەت، ءبىراق ەلدى قۇربان ەتۋگە بولمايدى. مەن ءقازىر ەل ءۇشىن وتىرىك ايتۋعا دايىنمىن.
— ال مەن ءۇشىن وتىرىك قىلمىس كىم ءۇشىن جاساساڭ دا، قىلمىستىڭ اتى قىلمىس. ەلدى باقىتتى قىلۋ ءۇشىن ونى شىندىققا قارسى قويۋدىڭ قانشا قاجەتى بار. – ويماۋىت ءوز سۇراعىنا ءوزى تاڭىرقاعانداي، قاسىن كەرىپ، يىعىن كوتەردى. – سەن ويلاعانداي ۇلكەن تراگەديا جوق حالىقتىڭ باسىندا. ول سەنىڭ ءوز باسىڭنىڭ تراگەدياسى. سەن ادامزات تاريحىندا مۇلدە – جاڭا ءداۋىردىڭ باستالعانىن تۇسىنگىڭ كەلمەيدى. ويتكەنى قارا باسىڭنىڭ رەنىشىنەن اسا المايسىڭ. ايتپەسە مەنمىن دەگەن ازاماتتىڭ ەلگە جان اياماي قىزمەت قىلار تۇسى – وسى تۇس. ويتكەنى قوعامنىڭ قاسيەتتى پرينسيپتەرىن ساقتاپ قالۋ ونى ورناتۋدان ءبىر دە ءبىر كەم ەمەس.
— قاسيەتتى پرينسيپتەردى ساقتاپ قالا المايسىڭ، – دەدى سەيىت ىزالانا ايقايلاپ. – ويتكەنى سەن ءۇشىن قاسيەتتى پرينسيپتەر ەكىنشى بىرەۋ ءۇشىن تۇك تە قاسيەتتى ەمەس... ال...
وسى كەزدە ەسىك سارت ەتىپ اشىلىپ، ىشكە رايا كىرىپ كەلدى. باسىنداعى قىزىل ورامالىن شەشىپ جاتىپ، باسىن انتەك شالقايتىپ، اپپاق تاماعىن كورسەتە:
— و – و، – قوناق كەلگەن ەكەن عوي، – دەدى جادىراي كۇلىپ. — سالەم، سەيىت!
سەيىت زيالى ادامدارعا ءتان داعدىمەن ورنىنان تۇرىپ جاتىق تا، اسەم قيمىلداپ قىزدىڭ قولىنان ءسۇيدى. رايا «مىنەكي، ناعىز جىگىت وسىنداي بولادى – سەندەر نەگە وسىنداي ەمەسسىڭدەر» دەگەندەي قالعان ەكەۋىنە نازدانىپ، كىنالاي قارادى دا، اياعىن كەربەز باسىپ، توپ–تولىق كەۋدەسىن دىرىلدەتىپ تورگە شىقتى. قىزدىڭ كەلۋى اڭگىمەنىڭ تاقىرىبىن مۇلدە وزگەرتىپ جىبەردى. ءازىل–قالجىڭ مەن جەڭىل كۇلكىدەن، قالانىڭ وسەك–اياڭىنان جىگىتتەر قايتا كوڭىلدەندى. رايا داستارقاندى مەنسىنبەي، «ەركەكتەردىڭ وتىرعان جەرى وسى»، – دەپ شايدى قايتا جاسادى. سەيىت قىزدىڭ دەنساۋلىعىنا ارنايى توست كوتەردى. وسى كەزدە كۇلەگەش رايا:
— ەندى سەيىت بىزگە ولەڭ وقىسىن، – دەدى بالاشا ءماز بولىپ.
سەيىت كەلىسپەي باسىن شايقادى.
— جو–جوق، – دەپ داۋرىقتى رايا، – بولمايدى، سەيىت، وقيسىڭ، مەنى سىيلايتىنىڭ راس بولسا، وقيسىڭ. ماحاببات جايىندا بولسىن، جاراي ما؟
— وقىساڭشى ەندى بالدەنبەي، – دەدى ويماۋىت كوزى كۇلىمدەپ. سەيىت نە ىستەرىن بىلمەگەندەي ويلانىپ ءۇنسىز قالدى. سودان كەيىن ستاكاننىڭ تۇبىندەگى ازعانتاي اراقتى قاعىپ سالدى دا، سوقىر ادامشا جانارىن ءبىر نۇكتەگە قاداپ، جۇرەك تەبىرەنتكەن ماقپال داۋىسپەن:
— سەنىڭ كوزىڭ كۇمىس كولدىڭ جارقىراعان ايدىنى، عاشىق بولدىم سو ءبىر كوزگە ەسىمدە جوق قاي كۇنى، دەدى ءار ءسوزىن سالماقتاپ. ولەڭنىڭ ءسوزى ەمەس اقىننىڭ ۇنىندەگى قاسىرەتتى اۋەز الدەبىر بولعالى تۇرعان باقىتسىزدىقتى الدىن الا سەزدىرگەندەي ۇرەيشىل اسەر بەردى:
— بىلەتىنىم – جانىمدى ورتەپ، قاپيادا جالت ەتتىڭ.
سەنەن باسقا جار سۇيمەسكە اللا اتىمەن انت ەتتىم.
بەيمازا عىپ كوڭىلىمدى ساعىم بەلەس – ءتاتتى ەلەس،
ءتاتتى ەلەستىڭ ءبارى بىردەي بىزدەر ءۇشىن ءساتتى ەمەس،
بىلمەدىڭ سەن دۇنيەدە مەندەي جاننىڭ بارىن دا،
تىلەمەدىم بىلگەنىڭدى – سورىم با الدە باعىم با؟..
تىرلىگىمە كورىك بولعان سۇيەنىشىم، جارىعىم،
قيار ەدىم ءبىر كۇلكىڭە ءومىرىمنىڭ جارىمىن.
تۇندەر بويى كىرپىك ىلمەي، ءوزىڭدى ويلاپ جاتقاندا،
ساعىنىشتىڭ ۋىتىنان سارعايىپ تاڭ اتقاندا،
اتىڭدى اتاپ ءوز–وزىمەن جىندى ادامداي كۇبىرلەپ،
ءوز ۇنىمنەن ءوزىم شوشىپ، ونە بويىم دىرىلدەپ،
ءۇمىت، كۇدىك قوس ارىقتاي كوڭىلىمدى سۋارىپ،
تەك، ايتەۋىر، دۇنيەدە سەن بارىنا قۋانىپ،
جۇرگەن شاقتا تالشىق ەتىپ كۇن سيپاتتى ءجۇزىڭدى
تالماۋسىراپ بىرتە–بىرتە ءۇمىت ءجىبى ءۇزىلدى... –
سەيىتتىڭ ءۇنى جاڭاعى ءۇمىت جىبىندەي تالماۋسىراپ بارىپ ءۇزىلدى. بۇل تىرلىكتە ەندى ەشبىر قىزىق قالماعانداي، قاتتى تارىعىپ، قاجىعان، شارشاعان تۇرمەن تۇنجىراپ ءۇنسىز قالدى. جۇزىندەگى ارىلماس ۋايىم، ناۋقاس تابى، ءتىپتى ارىقتىعى دا جاڭاعى ءساتسىز ماحابباتتان بولىپ تۇرعانداي. رايا جاس تولعان كوزىنە ورامالىن اپاردى. بايتەن ولەڭ وسىمەن بىتكەن شىعار دەپ ويلاعان، ءبىراق سەيىت باسىن قايتا كوتەرىپ، بۇيرا شاشىن انتەك سىلكىپ قالدى دا:
— ۇمىتتىم دەپ سەنى ماڭگى ءوزىمدى–ءوزىم الدادىم،
ويتكەنى جوق ەندى ماعان ايالايتىن ارداعىم، –
دەپ كوزىن جۇمدى.
— كەكتى كوزبەن، اتتى سوزبەن مەن ومىرگە جاۋىقتىم
ويتكەنى جوق ەندى ماعان شات–شادىمان ساۋىق كۇن.
مەن سەنبەيمىن دۇنيەدە ماحابباتتىڭ بارىنا،
قۋانىش تا، جۇبانىش تا اسەر ەتپەس جانىما.
— ءبارى پەندە ادامداردىڭ اسىلى جوق ىشىندە
پەريزاتتى كوردىم راس، ونىڭ ءوزىن تۇسىمدە...
سەيىت وسى تۇستا الدەبىر ءتاتتى ارمانعا بەرىلگەندەي ءبىر تۇرمەن ءۇنسىز قالدى دا ءاۋ باستاعى مۇڭدى اۋەنىنە قايتا ءتۇستى.
— دەپ وسىلاي تاسقا اينالىپ، بەرىش بولىپ قالعاندا،
ەلدەن كوشىپ، سىرت اينالىپ، تەرىس قونىپ العاندا...
تاعى كەلدىڭ قاپيادا، كۇن نۇرىنداي قارعام – اي!
جىلدار بويعى كوڭىلىمدى، سەنىمىمدى الداماي.
بۇل نە عاجاپ! تاعدىرىمنان مۇنداي باقىت كۇتپەگەم،
ويلاۋشى ەدىم وتەرمىن دەپ جانعا باتقان جۇكپەنەن،
تاعى كەلدىڭ، اينالايىن، لاعىنداي مارالدىڭ.
الدە مەنىڭ تىلەگىمنەن، جۇرەگىمنەن جارالدىڭ.
وسىدان كەيىن تاڭعاجايىپ جۇمساق ۇنمەن تەبىرەنە سىبىرلاپ:
— كەشىر جانىم، –
دەپ باستالاتىن تۇستا، ءوز ومىرىنەن بىردەڭە ەسىنە ءتۇستى مە، رايا كوز جاسىنا يە بولا المادى.
— كەشىر، جانىم – كەزدەرىمدى ارازداسقان پەندەمەن،
كۇندەرىمدى، تۇندەرىمدى جاقسىلىققا سەنبەگەن.
بۇعان دەيىن كوڭىلىڭە تۇسكەن بولسا قاياۋ – مۇڭ،
بارلىعى ءۇشىن كەشىر مەنى، كەشىر مەنى، اياۋلىم!
انت ىشەيىك قولىڭدى بەر ماحابباتقا سەنۋگە،
ادالدىق پەن ارىڭ ءۇشىن، قاجەت بولسا، ولۋگە.
«جان پيدا» دەپ جانارىڭا تۋرا قاراپ ايتا الام،
انت ىشەيىك سوسىن تاعى انت ىشپەسكە قايتادان. –
سەيىت سۇيگەن جارىنىڭ بەينەسىن ەلەستەتىپ تۇرعانداي، كوزىن جۇمىپ، ەلتىپ، ءبىر اۋىق ءۇنسىز قالدى دا، ولەڭنىڭ بىتكەنىن بىلدىرە جىميىپ، كوزىن اشىپ الدى.
— ازاماتىم – اي! – دەدى ويماۋىت ريزا بولىپ.
بايتەن بۇرىن–سوڭدى دومبىرامەن ايتىلعان جىر بولماسا، ءدال مىناداي ءقاراسوز قۇساتىپ ولەڭ وقۋدى ەستىمەگەن ەدى. ادام جانىن وسىنشا تەبىرەنتىپ، دۇنيەدەن باز كەشكەندەي قىلعان مىناۋ ولەڭنىڭ نە قۇپياسى بارىنا تۇسىنبەي، سەيىتتىڭ جۇزىنە سيقىرشىعا قاراعانداي كۇدىكپەن سەسكەنە ءارى قىزىعا قارادى.
ال رايانىڭ قۋانىشىڭدا شەك جوق. كوزىنىڭ جاسىن قايتا–قايتا ءسۇرتىپ، ءوزى سونىسىنا ىڭعايسىزدانعانداي بەتىن باسىپ، كۇلە بەرەدى.
— وي، سەيىت، مولودەس! – دەدى سوسىن باسىن شايقاپ. – قانداي باقىتتى ادامسىڭ!
سەيىت مىرس ەتىپ كۇلدى. ونىسى «قايداعى باقىت قاڭعىپ جۇرگەن» دەگەندەي بولدى.
رايا سەزىمتال، كوزى اشىق، ساۋاتتى قىز ەدى، سەيىتتىڭ تاعدىرىن جاقسى بىلەتىن.
— باسقا قونعان تالانت – باقىت ەمەس پە؟ – دەدى ول سالماقتى ۇنمەن. – سۇيگەنىڭمەن تابىسۋ، ەندى قايتىپ جان سۇيمەسكە انت ءىشىسۋ – باقىت ەمەي نە؟
— ماحاببات ماعان ەشقانداي باقىت اكەلگەن جوق، – دەدى سەيىت داۋسى قارلىعىپ.
وتىرعاندار ابىرجىپ، «قاتە ەستىگەن جوقپىز با» دەگەندەي ءبىر–بىرىنە قارادى. بازاردا بۇيىم ساتىپ، التىن اقشا تۇسىرگەن ساۋداگەر ۇيىنە كەلىپ، الگىنىڭ التىن ەمەس، جاساندى جەز ەكەنىن بىلگەن كەزدە جانىنداعى سەرىگىنە ءدال وسىلاي قارار ەدى.
— نە دەيسىڭ؟ – دەدى رايا ءوز قۇلاعىنا ءالى دە سەنبەي. – ءوزىڭ ەمەس پە جاڭا عانا ايتقان...
— ول ولەڭ، ال مەن ءومىردى ايتىپ وتىرمىن. ەكەۋى ەكى بولەك نارسە.
— سوندا الگى ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى بەكەر بولعانى ما؟
— بەكەر.
رايا ءسوز تاپپاي «بىردەڭە دەسەڭدەرشى مىناعان» دەگەندەي جان–جاعىنا جاۋتاڭداي قارادى.
— سەنىڭ بۇل ءسوزىڭدى مەن بىلاي تۇسىنەمىن، – دەدى ويماۋىت كوزىن سىعىرايتا ويلانىپ. – بالكىم، سەن الگى ولەڭىڭدە وزىڭدە جوق جالعان نارسەنى دارىپتەدىڭ... بۇل – وتىرىك ايتۋ. نەمەسە الگى ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى شىندىق. ءبىراق سول شىندىقتى مويىنداۋعا جۇرەگىڭ داۋالامايدى. بۇل دا – وتىرىك ايتۋ. ياعني شىندىقتان قاشۋ.
— عۇمىرى قىسقا بولسا، وندا ونىڭ شىندىق بولماعانى. شىندىق ەشقاشاندا ولۋگە ءتيىستى ەمەس.
— نەگە ولۋگە ءتيىستى ەمەس؟ بۇل دۇنيەدە ءبارى ولەدى. ماقسات تا، يدەيا دا ءبارى–ءبارى ولەدى. باياعى ۇلى مەملەكەتتەردىڭ قۇلاعانى سەكىلدى، ءبارى دە قۇلايدى. شىندىق ولمەيدى، حالىق ولمەيدى دەگەن ءسوز، جۇرتتى جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن ايتىلعان ناسيحات. نەگە ولمەيدى؟ – دەدى سەيىت جان–جاعىنا تاڭىرقاي قاراپ. – تالاي حالىق، تالاي ەل ولگەن. اينىماس دوستىق، اسىل ماحاببات تا ولەدى. ولمەيتىن ءبىر–اق زات بار، ول – ادام بويىنداعى ساتقىندىق.
— جارايدى، – دەدى ويماۋىت «وسى اڭگىمەنى دوعارساق قايتەدى» دەگەندەي ءبىر ۇنمەن. – ءوزىمىز ەشكىمدى ساتپاساق بولدى ەمەس پە؟ باسقاداعى شارۋامىز قانشا؟..
كوپ ۇزاماي سەيىت ماس بوپ قالدى. تالتىرەكتەپ ورنىنان تۇرىپ، «كەتەمىن» دەپ سىرتقا ۇمتىلدى. ويماۋىت ونى كوتەرىپ اكەلىپ، كەرەۋەتكە جاتقىزدى.
— جاتىپ دەم ال، – دەپ سىبىرلادى قۇلاعىنا، شاشىنان سيپاپ. – تاڭەرتەڭ جۇرەسىڭ. ات الدىرىپ قويدىم.
كەنەت سەيىت جارعا قاراپ اۋناپ ءتۇستى دە، بەتىن باسىپ ەڭىرەپ قويا باردى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، – دەدى ويماۋىت شوشىپ كەتكەن راياعا قاراپ. كوپ ءىشىپ قويدى. ءوزى شارشاپ جۇرگەن ادام... ءجۇر مەن سەنى شىعارىپ سالايىن.
— ەح، سەيىت، سەيىت! – رايا كۇرسىنە، شىعىپ بارا جاتىپ. تاڭەرتەن ەلەڭ–الاڭدا بايتەن سەيىتپەن بىزگە اتقا وتىردى – سەيىت، ساعان ەندى قالادا قالۋعا بولمايدى، – دەدى. ويماۋىت اتتاندىرىپ تۇرىپ. – ەشبىر اۋىلعا سوقپاي تىكە تارتىڭدار. ودان ءارى نە ىستەيتىنىڭدى ءوزىن بىلەسىڭ.
بايتەن مەن سەيىت قوپالىعا ەكىندى كەزىندە جەتتى. دەريەۆنياعا كىرە بەرە الدەنەدەن سەكەم العان سەيىت:
جان جاعىن نارقامىستار كومكەرگەن كول سۋى كوكتەمنىڭ بۋىنا بالقىپ ەكى كوزگە بەيجاي كورىنگەنمەن، ءبىر–بىرىمەن قاباتتاسا شۋلاعان ءار ءتۇرلى قۇستار ۇنىنەن قۇپيا تىرلىكتى، حان بازارىنداي قايناپ شاپاعىنان التىن جالاتقانداي قىزىل جالقىن نۇرعا بولەنگەن اسپانداعى مامىق بۇلتتار ساۋلەسى، تىمىق ايدىنىندا اپ–انىق بولىپ كورىنەدى.
سەيىت اتتان تۇسىگى، سىڭسىعان نار قامىستىڭ ۇستىنەن الىس، كوكجيەككە ۇمسىنا قاراپ، كوزىندە ۋايىم مەن قۋانىش قابات ويناپ بەيمازا حالدە ۇزاق تۇردى. ونىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن بايتەن بىلە المادى. الدە ول كۇرەڭ كەشتىڭ ساۋلەتىنە ۇيلەسپەي كوڭىلى سىنىپ قورلاندى ما، الدە پەندەلىگىن ۇمىتىپ، تابيعاتتىڭ قۇشاعىنا قيالمەن ەنىپ، باياعىداي شابىتتانىپ ولەڭ شىعارعىسى كەلدى مە ەكەن!؟..
سەيىت كوزى جاساۋراپ بايتەنگە قارادى:
— قاراشى، قانداي عاجاپ تابيعاتتىڭ وسىنداي تىلسىم ساتىنە ءۇن قوسۋعا ءتىل جەتەر مە؟! تەك اباي عانا ايتا الار ەدى–اۋ. – سەيىتتىڭ داۋىسىندا باياعى سازدى اۋەز قايتا پايدا بولدى.
— كولەڭكە باسىن ۇزارتىپ،
الىستى كوزدەن جاسىرسا،
كۇندى ۋاقىت قىزارتىپ،
كوك جيەككە اسىرسا.
سەيىت ءبىر ءسات ءۇنسىز قالىپ، كوزگە كورىنبەيتىن بىرەۋمەن سويلەسىپ تۇرعانداي:
— كۇڭگىرت كوڭىلىم سىرلاسار
سۇرعىلت تارتقان بەيۋاققا، –
دەدى قايتالاپ.
سودان كەيىن ءوزىنىڭ ايدالادا كول جاعاسىندا جالعىز قالىپ بارا جاتقانى ەسىنە جاڭا تۇسكەندەي، بويىن جيىپ، مۇلدە باسقا داۋىسپەن:
— ال جارايدى، كۇن كەشكىرىپ كەتتى، سەن ەندى، – دەپ بايتەنگە جاقىنداي ءتۇستى. – نە ىستەيمىز، قوشتاسامىز با؟ – دەدى داۋسى قۇبىلىپ. – دۇنيەنىڭ كەڭدىگىندە شەك جوق، ءبىراق تارىلسا، تارىنىڭ قاۋىزىنداي... ءدام تاۋسىلىپ، دەم بىتپەسە، جولىعارمىز... ءدال وعان تاعدىر جازباسا... باقۇل بول... باۋىرىم!..
بايتەن كوزى بۇلدىراپ، سەيىتتىڭ جابىرقاي جىميعان جۇدەۋ جۇزىنە قارادى.
— امان بول، – دەدى، ونىڭ تاقتايداي قاتتى ارىق دەنەسىن قۇشاقتاپ.
بايتەن اتقا ءمىنىپ، ەكىنشى اتتى جەتەككە الىپ، ۇزاي بەرە، ارتىنا قايتا قارادى. جارقىراعان اق ايدىن قامىس تاساسىنان كورىنبەيدى. جاعالاۋدا تۇرعان سەيىت قىپ–قىزىل بوپ بالقىعان باتار كۇننىڭ ءدال استىندا كىپ–كىشكەنتاي بولىپ تۇر ەكەن، سالدەن سوڭ كۇنمەن بىرگە كوكجيەككە قوسا كىرىپ كەتەتىندەي بوپ ەلەستەپ، كوڭىلىنە كىرگەن ۇرەيدەن بايتەن قايتىپ ارتىنا قاراماۋعا تىرىستى. سودان كەيىن ول سەيىتتى كورگەن جوق.
وقۋدى ءبىتىرىپ، ەلگە قايتاتىن كۇن دە تۋدى. بۇل كەزدە ويماۋىت كومانديروۆكادا جۇرگەن. قوشتاسا الماي كەتكەنى وكىنىشتى–اق بولدى. ۇلى دۇرمەكتەن ءبولىنىپ قالا المادى. بالكىم، قالعاندا قايتەر ەدى؟ «نەگە كۇتپەدىم؟ – دەپ ويلادى ول. – كوپ بولسا، ەكى–ءۇش كۇن، ءارى كەتسە ءبىر جەتى كۇتەر ەدىم. وندا نە تۇر؟» ءبىراق ويماۋىت جىلاپ–سىقتاپ قوشتاسۋدى، سىر اقتارىپ، تەبىرەنىپ سويلەۋدى ۇناتپايتىن. بولعان كۇندە دە، كوزى كۇلىمدەپ: «ال، كانە، ساۋ بول»، – دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپاس ەدى.
* * *
ەندى، مىنە، ايدالادا سىقىرلاعان اربانىڭ ۇستىندە كەلە جاتقان بايتەن ەكى بىردەي ساعىنىشتىڭ ورتاسىندا قالعانداي ءبىر اسەردە وتىر. اۋىلعا دەگەن ساعىنىش كوكىرەگىندە بۇرىننان بار بولسا، قالادا وتكەن ۋاقىت تا بىرتە–بىرتە جۇرەكتى سىزداتىپ ساعىنىشقا اينالىپ كەلە جاتقان سەكىلدى.
وگىز اربا سۇيرەتىلىپ قوڭىروزەكتىڭ قىرىنا شىققاندا، شىرقاۋ اسپانداعى شاربى بۇلتتار بولماشى عانا كۇرەڭىتىپ، كوكجيەككە تاقاعان ءبىر–ەكى بۇلتتىڭ عانا باۋىرى جەز جالاتقانداي جالتىراپ، باتقان كۇننىڭ شاپاعىن ءالى دە ساقتاپ تۇردى. كوپ ۇزاماي توڭىرەك كۇلگىن تارتىپ، اسىققان جۇلدىزدار اسپان الەمىن ءار جەردەن جىلتىراتىپ تەسە باستادى.
كەنەت ەسەن الدەنەدەن شوشىپ كەتكەندەي، شىبىرتقىسىن تاستاي سالىپ، كوككە قاراپ قولىن جايىپ:
— اي كوردىم، امان كوردىم، جاڭا ايدا جارىلقا، ەسكى ايدا ەسىركە! – دەپ كۇبىرلەي جونەلدى.
بايتەن دە جوعارى قارادى. قىزدىڭ قاسىنداي ءجىپ–جىڭىشكە بولىپ اي تۋعان ەكەن.
دالانىڭ قوڭىرجاي تىمىق ءتۇنى ورنادى. تىمىق ءتۇندى مايلانباعان ەسكى اربانىڭ شيقىلى، ابدەن، بولدىرعان قىزىل وگىزدىڭ تۇياعىنىڭ سىرتىلى، كوزىنە تۇسكەن زاتتى بوقتاپ وتىرعان ەسەننىڭ جارىقشاق ءۇنى بۇزىپ كەلەدى:
— جەردىڭ ءتۇبى عوي، اتاڭا نالەت، – دەدى ەسەن ءبىر كەزدە بۇكىل وڭىرگە ءتيىسىپ. – بيىل وسى ويداعى ەلگە كوشىپ كەتسەم بە دەپ ءبىر ويلاپ ەدىم. تاعى دا قويشى دەدىم...
جول سوعىپ، ءشول قيناپ، تيتىقتاعان جولاۋشىلار اۋىلدىڭ وكپە تۇسىنا كەلگەندە ءتۇن ورتاسى اۋعان كەز ەدى. جەروشاقتاعى وتتار سونگەن، تۇندىكتەر جابىلعان – اۋىل ۇيقىدا.
ەسەن شەتتە تۇرعان قاراشا ۇيگە قاراي تارتتى. ءتۇن قاراڭعىسىنا كوزى ۇيرەنگەن بايتەن ءوز ءۇيىن تانىپ، ەسەننىڭ ادەيى كەلە جاتقانىنا ءتۇسىندى. ءۇي سىرتىنا ارباسىن توقتاتىپ، ەسەن جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى دە:
— ۋا، كەمپىر، نەعىپ جاتىرسىڭ، ويباي، بالاڭ كەلدى، – دەپ ايعاي سالدى.
ىشتەن ابدىراپ:
— كوتەك، نە دەيدى؟! – دەگەن ۇيقىلى–وياۋ شوشىنا قۋانعان داۋىس ەستىلدى.
ىلە–شالا «ويباي، بەلىم» دەپ، ورنىنان شويىرىلا تۇرىپ، ۇزىن كويلەگى دەلەڭدەپ، جاۋلىعىن جۇرە بايلاپ، قالاعان كەمپىر شىقتى. قاراڭعىدا اجىراتپاي، «جارىعىم–اۋ» دەپ قۇشاقتاي بەرگەن ادامى: «ويباي، مەنى جاڭا كوردىڭ بە، ەسەن ەمەسپىن بە، – دەپ باج ەتە قالدى، – بايتەن اناۋ تۇر... مىنا كەمپىر الجيىن دەگەن شىعار، ماعان باس سالعانى نەسى!..»
قالاعان «كوتەك» دەپ اڭىرىپ قالىپ، بايتەندى كوردى دە:
— قۇلىنىم – اۋ، جالعىزىم – اۋ، – دەپ ەمىرەنە كەمسەڭدەپ، قۇشاعىن جايدى. – وسىنشاما زارىقتىرىپ...
— قاراعىم – اي، قايتەيىن...
بايتەن جول بويى ەلدى، جەردى تۋعان اناسىن ساعىندىم دەپ ىنتىعىپ كەلسە دە، ناعىز ساعىنىشتىڭ قۋاتىن جاڭا سەزدى. ءبىراق بوساڭ سەزىمگە بەرىلۋدى ىڭعايسىز كورىپ:
— قوي، اپا، مۇنىڭ نە؟ – دەدى كوزىنە جاس العان شەشەسىنە وزىنشە باسۋ ايتىپ.
— قايتەيىن، شىراعىم، كۇنى–ءتۇنى ويلايتىنىم سەن عوي. جاتسام دا، تۇرسام دا... – كەمپىر جاۋلىعىنىڭ ۇشىن تاعى دا كوزىنە اپاردى.
بايتەننىڭ ساناسىندا «ال مەن شە، مەن ونى كۇنى–ءتۇنى ويلايمىن با» دەگەن ءبىر وي وزىنە كىنا تاعىپ وتكەندەي بولدى.
— ال، كەمپىر، مەن كەتتىم، – دەدى جالعىز قالعانداي بوپ سوستيىپ تۇرعان ەسەن.
— ويباي–اۋ، يا، امانسىڭ با، ەسەن شىراعىم؟ بالامدى كورگەن سوڭ، ەسىم شىعىپ... ات–كولىك امان كەلدىڭ بە؟ ۇيگە كىرسەڭدەرشى.
— جوعا، – دەدى ەسەن ارباسىنا جاقىنداپ. – مەن دە ۇيگە جەتەيىن. كەلەمىز عوي. در–ر–ر، وي، ءيتتىڭ بالاسى، در–ر–ر. بايتەن شارشاپ كەلدى، تىنىعىپ السىن، سولاي ەمەس پە، بايتەن؟ وي ەنەڭدى!
— در–ر–ر.
قايسىسىن كىمگە ايتقانى بەلگىسىز، ءسوزىنىڭ ءبارىن بىلىقتىرىپ، ەسەن ارباسىنا وتىردى.
ۇيگە كىرگەننەن كەيىن دە بالاسىن اينالىپ–تولعانۋدان قالاعاننىڭ اۋزى بوساماي قويدى.
— اينالايىن–اي، اق باتەننەن، – دەيدى ساماۋرىندى تۇتاتىپ جاتىپ. – جارىعىم–اۋ اشەيىن! لەزدە جەردىڭ ءجۇزىن جارىق قىپ جىبەرگەن جوق پا؟ كۇنىم – اۋ! بۇگىن وسى وڭ قاباعىم تارتقانداي بولىپ ەدى... نەمەنەگە كورىنىپ وتىر دەسەم. كورمەيسىڭ بە، جارق ەتە قالعانىن...
ءبىر شامادا:
— نەمەنە وقۋىڭ ءبىتتى مە؟ – دەۋگە شاماسى ارەڭ كەلدى.
— ءبىتتى.
— وي، جانىم – اۋ! – دەدى كەمپىر وقۋدىڭ بىتكەن – بىتپەگەنىندە تۇك شارۋاسى جوق ءبىر ۇنمەن.
شايدان سوڭ، شەشەلى–بالالى ەكەۋى قۋانعاننان ۇيقىلارى قاشىپ، قاڭعىر–كۇڭگىر اڭگىمەمەن شۇرق تەسىك قاراشا ءۇيدىڭ ءىشىن بازار قىلىپ جىبەردى.
— باياعىدا، – دەيدى اپاسى، قايداعىنى ەسىنە ءتۇسىرىپ، – كوكىرەكتىڭ تۇبىندە، كىشكەنتاي كەزىڭ عوي، وي، ءبىر قاتتى اۋىردىڭ – اۋ... ءىشىڭ جۇرمەي، قۇداي–اي، ساقتاي گور، باسىڭنان اسىپ كەتتى. مۇلدە ەس–ءتۇسسىز جاتىرسىڭ. اكەڭ ۇيدە جوق. وتىرىپ الىپ، كوككە قاراپ داۋىس قىلدىم. قۇداي–اۋ، وسى شاڭىراقتا جالعىز قالۋعا جازىپ پا دەيمىن... – قالاعاننىڭ وسى تۇستا داۋسى جارىقشاقتانىپ، كەمسەڭدەپ كوڭىلى شىن بۇزىلدى. – كورشىمىز... بوگدە عوي... ول بايعۇستىڭ دا جانى شىعىپ ءجۇر. سودان ۇيدەگى جالعىز قارا تايىنشانى قۇرباندىققا اتاپ، قۇدايى دەپ سەنى ءۇش اينالدىرىپ شىقتىق. تايىنشامەن بىرگە ءوزىم دە اينالىپ ءجۇرمىن. سويتكەنشە بولعان جوق، سەنىڭ ءىشىڭ ءجۇردى كەتتى. وۋ، جارىعىم–اۋ، – دەپ قالاعان داۋسى جادىراپ، بايتەننىڭ ءىشى وسى ءقازىر ءجۇرىپ كەتكەندەي ءماز بولدى. – قۋانعاندىكى مە، كوزىمنەن جاس سورعالاپ توقتامايدى... سويتكەن بايتەن ەڭ عوي سەن، شىراعىم–اۋ. سولاردىڭ عوي ءبىرىن دە بىلمەيسىڭ، ءا؟ – دەپ ءبىر توقتادى.
— كوكەمدەردىكى امان با؟ – دەدى بايتەن.
— امان عوي، قۇلىنىم، امان. سەن كەلەدى دەپ، قالاعا بارىپ كەلگەن. باسقا كىمىڭ بار ىزدەيتىن. سونىڭ ارقاسى ەمەس پە ءبارى دە... جەڭەشەڭ دە امان. – قالاعان وسىنىڭ وزىنە ارەڭ شىداعانداي، قايتادان بالاسىن اينالىپ، تولعانىپ، ولەڭشە ۇيقاستىرىپ جونەلدى. ايدىڭ دا، كۇننىڭ دە نۇرى بايتەننىڭ جانىندا دالادا قالدى. بۇكىل الەمگە، تىرشىلىك اتاۋلىعا تىنىس بولىپ، قۋات بەرگەن وسى ەكەن. ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىشىندە مۇنىڭ بولىپ شىقپاعان ءتولى قالمادى. ءتىپتى ءبىرازدان كەيىن بايتەن دە ءوزىن ءبىر كەزدەگى ءسابي كۇيىندە سەزىندى. ءومىردىڭ بەيبەرەكەت ۇزاق جولىندا شاڭ باسقان، كىرلەگەن كوڭىلى جۋعان كىردەي تازارىپ، ءاۋ باستاعى كىرشىكسىز قالپىنا قايتا كەلىپ جاتقانداي كورىندى وعان. قاراشا ءۇيدىڭ جىرتىعىنان سىعالاعان جۇلدىزدارعا قاراپ جاتىپ:
— ءوز جاعدايىڭ قالاي، اپا؟ – دەدى.
— ءجۇرىپ جاتىرمىن عوي، ايتەۋىر. ەل ءىشى. بىردە بار، بىردە جوق. قۇداي تەك اماندىعىن بەرسىن.
— نە... كوكەم كومەكتەسپەي مە؟
— نەگە كومەكتەسپەسىن، كومەكتەسەدى عوي.
— ەندەشە، جانىنا نەگە كوشىپ بارمايسىڭ؟
بايتەن شەشەسىنىڭ ۇندەمەي قالعانىن الدەبىر ءوزى بىلمەيتىن قۇپيا جامانشىلىققا سايىپ، ىشتەي سەكەم الىپ قالدى.
— اكەڭنىڭ ايتقان وسيەتى بار، – دەدى ءبىرازدان كەيىن قالاعان بالاسىنىڭ شاشىنا قولىن تيگىزىپ، شاڭىراعىمدى ەشكىمگە قوسپا دەگەن. شاڭىراعىم قوسىلىپ كەتەدى دەپ تىرىسىندە دە ءىنىسىنىڭ جانىنا جولاماي قويىپ ەدى... اكەڭ قىرسىق ەدى عوي... – قالاعان ۇمىتىپ بارا جاتقان بىردەڭەسى ەسىنە تۇسكەندەي، باسىن كوتەرىپ اپ، بايتەننىڭ ماڭدايىنان ءبىر يىسكەدى دە، سودان كەيىن اڭگىمەسىن جالعادى: – سەنەن بۇرىن تۋعان داۋرەن دەگەن بالامىز قويانباي تامىندا كۇزەكتە قايتىس بولىپ، سەن تۋعانعا دەيىن كوپ جىل تارىعىپ جۇردىك قوي. اكەڭ سىرتى دۇرديگەنمەن ۋايىمشىل ەدى. كوپ ويلايتىن... سودان باياعى ىرىسكۇل توركىندەپ كەلەتىن جىلى ىشتەن ءبىر اعايىندار جولاۋشىلاپ ءجۇرىپ بىزدىكىندە دە بولعان. وندا ۇلدىڭ ۇيىمەن بىرگەمىز عوي. سولار «قايدا بولدىڭدار» دەپ بىرەۋلەر سۇراعاندا، ۇلدىڭ اتىن ايتىپ، «سونىڭ اۋلىندا بولدىق» دەپتى. الگىنى ەستىپ اكەڭ تاس تالقان بولسىن: «مەنى بالاسى ولگەن، شاڭىراعى قۇلاعان دەپ ويلاعان شىعار»، – دەپ باياعى. ءبىر قيسايسا بولا ما جانە... سودان ءبىر كۇندە بولىنە كوشىپ، اقىرى جاربيدايىقتى قىستادىق. جارىقتىق جەكە شاڭىراق بولامىن دەپ ارپالىسۋمەن كەتتى. سول تىلەگىن قۇداي قابىل قىلىپ، سەنى بەردى عوي... سەنى بەرگەن قۇدايدان توبا! مىڭ دا ءبىر شۇكىر!!!
III
ءتۇن بويى كىرپىك ىلمەي، تاڭعا جاقىن كوز شىرىمىن العان اسقار تاعى دا كۇن شىقپاي ويانىپ الدى. باسى قاڭعىرىپ، كوزى قۇرعىر اشتىرماي، بىرەۋ ۇرىپ–سوعىپ تاستاعاننان بەتەر تۇلا بويى دەل–سال بولىپ، قالجىراپ تۇردى. ءبىراق كۇندەگى ادەتى وسى بولعان سوڭ، ۋايىم قىلىپ جاتقان جوق. «ە، كارىلىك، – دەدى وزىنە–ءوزى كۇبىرلەپ، – جىمىسقىلاپ ءجۇرىپ جەتتىڭ – اۋ، سەن دە». سىقىرلاعان تىزەلەرىن جازىپ، ورنىنان تۇردى دا، بەشپەنتىن جەلبەگەي جامىلىپ، اياعىنا كەبىسىن ءىلىپ، سىرتقا شىقتى.
تاڭ ساز بەرە ەلەڭ–الاڭ شاق. قالىڭ اۋىل ۇيقىدا. شەت جاقتاعى شاعىن قاراشا ۇيلەر قارا كولەڭكەدە شەكپەن جامىلىپ، مۇلگىپ وتىرعان ادام سەكىلدى. اسقار بۇكىل اۋىلدى وياتىپ الاتىنداي اياعىن ەپپەن باسىپ، ءۇي سىرتىنا قاراي بەتتەدى. ءۇيۋلى تەزەكتىڭ قاسىندا جاتقان قىزىل سيىر ءبىر كوزىمەن ۇيدەن شىققان ادامدى باعىپ تۇرۋعا ىڭعاي ءبىلدىردى دە، اسقار ءارى كەتكەن كەزدە كۇرسىنگەندەي ءبىر دىبىس شىعارىپ، ورنىنا قايتا جايعاستى.
قاراۋىتقان وزەن سۋى، جيەكتەگى مۇلگىگەن قۇراق، قوعا، ودان ءارى كوكپەكتى قىرقا، قۇم توبەلەر – ءبارى دە تىرشىلىك بەلگىسىنەن ايرىلىپ ءولى تىنىشتىق قۇشاعىنا ەنگەن. اسقار بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنان شاقشاسىن الىپ، ناسىباي اتتى دا، قىشقىل ءيىسى مۇڭكىگەن قارا جۋسانعا شىرت تۇكىرىپ، قولىن ارتىنا ۇستاپ، وزەن جاعاسىنداعى تاسپاداي اعارعان جالعىز اياق جولعا ءتۇستى. ارتىنا بۇرىلىپ، قايتا قاراعاندا اۋىل وعان قارا مۇنار باسقان قالىڭ زيرات قۇساپ كورىندى.
ونىڭ قازىرگى ماقساتى اناۋ كورىنگەن ەسكى كوڭگە دەيىن جەتىپ، سودان قايتىپ ورالۋ، ءسويتىپ ەل ۇيقىدان ويانىپ، اۋىل تىرلىگى باستالعانعا دەيىن، ءار نەنى ويلاپ الدانىپ جۇرە تۇرۋ. سونىڭ ارقاسىندا باسى جازىلىپ، بويى سەرگىپ، كەلەسى تاڭعا دەيىن قۋات جيسا – جەتىپ جاتىر... ءبىر كەزدەگى ۇلكەن وي، ۇلى ماقساتتان قالعانى وسى عانا.
«ە، كارىلىك!» – دەيدى سوسىن ول كۇرسىنىپ.
* * *
ءسوزۋار جۇرت بي تۇقىمى دەپ ءازىل قىلعانمەن، بۇل كىسىنىڭ ارعى اتاسىندا كۇلتوبەدە بيلىك ايتقان ەشكىم جوق. اۋىل ىشىندە ارا اعايىن تورەلگى بولماسا، ءوزى دە الاشتان اتاق الىپ، بي قامشىسىن بىلەگىنە قىستىرعان جان ەمەس. ءبىراق ەل اۋزىندا «بي تۇقىمى» دەگەن لاقاپ اتتىڭ بارى راس. ونى اسقاردىڭ ءوزى دە جوققا شىعارمايدى. قالا بەردى، سول لاقاپ اتتىڭ سىرىن دا جاقسى بىلەدى. تەك ناعاشىلىعى جيەندى ايتىستا سالىق قىلماس ءۇشىن، جۇرت بىلمەيتىن تاريحتى تىسىنەن كوپ شىعارمايدى.
سونداعى تاريح مىناۋ. اسقار مەن مىرزابەك بىرماعامبەتتەن تۋادى. بىرماعامبەتتىڭ اكەسى – تويماعامبەت، ونىڭ اكەسى – قامىسباي، ونىڭ اكەسى – ۇستا، ونىڭ اكەسى – جاۋقاشتى. بار شاتاقتىڭ تىرەلەتىن جەرى دە – وسى جاۋقاشتى. بي بولىپ جۇرگەن دە وسى.
جاۋقاشتىڭىز، مامبەت اۋلەتىنىڭ شەجىرەسى بويىنشا، تاقىر كەدەي ەكەن. ءبىراق ەتى ءتىرى، ءسوز ۇستاعان، پىسىق بولىپتى. جاستايىنان جۇرتپەن جاۋداي جاعالاسىپ، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ ءوسىپتى. مىرزابولاتتار جاعى بۇل كىسىنى ازداپ ۇرلىق قىلعان ەكەن دەپ تە وتىرادى، ءبىراق ول اراسى كومەسكى. اسقاردىڭ ءوزى بەكەر ءسوز دەپ جولاتپايدى. «تەگىن ادام تاز بولا ما» – جاۋقاشتى قازاقتىڭ ارعى–بەرگى زاڭى مەن جارلىعىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن داۋىنان جاۋ قاشقان اتاقتى داۋگەر بولىپتى. جاۋقاشتى اتانۋى دا وسىعان بايلانىستى. بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتقان كەزدەن باستاپ، بۇل كىسى ءبىرىڭعاي داۋمەن كۇن كورگەن. توڭىرەكتى شارلاپ داۋ–جانجال ىزدەپ، بىرەۋ مالىن ۇرلاتىپ، قۇنىن داۋلاپ جۇرسە، بۇل الگى ادامعا مال بەرىپ، داۋىن ساتىپ الادى ەكەن. كەيىن سول داۋدان بالەن ەسە ارتىق پايدا تابادى. ول ءۇشىن، ارينە، بۇلتارتپايتىن دالەل كەرەك، جۇرت بىلمەيتىندى ءبىلۋ كەرەك، جۇرت بايقاماعاندى بايقاۋ كەرەك. بىردە جاۋقاشتى ەل ارالاپ كەلە جاتسا، الدىنان سايگۇلىك مىنگەن ءبىر مىرزا كەزدەسىپتى دەيدى. اماندىق–ساۋلىق سۇراسىپ، ءجون ءبىلىسىپ تۇرعاندا مىرزانىڭ سايگۇلىگى اۋزىن اشىپ قاتتى ەسىنەسە كەرەك. قارسى قاراپ تۇرعان جاۋقاشتى اتتىڭ تاڭدايىنان بارماقتاي مەڭدى بايقاپ قالادى. كوپتەن داۋ تابىلماي جۇدەپ جۇرگەن جاۋقاشتى «ءيا، ءسات» دەپ جانى كىرىپ، ءبىراق سىرتقا سىرىن بىلدىرمەي، ەلەۋسىز ەل جاعالاپ وتىرىپ، سول ەلدىڭ بيىنە كەلەدى.
«ۋا، بي! ارىزىم بار. جوق ىزدەگەن جولاۋشى ەدىم. جوعالتقانىم سايگۇلىك ەدى، سونىڭ ءىزى وسى ەلگە باستاپ اكەلدى. جولدا ءبىر مىرزانىڭ استىنان كوردىم. تۇسىنەن تانىدىم، قۇداي كۋا، ءدال ءوزى. ءادىل بي دەگەن اتاعانىڭىز جەر جارادى. مالىمدى قايتارىپ بەرىڭىز»، – دەسە كەرەك.
سودان داۋ داۋعا ۇلاسىپ، سايگۇلىك مىنگەن مىرزانى الدىرىپ، دالەلگە دالەل، كۋاگە كۋا تارتىلىپ، ەكى جاق بولىپ، ءبىرىن–ءبىرى الا المايدى. سوندا جاۋقاشتى تۇرىپ: «جارايدى، ۇلكەن ەل ۇلكەندىگىن ىستەپ، شوقتىعىنا قول جۋىتپاي وتىر. ءبىراق سوڭعى تىلەگىم بار. جىلقىمنىڭ قۇلىن كەزىندە تاڭدايىندا بارماقتاي قالى بار ەدى. سول بولسا، سايگۇلىك مەنىكى، ايتپەسە ات–تون ايىبىن ءوزىم تارتايىن»، – دەيدى. بۇعان سايگۇلىك مىنگەن مىرزا ەشتەڭە دەي الماعان. مالىن تۇستەپ تانىعانمەن، قاي جىلقىنىڭ اۋزىنا باسىن سۇعىپ قاراپ جاتىر؟ جۇرت كەلىپ اتتىڭ اۋزىن اشىپ، تاڭدايىنداعى قالىن كورەدى. ءسويتىپ، جاۋقاشتى، قۇداي اماناتى، ءبىر سايگۇلىكتى باسى ءبۇتىن پايدا قىلىپ كەتكەن ەكەن دەيدى.
كەيىن جاسى ۇلعايعاندا دا قىس بويى ءوزىنىڭ تۇماعىمەن ايتىسىپ دايىندالىپ، جەر قارايا اتقا ءمىنىپ داۋ ىزدەيدى ەكەن. سودان ۇلكەن بيلەر مۇنىمەن امالسىز ەسەپتەسەتىن بولىپ، وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرەدى ەكەن. سولاردىڭ قاتارىندا ءجۇرىپ جاۋقاشتى دا بىرتە–بىرتە بي اتانىپ كەتەدى. حالىق اراسىندا: «قۇدايدىڭ بالەسىنەن ساقتا، جاۋقاشتىنىڭ جالاسىنان ساقتا» دەگەن ءسوز بار. «الدەبىرەۋلەردىڭ قارعىسى ءتيدى مە ەكەن، ايتەۋىر، ءبىزدىڭ تۇقىم وسپەي قالدى»، – دەپ اسقار ەت جاقىن تۋىستىڭ ازدىعىنا شاعىنار ەدى. ءبىراق از بولىپ مامبەت تۇقىمىنىڭ كىسىدەن قورلىق كورگەن جەرى جوق.
اسقار ەل قاتارىنا ەرتە قوسىلىپ، جاستايىنان اتاعى الىسقا كەتتى. ونىڭ ارىدەگى اتاعى اشەيىن سەرىلىك بايلاتىن. ءان ايتىپ، كۇي شەرتەتىن قابىلەتى بار، سوزگە جۇيرىك ءارى اتبەگى – قازاققا بۇدان ارتىق نە كەرەك – قۇداي بەرگەن ونەرپاز جىگىت كەزىندە وسى توڭىرەكتى ءتاۋىر – اق دۇرىلدەتكەن. قايقى بەل شەگىرتورى اتى الىس–جاقىندا ەشكىمگە بايگە بەرمەيدى.
شەگىرتورىعا بايلانىستى ەل اۋزىندا مىنانداي اڭگىمە بار. التىباس قىپشاقتىڭ اتاقتى سەرىسى اقىن نۇرمان ارىرەكتە نايمان جاقتاعى بىرەۋمەن ايتىسپاققا ءوتىپ بارا جاتىپ، جولاي اسقاردىڭ ۇيىنە تۇسسە كەرەك. ەل قوناعى ەرگە سىن اسقار سىرتىنان عانا بىلەتىن نۇرماندى حان كوتەرىپ، قارسى الادى. ات شاپتىرىپ، توي جاسايدى. سودان ءۇش كۇن جاتىپ، ءتورتىنشى كۇنى نۇرمان جۇرمەك بولعان. اتتانار الدىندا قازاقتىڭ سالتىمەن اسقار: «نە قالاعانىڭ بار؟» – دەمەي مە قوناعىنا. انادا دا يمان جوق ەكەن: «سىرتىڭنان كىسىلىگىڭدى كوپ ەستۋشى ەدىم. شەگىرتورى دەگەن سايگۇلىگىڭ بار ەكەن، قىزىعىن ءبىراز كورىپسىڭ. قانشا قىمبات بولسا دا، حايۋان عوي، قالادىم سول جۇيرىگىڭدى»، – دەسە كەرەك... بۇل سىننىڭ اسقارعا قالاي باتقانىن ايتىپ جاتۋدىڭ دا قاجەتى بولماس. ادامنان بەتەر دەپ جۇرگەن جۇيرىگىن بەرۋگە – قيا الماي، بەرمەۋگە – جولدان جىعىلا الماي، اقىرى ەسىرىك بۋعانداي دالاعا اتىپ شىعىپ: «شەگىرتورىنى اكەلىڭدەر!» – دەپ ايقاي سالىپتى. اقىن نۇرمان نايماندارمەن ايتىسۋ ءۇشىن ەمەس، ادەيى وسى جىلقى ءۇشىن كەلگەندەي، «ءبىسسىمىللا» دەپ اتتىڭ موينىنا تۇمارىن ءىلىپ، جەتەكتەگەن كۇيىندە ءجۇرىپ كەتەدى. سودان كەيىن اسقار ۇيىنەن ەلىك شىققانداي، جەر باۋىرلاپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان.
حوش، ارادا ەكى كۇن وتكەن سوڭ، نۇرمان شەگىرتورىنى جانىنداعى ءبىر جىگىتتەن قايتارىپ جىبەرىپتى. «ادەيى سىناۋ ءۇشىن ىستەپ ەدىم، نار مىنەزدى ازامات ەكەن، ريزامىن»، – دەپ سالەم ايتىپتى.
«قۋانىشتىڭ ۋىتى قايعىدان بەتەر» دەگەن عوي. اسقار شەگىرتورىسىن قۇشاقتاپ، بۇكىل ەلدىڭ كوڭىلىن بوساتىپ، بالاشا جىلاپتى دەسەدى...
اتى اڭىز بوپ تاراعان سول جۇيرىكتىڭ تاعدىرى اقىرى ءساتتى بولمادى.
قاشان دا ەلدەن اسقان ارتىقشىلىق جان يەسىنە جاقسىلىق اكەلمەگەن عوي. سۇلۋدىڭ ايىبى – اجارى، دانىشپاننىڭ كىناسى – اقىلى، جۇيرىكتىڭ باسىنا بىتكەن بالەسى – شابىسى. ارتىقشىلىق وزگەنىڭ جانىن جارالاپ، كوڭىلىنە شوق تۇسىرەدى. قانشا جۇرتتان وزساڭ، سونشا جۇرت ساعان جاۋ بولماق. سوندا بارىنەن وزۋ – بارىمەن جاۋلاسۋ دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ بارىمەن جاۋلاسقاننىڭ جەڭگەن كۇنى بار ما؟...
ۇلۋ جىلعى كەرەيلەردىڭ اسىندا جەرگىلىكتى جۋاندار زورلىق قىلىپ، ءبىرىنشى كەلگەن شەگىرتورىعا بايگەسىن بەرگىزبەي، ۇرلانعان ات دەگەن جالامەن اسقاردىڭ ءوزىن سوتقا بەردى. الدەقايدان اتتىڭ «يەسى» تابىلىپ، جۇيرىگىن تانىپ، حوش، سوتتىڭ ۇكىمى شەگىرتورىنى كۇدەرى دەگەن بىرەۋگە تارتىپ اپەردى. اسقار ارىزدانىپ، كۇز بويى قۋىنىپ، ودان كەيىن قىستىڭ كوزى قىراۋدا ەشقايدا شىعا الماي، جەر اياعى قارايىسىمەن تاعى دا ورىنبورعا بارىپ، ادام سالىپ، ارەڭ دەگەندە ءىستى بۇزدىرىپ، اتىن قايتىپ الاتىن بولعان. ءبىراق ات قايتپادى، اتتىڭ قۇنى عانا تولەندى. كوكتەمدە ۇيىققا باتىپ ءولىپتى.
اسقار شەگىرتورىنىڭ تەرىسىن الىپ ەلىنە كەلدى.
سول كۇندەر، مىنە، ەلەس سەكىلدى.
سودان كەيىن زاماننىڭ اعىمى اياق استىنان كۇرت وزگەرىپ، جىلقى ەمەس، ادام باعى سىنالاتىن باسقا ءبىر بايگە باستالىپ كەتىپ ەدى. 1916 جىلى ەل باسىندا كۇن تۋعاندا: «اق پاتشا 18 بەن 43–ءتىڭ اراسىن وققا بايلاماق، ارۋاق، قۇداي جار، ءوزى بوپ، قۇم بويىنداعى قالىڭ ەلدى كوتەرسىن»، – دەپ ۇلى ساردار اسقارعا دۇعاي سالەم ايتىپتى. بۇكىل قوسىم بالاسى دۇنيەنى ورتەپ جىبەرەتىندەي ورە تۇرەگەلدى. بۇل دۇرلىگۋ تەك تاۋەكەلگە باس تىگۋ، نە زورلىققا قارسى تۇرعان ءبىر عانا زاۋالشىلدىق ەمەس كۇندەلىكتى باقاي ەسەپتەن باسقانى ۇمىتا باستاعان كۇيكى تىرلىكتە ادامداردى ىشتەي جاڭارتىپ، رۋحاني تۇلەتكەن، ومىرگە وزگەشە ءمان بەرگەن ۇلى سىلكىنىس بولدى. حالىق قالىڭ ۇيقىدان شوشىپ ويانىپ، الدەقاشان ۇمىت بولعان زاتى ەسىنە تۇسكەندەي، بۇرىنعى بەيبىت مىنەزىنەن جاڭىلىپ، دۇلەي تەنتەك كۇشكە اينالدى. جانە وسىنىڭ ءبارى ءبىر عانا يۋن جارلىعىنان تۋعان نارازىلىق ەمەس، عاسىرلار بويى جينالىپ، ونسىز دا بويعا سىيماي، سىلتاۋ تاپپاي تۇرعان اشۋ–ىزانىڭ ءماناي سەبەپتەن ارمانسىز سىرتقا اقتارىلعان كورىنىسى ىسپەتتى. تەگىندە، دانىشپان اقىلدىڭ دا شاماسى جەتپەيتىن، اق كوز اشۋمەن عانا الۋعا مۇمكىن قيىندىقتار بولادى. مۇنداي كەزدىڭ ءبىر كۇنىن كەيىن تاريحشىلار باسقا ۋاقىتتىڭ ونداعان، جۇزدەگەن جىلدارىمەن سالىستىرار ەدى.
شىلدەنىڭ ورتاسىندا اسقار ۇلى ساردارمەن دۋاندا جولىقتى. ەلدىڭ يگى جاقسىلارى – بولىستار، بيلەر، قاجى، مولدالار، ءىرى بايلار جيىنعا ادەيى شاقىرىلعان ەكەن. مىلتىقتىڭ تۇسىندەي ءتۇسى سۋىق گەنەرال–گۋبەرناتور ءسوز سويلەپ، پاتشانىڭ جارلىعىن وقىدى. جارلىقتان باس تارتقاندار اسكەري سوتپەن ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى ەكەن. سول جولى اسقار قاپتاعان سولداتتىڭ الدىندا باسىن وققا بايلاپ، ۇلى سارداردان كەيىن جارلىققا قارسى ءسوز سويلەگەن. جيىن بىتىسىمەن سولداتتار تۇرعان ەلدى قورشاپ الىپ، اسقاردى ىزدەپتى، ۇلى سارداردى تۇتقىنعا الۋعا حالىقتان قايمىقسا كەرەك. ءبىراق ۇلكەندەردىڭ اقىلىمەن سويلەي سالىپ، اتتانىپ كەتكەن اسقار قۇداي جار بولىپ بۇل كەزدە قالانىڭ تەرىستىگىندەگى قالىڭ قوپانىڭ اراسىمەن اتتىڭ باسىن قويا بەرىپ، قۇيىنداي اعىزىپ بارا جاتقان.
نارازىلىقتىڭ اياعى قارۋلى قاقتىعىسقا اينالدى. ەكى بولىس، ءبىر پيسار ءولتىرىلدى. سپيسوكتار ورتەلىپ، پوچتا بەكەتتەرى تالقاندالدى. ۋەزدەگى سەگىز بولىستان شىققان كوتەرىلىسشىلەر ءۇش توپقا ءبولىنىپ ۇلكەن اسكەر قۇرادى. كۇزدىڭ ورتاسىندا ۇلى ساردار ون بەس مىڭ قولمەن دۋاندى قورشادى. ودان كەيىن تاقىر كول، دوڭىزقوپا، دوڭعالاق بويىندا اسا قاتتى قىرعىن سوعىس بولدى. بۇل ءبىر ازاماتقا جەلىك بىتكەن اتى شۋلى كۇندەر ەدى–اۋ... سول كۇندەر كەيىن ءتىرى قالعان ساربازدارعا ۇلكەن اتاق–داڭق اكەلدى. ەل اۋزىنا اڭىز، اڭگىمە تارادى. اقىندار ماداقتاپ جىرعا قوستى. سولاردىڭ ءبىرى – كارىلىكتەن ۇيقىسى قاشىپ، تاڭعى ەلەڭ–الاڭدا ايشالىق بولعان ادامشا وزەن بويلاپ، قولىن ارتىنا ۇستاپ، اناۋ كەتىپ بارا جاتقان بىرماعامبەتتىڭ اسقارى.
سوۆەت جىلدارى اسقار ۇكىمەت شارۋاسىنا دا ءبىراز ارالاستى. ويتكەنى كوز كورگەندەر اراسىندا بۇلاردىڭ بەدەلى ءالى زور ەدى. ءبىراق بەيبىت ءومىر باياعى قاندى تورسىققا قۇيىپ جۇرەتىن سوعىس كەزىنەن قيىن بولماسا، وڭاي سوقپادى. ءتىپتى سول بەيبىت كۇنىڭنىڭ قالتارىس – قۋىسى، ايلا–شارعىسى كوپتەۋ دە شىعار. تۋراشىلدىق، ورلىك، بەتكە ايتار باتىر مىنەز قولدانۋدان شىعىپ قالعان ەسكى قارۋ سەكىلدى ەشكىمگە قاجەت بولماي قالدى. الدە اسقاردىڭ وزىنە سولاي كورىندى مە ەكەن؟ كەيىنگى تىرلىكتىڭ يكەمىنە يىلە الماي، باياعى كەۋدەمەن بوسقا ارانداعان ادام قۇلانباي باتىر بولدى. وزىنە قامشى ۇيىرگەن ميليسيانى ءولىمشى قىلىپ ساباپ، جاۋاپقا«تارتىلىپ، ودان كەيىن تۇرمەدەن قاشىپ، باندىلارعا قوسىلىپ، اقىرى ولىگى دالادا قالدى. جارىقتىق اسا جاۋ جۇرەك ادام ەدى. اتىس–شابىستىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، قۇمالاق اشاتىن، ناماز وقيتىن. بالاداي اڭقاۋ، اڭعال جان ءوزىن ادەيى ارانداتقان جاۋلاردىڭ قارماعىنا ىلىكتى.
زامان شىركىن جەلدەي ەسىپ ءبىر ورىندا تۇرار ەمەس. كۇندە جاڭالىق، كۇندە وزگەرىس. جاڭا قاۋلى، جاڭا ۇكىم، جاڭا زاڭ. باياعى ءقادىرىن بىلەتىن ۇلكەن اكىمدەر كەتكەن. قىزمەتكە تۇرعان كەيىنگى جاستاردىڭ ءبىرى تانىسا، ءبىرى تانىمايدى. سونىمەن اسەكەڭدەردە ءبىر كەزدەگى ۇلكەن بەدەل جوق. ول از بولعانداي، كەشەگى ءوزى تاربيەلەگەن بالالار ەر جەتىپ، اتقا مىنگەن سوڭ، مۇنىڭ وزىنە دە اۋىز سالىپ ءجۇر.
ارىرەكتە ەسىمبەكتەن بۇرىن تۋعان ەكى ۇل بالاسى قاتارىنان شەشەكتەن ءولىپ، كۇيىكتەن اۋرۋعا ۇشىراپ، دىنگە بەرىلىپ، تاقۋا بولىپ، كوزى تىرىسىندە وزىنە كۇمبەز سالدىرعان. قىش كەسەكتەن ورىلگەن شاعىن مازار جاۋقارانىڭ قىرىنان قارا جول بويىنداعى وتكىنشىگە الىستان–اق كوزگە شالىنادى. جەر شاماسىن ءسوز قىلعان جولاۋشى وسى كۇنى «اسقاردىڭ كۇمبەزىنەن ءارى اسقاسىن» نەمەسە «اسقاردىڭ كۇمبەزىنە جەتە بەرە» دەپ جول ءجۇرىستىڭ ولشەمى قىلىپ اڭگىمە ايتار ەدى. كەيىنگى جاستار ول اسقاردىڭ قاي اسقار ەكەنىن دە ايىرىپ جاتقان جوق. اشەيىن جەر اتى سەكىلدى. ءبىراق سول كۇمبەز بۇعان كەيىن بالە بوپ جابىستى. اۋىلدىڭ نازار سەكىلدى بەلسەندىلەرى مۇڭى قوجا–مولدالاردىڭ قاتارىنا قوساتىن كورىنەدى. الگى مولادان، ايتەۋىر، ۇكىمەتكە قارسى بىردەڭە كورەتىن سەكىلدى.
اسەكەڭ وتە سابىرلى ادام عوي. سونىڭ ءبىرىن سىرتقا بىلدىرمەيدى. بىلدىرمەگەن سوڭ، ىشتەي ۇگىتىلىپ، وي مەڭدەپ، ۇيقى قاشادى.
* * *
— تەنتەكجان–اۋ، امانسىڭ با؟ – دەپ سامبىرلاپ، كەزەك–كەزەك ەكى بەتىنەن، ماڭدايىنان ءسۇيدى دە، ەندى قاي جەرىنەن سۇيسەم ەكەن دەگەندەي جۇزىنە ۇڭىلە قاراپ تۇرىپ قالدى. – كەشە اپاما كىرىپ شىققاندا، ءتۇس كورىپ ءجۇرمىن، كەلىپ قالار دەپ وتىر ەدى. اپامنىڭ ءتۇسى قاتە كەتپەيدى عوي، ءومىرى...
اسەكەڭ، الدىمەن ۇلكەن شاھاردىڭ جاڭالىعىن، سودان كەيىن اۋدانداعى جەكجاتتاردىڭ قال–جاعدايىن سۇرادى. بايتەننىڭ اۋدان باسشىسىنا كىرگەنىن، وسىنداعى مۇعالىمدىك قىزمەتكە قاعاز الا كەلگەنىن ەستىگەندە: «بارەكەلدى، قايىرلى بولسىن!» – دەپ ريزاشىلىق ءبىلدىردى.
— نەگە جۇدەۋسىڭ؟ – دەدى بايتەنگە كوز توقتاتىپ. – اۋىرعان جوقسىڭ با؟
— جوق، – دەدى بايتەن كۇلىپ. – قالانىڭ كۇيى وسى عوي.
— وقۋ دەگەن بالە عوي ءوزى، – دەپ قارا دومالاق شال وقۋدىڭ ازارىن كورىپ قالعان ادامداي تىجىرىنىپ قويدى. – قاعازعا قاراپ سارىلۋ دەگەن دەنساۋلىقتى شىداتا ما؟.. بايانتاڭات ەرەجەپتىڭ بالاسى وقۋ وقيمىن دەپ، اقىرىندا قۇرت اۋرۋ بولعان جوق پا...
ۇزاققا سوزىلعان اماندىق سايابىرلاعان ءبىر تۇستا اسقار:
— اۋ، بيكەن، سەن ەندى شارۋاشىلىققا كىرىس، – دەدى ايەلىنە.
بيكەن اڭتارىلىپ:
— كوتەك، ماعان نە جوق! ءتىپتى جايلاسىپ وتىرىپ اپپىن عوي، شىعار مەنەن نەشە ءتۇرلى، – دەپ وزىنە–ءوزى تاڭ قالىپ، باسىنداعى جاۋلىعىن جوندەگەن كۇيى ۇيدەن اسىعىس شىعا جونەلدى.'
— سەن بىلاي قىل، بايتەن، – دەدى اسقار توردە وتىرعان قارا دومالاق شالدى كوزىمەن كورسەتىپ. – مىناۋ وتىرعان – باياعى مولدانىڭ تۇقىمى ورازماعامبەت قوي...
— تەك، ويباي!.. – دەپ قارا دومالاق شال ورنىنان ىرشىپ ءتۇستى. – قايداعى تۇقىم؟!..
— جارايدى ەندى، قورىقپاي–اق قوي، – دەدى اسقار كۇلىپ، – ۇكىمەتتىڭ دىنگە دەگەن قىسپاعى جوق كورىنەدى عوي. نەمەنەگە ات–تونىڭدى الا قاشاسىڭ؟
— ويباي–اۋ، الا قاشپاعاندا... وسپان قوجادان ارۋاقتى كىم بار ەدى؟ سونىڭ ءوزىن تۇرمەگە سالعان جوق پا؟!
— تۇرمەگە سالسا، ەلدى الداعان، جەگەن شىعار، وتىرىك ەمدەگەن شىعار... قۇدايعا نەگە سەنەسىڭ دەپ سالماعان بولار. جارايدى، اڭگىمە وندا ەمەس. سەن بىلاي قىل، قالقاسى، – دەدى بايتەنگە قاراپ. – ەلدە بولماعانىڭا قانشا ۋاقىت؟ ودان بەرى ءار ءتۇرلى وزگەرىستەر بولدى. شەتىنەگەن كىسىلەر بار. بارىنەن دە قيىنى ولىكتەر جولى. سولارعا كىرىپ، كوڭىل ايتىپ شىعۋ كەرەك. سودان كەيىن قايدا جۇرسەڭ دە، ءجۇزىڭ جارقىن جۇرەدى. مىنا ورازماعامبەت دۇعا قىلدى، ۇيات قوي ايتپەسە... شاي قايناعانشا ءسويتىپ بارىپ كەلىڭدەر.
بايتەن مەن ورازماعامبەت ءبىر–ءبىر كەسەدەن قىمىز ءىشىپ، سىرتقا شىقتى.
— جۇرت كوزىنە تۇسپەي، اۋىل شەتىنەن باستايىق، – دەپ ورازماعامبەت وزەن جاعاسىنا قاراي ءجۇردى.
شايتانكوڭنىڭ تۇسىندا سۋاتقا جاقىن تىگىلگەن قاراشا ۇيگە تاقاي بەرگەندە، داۋىس قىلعان ايەلدىڭ زارلى ءۇنى شىقتى.
— مىناۋ الگى اڭشى قۇسايىننىڭ ءۇيى عوي، – دەپ ورازماعامبەت بەلىنە تايانىپ كەلە جاتقان تاياعىمەن جول كورسەتتى. – سيىرعا باقتاشى بولاتىن. بىلتىر جازدا مالعا تيگەن ۇرىلار ءتۇن ىشىندە ايەلى ەكەۋىن سوققىعا جىققان. ءوزى كوپ ۇزاماي ءولىپ كەتتى، ايەلى سودان جاتقان، كوكتەمنىڭ اياعىندا قايتىس بولدى.
— كىمدەر ەكەن؟
— قايسىسى؟
— ولتىرگەندەر كىمدەر دەيمىن؟
— كىم بىلگەن، جۇرت وسى بايلار جاعىنان كورەدى. – ورازماعامبەت جان–جاعىنا الاقتاي قاراپ، موينىن سوزا، جاقىنداپ: – وسى ءداۋىتبايلاردىڭ قاتىسى بار دەيدى، قۇداي ساقتاي گور! – دەپ وزىنەن–ءوزى شوشىنا سىبىرلادى. – بالاسى قارامەرگەندى بايقاپ قاپتى الگى قاتىنى.
بايتەن «ايەلى دە قايتىس بولسا، سوندا جىلاپ جاتقان كىم» دەپ ويلانىپ كەلە جاتقان. ۇيگە كىرگەندە كوردى: ون ەكى–ون ءۇش جاسار كىشكەنتاي قىز قارا ورامالمەن بەتىن بۇركەپ، بەلىن تايانىپ، كەرەگەگە قاراپ، داۋىس قىلىپ وتىر ەكەن.
— ايدىك پىسىق! قالاي زارلايدى! – دەپ سىبىرلادى ورازماعامبەت قىزدىڭ داۋىس قىلعانىنا ريزا بولىپ.
بايتەن قۇسايىندى جاقسى بىلەتىن. زور تۇلعالى، قوڭقاق مۇرىن، ۇلكەنمەن دە، كىشىمەن دە ويناي بەرەتىن ءازىلقوي، اق جارقىن جىگىت ەدى. مىناۋ وتىرعان قاي قىزى ەكەنى ەسىندە جوق. «مەنى تانىپ جىلاپ وتىرعانى – اۋ»، – دەدى ىشىنەن كوزىنە كەلىپ قالعان جاستى سەزدىرمەي، تومەن قاراپ.
ورازماعامبەت قۇران وقىدى.
— شىراعىم، جىلاما، – دەدى قۇران وقىلىپ بىتكەن سوڭ، قايتا سىڭسي باستاعان قىزعا باسۋ ايتىپ. – بالالاردىڭ ۇلكەنى ءوزىڭسىڭ. سەن جىلاي بەرگەندە، قالعاندارى قايتپەك. سابىر قىل، شىراعىم.
بايتەن كوزىنىڭ استىمەن قىزعا قاراپ ەدى، بويىنىڭ كىشكەنتايلىعى بولماسا، تۇرىندە بالالىقتىڭ نىشانى دا جوق، وسپەي قالعان ۇلكەن ادام سەكىلدى.
كەلەسى كىرگەن ۇيلەرى ولمەستىكى ەكەن. شەشەسى قىستا توقسانعا كەلىپ قايتىس بولىپتى. ءىشى جيھازعا تولى التى قانات كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە شار ايناعا قاراپ، ۇستارامەن مۇرتىن باسىپ وتىرعان ولمەس بۇلاردى بايقاماي، اۋزىن جالعاستىرا بەرگەن. ورازماعامبەت اندەتىپ ايات وقي جونەلگەندە عانا شوشىپ كەتىپ، ۇستاراسىن تاستاي سالىپ، مولداسوقىنىپ وتىردى. اقشىل سۇلۋ جۇزىنەن ءالى نۇر تايماعان. ادامعا جۇمساق قارايتىن ۇلكەن قوي كوزدەرى ويلى، كەڭ ماڭدايى ءىرى كەسەك مىنەزدى ادامنىڭ كەسكىنىن تانىتقانداي. ءبىراق ءجىتى قاراعان ادام وسىناۋ كەلىستى كەلبەت پەن ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرما بارىن، ول ءۇشىن ءبارى دە باس پايدانىڭ قامىنا، ءتىپتى سىرتقى كوركى دە سول ءۇشىن ساۋداعا تۇسەتىن بۇيىم سەكىلدى سەزبەي قالماس ەدى.
— مىنا بالا مىرزابەك مارقۇمنىڭ وقۋداعى ۇلى عوي. ءبىتىرىپ كەلىپتى. ولىكتەرگە كىرىپ شىعايىن دەگەن سوڭ، ەرىپ شىعىپ ەدىم، – دەدى ورازماعامبەت سالەم–ساۋقات، كوڭىل ايتۋ بىتكەن كەزدە. — وسى جاڭا كەلدى. اسقاردىكىندە وتىر ەم...
— ە، بارەكەلدى، – دەدى ولمەس بايتەنگە قولىن ۇسىنىپ. — يا، دەن – قارىڭ ساۋ ما؟.. راقمەت، ەلەپ كەلگەنىڭە! ءوسىپ وركەندەي بەرىڭدەر. قانداي وقۋ بىتىرگەنىڭ؟
— مۇعالىمدىك.
— بارەكەلدى، قايىرلى بولسىن، شىراعىم! – دەدى پايدانىڭ ءيىسىن سەزگەن ساۋداگەردەي ەلپىلدەپ. — اينالايىن ۇكىمەت جەتكىزدى عوي! ازاماتتار وقىپ كەلىپ، ەل باسقارىپ جاتىر. جەتكىزگەن دەگەن وسى ەمەس پە؟ باياعى كەز بولسا، نە وقۋ جوق، نە توقۋ جوق، جۇرمەس پە ەدىك مالدىڭ سوڭىندا؟ انادا كازيتتى وقىپ وتىرسام، جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ جايلى قالاي جاقسى جازعان. جۇرت اناۋ دەيدى، مىناۋ دەيدى – ۇكىمەت دانىشپان عوي!.. سولاي ەمەس پە، ورەكە!
— ارينە، ارينە، ءسوز بار ما؟ – دەپ قىبىجىقتادى ورازماعامبەت ولمەستىڭ كولگىرسىگەن سوزىنەن قىسىلعانداي بولىپ.
— مىرزابەكتىڭ ۇلى بولساڭ بوتەندىگىڭ جوق، شىراعىم، – دەدى ولمەس سازدى قوڭىر ۇنمەن. – سەندەر – مامبەت، ءبىز – داۋرەنبەك. باياعىدا ءبىر اتالارىڭ بالاسى بولماي، «قۋ باس» دەگەن ءسوز ەستىپ، ەلدەن قاشقاندا، سوڭىنان قۋىپ بارىپ، جاڭا تۋىپ جاتقان قىزىن قۇداي الدىندا سۇراۋسىز دەپ شاراناسىمەن باۋىرىنا سالىپ بەرگەن ءبىزدىڭ اتامىز ەكەن.
جالپاق بەت سارى ايەل شارا كوتەرىپ كىرىپ، سىرلى توستاعاندارعا قىمىز قۇيدى. قىمىز ۇستىندە ولمەس باياعىدا اشتىق جىلى جاربيىقتا وتىرعاندا ۇيلەرىنە بايتەننىڭ اكەسى مىرزابەك كەلىپ، ءبىر جەتى بولىپ كەتكەنىن اڭگىمەلەدى.
ولمەستىكىنەن شىققان سوڭ، بايتەن مەن ورازماعامبەت كوپەننىڭ كوكتەمدە قايتىس بولعان جالعىز بالاسى قۋاندىقتىڭ ورنىنا كىرىپ شىقتى. قۋاندىق بايتەن شامالاس بولاتىن. وزدەرىنىڭ جاقىن اعايىنى ءامىر دەگەن كىسى ۇرىپ ءولتىرىپتى. كوپەننىڭ تۋعان ءىنىسى ايبەك ۋەزدە دارىگەر بولاتىن. ونىڭ الدىندا ءامىر ادام ءولتىرىپ سوتتالاتىن بولعاندا، ايبەك. اعايىندىق قىلىپ، دەنى ساۋ ەمەس دەگەن قاعاز اپەرىپ، امان الىپ قالعان ەكەن. وسى جولى ءوزى بەرگەن سول قاعاز الدىنان شىعىپ، امىرگە تۇك ىستەي الماسا كەرەك. ايبەك بارماعىن تىستەپ: «ءوز ءىنىمدى ءولتىردىم – اۋ!» – دەپ وكىنىپتى دەيدى.
ءۇي ماڭى ابىر–سابىر. ەكى قازان قاتار اسىلىپ، ول دا جەتپەي، سەرەڭدەگەن بىرەۋ ايەلدەرمەن قىلجاقتاسىپ، جەر – وشاق قازىپ جاتىر. اۋىلدىڭ ءبىرسىپىرا ادامى جينالىپ قالىپتى. ءبارى دە ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندەگى توسەنىشكە جايعاسقان. الدەكىم جۇرت ەستىسىن دەگەندەي داۋسىن كوتەرىپ:
— ءىنىسى وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەندە ءبىزدىڭ اسقار سەكىلدى تاي سويىپ، وسىنداي قۇدايى قىلعان قايسىڭ بارسىڭ؟ ءاي، جامان مىرزابولاتتار، ساراڭسىڭدار عوي... قۇداي داۋلەتتى بەردى، ءبىراق كوڭىل تار عوي، كوڭىلدى تارعىپ قويعاسىن قايتەسىڭ، – دەپ ناعاشى – جيەندىك قىلىپ، بەت اۋزى ءبىر ۋىس كىشكەنتاي قارا شالدى قاجاپ وتىر.
قارا شال سوزگە شورقاق بولۋ كەرەك:
— ءاي، تيىش وتىر، تيىش وتىر، تاياق جەرسىڭ، تيىش وتىر... – دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپايدى.
الدەبىر جاس كەلىنشەك ۇيگە تاقاپ كەلىپ، وتىرعان كىسىلەرگە ءبىر تىزەرلەي سالەم بەردى. جۇرتتىڭ ءبارى جۇندەپ وتىرعان الگى مومىن شال:
— كوپ جاسا، شىراعىم، ۇل تاپ، – دەپ باتا بەرىپ ەدى، ەكىنشى بىرەۋى:
— وۋ؛ الجىعان شال – اۋ، كىمگە باتا بەرىپ جاتىرسىڭ؟ – دەپ تاعى دا باس سالدى. – ول كەلىنىڭ ەمەس، قىزىڭ عوي، بەيسەنبايدىڭ قىزى، ۇل تابى نەسى – ەي، مىنانىڭ؟..
شال كوزى باقىرايىپ:
— ءا! نە دەيدى؟ – دەي بەردى ساسقالاقتاپ. – قاپ! ءا! ءقازىر كوزىم كورمەيدى. وسى وتىرعاندا اناۋ وتىرعانداردى شىرامىتا المايمىن.
جۇرتتىڭ ءبارى قىران–توپان كۇلكىگە باتتى.
— «كۇلسەڭ، كارىگە كۇل» دەگەن، – دەدى الدەكىم جۋىپ–شايىپ.
ەكىندى كەزىندە شوپتەن ەسىمبەك تە ورالدى. بايتەندى كورىپ، انادايدان ارسالاڭداپ ۇمتىلعاندا: «ال كورەيىك، ەكەۋى قالاي امانداسار ەكەن»، – دەستى ەرىگىپ وتىرعان جۇرت كەۋ–كەۋلەپ. ەسىمبەك بايتەننىڭ بەتىنەن سۇيگەندە: «وي، بارەكەلدى، ەكى جاس بولسا دا ۇلكەن عوي، اعاسى ەمەس پە»، – دەپ ريزا بوپ دابىرلاسىپ قالدى.
ءبىر توپ كەمپىر بايتەننىڭ كىشكەنتاي كەزىن ەسكە الدى.
— باياعىدا ساربۇلاقتا وتىرعاندا، وندا ءتىپتى كىشكەنتاي عوي، – دەپ باستادى كوزى سىعىرايعان بۇيرەك بەت كەمپىر. – بايتەنجان ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ، قازانداعى سۇتكە ءتۇسىپ كەتىپ، قولى، قارنى، شۇمەتەگى كۇيىپ قالىپ...
— قاپ، مىناۋ ءبۇلدىردى – اۋ، الجىعان كەمپىر، – دەدى شالداردىڭ ءبىرى كەيىپ. – تاستا، قايداعىنى شىعارماي! ۇيات ەمەس پە، داپ–دارداي جىگىتتى...
— ە، نەمەنە؟ – دەدى كەمپىر قارسىلاسىپ. – ماعان ءالى بالا...
اسقاردىڭ جايشىلىقتا دا كىسىدەن بوسامايتىن كيىز ءۇيى كەشكە قاراي ادامعا لىق تولدى. اسەكەڭ پالەنشە قايدا، تۇگەنشە قايدامەن شاقىرۋشى بالالاردىڭ مازاسىن الۋدا.
اقىرى:
— وۋ، شاقار قايدا، شاقار؟ – دەگەندە وتىرعان جۇرت قىران–توپان كۇلدى.
— اپىراي، اسەكە، ءسىز دە مىرزاعازى سەكىلدى ەلپىلدەي بەرەدى ەكەنسىز. شاقار كىمگە كەرەك؟ كەلسە كەلەر، كەلمەسە قويار...
— شاقاردى دا ادام ىزدەيتىن بولعانى – اۋ.
— ويباي، شاقارىڭ سۇمدىق ۇرى ەكەن، – دەدى جاستاردىڭ ءبىرى تاڭىرقاعان ۇنمەن.
— سونى جاڭا ءبىلىپ ءجۇرسىڭ بە؟
— انادا قۇدالارىمىز كەلگەندە ۇلكەن كىسى عوي دەپ ۇيگە شاقىرمايىن با؟ قوناعاسىمىزدى ءىشىپ، كيىتكە كەلگەن كيىمىمىزدەن الىپ، كەتەرىندە باس قۇدامىزدىڭ قۇندىز بوركىن ۇرلاپ اكەتىپتى. سودان ساڭكىنى سالدىم – اۋ ءبىر... اقىرى نە بولدى دەيسىڭ عوي؟ ۇيىنەن قۇندىز بورىكتىڭ سىرتىنداعى، ودان بۇرىن ۇرلانعان ءبىر توپ زاتىمدى تاپتىم.
— ويباي، سۇراما، ودان ءبارى دە شىعادى. قۇداي سۇيەر قىلىعى جوق. ادامنىڭ جەكسۇرىنى عوي. وندايلاردى ەلدەن قۋۋ كەرەك.
— اۋ، قويىڭدار، – دەپ باسۋ ايتتى اسقار. — قايتەسىڭدەر ونى، جۇرە بەرسىن، بەيشارا ادام.
— اپىر–اي، اسەكە، ءسىزدىڭ – اق جاقسىعا، جامانعا دا باسالقىڭىز بىتپەيدى ەكەن، – دەدى توردە وتىرعان اۋىلناي شىن كەيىگەندەي بولىپ.
— شىراقتارىم – اۋ، شاقار قانشا جامان بولعانمەن، اتادان قالعان جالعىز ەدى، – دەدى اسقار بەيبىت ۇنمەن. — انا شاڭىراقتى قۇلاتپاي ۇستاپ وتىرعان سول عوي. ارتىندا بالالارى بار. ولار ءوسىپ ەر جەتپەي مە؟! «جاقسىدان جامان تۋار ءبىر اياق اسقا العىسىز، جاماننان جاقسى تۋار ادام ايتسا، نانعىسىز» دەگەن.، بالالارىنىڭ ۇلكەن ازامات بولماسىنا كىم كەپىل؟ شاقاردىڭ ۇرلىعى وزىمەن كەتسىن، ءبىراق شاڭىراقتى ۇستاپ وتىر، سونىسىنا راحمەت.
— شىنىندا دا، سولاي–اۋ، – دەدى الدەكىم توپ ىشىنەن كۇبىرلەپ.
شاي ۇستىندە ۇيگە سەڭسەڭ بوركى كوزىنە تۇسكەن، ۇستىندە جىرتىق شاپان، بەت–اۋزىن ءاجىم باسقان، سيرەك ساقالدى، جالاڭ اياق، قايىرشى پىشىندەس ءبىر ادام كىردى. ءوزىنىڭ البا–جۇلبا تۇرىنەن قىسىلدى ما، الدەكىمدەردىڭ «جوعارى شىق» دەگەنىنە قاراماستان، بوساعاداعى جىندى قامزانىڭ قاسىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. اياعىنىڭ استىنان باسقانى كورمەيتىن سەكىلدى – باسىن كوتەرمەيدى. ءۇي يەسىنىڭ: «اۋ، توقان، امانسىڭ با، اۋىلدا ما ەدىڭ»، – دەگەن سوزىنە دە جاۋاپ بەرگەن جوق. وعان نەگە جاۋاپ بەرمەدىڭ دەپ رەنجىگەن دە ەشكىم بولمادى.
— ءوزى دۇنيەدە قىرسىق، – دەپ اڭگىرلەدى ساعيدوللا مالدى اڭگىمە قىلعاندا توقاندى قولىمەن كورسەتىپ. – ايتقان سوزىنە جاۋاپ الا المايسىڭ. نانباساڭ، قاراڭدار... توقان، ءاي توقان، توقان دەيمىن...
توقان جاۋاپ بەرمەدى.
— انە، كوردىڭ بە؟
— قوي ەندى، – دەدى توردە وتىرعان بوتباي ساعيدوللاعا ۇرسىپ. — باسقا ءسوزىڭ تاۋسىلىپ قالدى ما، نەڭ بار وندا؟ – سودان كەيىن شايىنان ءبىر ۇرتتاپ، جانىنداعى سۇيىندىككە قاراپ. — ول ءبىر ءعارىپ، بەيشارا ادام، ايەل جوق، بالا جوق، قۇداي باسقا سالعاسىن قايتسىن، – دەدى داۋسىن اقىرىنداتىپ.
— شىنىندا دا، جۇمباق جان، – دەدى سۇيىندىك تە باياۋ ۇنمەن بۇعا سويلەپ. — ەشكىممەن ارالاسپايدى، سويلەسپەيدى. ءوزىنىڭ قايدان كەلگەنىن دە ەشكىم بىلمەيدى.
— ايتەۋىر، بەينەتقور كىسى. كوكتەمدە بوگەتتى بەكىتكەندە وسىدان ۇلكەڭ ەڭبەك ەتكەن ەشكىم بولعان جوق. تاستاي سۋدا، شىركىن–اي، جالاڭ اياق ءجۇردى – اۋ! ولەرمەن ەكەن.
توقان ءوزى جايلى ايتىلىپ جاتقان اڭگىمەگە تۇسىنبەيتىندەي، تومەن قاراپ وتىرىپ، ەكى–ءۇش كەسە شاي ءىشتى دە، الدىنداعى مايلى باۋىرساقتان قالتاسىنا قوس ۋىستاي سالىپ الىپ، جۇرتتىڭ «وتىر» دەگەنىنە قاراماستان:
— اللا ريزا بولسىن! – دەپ شىعىپ كەتتى.
— الگى رەنجىپ كەتتى–اۋ! – دەدى اسقار قىنجىلىپ.
— ويباي، اسەكە، تەككە اۋرە بولماڭىز، – دەدى ساعيدوللا. — مەن بىلەم عوي ونى. ءوزىنىڭ ادەتى وسى. ەكى كەسە شاي ىشكەن سوڭ، بايلاساڭ، وتىرمايدى.
وسى كەزدە قايداعى – جايداعىنى قوزعاماسا، وتىرا المايتىن كۇندەربەك:
— توقان كەزىندە باي بولىپتى دەيدى عوي، – دەدى تاقياسىن قوزعاپ قويىپ.
كۇندەربەكتىڭ جىمىسقى قالجىڭىنا ۇيرەنىپ قالعاندار الگى ءسوزدى مازاق ەكەن دەپ دۋ كۇلدى.
— ازىلدەن تىس، – دەدى ول جان–جاعىنا رەنجىگەندەي تۇرمەن قاراپ. — مەن ەستىگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. كادىمگى قۇل ۇستاعان باي بولىپتى دەيدى.
— كەتشى، – دەدى سەلكىلدەي كۇلگەن ساعيدوللا قولىن سىلتەپ. — وتىرىك ايتپاساڭ، ءىشىڭ جارىلا ما؟ قايداعى باي، قايداعى قۇل؟ توقان باي دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىنا دا تۇسىنبەيدى.
كۇندەربەكتىڭ «دەپتى – مىس» ءسوزى دالادا قالدى.
توقاننىڭ ارقا بويىنداعى اقشامەن ساماۋرىن قايناتقان اسا ءىرى بايلاردىڭ ءبىرى بولعانىڭ، 1916 جىلى ۇكىمەت مۇشەلىگىنە سايلانعانىن، ۇلى كونفەسكەگە ءبىرىنشى ىلىگىپ، وسى ايماققا جەر اۋىپ كەلگەنىن ەشكىم بىلگىسى كەلمەدى.
بوتباي قويۋ شايدى راقاتتانا ۇرتتاپ قويىپ، استىق نالوگىنان قالاي قۇتىلعانىن الا تايىنشاسىن قانشا پۇت استىققا ايىرباستاعانىن اڭگىمە قىلدى. نالوگ بۇل كۇندە اقشوقى بويىندا اركىمنىڭ كوكەيىنەن كەتپەيتىن ءبىر–ءبىر شارۋاسىنا اينالعان. ول جايلى اڭگىمەگە ارالاسپايتىن ادام جوق.
جاقىندا عانا جاربوگەتتەگى قايىندارىنا بارىپ كەلگەن قالىباي:
— نالوكتى تاعى دا كوبەيتەتىن كورىنەدى، – دەدى جانىندا وتىرعاندارعا قۇپيالاپ.
— مىناۋ تاعى نەنى شىعاردى؟
— تۇك تە شىعارىپ وتىرعام جوق، – دەدى قالىباي. — سەنبەسەڭ، ويداعى ەلگە بارىپ كەل. يت تەرىسى مەن مىسىق تەرىسىن تاپسىرۋ كەرەك كورىنەدى.
— تەك!
— ونى قايدان تابامىز؟
قالىباي اياق استىنان كەرگىپ، الگىنىڭ ءبارى وزىنە تولەنەتىندەي:
— وندا مەنىڭ شارۋام جوق، – دەدى باسىن شايقاپ. — ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ.
العاشقى اڭگىمەدە قولداۋ تابا الماعان كۇندەربەك تاقياسىن جىلجىتىپ قويىپ:
— جىلان تەرىسى مەن اق ساعىزعا دا جوسپار بار كورىنەدى، – دەدى كوزى كۇلىمدەپ.
— كەت ءارى!
— جىلان اسىراپ وتىرعان بىرەۋ بارداي...
— ەندىگى جەتپەي تۇرعانى ساعىز تەرىپ قاڭعىپ كەتۋ ەدى.
— و، قويشى، ءتايىرى، – دەپ شايكەمەل كۇلىپ جىبەردى. — وسى–اق قىلجاقتاماسا، جۇرە المايدى.
— كۇندەربەكتى سويلەتىپ قويساڭ ودان دا سوراقىسىن شىعارادى.
— كومۋنا قۇرىلاتىن بوپتى دەگەن نە ءسوز؟
— ول راس.
مال مۇلىك، ءتۇپ–تۇگەل ورتاعا تۇسەدى دەيدى. تاماقتى ءبىر جەردەن ىشەتىن كورىنەدى.
— اۋ، ارتەل بولىپ كورىپ ەك قوي. جيعان–تەرگەنىمىز ءتۇپ–تۇگەل ورتاعا تۇسپەيتىن شىعار.
— تۇسكەندە قانداي، ەشتەڭە دە قالمايدى.
— نەگە قالمايدى؟
— قالمايدى.
— نەگە، ءباتىر – اۋ؟
— قالمايدى.
— نەگە، ءباتىر – اۋ؟
— قالمايدى! – قالىبايدىكى تەككە ەرەگىس بولىپ شىقتى، كىم نە دەسە دە، «قالمايدىدان» باسقا ءسوز ايتپادى.
— «اعا، شاي الىڭىز»، – دەگەن كەسە تاسۋشى بالاعا دا:
— قالمايدى! – دەپ جەكىپ تاستادى.
كۇندەربەك تاعى دا ميىعىنان جىميىپ، تاقياسىن ءبىر قوزعاپ قويىپ:
— قالىبايدىڭ وبالى نە، ەستىگەنىن ايتىپ وتىر، – دەدى بايسالدى ۇنمەن. — ەستىگەنىڭدى ايتا بەرسەڭ، ودان دا سوراقىسى بار. – كۇندەربەك جانىندا وتىرعان ەرباتىردىڭ قۇلاعىنا بىردەڭە دەپ سىبىرلاپ ەدى، اناۋ ۇرىككەن جىلقىداي شوشىنىپ، «سۇمدىق – اي» دەپ، جاعاسىن ۇستاپ، وزىمەن–ءوزى الەك بولىپ كەتتى.
— Ay، مىناعان نە ىستەپ قويدىڭ، ايتساڭشى بارىمىزگە، – دەگەن جۇرتقا كۇندەربەك قاشىرتىپ:.
— قوي، جاي اڭگىمە بولۋ كەرەك، جاستار وتىر، ىڭعايسىز بولار، – دەپ جولاتپادى. جۇرت قىستاپ بولماعان سوڭ، تاعى بىرەۋىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ ەدى، ول الدىڭعىدان دا جامان شورشىپ، جالعىز ءوزى ۋ–شۋ بولىپ، ەلدى اڭ–تاڭ قىلدى.
اقىرى ابدەن ىنتىققان جۇرت كۇندەربەككە قۇپياسىن ايتقىزباسقا قويمادى.
كۇندەربەك ميىعىنان جىميعانىن قويىپ:
— ايەلدەردى دە ورتاعا سالادى ەكەن دەگەن سىبىس بار كورىنەدى، – دەدى ءتۇسىن سۋىتىپ. – ايتەۋىر، وتىرىك بولعاي.
— بوس ءسوز! – دەدى قاتار وتىرعان قاراتاي قولىن سىلتەپ. — اشەيىن وسەك تاراتىپ جۇرگەندەردىڭ ءسوزى.
اڭگىمەنى توردە وتىرعانداردىڭ دا قۇلاعى شالدى.
— ءاي، كۇندەربەك! – دەپ اۋىلناي شاڭق ەتتى. – دوعار اناداعى ءسوزىڭدى! ەلگە تەرىس ۇگىت تاراتقانىڭ ءۇشىن، نە بولاتىنىڭدى بىلەسىڭ بە، ا؟ اياعىڭ كوكتەن كەلەدى.
ءۇي ءىشى ءبىر ءسات تىم–تىرىس بولدى. كەنەت بوساعادا وتىرعان شۇبار بەت قوتىر:
— اكەڭنىڭ كورى، نە بوسا، و بوسىن، قاتىن ورتاق بولسا ەكەن، – دەدى باسىنداعى تەرى تۇماعىن الدىنا اتىپ ۇرىپ.
— وي، نايساپ! – دەگەن بوتبايدىڭ ءسوزىن جۇرتتىڭ كۇلكىسى كومىپ كەتتى.
— قوتىردىڭ نەسى كەتىپ بارا جاتىر.
— قايتسىن ەندى...
— قاتىن كەرەك بولسا، ەندى تەزىرەك كولحوزعا كىر.
— ال، نەمەنە، مەن ادام ەمەسپىن بە؟ – دەپ قوتىر وزەۋرەپ شىعا كەلدى. — مەن دە اداممىن. ماعان دا قاتىن كەرەك.
قوتىر ءومىر بويى كىسى ەسىگىندە جۇرگەن جالعىز باستى جالشى. اكەسى دە، اكەسىنىڭ اكەسى دە جالشى بولعان دەسەدى. اتىنىڭ كىم ەكەنىن ءقازىر ءوزى دە بىلمەيدى. بەتىندەگى قوراسان داعىنا قاراپ، جۇرتتىڭ ءبارى قوتىر دەپ كەتكەن. وتىزدىڭ تولىق ىشىنە ەنگەن، سىعىرايعان شەگىركوزدى، مۇرنى باتىڭقى، الاسا كىسى. بەت اۋزىندا ەمگە تۇك جوق، تەك ەكى قۇلاعىنان ەربيىپ شىعىپ تۇرعان ەرسى جۇندەر ادامنىڭ ەرىكسىز كۇلكىسىن كەلتىرگەندەي. قوتىردىڭ كەلەكە، مازاققا ەتى ۇيرەنگەن – ىرجيىپ كۇلەدى دە قويادى.
جۇرت ءبىر–بىرىنە باسۋ ايتىپ جاتىر.
— ءاي، قويىڭدار ەندى.
— Ay، كىم، سەن قويشى، سەن قويساڭ قويادى ول دا...
ءبىراق ەشكىم قويمادى. اركىم قوتىردى ءوز ايەلىنىڭ جانىنان كورگەندەي، جان–جاقتان جابىلىپ، اراداي تالادى.
— و، الباستى، ءماجنۇن...
— جىندى.
— جارىمەس.
— مىناۋ قۇرتتى – اۋ ءبارىمىزدى...
جۇرت ارەڭ دەگەندە قوتىردان قۇتىلعانداي بولىپ، ساباسىنا تۇسكەن كەزدە، كۇندەربەك باتباقدالا جاقتا بىرەۋدىڭ ءوز قىزىن ۇزاتقانى ءۇشىن، سوتقا تارتىلىپ، تۇرمەدە جاتقانىن ايتىپ، تاعى ءبىر وسەكتىڭ شەتىن شىعاردى.
— وسىنىڭ – اق ويلاپ تاپپايتىن بالەسى جوق. سوندا نەمەنە، قىزىمىزدى ۇيدە وتىرعىزىپ قويۋىمىز كەرەك پە؟ ساندالىپ، انشەيىن... – دەپ قىزىن ۇزاتۋعا دايىندالىپ جۇرگەن مۇقاش كۇندەربەككە دۇرسە قويا بەردى.
— ونى ماعان ايتپا، قىزىڭا ايت، – دەدى كۇندەربەك. — «اكەم زورلاپ ۇزاتتى» دەپ، ارىز بەرگەن قىزدىڭ ءوزى كورىنەدى.
— سوسىن ءقايتىپتى؟
— قايتسىن، اكەسىن تۇرمەگە الىپ، قىزدى سۇيگەنىنە قوسىپتى.
قورقىپ كەتكەن مۇقاش كومەك سۇراعانداي، الاقتاپ جان–جاعىنا قارادى.
— ۇزاتىپ جىبەرگەن جەرىنەن بە؟
— ءيا، ءيا.
— و، حۋداۋاندا.
— «زورلاپ ۇزاتقانى راس شىعار»، «سۇيگەنىنە قوسسا، جامان با»، – دەپ قىزدى جاقتاماق بولعان جاستار جاعىنا تاۋمان اقساقال زەكىپ تاستادى.
— «ءسۇيۋ» دەگەن قايدان شىققان بالە؟ – دەدى ول ماڭايىنا اجىرايا قاراپ. – اتا–انانىڭ ريزاشىلىعىمەن قۇتتى جەرىنە قونۋ دەگەن بار. بالا ءسۇيۋ دەگەن بار. اتاڭ قازاق ءالىمساقتان بەرى وسى سالتپەن كەلە جاتىر. – تاۋمان اقساقال سالىپ جىبەرەتىندەي بولىپ، تاياعىمەن الدىندا وتىرعان ءبىر–ەكى جىگىتتى يىقتارىنان ءتۇرتىپ قالدى. – سەنىڭ دە، سەنىڭ دە اكە–شەشەڭ وسى سالتپەن ءۇي بولعان. نەمەنە سودان ءبىر جەرىڭ قيسىق بوپ تۋدى ما؟ و، نەسى ەي؟..
— ويباي–اۋ، ەندى ماحاببات دەگەن بار ەمەس پە؟ – دەپ قىنجىلدى تاياقپەن تۇرتىلگەننىڭ ءبىرى.
— وي، ماحابباتىڭنىڭ ءىشىن... – دەدى تاۋمان ەرەۋىلدەپ. – ەرتەڭ ءوزىڭ قىز ۇزاتقاندا كورەرمىن، ايتقان ءتىلىڭدى الماي جەرگە قاراتىپ كەتىپ جاتسا. جاڭاعى اقىلى ءبىر تۇتام، ءشوپ جەلكە بەتپاق... نەمەنە ەدى الگى... يا، جاڭاعى ماحابباتىڭنىڭ نە ەكەنىن «بىلە مە ەكەن؟ وي، ادىرەم قال! ادىرەم قال ماحابباتىڭنىڭ ءىشىن...
شايدىڭ داستارقانى جيىلىپ، توردەگىلەر ىرگەدەگى جاستىققا قيسايىپ، اياقتارىن جازا باستاعان كەزدە، بەلگىلى ءانشى ءابدىعاپپار قولىنا دومبىرا الدى.
— وي، بارەكەلدى!
— ءيا، مانادان بەرى بوسقا مىلجىڭداعانشا...
توردە شالقايىپ جاتقاندار باستارىن قايتادان كوتەرىپ الدى.
— انەۋكۇنگى ايتقان ولەڭىڭدى ايتشى، – دەپ شۋلادى جاستار جاعى.
— تەك، قۇداي ساقتاي گور، انەۋگۇنگى دەگەن نە سۇمدىق! – دەپ شوشىنعان بولدى ءابدىعاپپار كوزىن الاق–جۇلاق ەتكىزىپ.
ءابدىعاپپار اتاققا شىققان سايقىمازاق، ءارى ءانشى جىگىت. بىرەۋدىڭ ءسوزىن، بىرەۋدىڭ قيمىلىن سالىپ، كۇلدىرمەسە جۇرە المايدى. كومسومولدار قويعان وتكەن جولعى ويىن–ساۋىقتا ءداۋىتبايدىڭ توقالىمەن ايتىسى دەگەندى ويلاپ تاۋىپ، بۇكىل جۇرتتىڭ ىشەك–سىلەسىن قاتىرىپتى. سوڭىندا ءداۋىتباي بولىپ باقىرىپ جىلاعاندا، تۋعان ءىنىسى ساۋىتباي دا شىداي الماي كۇلىپ جىبەرگەن ەكەن، سودان بەرى ءداۋىتباي: «جۇرتتىڭ الدىندا جەر قىلدىڭ»، – دەپ ىنىسىمەن اراز كورىنەدى.
ءابدىعاپپار دومبىرانى بەزىلدەتىپ ءبىر شاما وتىردى دا، شاناعىن ءبىر–ەكى شەرتىپ – شەرتىپ جىبەرىپ، تەرمەگە باستى.
«قۋ دۇنيە، كەلەرىڭدە بۇلاقتايسىڭ.
سىرعىعان كەتەرىڭدە سىناپتايسىڭ،
جانىنا جاقسىلاردىڭ ايالداماي،
پا، شىركىن، قايدا بارىپ تۇراقتايسىڭ؟..»
ءان ەستۋگە جينالعان كەمپىرلەر، قاتىندار سىعىلىسىپ بوساعا جاققا وتىردى دا، سىيماعاندارى تابالدىرىقتىڭ ار جاعىنا جايعاستى. جاستاۋ كەلىنشەك قىڭقىلداي بەرگەن بالاسىنا كەيىپ: «جەتپەگىر، تىڭداتامىسىڭ جوق پا؟» – دەپ ەرسىلەۋ داۋىسپەن جەكىپ تاستادى دا، قىڭقىل ۇدەي بەرگەن سوڭ، تاعى ءبىر قارعاپ الىپ، ومىراۋىن اعىتىپ، سيىردىڭ جەلىنىندەي ەمشەگىمەن بالانىڭ اۋزىن باستىرا سالدى.
ءابدىعاپپار تەرمەسىن اياقتاپ، دومبىراسىن قايتا بۇراپ الىپ، قيسساعا كوشتى.
— ەت پىسكەنشە ءالى كوپ بار، مىناۋىڭ ءتىپتى دۇرىس بولدى–اۋ، – دەپ جۇرت كوڭىلدەنىپ قالدى.
«اكەسى جاسىرعانمەن مامىردى ەر عىپ
قالقامانجاس كۇنىنەن بىلەدى ەكەن.
قۇدايدان مامىر قىزدى كەزدەستىر دەپ،
سورلى جاس ارماندا بوپ جۇرەدى ەكەن».
كەمپىرلەر تامسانىپ ءبىر–بىرىنە قاراستى.
— ارىرەكتە ءوستىپ عاشىق بولاتىندار بولىپتى دەيدى عوي.
— ا – ا – ا! راس شىعار. بولماسا ءوستىپ ولەڭگە اينالدىرا ما؟
ءابدىعاپپار قيسسا ايتۋدىڭ شەبەرى. ولەڭنىڭ ءسوزىن، ءجۇز قۇبىلتىپ، ءار ءتۇرلى ماقامعا سالىپ، كەي جەرىندە كوزىن قىسىپ، بەتىن تىرجاڭداتىپ، ءسوز اراسىنا كەيبىر كەلىنشەكتەردىڭ اتىن قىستىرىپ، دومبىراسىن قاقپاقىلداپ، ايتەۋىر، تىڭداۋشىسىن جالىقتىرمايدى. ءبىراق قيسسا وتە ۇزاق – ەت ءپىسىرىم ۋاقىتقا سوزىلدى. ونىڭ ۇستىنە تالاي ەستىپ، قۇلاعى ۇيرەنگەندەر ءبىراز تىڭداعاننان كەيىن، جاستىققا قايتا قيسايىپ، ۇيقىعا كىرىسەدى.
— وي، ءبۇيتىپ ولەڭ تىڭداعاندارىڭ قۇرسىن!!! – دەدى بوتپاي قورىلعا كىرىسكەن ءسۇيىنقارانى ىرعاپ. – اۋ، ءۇيدى باسىڭا كوتەرىپ، تىڭداتپادىڭ عوي، تەگى.
ءسۇيىنقارا شوشىپ ويانىپ، ەندى اياعىنا دەيىن تىڭدايتىنداي ءتۇيىلىپ، زەر سالعانداي بولىپ وتىردى دا، قايتادان قالعىپ كەتتى.
— قايتسىن، جۇمىستان شارشاپ كەلەدى عوي، – دەدى اسقار شاقشاسىنىڭ تىعىنىن اعىتىپ جاتىپ»
«كوكەنەي تاعى بىتپەي جاتىپ الدى،
ءۇش جىلداي ءبىتىم بولماي، جۇرت ساندالدى.
«قالقامان مەن مامىردىڭ داۋىنداي» دەپ،
بۇل ەلدە ماقال بولىپ سونان قالدى».
ەسىك جاقتا كۇنى بويى ەشكىممەن تىلدەسپەي، اندا–ساندا ىشىنەن كۇبىرلەپ، وزىمەن–ءوزى بولىپ وتىرعان جىندى قامزا، كەنەت ايتىپ جاتقان ولەڭنىڭ نە تۋرالى ەكەنىنە جاڭا تۇسىنگەندەي، جاق ەتتەرى جىبىرلاپ، شۇڭىرەك وتكىر كوزدەرى شاتىناپ، ءابدىعاپپار تەسىلە قارادى.
— مىنا بەيشارانىڭ اۋرۋى قوزىپ وتىر ما، ءتۇرىن قاراشى، قانداي جامان! – دەدى كەلىنشەكتەردىڭ ءبىرى ۇرەيلەنىپ.
قامزا قۇيرىعىمەن جىلجىپ، سىعىلىسا، ءابدىعاپپارعا جاقىنداي ءتۇستى.
— سورلى – اۋ، قايدا باراسىڭ، ەستىمەي وتىرسىڭ با؟ – دەپ قاميدوللا قامزانى كەۋدەسىنەن يتەردى.
— كەت! – دەدى الدەكىم يتكە جەكىگەندەي.
قۇلاعى مۇكىس تارعىن شال جانىندا وتىرعان ادامعا مازا بەرمەي: «نە دەيدى، قالقامان مامىردى الىپ قاشتى ما؟»، «مامىر ۇيىنە كەلەم دەي مە؟.. دۇرىس قوي ەندى، اتا–انانىڭ باتاسىن الماعان سوڭ، بولا ما؟» – دەپ كۇبىرلەپ سويلەۋمەن وتىر.
اقىرى ءابدىعاپپار ولەڭنىڭ ماقامىن وزگەرتىپ، وتە ءبىر ازارلى ۇنگە اۋىسقان كەزدە، جۇرت ءبىرىن–ءبىرى جۇلقىلاپ وياتا باستادى. ويانعاندار جوپپەلدەمەدە ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، كوزدەرى قىپ–قىزىل بولىپ، ۇيقىسىراپ:
— نەمەنە، مامىردى ءولتىردى مە؟ – دەپ سۇراپ، زارلى ءاننىڭ سوڭىنان «مامىر – اي» دەگەن قايىرماسىن ەستىگەندە، ەندى بۇدان ءارى بەيجاي تىڭداۋعا بولمايتىنداي، تۇستەرىن سۋىتىپ، بەشپەنتتەرىنىڭ وڭىرلەرىن قاۋسىرىنىپ، جيناقتالىپ وتىردى.
«ارماندا وققا ۇشىپ ءولىپ كەتتى،
جالعاننان جانىم سۇيگەن مەنىڭ جارىم،
جۇرمەيمىن بۇل ارادا ەندى كەتەم،
قوش بوپ تۇر ەندى باقي، قۇربىلارىم».
مۇنى ايتىپ، قامشى باسىپ كۇرەڭ اتقا.
قالقامان جەتكىزبەپتى جاماعاتقا...»
قيسسا ءبىتتى.
ەسىك جاقتاعى ايەلدەردىڭ ءبىرى قورس ەتىپ جاۋلىعىنىڭ ۇشىن بەتىنە باستى. كوزدەرىندەگى جاستى كورسەتكىسى كەلمەگەندەر تومەن قاراپ تۇقجيا تۇسەدى. جاۋلىعى قارقاراداي قارا كەمپىر جىلاعان كەلىنشەكتى تىزەسىنەن نۇقىپ قالدى.
— سەن قاتىنعا نە جوق، بارقىلداپ؟ بايىڭ قاسىڭدا ەمەس پە!؟
قيسسانىڭ اسەرىمەن تۇنجىراپ، مۇڭايعان جۇرت كەمپىردىڭ قالجىڭىنان كەيىن سەرپىلىپ سالا بەردى.
— جاڭاعىنى ايتقان قايسى؟ – دەپ سۇرادى تارعىن شال. – بيعاتشا ەمەس پە؟
— سول عوي.
— باسە، – دەدى تارعىن بيعاتشانىڭ سوزىنەن بۇرىن ءوزىنىڭ ءدال تارتقانىنا ريزا بولىپ.
وسى كەزدە جۇرتتى ۇركىتكەن ءبىر وقيعا بولدى. الدەنەگە مازاسى كەتىپ وتىرعان جىندى قامزا:
— وتىرىك! – دەپ كەنەت ايقاي سالدى، سەكسەۋىل سەكىلدى كۇس–كۇس ساۋساعىمەن ءابدىعاپپاردى كورسەتىپ. — وتىرىك!
قامزانىڭ اۋرۋ ەكەنىن بىلەتىن جۇرت تىكسىنىپ، ۇندەمەي قالدى.
— وتىرىك! – دەدى قامزا تاعى دا ىشقىنا ايقايلاپ. – قالقامان ولگەن. وق ونىڭ تۋرا جۇرەگىنەن تيگەن. مەن ءوز كوزىممەن كوردىم...
— بەيشارا! – دەدى الدەكىم اياپ.
— شىعارىپ جىبەرىڭدەرشى.
اڭگى ساعيدوللا قامزانى لاقشا كوتەرىپ الىپ، دالاعا شىعىپ كەتتى. سىرتتا قامزانىڭ قىدىعى كەلگەن بالا قۇساپ، شىقىلىقتاپ كۇلگەن دىبىسى ەستىلدى.
— وتىرىك، وتىرىك، – دەيدى وزىنەن–ءوزى ءماز بولىپ.
— اپىر–اي، بەكەر شىعاردىڭدار – اۋ، – دەپ اسقار الدەقالاي ىڭعايسىزدانعان تۇرمەن. – كىسىگە زيانى جوق جان عوي. كىرسىنشى ۇيگە. ساعيدوللا – اي، كىرگىزشى ۇيگە، ءدام ءىشسىن.
قامزا قايتىپ ۇيگە كىرمەدى. اۋلاقتا ات بايلاۋ ءۇشىن ورتان بەلىنەن جەرگە كومىلگەن اربانىڭ دوڭعالاعىنا قۇيرىعىن قويىپ، دومبىرا تارتىپ وتىرعان ادامشا قيمىل جاساپ، بيىك قوڭىر ۇنمەن:
— قىزى ەدىڭ اقتەنتەكتىڭ اجار اتىڭ،
ەشكىمنەن كەيىن ەمەس سالتاناتىڭ.
الىستان ات تەرلەتىپ كەلىپ ەدىم،
ءجۇر مە ەكەن امان ەسەن پەريزاتىم؟ –
دەپ اندەتتى.
ۇيدە وتىرعاندار سىرتتاعى انگە قايران قالدى.
— مىناۋ كىم، جانىم – اۋ؟
— قامزا عوي، – دەدى ساعيدوللا.
— اپىر–اي، مىنانىڭ ءۇنى قانداي عاجاپ ەدى!
— نە دەيدى؟! كەزىندە سەرى بولعان قامزا ەمەس پە؟
— شىركىن، اۋىرماي تۇرعاندا جىگىتتىڭ تورەسى ەدى عوي، – دەدى الدەكىم كۇرسىنىپ.
قامزا وتكىر سازدى ۇنمەن جەتى ءتۇندى سىلكىندىرىپ، ءاننىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توعىتتى.
— كىسىگە زيانى جوعى راس، – دەدى ساعيدوللا سونىسىنا ءوزىنىڭ ريزا ەكەنىن بىلدىرە، توڭىرەگىنە باسىن يزەي قاراپ. – ءبىراق قۇرعىردىڭ مولاعا تۇنەيتىنى جامان.
— قويشى!
— قۇداي بىلەدى، ءوز كوزىممەن كوردىم.
ۇيدەگى قوناقتار ءدام ءىشىپ بولىپ، ءىنىسىنىڭ كەلۋىنە وسىنداي ۇلكەن توي جاساعان اسقارعا باتالارىن بەرىپ، «ال كوبەيەيىكپەن» ۋ–شۋ بوپ سىرتقا شىققاندا قامزا دا ءانىن دوعارىپ، جۇرتقا قوسىلدى. سول دۇرمەكپەن ءبىراز جەرگە دەيىن بارىپ، جۇرتتىڭ ءبارى ءۇيدى–ۇيىنە كىرىپ تاراپ كەتكەندە، جاپادان–جالعىز اۋىلدى كەزىپ، ۇزاق ءجۇردى دە، باقتاشى ەرسەيىتتىڭ ۇيىنە كەلىپ، قوستىڭ ىرگەسىندەگى تۋلاققا قيسايا كەتتى.
تاڭ الدىندا ەرسەيىتتىڭ ايەلى قاتيرا سىرتقا شىعىپ، دالادا جاتقان قامزانى كورىپ:
— بايعۇس – اي! – دەپ ۇستىنە ەسىك الدىنداعى ءبىر شوقپىتتى جابا سالدى.
ءومىر دەگەن استى ويران بوپ جاتسا دا، بەتى كۇلگەن اعىن سۋداي الدامشى ءبىر نارسە عوي. قاتيرا مەن قامزانىڭ ءبىر كەزدە قالقامان مەن مامىرداي عاشىق جاندار بولعانىن بۇل كۇندە ءتىرى پەندە مويىنداماس ەدى. ءتىپتى قاتيرانىڭ وزىنە دە اشەيىن بۇلدىر ەلەس سەكىلدى بوپ كورىنەدى. اسەرى جوق. ودان بەرى نە زامان!
* * *
— ولار – كەنجەتاي عوي. شەشەمىز ولگەن سوڭ، مىرزەكەڭ ناعاشىلارىنا كەتكەن – جاستاي بولەك وستىك. سول جاقتان قالاعان جەڭەشەمدى الىپ كەلدى. كۇن كورىستىڭ قيىن كەزى، اعايىننىڭ ءبىر–بىرىنە قاراسۋعا شاماسى جوق. سونىڭ الدىندا ۇلكەن جۇت بولعان. مىرزەكەڭ كەلىنشەك الىپ كەلىپ، قابىلبەكتىڭ قىستاۋىنا كىرىپتى دەگەندى ساتىبالدىنىڭ ۇيىندە اۋىرىپ جاتىپ ەستىدىم. بايعۇستار نەسىنە كەلدى ەكەن، كۇن كورە الماي ولەدى عوي دەپ ويلايمىن. – جولدىڭ سۋعا جاقىنداعان تۇسىندا جالبىز ءيىسى اڭقىپ قويا بەردى. الدەقايدان سۋ سابالاعان قۇس قاناتىنىڭ دىبىسى ەستىلدى دە، قايتادان تىنىشتىق ورنادى. باقالار ءۇنى ۇيقىداعى تابيعاتتىڭ ءبىرقالىپتى قورىلى سەكىلدى. اسقار ارتىنا بۇرىلىپ قاراسۋ جاقتاعى قاراۋىتقان قىستاۋلارعا قارادى. – ساتىبالدىنىڭ ءۇيى اناۋ ءبىر ماڭدا بولاتىن، – دەپ بۇرىلىپ ىلگەرى اياڭدادى. – ەكىندىنىڭ كەزى. مەن اۋىز ۇيدە تۋلاقتىڭ ۇستىندە جاتىرمىن مەشەل بولىپ، اياعىمدى باسا المايمىن. ۇستىمە جامىلعانىم – جىرتىق–جىرتىق ەسكى شاپان. كەنەت، – دەپ اسقار ءوزى كۇتپەگەن ءبىر وقيعانىڭ بولعانىن بىلدىرە، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. بايتەن مەن ەسىمبەك تە توقتادى – كەنەت ءبىر جاس كەلىنشەك ۇيگە كىرىپ كەلدى. تانىمايمىن. كىرىپ كەلدى دە: «وسى ۇيدە اسقار دەگەن بالا بار ما؟» – دەدى. «مەن عوي» دەيمىن باياعى. «ويبۇي، ۇل – اۋ، اتىڭدى اتاپ قويدىم – اۋ. مەن جەڭگەڭ بولامىن، اتىم قالاعان»، – دەپ كەلىنشەك قاسىما جۇگىرىپ كەلدى. جەڭەشەمدى تۇڭعىش كورۋىم. ءبىر كەزدە استىمداعى تۋلاقتى كورىپ: «ويباي–اۋ، ولمەگەن نەڭ قالدى مىنادان؟! وسى ۇيدەن ءبىر جاپىراق كورپە دە تابىلماعانى ما، قۇداي–اۋ؟!» – دەپ ايعايدى سالماسىن با الگى جەردە. جەڭەشەم جاسىندا وتكىر ەدى عوي، – دەپ اسقار «وسىلار سونى بىلە مە ەكەن» دەگەندەي بايتەن مەن ەسىمبەككە كەزەك–كەزەك قارادى. – سودان... ۇيدە ەشكىم جوق، ءبارى سىرتتا جۇرگەن. «ءايدا، ۇيگە ءجۇر، كەتتىك»، – دەدى جەڭەشەم. «ويباي، قالاي بارام، مەشەلمىن!» «جوق، جۇرەسىڭ». اقىرى... ويپىرماي! – اسقار تاعى دا توقتاي قالدى. – سوناۋ قاراسۋدان وسى جەرگە دەيىن مەنى جاياۋ ارقالاپ اكەلدى عوي، – دەدى داۋسى قۇبىلىپ. – سودان ۇيگە كىرگەن سوڭ، وتىرىپ الىپ جىلادىم. ويتكەنى ءوزىم دە ابدەن بىتۋگە قالعانمىن. – وسى تۇستا اسقار داۋسىن بەكىتىپ، ىلگەرى ءجۇردى. – ودان وڭالىپ، ادام بولام دەپ ويلاعان ەمەسپىن. «جىلاما، – دەدى جەڭەشەم، – قۇداي جار بولسا، ءبىر قاسىق سۋدى ءبولىپ ءىشىپ، ءبىز دە ەل قاتارىنا قوسىلارمىز. نەگە جىلايسىڭ، جىلاما»، – دەيدى. جىلاعاندا ولىمنەن قورقىپ جىلاپ جاتقان جوق، تارىققاندا، جانى اشيتىن جاقىننىڭ تابىلۋى كوڭىلدى بوساتادى عوي ءوزى. سودان ۇيدەگى بار ىسكە تاتىردىڭ ءبارىن مەنىڭ استى–ۇستىمە سالىپ بەرىپ، وسى قالاعان جەڭەشەم ءبىر جىل قوزعالتپاي بالاداي باققان. ە – ە – ە، تاتار ءدام تاۋسىلماسا، باسىنا نە كەلىپ، نە كەتپەيدى.
جول جاعادان بۇرىلىپ قىرداعى قىستاۋلارعا تىكە تارتتى. قارا شاعىر، جۋسان، اششى كەكىرەنىڭ كەرمەك ءيىسى مۇرىنعا كەلەدى.
اسقار كىدىرىپ، ارتقا بۇرىلدى دا، كەيىن جۇرەيىك دەگەندەي قولىمەن كەلگەن جاقتى نۇسقادى.
— مىنەكي، زامان باسقا، زاڭ باسقا، ءتىپتى ادام دا باسقا بولىپ بارا جاتىر. تاڭەرتەڭگى اقىل تۇسكە جارامايتىن كەز عوي، شىراقتارىم... مەنىڭ جاسىم الپىستىڭ التاۋىنا كەلدى. اللانىڭ بۇيرىعىمەن جاقسىنىڭ دا، جاماننىڭ دا ءدامىن تاتتىم. ءقازىر كوزدەن نۇر، كوڭىلدەن جىگەر قايتتى. تىلەك، ماقسات شىعىندالدى. ءبىراق بۇعان رەنجۋگە بولمايدى. تىرشىلىكتىڭ زاڭى سولاي. دۇنيەنىڭ تۇتقاسى بولىپ جۇرگەندەردىڭ باسىنان باقتىڭ قالاي تايعانىن كەزىندە تالاي كوردىك... سوندىقتان شۇكىر قۇدايعا. ءيا...
ءتۇن تىنىشتىعىن بۇزىپ، اۋىل شەتىنەن يت ءۇردى. ونىسى ۇلكەن ساقتىقتان گورى «مەن بارمىن، جاتىرمىن» دەگەندى عانا بىلدىرگەندەي، كوڭىل جىقپاس، سامارقاۋ شىقتى.
— بىرماعامبەتتەن تۋعان ەكەۋ ەدىك. سول ەكەۋدەن – ەكەۋىڭ عانا، – دەدى اسقار اڭگىمەسىن جالعاپ. – ازسىنىپ وتىرعام جوق، بار امان بولسىن. مەنىڭ ەندىگى قىزىعىم ەكەۋىڭنىڭ شاڭىراق بولعانىڭدى كورۋ.
بايتەن مەن ەسىمبەك ءسوز توركىنىنە ەندى تۇسىنگەندەي، جىميىپ ءبىر–بىرىنە قارادى.
— ءۇمىت ەتكەن شىراعىم ەڭ، – دەدى اسقار بايتەنگە بۇرىلىپ. – وقىدىڭ، ادام بولدىڭ. مىرزەكەڭ مارقۇم قىزىعىڭدى كورە المادى. ءبىراق اناڭ ءتىرى. ول كىسىنىڭ سەنەن باسقا تىلەگى جوق. ايتايىن دەگەنىم،.. شەشەڭ قارتايدى. ەندى قانشا جاسارىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن. شاي قايناتىپ بەرەتىن ادام كەرەك. ەندىگىڭ بالالىق بولادى، ۇيلەن. كوزدەگەنىڭ بولسا ونى ايتارسىڭ، بولماسا، جەڭەشەم ەكەۋمىزدىڭ دە ويلاپ وتىرعان جەرلەرىمىز بار.
ۇيلەنەتىنى وزىنە قىزىق بولىپ كورىندى مە، بايتەن الدەقالاي كۇلىپ جىبەردى.
— ەسىمبەك بار ەمەس پە؟ سونىڭ كەزەگى عوي. – ءا، مۇنى ۇيلەندىرەمىز، – دەدى اسقار داۋسىن قاتايتىپ. – مۇنىڭ ەندىگى قيقاڭىن كوتەرە المايمىز. ايتا–ايتا شارشادىق. جەتەدى. ەندى قۇدا ءتۇسىپ، ءوزىمىز اپەرەمىز. سوسىن ەنشى ءبولىپ، جەكە شىعارامىن. سودان كەيىن ارتەلىڭە كىر، ەگىن سال، مال ب ا ق، ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور.
ەسىمبەك كىنالى ادامداي ۇندەگەن جوق.
كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلىپ ىشتەن جارىقپەن بىرگە شىققان ايەل بەينەسى جاۋلىعى اعاراڭداپ ىلگەرى ءبىر–ەكى اتتاپ:
— اۋ، بارسىڭدار ما؟ – دەدى اقىرىن ايقىن ۇنمەن.
— بارمىز، بارمىز، – دەپ اسقار ءجۇرىسىن تەزدەتە ءتۇستى.
— توسەك سالۋلى تۇر. سۋسىن ءىشىپ جاتىڭدار ەندى. — بيكەن قاراڭعىدا الدەنەگە ءسۇرىنىپ:
— وسى ءۇيدىڭ دۇنيەسى – اي، اياقتىڭ استىندا جاتاتىن، – دەپ، كەيي سويلەدى.
IV
بايتەن بالا كەزىندە كوپ جۇمسالماي، شارۋاعا قىرسىزداۋ، ناۋەتەكتەۋ بولىپ ءوستى. مارقۇم اكەسى بالا جۇمساۋدى كەدەيلىكتىڭ بەلگىسى دەپ نامىس كورەتىن، جالعىز ۇلىن بەتىنەن قاقپاي، حان ۇلىنداي اقساۋساق ەتىپ ءوسىرۋدى ارمان قىلۋشى ەدى. قالاعاننىڭ ءوزى دە بەرتىنگە دەيىن: «نەسىن ايتاسىڭ، انا جەردەن ءبىر ساباق ءجىپ اپەرشى دەمەي–اق وسىردىك – اۋ قاراعىمدى»، – دەپ، سونىسىن ءوزى ماقتانىش قىلعانداي بولىپ وتىراتىن. ءبىراق حان ۇلىنا قانشا ۇقساماق بولعانمەن، تۇرمىس تاپشىلىعى بايتەنگە ءوزىنىڭ ەشقانداي كوپ شارۋانىڭ ءبىرى ەكەنىن وپ–وڭاي ءتۇسىندىردى. ءار شاڭىراقتىڭ ءوزىنىڭ عانا مۇڭ–مۇقتاجى، ءوزى عانا كورەتىن راقاتى يا بەينەتى بولاتىنىن ءبىلدى. ۇيدەگى ازعانتاي استىقتىڭ تاۋسىلعانىن، شاي، قانتتان دا قاراپ قالعانىن شەشەسى شاي ۇستىندە اڭگىمە قىلعاندا:
— كوكەمدەردەن نەگە المايسىڭ، – دەگەن بايتەن.
— شىراعىم–اۋ، قاسقىردىڭ بولتىرىگى دە ءبىر اۋىزدانعاننان كەيىن، ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى، – دەدى قالاعان الدەقالاي مۇڭايعان تۇرمەن. – ەكى تۋىپ ءبىر قالسا دا، كىسىنىڭ قولىنا قاراعان ءوز نەسىبەڭدەي قايدان بولسىن؟ ەندى سەن كەلدىڭ، قاشانعى قولىمدى جايا بەرەيىن.
شەشەسىنىڭ مۇڭايعانى بايتەنگە قامشى بولدى. كەلەسى كۇنى–اق شومىشتەگى سمايىلدان قارىزعا ءبىر پۇت تارى الدى. اۋىلنايدىڭ رۇقسات قاعازىمەن قاراعاشتاعى دۇكەننەن ءبىر تاقتا شاي، ءۇش مەتر سيسا اكەلگەندە، قالاعاننىڭ توبەسى كوككە ەكى–اق ەلى جەتپەي قالعان شىعار.
— ازامات بولعان قاراعىم – اي! وسى ەمەس پە، قۇدايدىڭ جەتكىزگەنى؟ جەتكەردى دەگەن وسى عوي، مىنە، – دەپ ءماز بولىپ، اسىرەسە ءۇش مەتر سيسانى قايدا سىيدىرارىن بىلمەدى.
اۋزىنا دامىل جوق. بالاسى وقىپ كەلىپ، وسىلاي اتقا مىنبەسە، اۋىلناي جەسىر كەمپىردى ءقايتسىن! شۇكىر عوي، شۇكىر!
بايتەن شارۋاشىلىققا مىقتاپ كىرىستى. شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشىن جوندەپ، سوگىلگەن كەرەگەنى كوكتەپ، سىنعان ۋىقتاردى جالعاپ، ءۇيدى قايتا تىككەندە، ءبىر جاعىنا قيسايىپ تۇرعان قاراشا ءۇي بەتىنە شىر بىتكەن ادامداي دوڭگەلەنىپ شىعا كەلدى.
جەروشاق باسىندا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن قالاعان اعاش شاۋىپ، شەگە قاعىپ، الدەنەنى قايىسپەن تۇعجىڭداپ وتىرعان ۇلىنىڭ قاسىنان وتكەن سايىن:
— شىراعىم – اي، قولىڭدى بايقاشى، ءبىر جەرىڭدى شاۋىپ الىپ جۇرەرسىڭ، قويا قويشى، – دەپ بايەك بولادى.
— تاعى نە بار ىستەيتىن؟ – دەيدى بايتەن قولىنان كەلمەيتىن ءىس جوق ەكەن. اسقا سالاتىن تۇز – بۇكىل اۋىلدىڭ مۇقتاجى. تۇز اكەلەتىن كول كورشى اۋدان جاقتا بولعاندىقتان، سونشا جەردىڭ تۇبىنەن تۇز تاسۋعا كوبىنىڭ موينى جار بەرمەيدى. دۇيسەنبىنىڭ ساتىنە بايتەن مەن ەسىمبەك تۇزعا جۇرمەك بولىپ كەلىستى.
* * *
تاڭەرتەڭگى شايدان كەيىن ەسىمبەك تارانتاسقا ۇقساتىپ قولدان جاساعان شاعىن جەڭىل ارباعا بۋرىل اتتى جەكتى. اسقاردىڭ كەزىندە تۇتىنعان ابزەلى ۇستالماي شاڭ باسىپ، شىرۋگە قالعان ەكەن، ءبىراق سونىڭ وزىندە ورنەكتى كۇمىس شەكتەۋلەرى اجارىن جوعالتپاي، ات ارباعا ايرىقشا ءار بەرىپ تۇر.
— اۋ، مىنالارىڭ نە؟ قىزعا باراسىڭدار ما؟ – دەپ ايعايلادى ءۇي سىرتىنان ءوتىپ بارا جاتقان قالامپىر.
— قايداعى قىز؟ تۇزعا، – دەپ كۇلدى ەسىمبەك ىڭىرشىقتان وتكىزگەن كوتەرمەنى تارتىپ بايلاپ جاتىپ.
قالامپىر ءوتىپ كەتكەن جەرىنەن قايتىپ ورالدى.
— قاراعىم – اي، تۇزعا بارام دەيسىڭ بە؟ – دەدى اۋىز – باسى سۇيرەڭدەپ. – نانساڭ ولگەلى وتىرمىز. ءبىر قاپشىق بەرىپ جىبەرەيىن، ءبىزدىڭ ۇيگە دە الا كەلشى.
— اقىسىنا نە بەرەسىڭ؟ – دەدى ەسىمبەك قىلجاقتاپ.
— كەتشى ءارى! – دەدى قالامپىر وتىرىك اشۋلانىپ. – ءولىپ باراسىڭ با؟ قاتىن ال، كەرەك بولسا.
ەسىمبەك قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— اۋ، مەن سەنەن نە سۇرادىم؟ – دەدى ول ءالى دە كۇلكىسىن باسا الماي. – سودان باسقا اقىعا بەرەتىن ەشتەڭەڭ جوق پا؟
— و، كوگەرمەگىر! – دەپ قالامپىر ءتۇتىپ تاستايتىن ادامداي تۇرا ۇمتىلدى.
— جارايدى، بولدى، ەندى، جەڭەشە، – دەدى ەسىمبەك اربانى اينالىپ قاشىپ، – قاپشىعىنىڭ كەرەگى جوق، ءبىراق تۇز اكەپ بەرەيىن. ال اقىسىنا – جولىڭنان قالماي ۇيىڭە بارا عوي.
— ءسۇيتشى، شىراعىم، – دەدى قالامپىر قايتا جۇمسارىپ.
قالامپىر كەتكەن سوڭ، تۇزعا قاپشىق بەرۋشىلەر كوبەيە باستادى.
— مۇنشا تۇز ارباعا سىيمايدى، ونى ات تا تارتا المايدى، كەلگەن تۇزدى جەتكەنىنشە ءبولىپ الارسىڭدار، – دەپ ەسىمبەك بار قاپشىقتى يەلەرىنە قايتارىپ بەردى.
ساسكە شاماسىندا ەسىمبەك ات اربامەن قاراسۋ بويىنداعى بايتەننىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى.
— اپىر–اۋ، – دەپ داۋىستادى جەروشاق باسىندا وت كوسەپ جاتقان قالاعانعا، – سۋات باسىنا قاشان كوشەسىڭدەر؟ مىنا جەر ابدەن قۋ تاقىر بولىپتى عوي.
— اينالايىن، – دەدى قالاعان ەسىمبەككە ەمىرەنە قاراپ، – كوشەمىز عوي ەندى، بايتەنىڭ كەلدى، كوشىرەدى عوي ءوزى. – سودان كەيىن كىمدى ايتقانى بەلگىسىز: – جارىعىم، اشەيىن، – دەدى قازاننىڭ استىنا قايتا ءۇڭىلىپ.
ۇيدەن بايتەن شىقتى. ۇستىندە قايىرما جاعا قوڭىر كويلەك، بۇتىندا كەڭ بالاق قارا شالبار.
— شالبارىڭدى بۇلدىرەسىڭ عوي، – دەدى – ەسىمبەك ونىڭ باس–اياعىنا سىناي قاراپ.
— بارعان سوڭ شەشىپ تاستامايمىن با؟
— سوندا دا... – ەسىمبەك قالايدا ءبىر ءمىن تابۋ كەرەك بولعانداي: – باسىنا بىردەڭە كي، كۇن ىستىق، – دەدى بايتەننىڭ قوبىراعان شاشىن يەگىمەن كورسەتىپ.
بايتەن باسىنا قاتىرعى قاعازداي سىتىرلاعان سۇر قالپاعىن كيدى.
— ويباي–اۋ كەتىپ باراسىڭدار ما؟ – دەدى قالاعان. – سۋسىن ىشىڭدەر ۇيگە كىرىپ.
ەسىمبەك پەن بايتەن ءبىر–ءبىر كەسە اشىعان كوجە ءىشىپ، جولعا ءبىر تورسىق سۋسىن، ءبىر تاپا نان الىپ، ارباعا وتىردى.
ەسىك پەن توردەي كوشەلى بۋرىل ات يت بۇلكەكپەن سۋات تۇسىنان وتەتىن قارا جولعا تۇسكەندە، شارۋا قامىنا كىرىسە باستاعان اۋىل ادامدارى ات اربانى تانىپ، جول ءجۇرىستىڭ باعىتىنا بال اشىپ، قاۋقىلداسىپ قالدى.
— مىناۋىڭ اسقاردىڭ بۋرىلى ەمەس پە؟
— سول عوي، اربا دا سونىكى.
— توقتاي تۇر، بۇلار قايدا بارا جاتىر، جانىم – اۋ، تاڭ اتپاي؟
— ارباداعىلار كىم بولدى؟
— بىرەۋى ەسىمبەك...
— قالپاق كيگەنى بايتەن...
— ا – ا!.. ەندەشە، بۇل ءجۇرىس تەگىن بولمادى، – دەپ الدەكىم كۇدىك ءبىلدىردى.
— بەتتەرى سۋىقبۇلاق...
— كىم ءبىلسىن؟
— مۇندا ءبىر قۇپيا بار، – دەدى كۇدىك بىلدىرگەن كىسى.
— تۇك تە قۇپيا جوق، – دەدى جاستاۋ بىرەۋى، – تاڭەرتەڭ ات جەگىپ جاتقاندا كورگەم ەسىمبەكتى. تۇزعا جۇرگەلى وتىرمىن دەگەن.
ات اربا سوڭعى ءسوزدى راستاپ، شايتانكوڭدى اينالىپ، سىرتقى جولعا ءتۇستى. سىرتقى جول سۋىقبۇلاققا دا، قاراسۋعا دا سوقپاي، ءتورتقۇدىقتان بەتپاقتىعا تۋرا تارتادى. بەتپاقتى جەكە اۋدان بولىپ بولىنبەي تۇرعاندا، قاتىناس ءجيى بولاتىن. ءقازىر جۇرگىنشى از بولعان سوڭ، ءۇش اۋىلدىڭ اراسىن قوساتىن جاڭا جول سالىنعان. سوندىقتان ەسكى جولعا تۇسكەن ادامنىڭ قايدا بارارى بەلگىلى – كورشى اۋداننىڭ وزىنە، ءيا، تۇزعا.
ۇلى ساسكەدە جولاۋشىلار ءتورتقۇدىقتىڭ تابانىنا ىلىكتى. ءداۋىتبايلاردىڭ بۇرىنعى جايلاۋى عوي. مالعا سىيماي تۇرۋشى ەدى. ءقازىر ەل جوق. كيىك جىرتىلىپ ايرىلادى.
— ءبىز بيتەيىك، – دەدى ەسىمبەك. – وسى جەردەن امانقوستىڭ قىستاۋىنا اپاراتىن جول شىعادى. ءسال بۇرىستاۋ، ءبىراق اتتى سۋارىپ، سۋسىن ءىشىپ، بەل جازىپ الامىز. اسىعاتىن نە بار؟
قىستاۋعا بۇلار تۇسكە جاقىن جەتتى. امانقوس جالعىز ءۇيدىڭ ازارىن قانشا كورسە دە، ەسكى ادەتپەن اتا – قونىسىنان شىعا الماي وتىرعان مومىن قازاقتىڭ ءبىرى ەدى. سەرىكتىككە دە، ارتەلگە دە كىرگەن ەمەس. قيمايتىنداي داۋلەتى جوق. ۇرىككەن جىلقىداي نەگە وداعايلاپ جۇرگەنى ءبىر وزىنە ايان.
جولاۋشىلار جولسىزبەن توتە تارتىپ، قىستاۋ ىرگەسىندەگى كيىز ءۇيدىڭ وكپە تۇسىنان شىعا كەلگەندە، امانقوس سىرتتا قاتىپ قالعان كوندى تالقىعا سالىپ، جۇمسارتىپ وتىر ەكەن، ۇرلىعى اشىلعان ادامداي ابدىراپ، قالبالاقتادى دا قالدى.
— اسسالاۋماعالايكۋم!
— اليكىسالام. قاي بالاسىڭدار؟ – امانقوس كۇس–كۇس الاقانىمەن ماڭدايىن كولەگەيلەدى.
— مىناۋ – بايتەن، ال مەن – ەسىمبەكپىن.
امانقوستىڭ ءجۇزى ءسال جىلىعانداي بولدى.
— ە، اينالايىن، مىرزابەكتىڭ جالعىزى. ات كولىك امان ءجۇرسىڭ بە؟.. وسى سەن وقىپ كەلدىڭ بە؟
— ءيا، – دەدى بايتەن شالدىڭ قولىن الىپ جاتىپ.
— بارەكەلدى، قايىرلى بولسىن! ال ۇيگە كىرىڭدەر. – ايتۋىن ايتسا دا، وسىنى نەگە ايتتىم دەگەندەي، امانقوس ساسقالاقتاپ، بىرەسە ۇيگە، بىرەسە جولاۋشىلارعا جالتاقتاپ قاراي بەردى.
بايتەن مەن ەسىمبەك الاسا ەسىكتەن بۇعا ەڭكەيىپ، ىشكە كىرگەندە ءبىرىنشى كورگەندەرى – توردە مولداسوقىنىپ، ەسىككە شانشىلا قاراپ وتىرعان ەڭگەزەردەي مۇرتتى كىسى. قوس جولاۋشىدان كوزىن ايىرماي، اۋزىن جىبىرلاتىپ، سالەمدەسكەن بولدى. بوساعاداعى ءشيدىڭ ىشىنەن بىردەڭەلەردى ساپىرىپ قۇيىپ جاتقان كەتىك ءتىس ايەل دە سىبىرلاي امانداسىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
بايتەن سول قاناتقا جايىلعان كورپەنىڭ ۇستىنە جايعاسقاننان كەيىن، توردەگى كىسىگە تاعى ءبىر كوز سالدى. ول دا كەلگەندەردىڭ وزىنە قاراپ وتىرعانىن سەزىپ، ال جارايدى، ارمانسىز قاراپ الىڭدار دەگەندەي، ءجۇزىن ەسىككە بەرىپ، قىبىر ەتپەي ءۇنسىز وتىر. سازارعان اققۇبا جۇزىنەن ەشبىر كوڭىل كۇيى بايقالمايدى. الىپ كۇش يەسى ەكەنىن تۇلعاسى ايتپاي تانىتىپ تۇر. ءبىراق جۇقالاۋ كەلگەن اشاڭ بەت ءجۇزى جاڭاعى زور دەنەگە ۇيلەسپەيدى. تىكىرەيگەن قياق مۇرتى مەن شىنىداي جىلتىراعان ۇلكەن شەگىر كوزىندە جولبارىسقا ۇقسايتىن بىردەڭە بار. اسىرەسە شامادان تىس جالپاق سالالى قولدارى ادامنىڭ نازارىن ەرىكسىز وزىنە اۋدارادى. الاقان ەتتەرى تىرسيعان، ساۋساقتارى كۇرەكتىڭ سابىنداي الگى قولدار ءوز بەتىنشە جاراتىلعان ءبىر جىرتقىش حايۋان سەكىلدى سابىرلى دا، ايباتتى كورىنەدى. الايدا باداناداي قالىڭ تىرناقتارى اقسۇيەكتەردىڭ تىرناعىنداي بىركەلكى، تەرىسى تاپ–تازا – جۇمىسكەر قول ەمەس ەكەنى بايقالىپ تۇر.
— قاتىن – اي، شايىڭدى قوي، – دەپ امانقوس سىرتتان دابىرلاي كىرگەن..
— شايعا قارامايمىز، – دەدى ەسىمبەك. – تۇزعا بارا جاتىر ەك. بۇگىن ورالۋىمىز كەرەك.
— ءاي، وندا سۋسىن اكەل، شاي ىشپەيمىز دەيدى، – دەپ ايقايلادى امانقوس دالاداعى ايەلىنە. سودان كەيىن كەلگەن جولاۋشىلاردى توردەگى قوناققا تانىستىرا باستادى. ءبىراق قوناقتارىڭ كىم ەكەنىن ايتپادى.
«وسىلاردان تەزىرەك قۇتىلايىنشى» دەگەندەي ىلە–شالا كەتىك ايەل شاراعا سۋسىن قۇيىپ اكەلدى.
ەكى كەسە قىمىزدان كەيىن توردەگى كىسى:
— مەن ءبىر شەتتەن كەلگەن كىسىمىن، – دەدى دەنەسىنە ساي قارلىعىڭقى زور ۇنمەن.
— كوپتەن كورمەگەن جيەنىم ەدى، ىشتە تۇراتىن ءوزىمنىڭ جيەنىم عوي، – دەدى امانقوس الدەكىم سەنبەي تۇرعانداي ءوزىن كۋالىككە تارتا سويلەدى.
اۋىلداعى ءار ءتۇرلى جاڭالىقتار، كولحوز حابارى، استىق، الىم–سالىق جايلارى ءسوز بولدى. اڭگىمەگە اندا–ساندا ءبىر قىستىرىلىپ وتىرعان توردەگى جيەننىڭ ءسوز ساپتاسىنان، قاراپايىم كوپ قازاقتىڭ ءبىرى ەمەس، اجەپتاۋىر ساۋاتى بار ادام ەكەنى سەزىلەدى. بۇل كىم سوندا؟
كەنەت ول جولاۋشىلاردىڭ وزىنە تىم نازار اۋدارىپ وتىرعانىن بايقاپ، «بولدى ەندى، دوعارىڭدار قاراۋدى» دەگەن ادامشا الارا قاراعاندا، كوزىندە قۇتىرعان اڭنىڭ جانارىنداي ەسسىز وشپەندىلىك وينادى.
— ال جاقسى، – دەپ جولاۋشىلار قول جايىپ ورىندارىنان تۇردى.
توردەگى كىسى ءۇنسىز قالدى.
بۇلار اپىل–قۇپىل اتتارىن سۋارىپ، ارباعا وتىرىپ، جەلە جورتىپ، جالعىز ءۇي قىستاۋدان قوزى كوش جەر ۇزاپ شىققاندا بارىپ، الگىندە قاباعان ءيتتىڭ جانىندا وتىرعان سەكىلدى ءبىر سەزىمنەن بىرتە–بىرتە ايىققانداي بولدى.
— بۇل كىم؟ – دەدى بايتەن ەسىمبەككە قاراپ.
— ءتىپتى بىلمەيمىن.
— اتى–ءجونىن دە ايتپاي قويدى عوي.
— ۇكىمەتتىڭ قۇرىعىنان قاشقان بىرەۋ شىعار... ءتۇسى قالاي سۋىق كاپىردىڭ!
— تۇلعاسى دا كەلىسكەن ەكەن! اپىر–اي...
— ءبىر ساۋساعىنىڭ ءوزى مەنىڭ ەكى ساۋساعىمنان جۋان شىعار، – ەسىمبەك ءوزىنىڭ ەكى ساۋساعىن قوسىپ، كوزىمەن ولشەگەندەي بولدى.
كۇن بەسىنگە ەڭكەيگەندە شىجعىرعان كۇننىڭ اپتابى سايابىرلاپ، الدا قوڭىر سامال ەستى. توڭىرەكتىڭ ءبارىن دىرىلدەتىپ كوك تەڭىزگە اينالدىرعان ساعىم بۋى دا باسىلىپ، كوكجيەك ايقىن كورىندى. بىرتە–بىرتە جەر دە وزگەرىپ، كوكپەكتى جازىق بەتكەي تاۋسىلىپ، قىز ەمشەك قۇم توبەلەر باستالادى.
— كورشى اۋداننىڭ جەرىنە كەلدىك، – دەدى ەسىمبەك. – ەندى از قالدى.
كوپ ۇزاماي جەرگە جايعان جاۋلىقتاي اعارىپ تۇزدى كول كورىندى. ورتاسىنداعى شاعىن كوك ايدىن ۇلكەن مۇز ويىق سەكىلدى دوڭگەلەنىپ تۇر. مۇندا تالاي كەلىپ جۇرگەن ەسىمبەك:
— تۇزدى نە دە بولسا، اياق استى بولماعان جەردەن الايىق، – دەپ جولسىزبەن تىكە تارتتى.
بۋرىل ات اپپاق تۇزدى قارشىلداتا باسىپ، ايدىنعا قاراي جۇرگەندە، بايتەن قاۋىپتەنىپ:
— مىناۋىڭنىڭ ءبىر جەرى ءتۇسىپ كەتىپ جۇرمەي مە؟ – دەگەن.
ەسىمبەك قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— نە دەيدى؟ بۇل كادىمگى كولدىڭ ءتۇبى ەمەس پە، سۋى سارقىلىپ تۇزى عانا قالعان.
اربا ىزىنەن قارايىپ سۋ ءبىلىنىپ، ات شاشاسىنان باتا باستاعاندا، ەسىمبەك «در–ر–ر» دەپ اق قارداي كۇنگە شاعىلىسقان تۇزدىڭ ۇستىنە كۇرپ ەتىپ قارعىپ ءتۇستى.
— كانە، قاپشىقتاردى اپەر، – ەسىمبەك اياعىنداعى ەتىگىن سىپىرىپ الدى. – اياعىڭدى شەش. جاقسى بولادى. شۋاشىڭ بار ما ەدى؟
— جو–عا...
بايتەن كوكتەمگى بوساعان قاردى باسقانداي جالاڭ اياق ىزىنەن سۋ شىعارىپ، ەسىمبەكتىڭ قاسىنا كەلدى دە، جيەگىن قىزىل جىپپەن تىككەن الا قاپتىڭ اۋزىن اشتى.
ەسىمبەك تۇزدى كۇرەكپەن الىپ، سۋىن سورعىتىپ قاپقا سالا باستادى. بەس قاپتى ورتالاپ، اۋزىن بۋعاننان كەيىن، ەكەۋلەپ ارباعا سالدى. اربانىڭ دوڭعالاعى سىقىرلاپ تۇزعا باتا تۇسكەندەي بولدى.
ەسىمبەك دەلەبەنى قوزعاپ قالدى:
— شۋ، شۋ!
بۋرىل ات العاشقى داعدىمەن ۇمتىلا بەردى دە، اربانى قوزعاي الماي، توقتاپ قالىپ، نەگە ولاي بولعانىنا تۇسىنبەي، قۇلاعىن تاڭىرقاي قايشىلاپ، قايتا شەگىندى دە، قاز مويىندانىپ، شىرەنە تارتىپ، ىلگەرى جىلجىپ كەتتى. جاعاعا شىققان سوڭ، ەكەۋى دەمدەرىن الىپ سۋسىن ءىشتى، اتتىڭ باسىن قارا جولعا بۇرىپ، دەلەبەنى قاعىپ قويىپ، اربانىڭ ۇستىندە وتىرىپ نان جەدى.
كۇن ەكىندىگە اۋدى. توڭىرەك مۇنارتىپ، اسپاندى قازباۋىر بۇلت باستى. ارتتان سوققان جەل قاتايىپ، جولاۋشىنىڭ ءوزىنىڭ شاڭىن ءوز كوزىنە تىقتى.
ارشالىنىڭ تۇسىندا بۇلار ۇستىندە تۇيە ءجۇن شەكپەنى بار، قولىنا تاياق ۇستاعان جاياۋ ادامدى قۋىپ جەتتى.
— ۋا، قاي بالاسىڭدار؟ – دەپ ەلۋلەردەن جاڭا اسقان شوقشا ساقالدى، بادىراق كوز كىسى بۇلارعا جاقىنداي ءتۇستى. – كوتەك، ەسىمبەكپىسىڭ؟.. دەنى ساۋ ما؟ – دەدى دە: – پىشتىرىلمەگەن ورىس قۇساپ وتىرعان مىناۋىڭ كىم؟ – دەپ بايتەنگە ءتوندى.
— مەن مىرزابەكتىڭ بالاسى بايتەنمىن.
— م – م! – دەدى مۇرتتى كىسى ءتىسى اۋىرعان ادامداي وقىس ءبىر ءۇن شىعارىپ. – مەنى قۇداي اتتى. ءوزىمىزدىڭ مىرزابەكتىڭ بە؟ ويباي، مىنا قارا، قارتايدى دەگەن وسى.
بايتەن جامانتايدىڭ ساقانىڭ بالا كەزىندە كورگەن. ءبىراق ءتۇرىن ۇمىتىپتى. ول كەزدە ساقالى دا جوق بولاتىن. اتاقتى سايقىمازاق، قۋ ءتىلدى ادام عوي. اۋزى اۋزىنا جۇقپايدى. بۇلار بىردەڭە سۇراعانشا، جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرەدى.
— ءقازىر مىنا قوعالىدا تۇرام عوي، – دەدى ول تۇراتىن جاعىنا الارا قاراپ. – جەكە اۋدان بولىپ بولىنگەلى قاتىناۋىمىز سيرەك. قاراسۋدا تۇراتىن قارىنداسىم قىزىن ۇزاتام دەپ، شاقىرتقان ەكەن، سوعان كەلە جاتىرمىن. ءيا... ەكى اياقتان باسقا كولىك جوق. ارتەلدىڭ كولىگى مەن تۇگىلى، وزىنە جەتپەيدى... كۇن كەشكىرىپ كەتكەن سوڭ، انا توبەنىڭ ار جاعىندا ءبىر تولەۋ وتىرۋشى ەدى، سوعان بۇرىلسام با دەپ كەلە جاتقانمىن. سەندەردىڭ كەزدەسكەندەرىڭ قانداي جاقسى بولدى، قۇداي تىلەۋلەرىڭدى بەرگىرلەر – اي!
— ءبىز قاراسۋعا سوقپايمىز عوي، – دەدى ەسىمبەك دەلەبەنى قاعىپ قالىپ. — مىنا ەسكى جولمەن كەتەمىز.
— اي، قاراعىم – اي! – دەپ ساقان سۇمدىق بىردەڭە ەستىگەندەي جاعاسىن ۇستادى. — سەن اسقاردان تۋعان ۇل بولساڭ، بۇلاي دەۋگە ءتيىس ەمەسسىڭ. ەسكى جول دەگەن نە بالە، جاڭا جول تۇرعاندا؟ ەكەۋىنىڭ الىس–جاقىنى بىردەي... قاراۋعا سوعىپ مەنى تاستاپ كەتسەڭ، باتامدى بەرەمىن. ودان سەنىڭ نەڭ كەتەدى.
— جارايدى، جارايدى، – دەدى ەسىمبەك ساقاننىڭ وسىنشا تاۋسىلىپ سويلەگەنىن قىزىق كورگەندەي. — اۋەلدەگى ويىمىز سول بولاتىن. ءسىز اپارىپ تاستا دەسەڭىز، قايدا بولسا دا، اپارايىق، تەك رەنجي كورمەڭىز.
— اللا ساقتاسىن! – دەپ ساقان تاعى دا شوشىنا سويلەدى. — تۇك تە رەنجىپ وتىرعام جوق، قالقام. راقمەت سىيلاعانىڭا، باقىتتى بول!
ساقان اۋىلعا اپاراتىن كولىك تابىلعان سوڭ، كوڭىلدەنىپ سالا بەردى. قالتاسىنان شاقشاسىن الىپ، ناسىباي اتتى دا، سويلەمەسە وتىرا المايتىنداي، جۇلقىنىپ، اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى. ءوزى وتە تەز سويلەيدى ەكەن، ارعى–بەرگى تاريحتى ءقازىر دە استى–ۇستىنە شىعاردى. شەجىرەنى ولەڭمەن تاراتتى. قايداعى ءبىر زامانداستارى جايلى، ولاردىڭ جاڭعالاق مىنەزدەرى مەن بوزبالالىق ارەكەتتەرى، ولاردان ءوزىنىڭ كورگەن ازارى، وزىنەن ولاردىڭ كورگەن قورلىقتارى ءتارىزدى ادام سەنىپ بولمايتىن ءبىر حيكايالاردى قارشا بوراتتى. جانە سولاردىڭ ءبارى وسى ءقازىر بولىپ جاتقانداي، جانىنداعىلارعا اڭ–تاڭ بولىپ، اجىرايا قاراپ، كوكتەن تۇسكەندەي اياق استىنان وزىنەن–ءوزى كوشەلەنىپ، ءجۇزىن دە، داۋسىن دا مىڭ قۇبىلتىپ، بايتەن مەن ەسىمبەكتىڭ ىشەگىن قاتىردى.
ساقانىڭ ءوزى كۇلمەيدى ەكەن. ەكى جىگىتتىڭ ەسىن جيىپ بولعانىن كۇتىپ وتىرادى دا، اڭ–تاڭ بولعان ادامداي ۇكى كوزدەنىپ الىپ، الگى ءبىر ەڭكەي قوجاناسىردان تۇراتىن اڭگىمەسىن قايتا باستايدى.
ەسىمبەك تىزگىنگە يە بولا الماي، كۇلكىدەن ەكى بۇكتەلىپ جاتىپ قالعاندا، بۋرىل ات «مىنالاردىڭ دەنى ساۋ ما» دەگەندەي مازاسىزدانىپ قۇلاعىن قايشىلايدى.
بىرتە–بىرتە ىمىرت بايلاندى. اسپانداعى مۇنار بۇلتتىڭ اراسىنان اي ساۋلەسى شىمىلدىقتىڭ ار جاعىنداعى سوقىر شىراقتاي ولىمسىرەي جىلتىرايدى. قاراۋىتقان قىرقا – قىرقالارمەن بىرگە جول بويىنداعى ات اربا دا ءتۇن قۇشاعىنا بىرتە–بىرتە سۇڭگي بەردى.
اڭگىمەنى قيسا ايتقانداي بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توعىتىپ وتىرعان ساقان كەنەت:
— م–م–م! – دەدى ءبىر بالەنىڭ بولعانىن بىلدىرە سانىن سارت ەتكىزىپ. — قۇداي قارا باستىردى. جولدان شىعىپ كەتىپپىز.
بۇلار اڭگىمەگە ءماز بولىپ وتىرعاندا، ات كولدەنەڭ جولدىڭ بىرىنە ءتۇسىپ كەتىپتى.
— ەندى كەيىن جۇرسەك، ءتىپتى اداسامىز. بۇل جەردىڭ كولدەنەڭ جولى كوپ. نە دە بولسا ىلگەرى تارتتىق. ال بۋرىل ات باس اياعىڭدى! – دەپ ساقان ەسىمبەكتىڭ قولىنداعى دەلبەنى قاباتتاسىپ قاعىپ–قاعىپ قالدى.
بۇل كەزدە بۋرىل ات ءبىرشاما بولدىرا باستاعان–دى. ءازىل كوتەرمەيتىن ادامداي كەيىستى تۋرمەن باسىن كەگجەڭ ەتكىزدى.
ءتۇن قاراڭعىسى ابدەن قويۋلانىپ، جەر بەدەرى بۇرىنعىدان دا جاتتانا بوگدەلەنە ءتۇستى. ەندى جول قۋالاپ جۇرە بەرگەننەن باسقا امال دا جوق. باعىت–باعدار بەلگىسىز.
ساقان الدەقالاي ءبىر قۇربىسىن بوقتاپ:
— باقا كوزدەنگەن الباستى نەمەنىڭ اڭگىمەسىن قايدان ايتا قويىپ ەم. سونى اۋزىما السام، ءبىر بالەگە ۇشىرايمىن، – دەدى تۇنەككە تەسىلە قاراپ.
ءتۇن ورتاسى – اۋ دەگەن شامادا الدان يتتەردىڭ ۇرگەن داۋسى ەستىلدى دە، كوپ ۇزاماي اق كوبىك بولىپ تەرلەگەن بۋرىل ات اينالاسىن شىممەن قورشاپ تاستاعان ەسكى قىستاۋدىڭ قاقپاسىنا كەلىپ باسىن تىرەدى.
تەرەزەدەن جارىق بىلىنەدى.
شارشاعان جولاۋشىلار كيرەلەڭدەپ اربادان ءتۇستى.
— قۇدايا توبا، قايدان شىققانبىز؟ مىناۋ قايداعى قىستاۋ؟ – دەيدى ساقان مۇقاۋدى بىلمەيتىن سايقىمازاق ۇنمەن.
ەسىك جابىق ەكەن. ساقان قولىنداعى تاياعىمەن ەكى–ءۇش رەت قاققان بولدى. ەشكىم جوق. ساقان ەسىكتى جۇدىرىعىمەن قاتتى–قاتتى سوعىپ قالدى. الدەن سوڭ ار جاقتان اياق دىبىسى، سودان كەيىن:
— ۋا، بۇل كىم؟ – دەگەن قارت كىسىنىڭ ءۇنى ەستىلدى.
— قۇدايى قوناقپىز.
— قوناق بولساڭ قايتەيىن. جولاۋشى كۇتەر جايىمىز جوق. قوندىرا المايمىز.
— ويباي، ۇلكەن اكىم كەلىپ تۇر. اشساڭشى ەسىگىڭدى، تىلگە كەلەيىك.
— اكىم تۇگىل، قۇداي كەلسە دە اشپايمىن، جولدارىڭ، انە.
ءۇي يەسىنىڭ اكىممەن قانى قاس ەكەنى سەزىلىپ تۇر.
جولاۋشىلار ساسايىن دەدى. مىناۋ كىم ءوزى، ءبىزدىڭ ەلدە وسىنداي ادامدار بار ما ەدى دەگەندەي، ءبىر–بىرىنە قارايدى.
— وتاعاسى، – دەدى ساقان داۋسىن جۇمسارتىپ، – ءبىز اداسقان جولاۋشىلار ەدىك. ايىپقا بۇيىرما. قازاقشا ۇيىڭە كىرىپ، تىزەمىزدى بۇگەيىك، سوسىن وتىرماي ءجۇرىپ كەتەرمىز.
وتاعاسى ءسال ويلاندى دا، بۇلاردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا ۇيىنەن قۋىپ شىعا الاتىنىنا سەنىمدى ۇنمەن:
— كىرىڭدەر، – دەدى ەسىكتى سىقىرلاتا اشىپ.
وتاعاسى الپىستىڭ قالىڭ ورتاسىنا كىرگەن ۇزىن بويلى شيراق شال ەكەن، قوناقتارعا وتىر دا دەمەستەن، پەش تۇبىندەگى كۇپى جايىلعان توسەگىنە قيسايا كەتتى. ءۇي ءىشى ءالى جاتپاپتى. جۇدەۋلەۋ بالا كوتەرگەن تولىق كەلىنشەك پەن ون ءتورت – ون بەس شاماسىنداعى بالعىن دەنەلى ەر بالا كەلگەندەردىڭ بەتىنە بۇرىلىپ تا قاراماستان، سالەم–ساۋقاتسىز تۇپكى بولمەگە كىرىپ كەتتى.
بولمەدەگى ەسكى جيھازدار مەن توسەنىشتەر بۇل ءۇيدىڭ ءقازىر ءالىم–بەرىم كۇنكورىستە بولعانىمەن، كەزىندە ۇلكەن داۋلەتتىڭ ءدامىن تاتقان شاڭىراق ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇر.
ءۇي يەسىندە ءۇن جوق. «ماعان سەندەردىڭ كىم ەكەندەرىڭ سوقىر تيىنعا كەرەگى جوق، قاجەت بوپ تۇرسا، وزدەرىڭ ايتىڭدار» دەگەندەي جاستىققا بەلىن تىرەپ، كۇپىسىنە قىمتانا تۇسەدى.
ساقان سايقىمازاقتانار كەزىندە ارقالانىپ الاتىن ادەتىمەن كوزىن الاق–جۇلاق ەتكىزىپ:
— اپىر–اي، جاڭاعى بالا سىرقاتتانىپ جۇرگەن جوق پا؟ – دەدى شالدىڭ اياق جاعىندا وتىرعان كەمپىرگە قاراپ.
— سىرقاتتانىپ ءجۇر، – دەدى كەمپىر مۇرنىنان سويلەپ. — ءىشى اۋىرا ما، شالقالاپ جىلاي بەرەدى.
— اي، بايبىشە، اكەل بالانى بەرى قاراي! – دەدى ساقان ءامىر ەتە. — ءساتى اللادان، مەن قاراپ كورەيىن.
— قاراعىم – اي! – دەپ بايبىشە ابدىراپ قالدى. — قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەپ، سەبەسىنى تيەر مە ەكەن. جۇمابيكە – اي، اكەلشى بالانى.
تولىق كەلىنشەك جىلاپ – جىلاپ تىنىشتالعان كىشكەنە بالانى كورپەگە وراپ الىپ كەلدى. ساقان تۇرىنە ءبىر ءتۇرلى قۇپيا رەڭ بەرىپ، بالانىڭ ءىشىن، كەۋدەسىن باسىپ كوردى دە:
— شىراعىم، بەس تيىن باقىر اكەلە قويشى، – دەدى ودان سايىن قۇپيا جۇزدەنىپ. تۇپكى بولمەگە قايتا كىرگەن كەلىنشەك، جيىرما تيىن كۇمىس الىپ شىعىپ:
— باقىر تابا المادىم، – دەدى ايىپتى جۇزبەن.
— وقاسى جوق، شىراعىم. كانەكي...
ساقان بالانىڭ قارىنىن جالاڭاشتاپ، جيىرما تيىن كۇمىستى ەتىنە باتىرا، ەكى–ءۇش رەت بۇراعانداي بولىپ ەدى، بالا قىڭق دەپ جىلاعان جوق.
— جارايدى، اپارا عوي ەندى، – دەدى ساقان كۇمىس تيىندى كەلىنشەككە قايتارىپ جاتىپ. – قولىم تيسە، تاعى بىردە سوعىپ، بۇراپ بەرەرمىن. اللا ءساتىن سالسا، جازىلىپ كەتەر. ينشاللا!
كەمپىر ءۇش كەسەگە قۇيىپ شالاپ اكەلدى. سۋسىنعا قول ىلىككەننەن كەيىن، ساقان شەشىلە باستادى.
— Ay، وتاعاسى نەشەدەسىڭ؟ – دەدى داۋسىن كوتەرە.
— الپىستىڭ جەتەۋىندەمىن، – دەدى شال بۇعان قاراماي.
ساقان تاعى دا كوزىن باعجاڭ ەتكىزىپ، قۋانىپ كەتكەندەي:
— ءوي، اۋزىڭنىڭ ءىشىن... – دەدى شالعا بۇرىلىپ. – قۇرداس ەكەنسىڭ عوي، يت – اۋ.
شال بۇعان سەنبەگەن پىشىندە كوزىنىڭ قيىعىمەن اشۋلانا قارادى.
— ويباي–اۋ، جىلىڭدى ايتشى، جىلىڭ نە؟ – دەدى ساقان باستىرمالاتىپ.
— جىلىم سيىر، ال؟
— وي، قۇلاعىڭدى ۇرايىن، مەنىڭ دە جىلىم سيىر، سيىر دا سيىر 61 مۇشەلىم، ودان بارىس – 62، قويان – 63، ۇلۋ – 64، جىلان 65، جىلقى – 66، قوي – 67. – ساقان ورشەلەنە. – جوق، 67 بولدى ما، – دەپ شالدى ماقۇلداتىپ الدى دا: – ءاي، يت – اۋ، سوندا ساعان مەن قۇرداس بولماعاندا، اتاڭنىڭ باسى قۇرداس بولا ما؟ – دەپ وزىنەن كوپ ۇلكەن شالعا تونە ءتۇستى.
الگى سوزدەردى ساقاڭنىڭ سەنبەسكە قويماي، وجەلەنىپ ايتقانى سونشالىق، شال جىميىپ، باسىن كوتەردى. ءبىراق ءالى دە ءبىرجولا جىبىگەنى بايقالمايدى.
— قۇرداسىمدى تاۋىپ الىپ، ءتىپتى راقات بولدى عوي، – دەپ ساقان ءوپ–وتىرىك قۋانىپ جان–جاعىنا قاراعاندا، ەكى جىگىت كۇلىپ جىبەرمەس ءۇشىن، تىستەنىپ بەتتەرىن ىرگەگە بۇردى.
بۇدان كەيىن ساقان شالدان ەلىن، جەرىن، رۋىن سۇراپ، ءوزىن دە تانىستىرىپ، ايتەۋىر، اڭگىمەنى كوبەيتىپ، ءۇي يەسىن ءبىرشاما ەلىكتىرگەندەي بولدى. بۇل اۋىل باتپاقتىنىڭ تۇستىك بەتىندەگى كۇيىك دەگەن جەر ەكەن. كۇيىكتىڭ حالقى كەشكە قاراي ءتىرى جانعا ەسىك اشپايدى ەكەن دەگەندى اقشوقىلىقتار دا ەمىس–ەمىس ەستيتىن.
بايتەن قاتتى قالجىراپ، ۇيقىسى كەلىپ ارەڭ وتىر. ءبىراق ءقازىر ءجۇرۋ كەرەك ەكەنى ەسىنە تۇسكەندە، بويىن جيىپ الىپ: «شال قۋاتىن بولسا، ۇيىنەن تەزىرەك قۋسا ەكەن»، – دەپ تىلەدى ىشىنەن.
ساقان اڭگىمەنى مۇلدە اتىم بار، ات بولعاندا قانداي – دەپ ساقان تۋرا اتتى شالدىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتىپ تۇرعانداي ماساتتانا تامسانىپ قويدى. – كۇزدىڭ كەزى عوي...
ءۇي يەسى دە اۋەيىلەۋ مە، ماناعى يت قىرىنداعانىن قويىپ، اڭگىمەشىگە جاقىنداي ءتۇستى. قالىڭ قاباعىنىڭ استىنان كۇلىمسىرەپ، سىعىرايا قارايدى.
ۇيقى قىسىپ شىداتپاعان ەكى جىگىت سىرتقا شىعىپ، اتتى قاراپ، كۇننىڭ رايىن بايقاپ، ۇيگە قايتا كىردى دە، اڭگىمە بىتكەنشە تىنىعا تۇرايىق دەپ، ءتور ۇيگە وتپەي، اۋىز ۇيدەگى قازاندىق تۇبىنە جايعان تەكەمەتتىڭ ۇستىنە قيسايا كەتتى.
ءتور ۇيدەگى اڭگىمە قىزايىن دەدى. ارەگىدىك ساقان مەن ءۇي يەسىنىڭ داۋسى جارىسىپ قاتار شىعادى... ەكەۋى داۋلاسىپ جاتقان سەكىلدى... توبەلەسىپ جاتپاسا بولدى... بىردەڭە سارتىلدايدى...
«اۋ، بولار، تۇرىڭدار»، دەگەن داۋىستان ەكى جىگىت ۇستەرىنە مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي شوشىنىپ، اتىپ–اتىپ تۇردى. ءماسساعان! ۇيقتاپ قالعاندارى ما؟ ءۇي ءىشى جاپ–جارىق. وياتقان ساقان ەكەن.
— تۇرىڭدار، شاي ءىشىپ الىپ، ءجۇرىپ كەتەيىك، – دەيدى ءوز ۇيىندە جۇرگەندەي شالقاقتاپ.
كەشەگىدەي ەمەس ءۇي يەسى شالدىڭ دا قاباعى اشىق. شاي جاسالىپ قويىلعان. داستارقان جوق–جۇقانا بولعانمەن ءۇي ءىشىنىڭ اشىق قاباعىمەن كوڭىلدى بايىتىپ تۇر.
— قاراعىم – اي، ءوزىڭ اۋليەنىڭ تۇقىمى ەمەسسىڭ بە؟ كەشەگى ەمىڭنەن كەيىن بالامىز جاپ–جاقسى بولىپ قالدى عوي! تفا – تفا! – دەپ كەمپىر دە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر.
شايدان كەيىن جولاۋشىلار سىرتقا شىقتى. ساقان اتتى وتقا قويىپ، تاڭەرتەڭ سۋارىپ، ارباعا جەگىپ، بار شارۋانى ءبىتىرىپ قويعان ەدى. «جانىم – اۋ، بۇل قاي كەزدە ۇلگەرىپ ءجۇر» دەگەندەي، ەكى جىگىت ءبىر–بىرىنە تاڭىرقاي قارايدى.
جاۋلىقتاي ورامالىمەن تەرىن ءسۇرتىنىپ، ۇيدەن شال شىقتى.
— سەندەر وسىمەن تىكە تارتاسىڭدار، – دەدى ول قاراسۋعا باراتىن جولدى كورسەتىپ. – وزەننىڭ اڭعارىنان وتكەننەن كەيىن، بىردەن سولعا بۇرىلاتىن ەسكى جولعا تۇسىڭدەر. سوندا قارا جولدى قيىپ اۋرە بولماي–اق بەسقوپادان ءبىر–اق شىعاسىڭدار. ار جاعى ءتيىپ تۇر عوي...
— اۋزىڭدى ۇرايىن – اۋ، – دەدى ساقان جۇرەردە وعان قولىن بەرىپ جاتىپ. – جولىڭ ءتۇسىپ، ءبىزدىڭ ەلگە كەلە قالساڭ، جامانتايدىڭ ساقانى دەگەن جامان قۇرداسىم بار ەدى دەپ، بىردەن ۇيگە كەلەسىڭ. وي، اۋزىڭنىڭ ءىشىن!.. ال كەتتىك.
بۋرىل ات اجەپتاۋىر تىڭايىپ قالىپتى، ءجۇرىسى شيراق. ءار جەردە ءبىر قيسايعان ون شاقتى توقال تامدى ارتقا قالدىرىپ، جولاۋشىلار كوپتەن بەرى ءىز تۇسپەگەن ەسكى جولمەن كۇننىڭ تەرىستىك باتىسىنا قاراي ۇزاي بەردى.
— اپىرىم–اي، ساكە، الگى شالعا تۇندە ءدارى بەردىڭىز بە، قالاي ءجىبىتتىڭىز؟ – دەدى ەسىمبەك كەڭك–كەڭك كۇلىپ.
— ويباي–اۋ، بۇلار قاسىق سۋ بەرمەيتىن اتاقتى تەكەلەر عوي، – دەدى ساقان وعان اجىرايا قاراپ. – بۇلار وزدەرى قازاق ەمەس دەيدى. ارعى اتالارى باسقا جاقتان اۋىپ كەلسە كەرەك. قىسى – جاز قىستاۋدا وتىرادى. جۇرتپەن كوپ ارالاسپايدى. انە، كوردىڭ بە، زيراتتارى دا بولەك بىزدىكىنەن...
— جوق، ەندى سوعان تۇندە نە ايتىپ ءماز قىلدىڭىز؟ – دەدى بايتەن دە اڭگىمەگە شىن قىزىعىپ.
سويتسە، ساقان ساراڭ شالدىڭ اۋەيىلەۋ ەكەنىن بايقاپ، اڭشىلىق جايلى حيكايالاردىڭ نە ءبىر ءدۇرياسىن توعىتسا كەرەك.
— استىمداعى قاراگەر ات بەلگىلى جۇيرىكتىڭ ءبىرى ەدى، كەيىن اياعى كەتىپ، سويىپ العاندا كوردىك جالعىز–اق قارتاسى بار ەكەن. شىركىن، تۇلپاردىڭ تۇقىمى عوي، جارىقتىق! – دەپ ەس جيعىزباي باستىرمالاتپاي ما ساكەن. – سول قاراگەردىڭ بايگەگە ءتۇسىپ جۇرگەن كەزى. ويداعى ەلدەن قايتىپ كەلە جاتقانمىن. كۇزدىڭ كەزى – اۋ دەيمىن... الدىمنان ءبىر تايىنشاداي ارلان قاسقىر كورىنسىن. قۇداي–اۋ، ساعان وتىرىك، ماعان شىن، تۋرا تايىنشاداي!
اڭگىمەگە ەلىككەن شال:
— اپىر–اي، ءا! ەندى قايتتىڭ؟ – دەپ جاقىنداي تۇسەدى.
— قايتۋشى ەم، ايعايدى سالىپ، زارەسىن ۇشىرا، قۋىپ كەپ بەردىم.
— ە، بارەكەلدى!
— قاسقىردى تولەكتىڭ سايىنان ورالتىپ جازىققا تۇسىرەيىن...
— مىنە، تاماشا! – دەپ قاسقىر قۋعاندى تۋرا كوزىمەن كورىپ وتىرعانداي شال ەكى بىلەگىن ءتۇرىنىپ الادى.
— ونداعى ويىم – وزەنگە كەتسە، جاعاسى توعاي، قۇتىلىپ كەتۋى مۇمكىن.
— اپىر–اي، ءزالىم – اي، ءا؟! – دەيدى شال دا قاباتتاسىپ.
بۇرىن–سوڭدى ءبۇيتىپ كەس–كەستەپ، الدىن وراعان اۋەيى تىڭداۋشىنى كورمەگەن ساقان ايتىپ وتىرعانىم، شىنىندا دا، راس نارسە ەمەس پە دەگەندەي وي كەپ، ءوزىنىڭ وتىرىگى وزىنە بولعان وقيعاداي ەلەستەيدى.
— سودان قاراگەر دە شابىستى تۇزەدى، اناۋىڭ دا ءبىر بالە ەكەن، ءتىپتى قاجيتىن ءتۇرى جوق.
— اپىرىم–اي، ايرىلىپ قالماساڭ بولار ەدى، – دەيدى شال قىپىلىقتاپ.
— اقىرى قويمادىم، ەسىك پەن توردەي جەرگە كەلدىم – اۋ جاقىنداپ.
— ە–ە–ە، – دەيدى شال ءوزى ۇراتىنداي وڭتايلانىپ.
— جانى قىسىلعان قاسقىر جالت بۇرىلىپ، وزەنگە قاراي سالدى.
— ويبۋي، ايرىلدىڭ – اۋ، ايتتىم عوي جاڭا ايرىلاسىڭ دەپ.
ساكەن بۇرىنعى اڭگىمەلەرىندە قاسقىردى وزەنگە ماڭايلاتپايدى ەكەن، الگى اڭگۇدىك شالمەن جاۋداي جاعالاسىپ وتىرىپ، وزەنگە قالاي جىبەرىپ العانىن بايقاماي قالىپتى. ەندى سوڭىنا ءتۇسىپ قۋا بەرگەننەن باسقا نە امال بار:
— سودان قاسقىر وزەنگە جاقىنداپ قالدى، – دەيدى ساكەن اڭگىمەنىڭ نەمەن اياقتالارىن ءوزى دە بىلمەي.
شال ەكى الاقانىن سارت ەتكىزىپ:
— نە دەگەن ءماجنۇن ەدىڭ ءوزىڭ، – دەيدى ىزا بولىپ. – اۋ نەڭدى قاراپ وتىرسىڭ؟ كەتتى عوي...
ساكەڭە ءسوز تىڭدايتىن ۋاقىت جوق.
— قاسقىر وزەنگە قويسىن دا كەتسىن، – دەيدى قالاي بولعانىن ءوزى دە تۇسىنبەي.
الدىندا شالدىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن سۋعا تۇسىرمەي ءبىر امالىن تاپسام دەپ ويلاعان ەكەن، ءبىراق اڭگىمەنىڭ قىزىعىمەن سونى ەستەن شىعارىپ الىپ، ونىڭ ۇستىنە جاعاعا كەلىپ قالعان قاسقىر مۇنى تىڭداماي، وزەنگە قويىپ كەتكەنگە ۇقسايدى.
وسى كەزدەگى شالدىڭ ءتۇرىن كورگەن ساكەن الگى بايعۇستى اياعاننان الدى–ارتىنا قاراماي، ءوزى دە سۋعا قويىپ كەتكەن.
— قاسقىر قىلت – قىلت ەتىپ ءجۇزىپ بارادى. مەن دە قاراگەردى بۇيىرلەي سالدىم. شىركىن، جۇيرىك جىلقى جۇزگەندە دە الدىنا جان – سالمايدى ەكەن عوي، قاسقىردى جاعاعا جولاتپاي وزەننىڭ ورتاسىنا اكەلدىم...
— ويباي، نە دەيدى؟ – دەپ شال ساسىپ قالادى. – مىناۋىڭ سەنىڭ جىلقى ەمەس، ءبىر بالە عوي.
— ايدىنعا شىققاسىن قويام با، باستىرمالاتىپ كەلىپ–اق قالدىم. قاسقىر وسى سەنى مەن مەندەي جەردە بارا جاتىر:
— ويباي–اۋ، ۇرمايسىڭ با قاراقۇستان، – دەيدى شال مۇنىڭ شىنتاعىنان دەمەپ.
— ويىم – الدە دە جاقىنداتا ءتۇسۋ.
— تۋۋ، مىناۋ ءتىپتى بالا ەكەن عوي!
— جانى قىسىلعان قاسقىر جالت بۇرىلعاندا، سۋ دەگەن مۇز سەكىلدى بولادى ەكەن، سىرعاناپ ءبىراز جەرگە دەيىن ءوتىپ كەتكەنىم، – دەگەندە ساكەن الگى نەمەنى بۋىنىپ ءولىپ قالار ما ەكەن دەپ قورقىپتى.
ساكەڭە ەندى قاسقىردان جامان شال بالە بولىپ، نە ىستەۋ كەرەگىن ويلانىپ ۇلگەرمەستەن، ۇزاپ كەتكەن ارلاننىڭ سوڭىنان قايتا قۋادى. ءبىر تۇستا ساكەن اڭگىمەنى كىم ايتىپ وتىرعانىن ايىرا الماي قالادى. بۇل ەمەس، كەرىسىنشە شال بۇعان: «انە! انە! كەپ قالدى، ال ەندى سوق، سوق ەندى!» – دەپ وتىر ەكەن.
ەكەۋى وسىلاي جىندى ادامشا تاڭ بوزارعانشا اڭگىمە سوعادى. اقىرى باسىنا بالە تىلەپ العان ساكەن قاسقىردى ولتىرمەي قۇتىلماسىن ءبىلىپ، قانى شىن قارايادى. (بۇرىنعى اڭگىمەسىندە قاسقىر بۇعان قارسى شاۋىپ، سوڭىندا ءوزى ارەڭ قۇتىلادى ەكەن.)
تاڭ اعارا باستاعان كەزدە قۇداي ءساتىن بەرىپ، قالىڭ جىڭعىلعا كىرە بەرگەن قاسقىردى قاق تۇمسىقتان قامشىمەن ۇرىپ قۇلاتادى.
وسى تۇستا شال.
— نە دەيدى، قۇرىعىڭ قايدا؟ – دەيدى بۇعان تۋرا ءوزى ۇستاتقانداي قولىنا.
ساكەن:
— ويباي، مەنىڭ قامشىمنىڭ جانىندا قۇرىعىڭ ساداعا كەتسىن. ۇشىنا قورعاسىن سالىپ ورگەن كادىمگى بۇزاۋ ءتىس قامشى عوي، – دەپ ارەڭ قۇتىلىپتى.
تىڭداپ وتىرعان ەكى جىگىتتىڭ كۇلكىدەن ىشەكتەرى قاتتى.
— ويپىر–اي، ساكە، وسىنىڭ ءبارىن قيىستىرىپ قالاي ايتتىڭىز؟ – دەيدى بايتەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ.
— الدىندا سەندەر ءبىراز تىنىعىپ السىن دەپ باستاعام. اناداي اۋەيى ەكەنىن قايدان بىلەيىن، قۋعانىم قاسقىر ەمەس بالە بولىپ شىققان جوق پا، – دەدى ساقان ەندى شىنعا كوشىپ.
— ونىڭ ءبارى دۇرىس–اۋ، – دەدى بايتەن ءبىر كەزدە ءازىل–شىندى. – ءبىراق ءسىزدىڭ بالانى وتىرىك ەمدەگەنىڭىز جاقسى بولمادى.
ساقان شوشىپ كەتتى.
— تەك، وتىرىك ەمدەگەنى نەسى؟ قازاقتا بالانى ءىشىن بۇراۋ دەگەن بار. قىدىر دارىعان بالگەر ەمەسپىن، ءبىراق كەيدە قولىمنىڭ شيپاسى تيەتىن كەزدەرى بولادى. ونىڭ سەبەبىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن. مەن جۇرتتان كورگەنىمدى ىستەيمىن.
اڭگىمەمەن ۋ–شۋ بولىپ وتىرعان جولاۋشىلار قاراسۋعا قالاي كەلگەندەرىن بىلمەي قالدى.
قاراسۋدىڭ جاعاسىنا كيىز ۇيلەر ەكى قاتار بوپ تىگىلگەن ەكەن. جەرى كوكپەڭبەك. سۋعا شومىلعان بالالاردىڭ ويىنى مەن جەلى باسىندا بيە ساۋدىراعان قىز–كەلىنشەكتەردىڭ كەربەز جۇرىستەرى كوڭىلگە اۋەيى سەزىم اكەلىپ «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ساۋىق–سايرانى كوپ، كەلىڭدەر، قىزىققا كەنەلىڭدەر» دەپ تۇرعان سەكىلدى.
الدان ۋ–شۋ بولىپ، ءبىر توپ يت شىقتى. جەلكەسى كۇجىرەيگەن تارعىل توبەت جۇلىپ الاتىنداي ارسىلداپ، ارباعا شاپشىدى. ەسىمبەك ءيتتى بەيمالىم يەسىمەن قوسا بوقتاپ، شىبىرتقىمەن جاسقاپ ءجۇر.
— ءسال سولعا، سولعا، – دەپ ساقان باعىت سىلتەپ كەلەدى. – اۋىلدىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ قايتەمىز. ءالى دە سولعا، مىنە، مىناۋ تۇرعان ءۇي.
ساقاننىڭ قارىنداسى دومالانعان تولىق ايەل:
— قاراقتارىم ۇيگە تۇسىڭدەر، قۇدايى قوناق بولىڭدار، – دەپ جىك–جاپار بولدى.
— ويباي، راقمەت، – دەدى ەسىمبەك كۇلىپ. – وسىندا جاعىپار دەگەن جيەنىمىز بار.، سوعان بارىپ تۇسەيىك. ايتپەسە جيەننىڭ اشۋى قاتتى بولادى.
— جاقسى، وندا بارا قويىڭدار، – دەپ رۇقساتتى ساقاننىڭ ءوزى بەردى. – وركەندەرىڭ ءوسسىن، قاراقتارىم. راقمەت!
جاعىپاردىكى قاراسۋعا جاقىن تىگىلگەن، الدىندا قۇرت جايىلعان سورەسى بار قوڭىر ءۇي ەكەن. بۇلار اربادان تۇسە باستاعاندا ۇيدەن جاعىپار ءوزى شىقتى. قىزعىلت ءجۇزى كۇلىمدەپ:
— اي، مىناۋ جامان مامبەتتەر قايدان قاڭعىپ ءجۇر – اي، ءا؟ – دەپ ايعايلاي سويلەپ، كۇرەسەتىن ادامداي ەسىمبەكتى بەلبەۋىنەن ۇستاپ ىرعاپ – ىرعاپ قويدى. تۋمىسىندا قىلجاقباس، جىندىلاۋ نەمە، ونىڭ ۇستىنە جيەن بولعان سوڭ ۇلكەن كىشى دەمەي ويناي بەرەدى.
— وي، تەگىڭدى ۇرايىندار–اي، ءا! – دەيدى وزىنەن–ءوزى ءماز بولىپ.
جاعىپاردىڭ شەشەسى كوپتەن كورمەگەن بايتەندى قۇشاقتاپ جىلاپ الدى. بايتەننىڭ اكەسىن، ءتىپتى اكەسىنىڭ اكەسىن ەسكە الىپ: «شىركىن، بۇرىنعى ادامداردىڭ نەسىن ايتاسىڭ، وندايلار ءقازىر قايدا»، – دەپ وسى جۇرگەندەرگە كوڭىلى تولمايتىنىن بىلدىرە سويلەدى.
بالالارى دا كىسى جاتىرقامايتىن اشىق جايدارى ەكەن. جەتىلەر شاماسىنداعى كىشى ۇلى ەسىمبەكتىڭ الدىنا شالجيىپ جاتىپ الدى. كەكىلىنە كۇمىس ويۋ سالعان قامشىسىن قىزىقتاپ:
— ماعان بەرشى، – دەپ جابىستى.
— جيەن قۇرىق، جيەن قۇرىق، – دەپ كەڭك–كەڭك كۇلەدى جاعىپار.
ۇرشىق ءيىرىپ وتىرعان ايەلى ءباتيما:
— جيەن قۇرىعى نەسى؟ – دەدى تاڭ قالىپ. – بۇلارعا جيەن ءوزىڭ ەمەسسىڭ بە؟ بالالارىڭ جيەن قۇرىقتى مەنىڭ توركىنىمنەن السىن.
— ويباي، ءباتيما – اۋ، بۇدان نە سۇراپ وتىرسىڭ؟ وسى ءماجنۇن سوعان تۇسىنەر دەپ وتىرسىڭ با؟ – دەپ ەسىمبەك جاعىپاردى ازىلدەي باستادى. – شاتىسىپ، سەڭىڭ توركىنىڭنەن جيەن قۇرىقتى ءوزى سۇراۋى مۇمكىن. بۇدان شىعادى نەشە ءتۇرلى.
— تۇرا تۇر بالەم، – دەدى ازىلگە ءازىل تابا الماي، – قالعان جاعىپار شىنعا كوشكەن ادام قۇساپ. – ءبىر كۇنى دالادان ءبىر جىلقىڭدى ايداپ الىپ كەتسەم، سوندا بىلەرسىڭ كىمنىڭ كىمگە جيەن ەكەنىن.
— ءقازىر جىلقىنىڭ ءبارى ۇكىمەتتىكى، ايداپ كەتسەڭ، ءوزىڭ جاۋاپ بەرەسىڭ.
— جاۋاپ بەرسەم بەرەمىن، جيەنىم دەيمىن.
— اۋ، سوندا سەن ۇكىمەتكە جيەنسىڭ بە؟ – دەيدى ەسىمبەك سەلكىلدەپ كۇلىپ. – وسىمەن سويلەسىپ وتىرعان مەن ءماجنۇن.
شايدان كەيىن جولاۋشىلار جۇرمەك بولىپ ەدى، جاعىپار «ءدام ىشپەي كەتپەيسىڭدەر» دەپ زورلاعانداي قىلىپ، اتتى دوعارتتى.
— كەشە جاعىپارجاننىڭ قاقپانىنا ءبىر كيىك تۇسكەن ەكەن سونىڭ ەتىنەن ءدام تاتىڭدار، بۇيىرعان شىعار. سەندەرگە سويا قوياتىن مال بىزدە قايدان بولسىن، – دەپ شەشەسى اقتالا سويلەدى.
ەكى جىگىت اتتى وتقا قويۋ ءۇشىن قاراسۋدىڭ جيەگىندەگى ويپاڭعا جەتەكتەپ اكەلدى.
— قاپ، تاعى دا كەشىگەتىن بولدىق – اۋ! – دەدى ەڭكەيىپ اتتىڭ اياعىنا شىدەر سالىپ جاتقان ەسىمبەك كۇشەنە سويلەپ.
— ءدام ىشكەن سوڭ، شىعىپ كەتەيىك. قايتا ءتۇن جاقسى ەمەس پە جۇرىسكە؟ سالقىن.
— ارينە... – ەسىمبەك اتتىڭ باۋىرىنان ءوتىپ كەتەتىندەي بولىپ ەمىنىپ، سۋات جاققا قاراي قالىپتى.
بۇلار تۇرعان ويپاڭ سۋاتتىڭ تۋرا ىرگەسى ەكەن. سۋ الۋعا كەلگەن قىز–كەلىنشەكتەر ەشكىمدى بايقايتىن تۇرلەر جوق، سىڭعىرلاي كۇلىپ، ازىلدەسىپ، ءبىرىن–ءبىرى قىتىقتاپ، الىسىپ، ءماز بولىپ تۇر.
ەسىمبەك تورعاي كورگەن مىسىقتاي بۇعا ءتۇسىپ، قاتىپ قالعان.
الگىلەر سۋىن الىپ، قىرعا شىعىپ كورىنبەي كەتكەندە بارىپ، بايتەنگە قارادى.
— مىنا اۋىلدىڭ قىزدارى قانداي كوپ! – دەدى كوزى جايناپ.
— وزدەرى بىرىنەن–ءبىرى وتەدى. تىم بولماسا، بىرەۋىمەن تىلدەسپەي كەتەمىز بە؟..
— قالاي تىلدەسەسىڭ؟
— تۇرا تۇر مەن قىزىق ايتايىن. كۇن كەشتەتە باستاعاندا، قىزدار سۋ الۋعا كەلەدى. تونىمىزدى سىپىرىپ الماس، نە دە بولسا وسى جەردە ءبىر – ەكەۋىنە ءتيىسىپ كورەيىك، ا؟
— ۇيات شىعار، – دەدى بايتەن جۇرەكسىنىپ.
ءسۇت ءپىسىرىم شاماسىندا ءيىناعاش اسىنعان كوك كامزولدى قىز شەلەكتەرىن سىلدىرلاتىپ جيەككە ءتۇستى. سۋاتقا كەلىپ ەڭكەيىپ سۋ الدى دا، ەكى شەلەكتىڭ ءىشىن شايدى. سالبىراعان توقپاقتاي بۇرىمى اندا–ساندا موينىن ىرعاپ قالعاندا، سەرپىلىپ ارقاسىنا تۇسەدى دە، قايتادان سىرعىپ الدىنا قۇلايدى.
ەسىمبەك جيەكتەگى سولقىلداق سازدى اڭداي باسىپ ءۇن–ءتۇنسىز قىزدىڭ قاسىنا باردى. قىز ەشتەڭەنى اڭعارار ەمەس، ەڭكەيە ءتۇسىپ، شەلەگىن تولىق باتىرىپ سۋ الىپ، ەندى ەكىنشى شەلەگىن ىڭعايلاي بەرگەن. كەنەت جەردىڭ تەسىگىنەن شىققانداي ءدال جانىنان:
— امان با، بيكەش؟ – دەگەن داۋىستى ەستىگەندە، جىلان باسىپ كەتكەندەي شىڭعىرىپ، ەكى شەلەگىن تاستاي قاشتى.
— Ay، اۋ، مەن جاي... اۋ، – دەي بەردى ەسىمبەك ءوزى دە ساسىپ قالىپ.
— نەعىلعان بەتىمەن كەتكەن بەيباستىق وڭباعان نەمەسىڭدەر! ادامنىڭ جۇرەگىن ۇشىرايىن دەپ پە ەدىڭدەر ەكى كەشتىڭ اراسىندا؟ سۋ جاعالاپ تەنتىرەپ، قايداعى – جايداعىلار كەلەتىن بولعان ەكەن وسى جەرگە، تۇگە...
— اۋ، ەندى قايدان بىلەيىن، – دەپ مىڭگىرلەگەن ەسىمبەك «سالىپ جىبەرە مە» دەپ قورىققانداي شەگىنشەكتەپ جىلجي بەردى.
قىز قايتادان جيەككە ءتۇسىپ، قالعان شەلەگىمەن سۋ الدى دا، يىناعاشپەن يىعىنا سالىپ، «جۇرتتىڭ زارەسىن ۇشىراتىن قاڭعىعانداردى» تىلدەگەن كۇيى بۇرقىلداي سويلەپ، سۋات باسىنان ۇزاي بەردى.
وسى كەزدە بايتەن تۇنشىعا كۇلىپ، سەلكىلدەپ جەرگە وتىرا كەتتى.
— اپىر–اي، نە دەگەن دولى؟! – دەدى ەسىمبەك ۇرەيلەنە تاڭىرقاپ ءبىراز تۇردى دا، بايتەننىڭ ءتۇرىن كورىپ، شىداي الماي قوسىلا كۇلدى.
— مىنانى الساڭ جەتىسەرسىڭ، – دەدى بايتەن كۇلكىدەن ءتۇيىلىپ قالعان ءبۇيىرىن سيپاپ.
— بۇل قاتىن بولسا، كىمگە دە بولسا كۇن كورسەتپەس. ءبىراق وسىنداي قاتىندار ادال بولادى دەيدى.
— قانداي قاتىندار؟ – دەدى بايتەن تۇسىنبەي.
— الگىندەي قاتىندار، – دەدى ەسىمبەك قىز كەتكەن جاقتى يەگىمەن كورسەتىپ.
— ول قاتىن ەمەس قوي...
جاۋلىقتارى قوقىرايعان ەكى جاستاۋ ايەل كەلىپ، سۋات باسىندا جىرقىلداي كۇلىپ، قالتارىستا تۇرعان ەكى جىگىتتى كورگەندە، جىم بولىپ، ءتالىمسىپ، سىزىلعان كۇيى سۋلارىن الىپ، ولار دا كەتتى. ودان كەيىن كەلگەن ءۇش ايەلدىڭ بىرەۋى تۇزگە وتىرا جازداپ، قۋىستان بۇلاردى كورگەندە، «كوتەك!» دەپ بۇرىلىپ كەتىپ، ۇيالعاننان بەتىن جاۋلىعىمەن بۇركەپ الدى.
— قوي، قۇرسىن! – دەدى بايتەن ىڭعايسىزدانىپ. – مىنا تۇرىسىمىز كەلىسىپ تۇرعان جوق، – ماسقارا بولماي تۇرعاندا كەتەيىك.
— توقتاي تۇرسايشى. سەنىڭ – اق بەت مونشاعىڭ ۇزىلەدى دە تۇرادى ەكەن.
ءبىرىن–ءبىرى جازعىرىپ، تاجىكەلەسىپ تۇرعان ەكى جىگىت شەلەگىن قاڭعىرلاتىپ، ىرعالا باسىپ كەلە جاتقان ەرەسەكتەۋ ەتجەندى ايەلگە كوڭىل اۋدارماي تۇرعان.
— ءاي، نەعىپ تۇرسىڭدار؟ – دەگەن داۋىسقا جالت قارادى ەكەۋى. سۋات باسىندا تۇرعان جاعىپاردىڭ ايەلى ءباتيما ەكەن. بۇلار قاسىنا بارعاندا:
— وزدەرىن، تۇرىستارىڭ جامان، قىز ۇرلايىن دەپ جۇرگەن جوقسىڭدار ما؟ – دەپ سامبىرلادى ءتىسىنىڭ قىزىل يەگىن كورسەتە كۇلىپ.
— قىز قاراپ جۇرگەنىمىز راس، – دەدى ەسىمبەك «شۋلاماساڭشى ەندى» دەگەندەي سىبىرلاي سويلەپ. – قولعابىس قىلمايسىڭ با، جەڭەشە...
ءباتيمانىڭ كوزى جايناپ شىعا كەلدى.
— ءوي، كوگەرمەگىرلەر – اي، شىقپايتىن بالە شىعادى سەندەردەن، – دەپ باسىن شايقادى. – سوندا قاتىن الاتىن قايسىڭ ەكەۋىڭنىڭ؟
— جالپى قاتىن ەكەۋمىزگە دە كەرەك. ءبىراق ءدال ءقازىر ماعان كەرەگىرەك، – دەپ ەسىمبەك «راس پا» دەگەندەي بايتەنگە قاراپ قويدى. – مەن كوپ تاڭداپ جاتپايمىن، ون ەكى مۇشەسى ساۋ بولسا، بولدى.
— ويباي–اۋ، سەندەي جىگىت تاپ بولسا، كەز كەلگەن قىز قۇدايىنا قوي ايتار، – ءباتيما ەكى شەلەك سۋ الىپ، قاتار قويدى دا جاۋلىعىن جوندەپ بايلادى. – اۋ قيسىق باس قايناعانىڭ قىزى شە؟.. كوتەك، – دەدى ىلە، – ونىڭ قۇدا ءتۇسىپ قويعان ادامى بار ەكەن عوي.
— جاقسى قىز با؟ – دەدى ەسىمبەك جىمىڭداپ.
— جاقسى بولعاندا قانداي! قىزىل شىرايلىنىڭ ادەمىسى. ءبىراق امالى جوق، ءقايتسىن. اكەسى مالعا قىزىعىپ، دۋان جاقتاعى بىرەۋگە بەرەيىن دەپ وتىر. ءوزى مەنسىنبەيتىن كورىنەدى. – ءباتيما ەكى شەلەك سۋدى يىعىنا سالىپ ورنىنان تۇردى دا: – ءايدا، ءقازىر ۇيگە جۇرىڭدەر. كەشكە سەندەردى كىلەم توقىپ جاتقان قارا كەمپىردىڭ ۇيىنە الىپ بارايىن. بۇكىل قىز سوندا. ءوي، كوگەرمەگىرلەر – اي! – دەپ كوزى جۇمىلا كۇلىپ، اۋىلعا بەتتەدى.
كۇن باتا ءدام ءىشىپ بولعان سوڭ، جولاۋشىلار جۇرۋگە اسىقپاي، الدەبىر حابار كۇتكەندەي توردە تىستەرىن شۇقىپ جاتىپ الدى.
ءباتيما ءىڭىر تۇسە سيىرىن شالا–پۇلا ساۋدى دا، كەشكى شايدى دا اپىل–قۇپىل بەرىپ، «ءايدا، كەتتىك» دەپ ەكى جىگىتتى ەرتىپ ۇيدەن شىقتى.
قارا كەمپىردىڭ ءۇيى اۋىلدىڭ ارعى شەتىندە ەكەن. شاعىن عانا قوڭىر ءۇي. قاق ورتاسىنا كىلەم قۇرىپتى. تولعان قىز–كەلىنشەك. بۇلار كەلگەندە ۇيگە مال كىرىپ كەتكەندەي ءۇرپيىستى.
— وتىرسىڭدار ما، ەي، جاندارى شىققىرلار؟ – دەپ امانداستى ءباتيما قىزدارمەن.– يتتەن قورقىپ مىنا اقسۋاتتان كەلگەن ەكى قۇدا بالامىزدى ەرتىپ كەلىپ ەم. – بۇگىن كەلدى وزدەرى... ءايدا وتىرىڭدار مىنا جەرگە. سەندەردى دە ءبىر پايدالانىپ قالايىق.
— ءاي، قاتىن – اي، – دەدى سامبىرلاپ، – سەن اينالدىرما اناداعى بالانى! ءوي، تاجال! قاراشى قوزى قاسقىرداي جۇتىنىپ وتىرعانىڭ!
قىز–كەلىنشەك قىران–توپان كۇلكىگە باتتى.
ءباتيما اڭگىمەسىن قايتا جالعادى.
— سودان جىراق قايناعانىڭ ءوزى كەلدى. قۇدا اناداي جەردە وتىر. قۇداعي مىناداي جەردە...
— جايشا جۇرسىڭدەر ما؟ – دەپ سىبىرلادى قوڭىرشا.
— جايشا.
ءباتيما اۋزىن سىلپ ەتكىزدى.
— اناداي كيىت كورسەم كوزىم شىقسىن. ءولىپ بارا ما ەكەن، جارىماعان نەمەلەر.
— قىز قاراپ جۇرگەننەن ساۋسىڭدار ما؟ – دەپ سىبىرلادى قوڭىرشا.
بايتەن «يا» دەگەندەي جىميىپ قوڭىرشانىڭ جۇزىنە قارادى.
— قايسىڭ؟
بايتەن ەسىمبەكتى كوزىمەن كورسەتتى.
— قۇداعي قۇرباقا قۇساعان ءبىر الباستى ەكەن... جىرىق قايناعا ءبىل دەيدى...
— ءاپ–ادەمى جىگىت قوي. اتا–اناسى بار ما؟
— بار.
— الگى جەردە جىرىق قايناعا تاس–تالقان بولسىن. نە كەرەك، قۇدانى دا، قۇداعيدى دا سويىپ سالدى...
— ءوزىڭ قاشان الاسىڭ قاتىندى؟
— تاپ ءقازىر ەمەس...
— ويبۋي، بەتىم–اي، الگى الباستى قۇدا نە دەيدى دەيسىڭ عوي؟ ءبىي دەيدى...
— قۇدا بالا – اۋ، مەن ساعان ءبىر اڭگىمە ايتايىن...
كيىز ۇيدە وتىرعاندار الدەنەگە دۋ كۇلىپ، قوڭىرشانىڭ سىبىرىن ەستىرتپەي جىبەردى.
— مەن ساعان ءبىر اڭگىمە ايتايىن. مەنىڭ قايىن ءسىڭلىم بار. بۇگىن مۇندا كەلە المادى. كورىك تە، اقىل دا بار. مىنەزى ازداپ تىكتەۋ. ول ەندى جۇرە تۇزەلەدى عوي. ءبارىمىز دە قىز كەزىمىزدە وڭىپ تۇرعانىمىز شامالى بولاتىن. ءيا... سونى اكەسى مالعا بەرىپ وتىر. ءوزى اتاستىرعان ادامىن ۇناتپايدى. جىڭىشكە اۋرۋ كورىنەدى. قاشىپ كەتەيىن دەسە، ءسوز بايلاسقان ەشكىمى جوق. سويلەسەم دەسەڭدەر، بۇگىن كەزدەستىرەيىن.
— ەسىمبەككە ايتايىق تا...
ءۇيدىڭ ءىشى تاعى دا ۋ–شۋ بولىپ كەتتى. ءباتيما سامبىرلاپ وتىرىپ بەيباستاقتاۋ ءبىر ءسوز ايتىپ قويسا كەرەك، قىزدار قىپ–قىزىل بولىپ، بەتتەرىن باسا كۇلىپ، ءبىر اۋىق كىلەم توقۋعا شامالارى كەلمەي قالدى.
ءباتيما:
— كەت ءارى، جىرقىلداماي، ەستىمەي جۇرگەن سوزدەرىڭ شىعار؟ – دەپ جۇرتتىڭ ءوزىن كىنالادى.
بايتەن الگىنىڭ اراسىندا كىلەم توقۋدى ءبىرشاما ۇيرەنىپ قالدى. قيىن ەشتەڭەسى جوق. جاڭىلىپ بارا جاتسا، قوڭىرشا قولىنان ۇستاي الادى. دىمقىلداۋ الاقانى قىتىقتاعان سەكىلدى اسەر بەرەدى.
ءبىر تۇستا قوڭىرشا ورنىنان تۇرىپ، ءباتيمانىڭ قۇلاعىنا الدەنە دەپ سىبىرلادى دا، ۇيدەن شىعىپ كەتتى. ءباتيما ەكى جىگىتكە «قىزىق باستالعالى تۇر» دەگەندەي، جىمىڭداپ قاراپ قويادى.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولىپ، ءازىل–وسپاق، ويىن–كۇلكى سايابىرلاي باستاعاندا ءباتيما ورنىنان تۇردى.
— ويبۋي، مىنا قۇدا بالالاردى شارشاتىپپىز عوي. اماندىق بولسا، تاعى دا كەلە جاتار. ءايدا، كەتتىك.
سىرتقا شىققان سوڭ، ءباتيما ەكى جىگىتكە ءجون سىلتەدى.
— اناۋ جەروشاقتاعى وتتى كوردىڭدەر مە؟ سونىڭ وڭ جاعىنداعى جاڭاعى قوڭىرشانىڭ ءۇيى. كۇيەۋى جوق كورىنەدى. قىزدى شاقىرىپ الام دەپ كەتكەن. بايقاڭدار! اكەسى ءبىر جىندى نەمە.
بۇلار ءۇيدىڭ سىرتىنا كەلىپ، جوتكىرىنىپ دىبىس بەردى. ۇيدەن لىپ ەتىپ قوڭىرشا شىقتى.
— تەز، ويباي، ۇيگە كىرىڭدەر. بىرەۋ–مىرەۋ بايقاپ قالار.
«تەز، تەزبەن» ۇيگە يت قۋعانداي بوپ كىرگەن ولار وڭ جاقتا وتىرعان قىزدى كورگەندە ساسقالاقتاپ نە ىستەرىن بىلمەي بوساعادا تۇرىپ قالدى. ماناعى... سۋ اكەتىپ بارا جاتىپ، ەكەۋىن دە تىلدەپ كەتكەن قىزدىڭ ءوزى. بۇلار قىسىلدى ەكەن دەپ، ايىلىن جيىپ وتىرعان ول جوق: «تورگە شىعىڭىزدار»، – دەيدى جىميىپ. اجارلى ەكەنى راس بولدى. اق سارى. سۇيىرلەۋ كەلگەن جۇقا مۇرنىنىڭ ەتەگىندە تارىداي مەڭى بار. ەرىنى ءسال–ءپال بۇرتيىپ، وكپەلەگەن بالا سەكىلدى رەڭ بەرەدى. كوزى تىك. مىنەزى شادىرلاۋ بولسا، بولار.
— ال، كانەكي، جوعارى شىعىڭدار، – دەدى قوڭىرشا كيىز ەسىكتى ءتۇسىرىپ جاتىپ.
ەسىمبەك پەن بايتەن اياق كيىمدەرىن شەشىپ،. توردەگى قىزىل جولاق ۇزىنشا كورپەگە كەلىپ وتىردى.
قوڭىرشا داستارقاننىڭ شەتىن كەڭەيتىپ، باۋىرساق توكتى. قانت تاستادى. سودان كەيىن شاي قۇيعان كەسەنى قىزعا ۇسىنىپ:
— شىراقجان، قوناق بالالارعا قول جالعاپ جىبەر، – دەدى كوزى كۇلىمدەپ. – وسى ەلگە قۇدا كورىنەدى، نەسىنە ۇيالاسىڭ؟
— تۇك تە ۇيالىپ وتىرعام جوق، – دەدى قىز اۋەلى جەڭگەسىنە، سوسىن قوناقتارعا باجىرايا قاراپ.
ەكى جىگىت قىزدىڭ مۇنىسىن ەرسى كورگەندەي قىبىجىقتاپ، باۋىرساق شۇقىپ ۇندەمەي قالدى.
قوڭىرشا شاي ءىشىپ وتىرىپ، قايىن ءسىڭلىسى سەزسىن دەگەندەي «ءيا، ۇلكەن قۇدا بالا – اۋ» دەپ، ەسىمبەككە قاراپ ءار نەنى ءبىر سۇراپ قويادى.
— ۇلكەن قۇدا بالا – اۋ، سوندا سەندەر مىرزابولات بولاسىڭدار ما، جوق الدە مامبەتسىڭدەر مە؟
— ءبىز مامبەتپىز عوي.
— اكە–شەشەڭ قاي شاماداعى ادامدار؟
— اكەم اسقار دەگەن كىسى، الپىستىڭ التاۋىندا.
— كوتەك، الگى جۇرت ايتىپ جۇرگەن اسقار دەگەن كىسى سەنىڭ اكەڭ بە ەدى؟
— سول شىعار. ءبىزدىڭ اۋىلدا باسقا اسقار جوق.
— ويباي–اۋ، وندا بەلگىلى كىسىنىڭ بالاسى بولدىڭ عوي، – دەپ قوڭىرشا كوزىنىڭ قيىعىمەن قايىن سىڭلىسىنە قاراپ قويدى.
شاي ءىشىلىپ بولعانشا، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى ءوتتى. توڭىرەكتەگى بەيساۋات دىبىستىڭ ءبارى باسىلىپ، جەروشاقتاعى وتتار ءسوندى. وسى كەزدە ىدىس–اياقتارىن جيناي باستاعان قوڭىرشا سىرتقا شىعىپ، قوستىڭ ماڭىن تۇرتكىلەپ ءجۇرىپ، ىشتەگى بايتەنگە دىبىس بەردى.
— ءاي، كىشى قۇدا، ماعان كومەكتەسىپ جىبەرشى.
بايتەن سىرتقا شىعىپ، قوڭىرشانىڭ قايدا ەكەنىن ايىرا الماي، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى دا، اشىق قوستىڭ ىشىنەن شىققان دىبىستى اڭعارىپ، ءالى دە قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنبەگەن قيمىلمەن ەڭكەيىپ جاقىنداي ءتۇستى.
— كىرە بەر، كىرە بەر، – دەپ سىبىرلادى قوڭىرشا. – اتامدار ۇيىنەن بىرەۋ شىقسا، كورىپ قاپ جۇرەر. – بايتەندى قولىنان ۇستاپ، ءوزى وتىرعان توسەنىشتىڭ شەتىنە وتىرعىزدى. ءبىر جاعىنان جۇك سەكىلدى بىردەڭە تىرەلگەن اياداي عانا قوستىڭ ىشىنە ادامنىڭ ءوزى ارەڭ سىيعانداي ەكەن، بايتەن قوڭىرشانىڭ ءبىر جامباسىن باسا، سىعالاپ ارەڭ ورنىقتى.
— وزدەرى وڭاشا قالىپ اڭگىمەلەسسىن. – قوڭىرشا ءدال جانىنان سىبىرلاپ، قۇلاعىنا جەل تولتىرىپ جىبەردى. – شىراقجان جىلاماي، تەڭىن تاپسا ەكەن دەيمىن – داعى... جىگىتتىڭ ءاپ – ادەمىسى ەكەن. شىراقجانعا دا ۇنار دەپ ويلادىم.
بايتەن جاۋىرىن تۇسىنان تىرەلىپ تۇرعان جۇپ–جۇمساق بىردەڭە ايەلدىڭ ەمشەگى ەكەنىن سەزگەندە، جۇرەگى دۇرسىلدەپ، تىنىسى تارىلعانداي بولدى. جان – ءتانىن ءبىر سيقىر كۇش بالقىتىپ، باۋراي تۇسەتىن سەكىلدى. سول تۇڭعيىققا بالقىعان كۇيى، ەلتىگەن كۇيى باتا بەرگىسى كەلەدى.
قوڭىرشا قولىن سوزىپ، الدەقايدان جاستىق الدى.
— بەلىم شىداماي بارادى، سۇيەنىپ وتىرماساق...
ەكەۋى شالقايعان كەزدە باستارى تىم تومەن كەتىپ، ءبىر توسەكتە جاتقان سەكىلدى بولدى دا قالدى.
وتاۋ ۇيدەن ءبىر كەلكى كۇڭگىرلەگەن دىبىس ەستىلەدى.
— مىنا جىگىت سوندا ساعان اعا بولا ما؟
— ءيا.
— ايتتىرعان ادامى جوق پا ەدى؟
— بار بولاتىن. بايدىڭ قىزى ەدى. اكەسى كامپەسكەگە ىلىگىپ، ءبارى جەر اۋىپ كەتتى.
— سەن شە؟
— نەنى ايتاسىز؟
— ايتتىرعان قىزىڭ قايدا دەيمىن؟ ول دا جەر اۋىپ كەتتى مە؟
— جوق، ايتتىرعان ادامىم جوق. اكەم كەدەي ادام بولعان. وسكەسىن ءوزى سۇيگەنىن الار دەپ، قۇدا تۇسپەپتى.
— اكەڭ قانداي جاقسى ادام. قىزدارعا دا نەگە سويتپەيدى ەكەن، – قوڭىرشا ءبىر قىرىنداپ جاتقان كەزدە بىلقىلداعان قوس انارى بايتەننىڭ كەۋدەسىنە تىرەلدى.
— قۇداي–اۋ، مىنا اراعا تىعىلامىز دەپ، تەگى جابىسىپ قالدىق قوي، – دەگەندە قوڭىرشانىڭ دەمى تۇگىل، ەرنى تيگەندەي بايتەننىڭ بەتىنە. بايتەن بەزگەك تيگەندەي دىرىلدەدى. قوڭىرشا ءبىر قولىمەن جايلاپ بايتەندى قۇشاقتادى دا، بەتىنە بەتىن تيگىزىپ:
— نەگە دىرىلدەيسىڭ؟ – دەپ سۇرادى.
— ءجاي... – دەدى بايتەن القىنىپ.
قوڭىرشا قولىن سوزىپ، الدەقايدان كورپە سەكىلدى بىردەڭە الدى.
— اۋىرىپ قالىپ جۇرەرسىڭ، ءتۇن سالقىن عوي.
ۇستەرىنە كورپە جاپقان كەزدە بايتەن قوڭىرشانىڭ تولىق سانىن، جۇپ–جۇمساق ءىشىن سەزدى. بويىن بيلەگەن تاڭعاجايىپ جان راقاتى، ولەرمەن قۇمارلىق، بەيمالىم قورقىنىش كوڭىلىندە قۇيىنداي ءۇيىرىلىپ، وكپەسىن اۋزىنا تىقتى. ءازازىل سەزىمدەر باسشىسىنان ۇرىستى تالاپ ەتكەن سولداتتار سەكىلدى: «بول، بول ەندى، تەزىرەك باستا» – دەپ الدەنەگە اسىقتىرا تۇسكەندەي بولادى. «قايتىپ باستاۋ كەرەك، نە ىستەۋ كەرەك؟»، وعان بايتەننىڭ اقىلى دا، باتىلى دا جەتپەدى. الدەكىم ىشىنەن ءبىر تىزگىندى جىبەرمەي تۇرعانعا ۇقسايدى.
— بۇرىن ايەل كورىپ پە ەڭ؟ – دەدى قوڭىرشا دا ءسال ەنتىگىپ.
بايتەن كەكەشتەنىپ «جوق» دەگەندى ارەڭ ايتتى.
قوڭىرشا ۇندەمەي قالدى. الدەن سوڭ:
— جانىڭداعى جىگىت بولماسا، ءبىزدىڭ شىراقجانعا ناعىز لايىق جار بولعانداي ەكەنسىڭ، – دەدى اۋزىن بايتەننىڭ اۋزىنا تيگىزە. – ءبىراق قۇدايدىڭ جازۋىنان ارتىق نە بولسىن.
ايەل بۇكىل دەنەسىمەن جابىسا جىگىتتى قاتتى قۇشاقتاپ، ەرنىنەن ءسۇيدى. بايتەندە قارسىلاسار قۋات قالمادى. ايەلدىڭ جۇپ–جۇمساق ءتىلىن سەزگەندە، شاشىنىڭ تۇبىنە دەيىن شىمىرلاپ قويا بەردى.
وسى كەزدە سىرتتان:
— Ay، بايتەن، قايداسىڭ؟ – دەگەن ەسىمبەكتىڭ باياۋ داۋسى ەستىلدى.
ەكەۋى دە شوشىنىپ، باستارىن كوتەرىپ الدى. بايتەن قولعا ءتۇسىپ قالعان قىلمىسكەردەي، اپالاقتاپ، جان–جاعىن سيپالاي بەردى. باسى ۇيىپ قالعان سەكىلدى.
قوڭىرشا بايتەندى قايتا جاتقىزىپ:
— ەشتەڭە ەتپەيدى، ىزدەي تۇرسىن، – دەپ سىبىرلادى. – وسىلاي بولعانى دۇرىس بولدى.– وكىنىپ وتىرسىڭ با؟ وكىنبە. كەيىن تۇسىنەسىڭ... جۇرەگىڭدى باس... بۇل نە تارسىلداپ تۇرعان؟.. جۇرەگىڭ بە سەنىڭ؟.. قۇداي ساقتاسىن.. قالاي قاتتى ەستىلەدى؟ ال تۇرا عوي.
قوستان شىققان سوڭ، قوڭىرشانىڭ: «قوش»، – دەۋگە شاماسى ارەڭ كەلدى – ۇيگە زىپ ەتىپ كىرىپ كەتتى. بايتەن اناداي جەردە قاراقشى قۇساپ سوستيىپ تۇرعان ەسىمبەكتىڭ قاسىنا كەلدى.
— وۋ، قايدا ءجۇرسىڭ؟ – دەدى ەسىمبەك تاڭ قالىپ.
— سەندەردى كۇتىپ قوستا وتىردىق قوي.
— ءجۇر كەتتىك.
— نە بولدى؟
— نە بولسىن، – دەدى ەسىمبەك قۋانىشتى ۇنمەن، – الاتىن بولدىم.
— كەلىستى مە؟
— كەلىستى.
ەكى جىگىت قاراسۋدىڭ ويپاڭىنان بۇرىن اتتى جەتەلەپ اكەلىپ، ارباعا جەكتى. سىرت قاراعان ادامعا تۇن جامىلعان ۇرىلار سەكىلدى. بۋرىل ات جول ءجۇرىستى سەزگەندەي، قۇلاعىن قايشىلاپ وقىرانىپ قويادى.
— اقىرىن، اقىرىن، جانۋارىم، – دەيدى قۋانىشى قوينىنا سىيماعان ەسىمبەك اتتىڭ موينىنان ەلجىرەي قۇشاقتاپ، – اۋىلعا اسىقپاي–اق بارامىز، ءتۇن ۇزاق. سوسىن كوپ ۇزاماي، ءبىر ادامدى الىپ كەتۋگە وسىندا تاعى كەلەمىز. ءتۇسىنىپ تۇرمىسىڭ، جانۋارىم، اقجولتايىم مەنىڭ؟!
بۋرىل ات ءتۇسىنىپ تۇرعانداي تاعى دا قۇلاعىن قايشىلادى.
— ۇيگە كىرەمىز بە؟ – دەپ سىبىرلادى بايتەن.
— ۇيىقتاپ جاتىر عوي، وياتپاي–اق قويايىق.
— قامشىڭ قالدى عوي.
— قالا بەرسىن.
— جارايدى، قالسا، قالسىن، – دەدى بايتەن دە ەسىمبەكتىڭ كوڭىل كۇيىن ءتۇسىنىپ.
— كەل وتىر. شۋ، جانۋارىم!
ءۇي ىشىندە جالعىز وياۋ جاتقان ءباتيما الدەن سوڭ بەشپەنتىن جامىلىپ، سىرتقا شىققاندا، ۇزاپ بارا جاتقان اربا دوڭعالاعىنىڭ شيقىلى تۇنگى تىمىق اۋادا اپ–انىق بوپ ەستىلىپ تۇردى.
V
ارقا بويىن جايلاعان قوسىم بالاسىندا جىلقىلى باي كوپ بولعان دەسەدى. بەرىرەكتە تاس مەشىندە جۇت بولىپ، مال ازايىپ، كەشەگى ۇلى كونفيسكەگە اتاقتى كوتەنشى مەن سارى ەربول عانا ىلىكتى. ءبىراق قانشا مالدى بولسا دا، سولاردىڭ ەشقايسىسى جاراسباي تۇقىمىنان ءالدى بولعان جوق. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇلاردىڭ ارعى اتاسى وسى ەلگە بوداۋدا كەلىپ، مىرزابولاتقا ءسىڭىپ كەتكەن كىرمە ساۋداگەر ەكەن. اتا كاسىپ تۇقىمعا دارىپ، جاراسبايدىڭ ءوز اكەسى تاڭات تا ساۋدامەن بايىپتى. جاراسبايدىڭ ءوزى بولسا، ەل بيلىگىنە ارالاسىپ قوسىمنىڭ قوس تىرەۋىنىڭ ءبىرى اتاندى.
جاراسبايدىڭ ءۇش ۇلى — اۋباكىر، ءداۋىتباي، ساۋىتباي ءۇش اكەدەن تۋعانداي – بولەك–بولەك. ۇلكەنى – اۋباكىر باسىن جەردەن كوتەرمەيتىن مومىن جان، ءبىرىڭعاي مالدىڭ سوڭىندا كەتتى. كىشىسى ساۋىتباي جاستايىنان ويسىز، قامسىز سەرىلەۋ بولىپ ءوستى. ال ءداۋىتباي اكەسىنە تارتقان ءتىلدى، تەنتەك، ءتۇرى دە اكەسىندەي – سوپاق بەت، دوڭەس مۇرىن، قالىڭ قاباقتى، وڭكيگەن، دەنەلى ادام. وتە مەنمەن. ونىسى تەك بايلىقتان، بيلىكتەن تۋعان ورلىك ەمەس، جاستايىنان قارا كۇشكە ەركەلەپ وسكەن، تۇلعالى ادامداردىڭ توڭمويىن، دۇلەي ىرىلىگى ەدى. ءداۋىتباي مال جاعىن كوپ جيعان جوق، دۇنيەگە جاقىنداۋ بولدى. سونىڭ ارقاسىندا كوزگە دە تۇسپەي، ۇلى كونفيسكەگە ىلىكپەي قالدى. اعايىن اراسىنداعى بۇرىنعى بەدەلىنىڭ اسەرىمەن ءار كەز ءار ىستەن امان قالىپ ءجۇر. قالىڭ مىرزابولات ءالى كۇنگە دەيىن باسىنا ءىس تۇسسە، وسىنى پانالايدى. سوندىقتان ءداۋىتباي زاماننىڭ اعىمىن ءجىتى باقىلاپ، كۇندەلىكتى تىرلىكتەن كوزىن جازبايدى. العاشقى سەرىكتىككە جۇلقىنىپ قارسى شىققاندا، مىرزابولاتتىڭ شالدارى: «قارىڭ كوتەرمەس شوقپاردى بەلىڭە قىستىرما، ۇكىمەتكە ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ»، – دەگەن ەدى. اقىرى سەرىكتىك قۇلادى. مىرزابولاتقا قاراعان كەدەي شارۋانىڭ ءبىرازى ارىز بەرىپ ارتەلدەن شىقتى. استىق قويماسى ورتەلدى. وسىنىڭ ءبارى ءداۋىتبايدىڭ كوڭىلىنە ءۇمىت شىراعىن جاققانداي بولادى. «ۇرا بەرسە، قۇداي دا ولەدى» دەيدى قازاق. ۇكىمەتتى جەك كورەتىن جالعىز، ءداۋىتباي ەمەس شىعار. ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارسا، قۋ كەدەيدەن قۇرالعان وكىمەتسىماعىڭ قۇلاماعاندا قايتۋشى ەدى.
ءداۋىتباي كوك اتلاسپەن تىستالعان قۇس جاستىقتى قۇشاقتاپ اپپاق جەيدە، دامبال. جۇمۋلى كوزىن اندا–ساندا سىعىرايتىپ اشىپ، اشقان سايىن الدىنداعى قاڭىلتىر تۇكىرگىشكە شىرت تۇكىرەدى.
قاۋسىرما ەسىكتى سىقىرلاتا اشىپ، دوڭگەلەك ءجۇزدى، كىشكەنتاي جاستاۋ ايەل كىرىپ كەلدى.
— سۋسىن ىشپەيسىڭ بە؟ – دەدى ارام ولگەن مال قۇساپ تەڭكيىپ جاتقان كۇيەۋىنە تاڭىرقاي قاراپ.
ءداۋىتباي جاۋاپ بەرگەن جوق. ونىسى سۋسىندى ىشەر، ىشپەسىن بىلمەگەندىكتەن ەمەس، توقالىنا جاۋاپ بەرۋدى مىندەتىم دەپ ەسەپتەمەگەندىكتەن ەدى. كەنەت كوزىن سىعىرايتا اشىپ، ەرنىندەگى ناسىبايدى الىپ تاستاۋ ءۇشىن، باسىن كوتەرە بەرگەن:
— ويباي–اۋ! – دەپ ءبىر جەرى ءۇزىلىپ كەتكەندەي، باج ەتە قالدى.
سىلق ەتىپ جاستىققا قايتا قۇلادى.
— ويباي! – دەدى تۇنشىعا دىبىس شىعارىپ. — قاپ!
ءداۋىتباي ءبىر قولىمەن بەلىن ۇستادى.
— نە بولدى؟ تاعى دا بەلىڭ بە؟ – دەدى قاسىنا جۇگىرىپ جەتكەن توقالى.
— ءيا، – دەپ ءداۋىتباي بەتىن تىرجيتتى. – وسى بالە سوڭعى كەزدە ءجيى ۇستايتىن بولىپ ءجۇر. ويباي، انە...
توقالى ۇزىن جەيدەنىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، كۇيەۋىنىڭ بەلىن الاقانىمەن قاتتى–قاتتى ىسا باستادى.
— ۋھ! – دەدى الدەن سوڭ ءداۋىتباي سايابىرلاعانداي بولىپ. – اپىر–اي، ءتىپتى قيمىلداۋعا شاماڭدى كەلتىرمەي تاستايدى... ءيا... ءيا... كىشكەنە قاتتىراق... باتىرساڭشى...
— شامام كەلمەسە، قايتەيىن.
— نەمەنە جانىڭ جوق پا؟ قاتتىراق، بىلاي... ۇزبەيسىڭ بە؟
— قولىمنىڭ ءالى كەلمەي جاتىر عوي.
— ەندەشە، اياعىڭمەن باسشى.
كىشكەنە توقال وتىرا قالىپ، قۇرىم ءماسىسىن شەشتى دە، بالانىڭ اياعىنداي اپپاق اياعىن جارقىراتىپ، كۇيەۋىنىڭ جالاڭ ارقاسىنا شىقتى.
ءداۋىتباي ۇستىندە ادام تۇر ەكەن دەپ ەلەيتىن ەمەس، راقاتتانا ىڭىرانىپ:
— ە–ە–ە، كىشكەنە تومەنىرەك، وكشەڭمەن باس... بەلگە، بەلگە قاراي... ءىى–س–س... ويباي–اۋ، سالماعىڭ قايدا كەتكەن؟ – دەپ ارقاسىنداعى ايەلىنىڭ كىشكەنتايلىعىنا كەيىپ قويادى.
وسى كەزدە ەسىك سارت ەتىپ اشىلدى دا، ۇيگە ۇزىن بويلى قارا جىگىت ەنتەلەي باسىپ كىرىپ كەلدى. شوشىپ كەتكەن توقال كۇيەۋىنىڭ ۇستىنەن قۇلاپ تۇسە جازداپ، كەرەگەنىڭ باسىنان ۇستاپ قالدى. ءبىراق جەرگە ءتۇسۋ ەسىنە كەلمەدى. كۇجىرەيگەن مويىنى قىرتىستانا، باسىن بۇرعان ءداۋىتباي ءوزىنىڭ ۇلى قارامەرگەندى كوردى دە، مىنا جاتىسىنا ىڭعايسىزدانىپ، دەنەسىن ىرعاپ، توقالىنا ءتۇس دەگەندەي بەلگى بەرىپ ەدى، اناۋ وعان تۇسىنبەدى.
— ءاي، ءتۇس دەپ تۇرمىن عوي، ءيتتىڭ قاتىنى! قىستاۋشى ما ەدىڭ مەنىڭ ارقامدا.
كىشكەنە توقال كۇيەۋىنىڭ دوڭكيگەن بيىك جوتاسىنان ساندىقتان سەكىرگەندەي، سەكىرىپ ءتۇستى دە، ءماسىسىن جولاي ىلە – مىلە، دالاعا شىعا جونەلدى.
ءداۋىتباي اۋدارىلىپ شالقاسىنان جاتتى.
— ءيا، نە بولدى؟
— اۋداننان وكىل كەلىپتى.
— ءيا؟
— ءقازىر جينالىس وتكىزەتىن كورىنەدى.
— ءيا؟
— ادامدار قىزىل وتاۋدىڭ الدىنا جينالىپ جاتىر.
— كەلگەن ادام كىم ەكەن؟
— بەلگىسىز ءبىر جاس جىگىت.
— جارايدى، ءقازىر مەن دە بارامىن.
ءداۋىتباي قوڭىر شي بارقىت شاپانىن يىعىنا جەلبەگەي جامىلىپ، شايقاقتاي باسىپ، قىزىل وتاۋدىڭ الدىنا كەلگەندە، جۇرتتىڭ ءبىرازى جينالىپ، شالدار شوپتەسىندەۋ جەرىنە قيسايىپ، اۋىلدىڭ ەشكى – لاعى توڭىرەگىندە كاكىر–شۇكىر. اڭگىمە ايتىپ وتىر ەكەن. شەت جاقتا بالا كوتەرگەن ايەلدەر، كەمپىرلەر. كۇننىڭ ىستىعىندا تۇماق كيگەن بىرەۋ اتتىڭ ۇستىندە وتىر.
— اۋ، قوزىباي، اتتان تۇسسەڭشى، جينالىستى ات ءۇستى تىڭداۋعا بولمايدى عوي، – دەيدى بىرەۋ قالجىڭداپ.
قوزىبايدا جاۋاپ جوق، تاناۋى جالپيىپ كۇلە بەرەدى.
— ءاي، اعايىن، ىعىسىپ جول بەرىڭدەر، ءبىر بەيشارا ءعارىپ كەلە جاتىر، – دەگەن ءابدىعاپپاردىڭ سامپىلداعان داۋسى ەستىلدى، – وكىمەتتىڭ وسى بايعۇسقا نەگە كوڭىل بولمەيتىنىنە تۇسىنبەيمىن.
ءابدىعاپپاردىڭ قالجىڭ سوزىنە كۇلىپ ۇيرەنىپ قالعان جۇرت، ايتەۋىر، كىسى كۇلەتىن بىردەڭە ايتقان شىعار دەگەن جوبامەن الدىن–الا دۋىلداپ كۇلىپ الدى دا، سودان كەيىن ءبارى بۇرىلىپ، شىنىندا دا، كىسى اياعانداي بولىپ، باسىنا جىرتىق تۇماق، ۇستىنە ەسكى شوقپىت شاپان كيىپ كەلە جاتقان جالاق بايدى كورىپ، تاعى دا دۋ كۇلدى.
جالاق كەزىندە ءىرى باي بولعانمەن، مەشىن، تاۋىقتا جۇتاپ قالىپ، ورتاشاعا ىلىكتى دە، ۇلى كونفيسكەدەن امان قالعان. ءوز دۇنيەسىن وزىنەن ايايتىن اتاققا شىققان ساراڭ ادام. مالدان باسقا و كىسىدە اڭگىمە كوپ بولمايدى. جاتسا دا، تۇرسا دا، ايتاتىنى – مال، مال. جالعىز ۇلى دا وزىنەن بەزىپ، ەنشى الماي، بولەك ءۇي بولىپ كەتكەن.
جالاق جۇرتتىڭ ءوزىن ءسوز قىلىپ جاتقانىن سەزدى دە، تاياعىمەن جەردى ويىن جىبەرەتىندەي نۇقىپ قويىپ، كوزى شاپىراشتانىپ، شەتتە تۇرعان جىگىتتىڭ بىرىنە دۇرسە قويا بەردى.
— نەمەنە جىن قاعىپ كەتتى مە، جىرقىلداپ؟ كورگەنسىز نەمە؟
— ويباي، جالعىز مەن بە ەكەم؟...
— نەمەنە كوتىم اشىلىپ قاپ پا مەنىڭ؟ اشىلماسا دا، سوعان جاقىن، – دەپ قالدى بىرەۋى كوپتىڭ ىشىنەن.
جۇرت تاعى دا دۋ كۇلدى.
— اۋ جولداستار، – دەدى وسى كەزدە پارتيا ۇياسىنىڭ حاتشىسى بايداۋلەت. – اۋداننان ادام كەلىپ وتىر. ءسوز تىڭدايىق. – سونى ايتىپ ءوزى قول سوعىپ، جۇرتقا دا قول سوقتىرىپ، ال ەندى سويلەي بەر دەگەندەي بۇرىلىپ وكىلگە قارادى.
وكىل اڭ–تاڭ. بىرەۋدەن كومەك سۇراعان ادامداي قولىن جايىپ:
— جولداستار – اۋ، جينالىستىڭ شارتى بار ەمەس پە؟ پرەزيديۋم سايلامايمىز با؟ – دەدى.
بايداۋلەتتىڭ پارتيا ۇياسىنا سەكرەتار بولىپ سايلانعانىنا كوپ بولماعان – جينالىس ءتارتىبىن بىلە بەرمەيتىن.
— كانە، كىمدى سايلايمىز؟ – دەدى قىزاراقتاپ.
وكىل تاعى دا سوزگە ارالاستى:
— الدىمەن نەشە ادام ەكەنىن انىقتاپ الايىق. ماسەلەن، ءۇش ادام بولسىن دەپ ۇسىنىس قويۋعا بولادى.
بايداۋلەت ودان ارمان شاتاسىپ:
— ءۇش ادامنان بولسىن، – دەپ ۇسىنىستى ءوزى ايتتى.
— جوق، جۇرت ايتسىن.
— وندا قاميدوللا سەن ايت.
وكىل بايداۋلەتتىڭ شالالىعىنا رەنىش ءبىلدىرىپ، «بولماس، بولماس» دەگەندەي، شاراسىز تۇرمەن كوزىن جۇمىپ، باسىن شايقادى.
قاميدوللا كوزى باقىرايىپ، تاقپاعىن ۇمىتىپ قالعان بالاداي:
— تۇياقباي... – دەپ تۇتىعىپ تۇرىپ قالدى.
وكىل موينىن سوزىپ:
— ايتىڭىز، ايتىڭىز، كىم ول؟ – دەدى.
— ساركوتىپ...
— ا – ا! – دەپ وكىل جاڭا تۇسىنگەندەي كۇلىپ، شەگىنىپ وتىردى.
ارت جاقتان سەرەيگەن بىرەۋ تۇرەگەلىپ:
— ماعان ءسوز بەرىڭدەرشى، – دەدى ۇرىساتىن ادامداي اۋزى قومپىلداپ.
— ءيا، ءيا.
— ءيا بولسا، مەن شايكەمەلدى سايلايمىن.
— دۇرىس – اق.
— بولسىن.
— نەمەنە، شايكەمەلدىڭ پاميلەسى جوق پا؟ پاميلەسىن ايتپايسىڭ با؟
الگى سەرەيگەن ورنىنان اپىر–توپىر قايتا تۇرەگەلىپ، ۇزاق سويلەيتىن ادامداي تەڭسەلىپ ءبىراز تۇردى دا:
— بەستايلاقۇپ، – دەدى.
وكىل بايداۋلەتتىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ:
— مىنالاردىڭ ىشىندە جينالىس باسقارا الاتىن كوزى اشىق بىرەۋ بار ما؟ – دەپ سىبىرلادى.
— جوق.
وكىل تاعى سىبىرلادى:
— وقىعان بىرەۋ بولعاندا دۇرىس بولاتىن ەدى.
— ايتپاقشى، ءمۇعالىم بار. مىرزابەكتىڭ بالاسى – بايتەن.
— ەندەشە، ءوزىڭىز ۇسىنىڭىز.
بايداۋلەت ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ:
— وسىندا ءمۇعالىم بالا بار ما؟ – دەدى ۇرساتىن ادامداي كوزى شاقىرايىپ. – كانە، بەرى كەل!
وكىل كۇرسىنىپ، باسىن شايقادى.
سايلانعان جولداستار پرەزيديۋمعا – كورپەنىڭ ۇستىنە جايعاستى. وكىل ەندى بايتەننىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ:
— ءسىز جينالىستى اشىپ، ماعان ءسوز بەرىڭىز، – دەدى ۇلكەن قۇپيا ايتقانداي ەستىلەر–ەستىلمەس سىبىرلاپ.
اياق استىنان ساسىپ قالعان بايتەن ورنىنان تۇرعاندا – اق ءوزىنىڭ قىزارىپ كەتكەنىن سەزىپ، ودان ارمان قىسىلدى.
— جولداستار، تىنىشتالىڭىزدار، – دەدى شەت جاقتا داۋرىعىپ سويلەسىپ تۇرعان توپقا قاراپ. – رۇقسات بولسا، جينالىستى اشىق دەپ جاريالايمىن.
بايداۋلەت «مەنىڭ مىندەتىم وسى» دەگەندەي ەكى الاقانىن سارتىلداتا سوعىپ، بۇكىل جۇرتتى وزىنە ىلەستىرىپ اكەتتى. قول شاپالاقتاۋ باسىلعان كەزدە بايتەن دە سابىرعا كەلىپ، جۇرەگىن باسقانداي بولدى.
— جولداستار، – دەدى نىق داۋىسپەن. – ورتامىزدا اۋداننان كەلگەن وكىل وتىر. ەندى سول كىسىگە ءسوز بەرەمىز.
— پاميلەسى كىم، پاميلەسىن ايت، – دەپ تالاپ ەتتى الدەكىم.
ۇمتىلا تۇسكەن وكىلدىڭ اۋزىنا بايتەن قۇلاعىن توستى دا:
— بوشايەۆ ءالجان، – دەپ حابارلادى جۇرتقا.
وكىل ساۋاتتى دا ءتىلدى جىگىت ەكەن، بىرەۋ وعان «جوق، ولاي ەمەس» دەپ تۇرعانداي، ەكىلەنىپ، قولىن سەرمەپ سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ تۇبەگەيلى ورناعانىن، كەدەيلەردىڭ بوستاندىق العانىن ەشكىم ەستىمەگەن جاڭالىقتاي ايىرىقشا ءبىر قۋانىشتى سەزىممەن بايانداپ ەدى، بايداۋلەت سوۆەت ۇكىمەتى جاڭا ورناعانداي سارتىلداتىپ قول سوعىپ، وعان جۇرت قوسىلىپ، ءبىرازعا دەيىن وكىلدى سويلەتتىرمەي تۇرىپ الدى.
— ءقازىر ەلىمىزدە جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزەڭى ءجۇرىپ جاتىر، – دەدى وكىل ۋ–شۋ سايابىرلاعان كەزدە. – بۇل ۇكىمەت پەن پارتيامىزدىڭ العا قويىپ وتىرعان نەگىزگى مىندەتى. كازسيك پەن سوۆناركوم كولحوز قوزعالىسىن ورىستەتۋ جانە بايلار مەن كۋلاكتارعا قارسى كۇرەس تۋرالى ارنايى قاۋلى قابىلدادى. ال ءبىز ول قاۋلىنى، شىنىمىزدى ايتساق، ورىنداي الماي وتىرمىز. كازكرايكومنىڭ ناركومزەم مەن كولحوزسويۋزگە بەرگەن دەكرەتىنەن بەرى قانشا ۋاقىت ءوتتى. كەي جەردە كوممۋناعا دەيىن قۇرىلىپ جاتىر. ال اقشوقى بويى قۇلاعان ارتەلدىڭ ورنىندا ءالى وتىر. نەگە ارتەل باسقا جەردە ەمەس، يمەننو وسى جەردە قۇلايدى. نەگە؟ سەبەبى مۇندا ۇگىت–ناسيحات جۇمىسى دۇرىس جولعا قويىلماعان. كەدەيلەردىڭ كوبى ءالى كۇنگە دەيىن بايلاردىڭ ىقپالىندا. ىمىراشىلدىق، اعايىنگەرشىلىك باسىم.
وكىلدىڭ سوزىندەگى ورىسشا اتاۋلارعا، مەكەمە اتتارىنا شالدار جاعى تۇسىنگەن جوق، ءبىراق تۇسىنبەگەن سايىن ورىنداماۋعا بولمايتىن بۇيرىقتى ىستەي، ىزعارلى دا مىندەتتى كورىنەدى.
— قىسقاسى وسى اۋىلدان تاعى دا ارتەل اشامىز، – دەدى وكىل بىرەۋ قارسى كەلەر مە ەكەن دەگەندەي جان–جاعىنا كۇدىكتەنە قاراپ.
جالاق ساقالى شوشايىپ، «ءيا، جەتىسەرسىڭدەر» دەگەندەي كەكەسىن تۇرمەن كوزىن جىپىلىقتاتتى.
— جولداستار، كولحوز ىسىنە قارسى بولۋ – سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى بولۋ دەگەن ءسوز. ياعني قاۋلىنى ورىنداماۋ دەگەن ءسوز. مەن ارنايى نۇسقاۋمەن كەلىپ وتىرمىن. ارينە، زورلىق جوق. ءبىراق اقشوقى بويىنان كولحوز اشۋ – مىندەت. ءتۇسىنىپ وتىرسىزدار ما؟ كولحوزداستىرۋ جۇمىسى كورشى اۋداندا جەتپىس بەس پروسەنتكە دەيىن جەتىپ وتىر. ال بىزدە الپىس پروسەنتكە جەتكەن جوق. سوندىقتان جەرگىلىكتى كەدەي باتىراقتاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، بۇرىنعى «قارابيدايىق» ارتەلىن قايتا قۇرۋ قاجەتتىگىن جاريالايمىن.
اۋىل بەلسەندىلەرى باستاعان ءبىر توپ ادام وكىلدىڭ سوزىنە دۋ قول شاپالاقتادى.
— ەندەشە، ءقازىر وسى جينالىس ۇستىندە ارتەلگە كىرەتىندەردىڭ ءتىزىمىن جاسايمىز، – دەدى وكىل بايتەن مەن پارتيا ۇياسىنىڭ حاتشىسىنا كەزەك–كەزەك قاراپ.
بايداۋلەت كيىز قوراپشاسىنىڭ ىشىنەن قاعاز، قارىنداشىن شىعارىپ، اسكەرگە ادام جيناعانداي ىزبارلى جۇزبەن:
— كانەكي، كىمنەن باستايمىز؟ – دەدى قارىنداشىن يزەڭدەتىپ.
الگىندە عانا سارتىلداتىپ قول سوققان جۇرت ىركىلىپ تۇرىپ قالدى.
نازار باستاعان ءۇش–ءتورت بەلسەندى تىزىمگە ءبىرىنشى بولىپ جازىلدى.
ءبىراق جۇرتتىڭ كوبى ءارى–ءسارى.
وسى كەزدە ءداۋىتباي توپ ىشىنەن ىلگەرى شىعىپ، تاماعىن كەنەپ الدى دا:
— شىراعىم، قازاقتىڭ بالاسى ەكەنسىڭ، – دەدى وكىلگە تۋرا قاراپ. – ايىپقا بۇيىرماساڭ، ءبىر سۇراق قويايىن. اقشوقىنىڭ ادامى ارتەلدىڭ ماشاقاتىن ءبىر رەت كوردى عوي. وندا دا ءوزىڭ سەكىلدى ءبىر جىگىت اۋداننان كەلىپ، ءدال وسىلاي كورشى اۋداننان قالىپ بارامىز دەپ، اپاي–توپاي ارتەل اشقان. كىرمەگەندەر وكىمەتتىڭ جاۋى بولادى دەگەن سوڭ، امالسىز ءبارى كىردى. اقىرى نە بولدى دەيسىڭ عوي؟ فەرما اشىپ؛ سەگىز ءجۇز ەشكىنى ءبىر جەردەن باقتىرام دەپ تەڭ جارتىسىن قولدان قىرىپ الدى. اپىر–اۋ، ءبىر ءۇيلى جان بەس–التى ەشكىسىن ارەڭ باعىپ وتىرعاندا، ءبىر ادام سونشا ەشكىنى قايتىپ باعادى؟.. ءقازىر سونى تاعى قايتالا دەپ وتىرسىڭ. ال ەندى ۇكىمەت ەلگە ەركىندىك، بوستاندىق اكەلدى دەيسىڭدەر، ەگەر اركىم ءوز ەركىمەن كۇنىن كورىپ جۇرە الماسا، الگى ەركىندىگىڭ، قاي ەركىندىك؟ وسىنى ءبىر ءتۇسىندىرىپ بەرشى ماعان، شىراعىم.
وكىل جىگىت شيكىلەۋ بولدى:
— بۇل جونىندە كازسيك پەن سوۆناركومنىڭ قاۋلىسى بار. ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز وڭشىلداردىڭ ءسوزى، ال ءبىز ەكەۋىنە دە، ياعني سولشىلدارعا دا قارسى كۇرەس اشامىز، – دەگەننەن باسقا دايەكتى جاۋاپ ايتا المادى.
ءداۋىتباي وكىل جىگىتتى تىقسىرىپ بارادى.
— ءوزىڭ ءبىر يمان ءجۇزدى بالا ەكەنسىڭ، سوسىن ايتىپ وتىرمىن، باسقا بىرەۋ بولسا، ارتىمدى قىسىپ تىنىش وتىرام عوي، – دەيدى توڭىرەگىنە ءوزىن ماقۇلداتىپ قاراپ. – وسى اقشوقى بويىنان «ارتەل – اي» دەپ ىنتىعىپ وتىرعان ءبىر ادام كورگەم جوق. ويتكەنى ارتەلدىڭ شىن مانىندە نە ەكەنىن ءالى ەشكىم بىلمەيدى. بىلمەگەن نارسەگە ءقايتىپ ىنتىعادى؟ سوندا وسى ارتەل دەگەنىڭ كىمگە كەرەك؟ مەن وسىعان تۇسىنبەيمىن. الدە جوعارعى جاقتا. بىرەۋگە كەرەك پە؟ كەرەك بولسا، ءوزى قۇرىپ الىپ، قىزىعىن كورىپ وتىرماي ما؟ مىنا جۇرتتىڭ جازىعى نە؟ – ءداۋىتباي باسىن قيسايتىپ، جۇرتتى كوزىمەن كورسەتتى.
اۋىل ادامدارى ۇرىككەن قويداي ۇيلىعىپ تۇر. ولاردى ءداۋىتبايدىڭ ءسوزى ەمەس، وكىل جىگىتتىڭ ۇندەمەي قالعانى شوشىتتى. «دەگەنمەن ءبىر شيكىلىگى بولدى عوي، ءالىپتىڭ ارتىن باعالىق» دەگەن وي تۇرعان سەكىلدى ءار قايسىسىنىڭ كوزىندە.
وكىل مۇنداي سۇراقتى كۇتپەگەن بولۋى كەرەك، تىلىمەن ساۋساعىن سۋلاپ، اكەلگەن قاعازىن قايتا–قايتا اتقارا بەرەدى. ۇيا حاتشىسىندا دا ءۇن جوق. وسى تۇستا قالاي دا بىردەمە ايتۋ كەرەگىن سەزگەن بايتەن كورپەنىڭ شەتىن ىسىرىپ، ورنىنان تۇردى.
— جولداستار، – دەدى ول «قىزارىپ كەتەر مە ەكەم» دەگەن ويمەن جۇرەكسىنە سويلەپ. – مەن مىنانى ايتقىم كەلەدى... توڭىرەككە كوز سالىپ قارايىقشى. بىزدەن دە باسقا ەل بار، جۇرت بار. بۇكىل دۇنيەنى ءبىر اقشوقى حالقىمەن ولشەۋگە بولمايدى عوي. ويداعى ەلدى الىڭىز، ءقازىر ارتەل بولىپ، وبلىستى شۋلاتىپ وتىر. ەگەر جونىنەن بۇكىل اۋدان بويىنشا الدىڭعى قاتاردا. گازەت بەتىنەن ءبىر تۇسپەيدى. ۇكىمەتكە ءونىم بەرىپ، تابىس تاۋىپ جاتقان كورىنەدى. سول ءۇشىن وبلىستان تراكتور سىيلايتىن بولىپتى. مەكتەپ، كلۋب سالىنىپتى. بۇدان ارتىق نە كەرەك، جولداستار – اۋ! ەندەشە، اقشوقى بويىنا ورناي الماعانىنا ارتەل كىنالى ەمەس، دۇرىستاپ ورناتا الماعان ءوزىمىز كىنالىمىز. ەگەر باسقا بىرەۋلەر وسى جولمەن جەتىلىپ، تويىنىپ جاتسا، بىزگە نەگە سول جولدى قۋماسقا؟ ال ەندى داۋكەڭ تۇسىنبەپتى دەپ ارتەلگە كىرمەيتىن بولساق، وندا بۇل كىسىنىڭ كوزى جۇمىلماي ءبىز توڭىرەكتەن ارتەل اشا المايمىز.
جۇرت دۋ كۇلدى.
— مىنا بالاڭ تىم قاتتى كەتتى عوي.
— ايتپا دەيمىن...
— ءداۋىتباي قايتەر ەكەن؟
ءداۋىتباي ءۇنسىز سۇرلانىپ، «ءبىزدىڭ ەلدە وسىنداي كىسى بار ما ەدى» دەگەن ادامشا بايتەنگە كوزىنىڭ قيىعىمەن سىعىرايا قارادى.
— ەكىنشىدەن، – دەدى بايتەن ءسوزىن جالعاپ. (ول ءوزىنىڭ ەشقانداي جۇرەكسىنبەي، ەمىن–ەركىن سويلەپ تۇرعانىن سەزىنىپ وزىنە–ءوزى تاڭىرقاعانداي بولدى.) – ەكىنشىدەن، كولحوزعا ەنگەندەر تولىپ جاتقان سالىقتان بوساتىلادى. ءونىم مالىنا سالىناتىن اۋىل شارۋاشىلىق سالىعى دا جەڭىلدەيدى. مەن مۇنى گازەتتەن ءوز كوزىممەن وقىدىم. كەرەگى كۇن كورىس بولسا، ال بۇل جامان با، سىزدەرگە؟ ۇكىمەت كولحوزدارعا قىرۋار قاراجات بولۋدە. ولار كىم ءۇشىن؟ كولحوزشىلار ءۇشىن. ەندەشە، ءبىز نەمەنەدەن تايساقتايمىز؟ ەركىندىك كەرەك بولسا، عاسىرلار بويى كەلدىك قوي ەركىمىزبەن ءومىر ءسۇرىپتى. سودان شىققان ءمۇيىزىڭىز، كانە، داۋكە؟ – بايتەن تۇك ساسپاي جىميىپ ءداۋىتبايعا قارادى.
ءداۋىتباي، ءجۇزى كۇرەڭتىپ، اياعىنىڭ استىنا شىرت تۇكىردى.
اتاقتى پالۋاندى ەشكىم بىلمەيتىن بىرەۋدىڭ الىپ ۇرعانىن كورىپ، تاڭ قالعان سەكىلدى تۇرمەن جۇرت ءبىر–بىرىنە قاراپ، باستارىن شايقاستى. بايتەن كورپەنىڭ شەتىن جازىپ، ورنىنا وتىردى.
وكىل جاقىنداي ءتۇسىپ:
— مولودەس! – دەپ سىبىرلادى بايتەنگە.
جۇرت تاعى دا تىم–تىرىس.
— كانە، كىم جازىلادى؟ – دەدى بايداۋلەت سەنىمسىزدەۋ ءبىر ۇنمەن.
كەنەت:
— مەن؟ – دەگەن قىز بالانىڭ داۋسى ەستىلگەندە، جۇرتتىڭ ءبىرازى سەلك ەتە ءتۇستى.
— مەن، – دەدى تاعى دا الگى داۋىس ايەلدەردىڭ اراسىنان.
— كانە، بەرى شىق، ال كىم ءوزى؟
كويلەگىنىڭ جاماۋى كورىنىپ، كەڭ قامزولى تىزەسىنە تۇسكەن ون ءۇش – ون ءتورت شاماسىنداعى قىز سۋىرىلىپ ىلگەرى شىققاندا عانا جۇرت ونىڭ كىشكەنتاي قاتيرا ەكەنىن تانىدى.
— ايدىك قاسقىر، – دەدى ورتا تۇستا وتىرعان ورازماعامبەت جانىنداعى ادامنىڭ تىزەسىنەن ءتۇرتىپ. – قارشاداي بوپ داۋىس قىلعاندا ءتىس قاققان ايەلدەردەن اسىپ تۇسەدى.
— نەگە داۋىس قىلادى؟ – دەدى جانىنداعى ادام تۇسىنبەي.
— ويباي، نە دەپ وتىر، قايتىس بولعان ۇستا قۇسايىننىڭ قىزى ەمەس پە!
— ا–ا–ا! وپىرىم–اي، بالەسىن – اي!
وكىلدىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. ءماز بولىپ، «مىنە، كوردىڭدەر مە، وسىدان كەيىن دە ۇيالمايسىڭدار ما» دەگەندەي قولىن جايىپ وتىرعاندارعا قارايدى.
كورپەدە وتىرعان شايكەمەل ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ۇلكەن ءبىر ءقاۋىپتى ىسكە بەل بۋعانداي:
— وسىدان ايدالىپ كەتسەم دە، جاز مەنى، – دەدى قاتۋلانىپ.
وتىرعاندار قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— ويباي–اۋ، نەگە ايدالاسىڭ؟ مىنا شال ءبۇلدىردى – اۋ.
— ارتەلگە جازىلعاندار ايدالىپ كەتىپ جاتىر ما ەكەن؟
— جوق، ەندى ءسوزىمنىڭ ماتەلى عوي، – دەپ اقتالدى شايكەمەل قايتادان وتىرىپ جاتىپ.
— بۇيتكەن ماتەلىڭ قۇرسىن، – دەدى الدەكىم.
— جارايدى، جارايدى، ايتىستى قويايىق. تاعى كىم جازىلادى؟ – بايداۋلەت تىزەرلەپ ماڭايىنا موينىن سوزا قارادى. – اۋ، انا جاقتا... بوكەن، سەن نە؟ باسقا باسقا، ساعان نە جوق، ا؟
بوكەن كۇلىپ:
— جازساڭدار، جازىڭدار، – دەدى باسىن بۇلعاقتاتىپ.
— ە، بۇلاردىكى زورلاۋ ەكەن عوي، – دەگەن داۋىس ەستىلدى توپ ىشىنەن.
— باكە، – دەدى بايتەن پارتورگ جاققا قولىن سوزىپ. – اسقاروۆ ەسىمبەكتى دە جازىڭىز.
— ءوزى قايدا؟
— ءوزى شوپكە كەتتى. جازا بەرىڭىز، جاۋابىن مەن بەرەمىن.
وسى كەزدە نازار قولىن كوتەرىپ:
— جوق، مەن قارسىمىن، – دەدى وكىلگە قاراپ. – قاشاننان بەرى كولحوزعا بي تۇقىمى كىرەتىن بولعان؟ ۇكىمەت ولارعا قارسى كۇرەس جۇرگىز دەپ وتىرسا، ءبىز ولاردى ارتەلگە مۇشە قىلعىمىز كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى اسقاردىڭ ىستەپ وتىرعان قۋلىعى. وسى ءمۇعالىم بالانىڭ ءوزىنىڭ ماسەلەسىن قاراۋ كەرەك، بايلاردىڭ قۇيىرشىعى بولىپ جۇرمەسىن.
ەمەن–جارقىن بەيعام وتىرعان بايتەن جوپپەلدەمە نە دەرىن بىلمەي، قانى بەتىڭە تەۋىپ شىعا كەلدى.
— جولداستار، سەندەر مىنانى بايقاڭدار. – وكىل قارىنداشىن بۇلعاقتاتىپ نازارعا قاراپ سويلەدى. – بۇل جىگىت ۇكىمەتتىڭ ادامى، ياعني ۇكىمەتتىڭ كادرى. ءوزى وقىتىپ تاربيەلەدى، بالا وقىتسىن دەدى. ونى بايدىڭ قۇيىرشىعى دەۋگە ەشكىمنىڭ پراۆوسى جوق. ۇكىمەتتىڭ كادرى عوي، جولداستار – اۋ!
ۇكىمەتتى ايتقاندا نازاردىڭ دا ءۇنى ءوشتى. وتىرعانداردىڭ ءبىرازى بۇرىن قالاي بايقاماعانبىز دەگەندەي بايتەنگە قىزىعا، ءارى كۇدىكتەنە قارادى.
— وتە دۇرىس! بايتەن ۇكىمەتتىڭ ءقادىرلى ادامى! – دەپ ايعاي سالدى ولجاباي «كادر» دەگەن ءسوزدى وزىنشە ءتۇسىنىپ. – ويباي–اۋ، – دەدى سوسىن ودان سايىن ايعايلاپ، – جىرتىق ءۇيلى جەسىر كەمپىردىڭ بالاسى ەمەس پە مەنىمەن بىرگە وسكەن؟! ويباي–اۋ...
— ي، شىراعىم، وسىنشا اڭگىرلەپ، نەمەنە، ادام قۇساپ وتىرا المايسىڭ با؟ – دەدى وعان جالاق كىرجيىپ.
— ە، اۋزىما قاقپاق بولاسىڭ با؟ مەنىڭ اڭگىرلەگەنىمدە قانشا شارۋاڭ بار؟ وڭباعان تاپ جاۋى.
— قوي، ءاي، ولجاباي، ۇيات بولادى، – دەدى الدەكىم ارا اعايىن بولىپ. – ۇلكەن كىسىگە سۇيدەي مە ەكەن؟
— ءوي، ءماجنۇن نەمە! و نەسى؟ – دەپ ۇرىستى بىرەۋى.
— قوي، اقىماق بولما...
ولجاباي العاشىندا شىنىمەن قارا باسىپ اقىماق بولىپ وتىر ەكەم دەپ، ۇندەي الماي، باسىلىپ قالعان. ارتىنان وكىل:
— جوق، جولداستار، بۇل بولمايدى. بۇل جەردە اعايىنشىلىق جۇرمەيدى. جينالىستا باي، كەدەي دەگەن تاپ ماسەلەسى ءسوز بوپ وتىرعاندا، ۇلكەن ادام، كىشى ادام دەگەن اۋىل سىيلاستىقتى قويامىز. مىنا جىگىت... كىم اتىڭ؟.. ءيا، ولجاباي كەدەيلەر اتىنان سويلەپ وتىر، – دەۋى – اق مۇڭ ەكەن. ولجاباي قايتا داۋرىعىپ، توبەلەسەتىن ادامداي تۇرەگەلىپ، جالاقتىڭ ۇستىنە تونە ءتۇستى.
— مەنىڭ اڭگىرلەگەنىمدە قانشا جۇمىسىڭ بار؟ جوق، قانشا شارۋاڭ بار؟
— ويباي، كوكسوققان، اڭگىمەلەسەڭ، ودان ارمان جىندانىپ كەت. و نەسى، ماعان شۇيلىككەنى؟ مەندەگى اقىڭ نە، ءا؟.. – جالاق جەلىككەن نەمە، شىنىندا دا، ۇرىپ جىبەرەر مە ەكەن دەپ قورىققانداي كوزى جىپىلىقتاپ كۇمىلجىپ قالدى.
— اۋ، مەنى جازبايسىڭدار ما؟ – دەپ ورتاعا البا–جۇلبا بوپ قوتىر شىققاندا، شەت جاقتا تۇرعان قاتىندارعا دەيىن كۇلىپ ءماز بولدى.
— بىلەمىز قوتىردىڭ نەگە كىرىپ وتىرعانىن، – دەپ ايعاي سالدى سايقىمازاق ءابدىعاپپار. – وعان كەرەگى ورتاق قاتىن عوي.
جايشىلىقتا ءازىل–قالجىڭدى قۇلاعىنا قىستىرمايتىن قوتىر بەرەكەسى كەتىپ، ابىرجىدى دا قالدى. ىرجيىپ كۇلگەن بولىپ ەدى، ونىسى ءتىپتى سولەكەت بولىپ، ادام اياعانداي ءبىر تۇرمەن جىلىستاپ، توپتان شىعىپ كەتتى.
جينالىستىڭ اياق جاعىندا ارتەلگە جازۋشىلار كوبەيە باستادى.
— ەنەمبالاسىنان وسىنشا جازىلعاندا، ازعانتاي اتا – تولەۋدەن نەگە ەكى–اق ادام جازاسىڭدار؟ – دەپ داۋلاستى مولداش دەگەن كىسى.
الدەكىمنىڭ:
— تولەۋگە سو دا جەتپەي مە؟ – دەپ قالۋى مۇڭ ەكەن، جينالىستىڭ سوڭ ناعاشىلى – جيەندى قىزىل كەڭىردەك ايتىسقا اينالدى دا كەتتى.
— ءوي، جامان ەنەمبالاسى، سەندەردىڭ اكەلەرىڭ ەمە پە، سىرعا بارىپ، قاۋىن ساتىپ، تەنتىرەپ كەتكەن، قايدان كەلگەن اۋليەلىك سەندەرگە؟! – دەپ مولداش ارعى تاريحتى قوپارۋعا كىرىستى.
— سەن بار عوي، ءۇي دەپ شاتاسپا!! تالقان جەگەن تولەۋدە وڭعان ادام كورسەم، كو... – دەپ قىزىپ كەتكەن پارتورگتى وكىل ارەڭ توقتاتتى.
— اۋ، باكە، سىزگە نە جوق؟ ءسىز وسى اۋىلدىڭ پارتيا ۇياسىنىڭ سەكرەتارى ەمەسسىز بە؟ مۇنىڭىز قالاي؟
— جوعا، – دەپ بايداۋلەت ىركىلىپ قالدى. – قاراپ وتىرماي ادامنىڭ اۋزىن قىزدىرىپ...
اۋداننان كەلگەن اكىمىڭنەن اكەتىپ بارا جاتقان ۇلكەن ءبىلىم كورمەدىم – اۋ، وسى، – دەپ جينالىستاعى اڭگىمەنى قايتا جانداندىرادى. – اقىرى ەندى ءوزىمىزدىڭ بايتەننىڭ ايتقانىن ايتىپ بەرە المادى عوي.
— وتتاماي وتىر! – ءداۋىتبايدىڭ تالاعى تارس ايرىلدى. – اتاڭنىڭ باسىنا ءماز بولاسىڭ با؟ سول بايتەن ەرتەڭ ۇكىمەت بولسا، ءبىرىنشى سەن قۇريسىڭ. ول بالاعا جينالىستى تەككە باسقارتىپ وتىرعان جوق. كوزگە ءتۇسسىن، جوعارعى جاققا ايتا بارسىن دەپ، ادەيى ىستەپ وتىرعان اسقاردىڭ ساياساتى. كورەسىنىڭ كوكەسىن سودان كورەسىڭدەر.
— ول بالانى تەككە وقىتتى دەيسىڭ بە؟ كەلگەندە تاي سويىپ، توي جاساپ قانداي بولدى؟ ساياسات بار عوي، – دەپ تۇرشاباي اسقاردىڭ قۋلىعىن ودان ارمان تەرەڭدەتتى.
— ەندەشە، سول بالادان ساق بولۋ كەرەك. ايتپەسە مىنا جۇرگەن جامان جاقايمەن ەرتەڭ جىلاپ كورىسەسىڭ. مۇنىڭ، ايتەۋىر، ءوزى جامان بولسا دا، سۇيەگى مىرزابولات قوي.
— ە، جاقاي دەگەن جۇرگەن بەيشارا عوي. دۋاننان بىرەۋ كەلىپ، ۇيىنەن اس ءىشىپ كەتسە، سوعان ءماز.
جۇككە ارقاسىن سۇيەپ وتىرعان كۇندەربەك تاقياسىن كەيىن ىسىرىپ قويىپ:
— اسقاردىڭ ۇلى ەسىمبەك قاتىن الايىن دەپ جاتقان كورىنەدى، – دەدى ۇنەمى سىرقىراپ جۇرەتىن تىزەسىن ۋقالاپ وتىرىپ. – انادا بايتەن ەكەۋى قاراسۋعا بارىپ، ءبىر قىزدى الىپ قاشاتىن بوپ، كەلىسىپ كەپتى. ونىڭ ءقايتىپ الىپ قاشاتىنىن كىم بىلگەن – زورلاۋ ما، الداۋ ما؟ نازارعا ايتىپ، ارىز جازدىرتۋ كەرەك. بولدى.
— ءيا، سونى شاپتاڭدار، – دەدى تۇرشابايدىڭ قاتىنى دا سوزگە ارالاسىپ.
ءداۋىتباي كۇبىرلەپ تۇرشابايدىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاعانداي بولدى. تۇرشاباي كوزى مەلشيىپ ويلانىپ قالدى.
بۇلارعا جاقىنىراق وتىرعان ەستايلاق شال:
— ءاي، ءداۋىتباي–اي، – دەدى ىڭىرانا باسىن شايقاپ. – مەن سەنىڭ سىبىرىڭنان شوشىپ وتىرمىن. قۇدايدان قورىق.
— اقساقال، سىزگە ءسوزدىڭ كەرەگى نە؟ – دەدى ءداۋىتباي ورنىنان تۇرىپ جاتىپ. – قۇدايعا ءتاۋبا قىلىپ وتىرمايسىز با ءۇنسىز عانا...
VI
كەشقۇرىم مەزگىل. تاڭەرتەڭنەن بەرى كۇن جاۋارداي تۇتاسقان قورعاسىن بۇلتتار اۋىق–اۋىق كۇركىرەپ ايبات قىلعانمەن ءبىر تامباي، اقىرى الاقانشىقتاپ اشىلا باستادى. كوكجيەكتىڭ كوبىسىنەن شوقتاي قىزارىپ باتار كۇننىڭ جيەگى كورىندى.
اۋىل ءىشى قاربالاس. سيىرلار، قوي–ەشكىلەر ورىستەن قايتىپ جاتسا، ساۋىننان اعىتىلار قۇلىندى بيەلەر جوڭكىلىپ، قىر اسىپ كەتىپ بارادى. قيقۋ سالعان باقتاشىنىڭ، ءۇي اراسىندا مالعا كەيىگەن ايەلدەردىڭ داۋىستارى تىمىق اۋادا جاڭعىرىپ تىم الىسقا ەستىلەدى. بۇل كەزدە اۋىلعا كەشتەتىپ قۇلاعان بەيساۋات جولاۋشىنى ءوز ۇيىندە شاي ءىشىپ وتىرىپ–اق، ءتۇرۋلى ەسىكتەن جۇرتتىڭ ءبارى كورەر ەدى.
ءبىراق اۋىلدىڭ تەرىس جاعىمەن باياعىنىڭ بارىمتاشىلارىنداي ءبىر اتتى بوس جەتەكتەپ، ۇرى سايعا تۇسكەن قوس جۇرگىنشىنى ەشكىم دە بايقاعان جوق. بۇلار ەسىمبەك پەن باتەن بولاتىن. ەسىمبەكتىڭ ۇستىندە سۋ جاڭا جۇقا قوڭىر بەشپەنت، بەلىن قىزىل ماتا بەلبەۋمەن الدەنەشە قابات وراپ العان، باسىندا قۇندىز جيەكتى، شىمقاي كوك بارقىت بورىك. استىنداعى كۇرەڭتوبەل جاراعان بايگە اتىنداي جىپ–جيناقى ومىلدىرىك، قۇيىسقانى شىلدىر قاعىپ، تويعا باراتىنداي مالىنىپ تۇر. بايتەن قالانىڭ اكىمدەرىنشە باسىنا قالپاق، ۇستىنە يىعى تىكىرەيگەن ورىس شاپان كيگەن. مىنگەنى ەسىك پەن توردەي بۋرىل ات.
ساي تابانىنا تۇسكەن سوڭ، ەكى جىگىت اتتان ءتۇسىپ، كولىكتەرىن شوق تالدىڭ تۇبىنە اكەپ بايلادى دا، قىراتتان باستارىن قىلتيتىپ، قاراسۋ بويىنداعى اۋىلعا كوز تاستادى.
— اپىرىم–اي، شىعا الماي قالسا، قايتتىك؟ – دەدى ەسىمبەك وزىنەن–ءوزى ۇرەيلەنىپ.
— نەگە شىعا المايدى؟ – ول ءبىر تۇتقىندا وتىرعان ادام ەمەس قوي. وتكەندە سۋ الۋعا شىقتى ما، شىقتى. سودان بەرى قاراي ەكى–ءۇش اتتاسا، سايدىڭ تابانىنا تۇسەدى. شىقتى دەگەن سول ەمەس پە؟ – بايتەن وسى ءسوزدى جۇرەك توقتاتۋ ءۇشىن ادەيى سىمبىرلاپ ايتسا دا، ىشتەي ءوزىنىڭ دە قوبالجۋلى ەكەنىن سەزىپ تۇردى.
بىرتىندەپ قاراسۋ بويىن قاراڭعى ءتۇن باستى. جەروشاقتاعى وت ساۋلەسىمەن سيىر ساۋعان ايەلدەردىڭ بەينەسى كولبەڭ قاعادى. ۋ–شۋ سايابىرلاپ اركىم ءوز ورنىن تاپقانداي مال دا، ادام دا بىرتە–بىرتە تىنىشتالا باستادى. وسى كەزدە اۋىل جاقتان الدەنە قاراڭ ەتتى.
— مىناۋ نە، مال ما، ادام با؟ – دەدى ەسىمبەك قاشاتىن ادامداي تۇرەگەلىپ.
— كانە، كانە؟ – بايتەن قانشا ۇڭىلسە دە ەشتەڭە كورە المادى.
— الگىندە بىرەۋ ساي تابانىنا تۇسكەندەي بولدى.
— جارايدى، سابىر ەت. كۇتەيىك.
ەسىمبەكتىڭ جانى بايىز تاپپادى. ءبىر وتىردى، ءبىر تۇردى. الدىنداعى بيدايىقتىڭ ساباعىن جۇلىپ الىپ، نە ىستەپ وتىرعانىن ءوزى دە بىلمەي، اۋزىنا سالىپ، تىستەلەپ، جەرگە تۇكىرە بەردى.
كەنەت اياق استىنان شار ەتە قالعان داۋىستان ەكەۋى دە شوشىپ كەتتى.
— بۇل كىم؟ – دەدى ەسىمبەك ۇرەيلەنىپ – ءباتيما؟!
— و، جاندارىڭ شىققىرلار، جۇرەگىمدى جاراسىڭدار ما؟!
— سەنىڭ جۇرەگىڭدى جارايىن دەپ جاتقان كىم بار؟ ءوزىڭ عوي باجىلداپ جۇرتتىڭ زارەسىن ۇشىردىڭ.
— باجىلداماي قايتەيىن، دىمدارىڭ شىقپايدى.
ءباتيما ەنتىگىن باسا الماي، ءبىراز تۇردى.
— ءاي، ەكى كوگەرمەگىر، – دەدى ءبىر كەزدە. – قىز ءقازىر شىعا المايدى. ەل جاتقانشا كۇتەسىڭدەر. وسى جەردەن قوزعالماڭدار. اكەسى بىردەڭە سەزىپ قالعان با، قىزدى ءۇش كۇن بولدى كىلەمگە دە جىبەرمەي قويدى. ۇيىنەن قوناق كەتپەيدى. قوي كەتتىم. تاعى كەلەم. بايىمنان دا قورقىپ ءجۇرمىن. بىلسە، ولتىرەدى مەنى. جىندى ەمەس پە... ال كەتتىم، يت قاۋىپ الار ما ەكەن، قۇدايىم–اي.
ءباتيما كەتكەن سوڭ، ەسىمبەك اتتاردى وتقا قويىپ، بايتەننىڭ قاسىنا كەلىپ، كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە قيسايدى.
— ەگەر قۋعىنشى بولسا، سەن شىراقجانعا كەتە بەرەسىڭ، مەن كەيىن قالامىن.
— نەگە؟ – دەدى بايتەن تۇسىنبەي.
— اداستىرىپ كەتۋ ءۇشىن.
— مەن دە اداستىرىپ كەتە الامىن، بۋرىل اتتىڭ شابىسى كۇرەڭتوبەلدەن كەم ەمەس.
— اڭگىمە شابىستا ەمەس.
— ەندى نەدە؟
— قۋعىنشى تەك قىزدىڭ توركىنى بولماۋى مۇمكىن... مۇندايدا بالە ىزدەگەن كولدەنەڭ قۋعىنشى دا بولادى.
— ە، وندايلار بولسا، اۋىز باستىرىق بەرىپ، قۇتىلارمىز. ەسىمبەك ۇندەگەن جوق.
— جىرتىق كيىمدەي جالبىراعان الا بۇلتتار تەرىستىككە قاراي ىعىسىپ، كۇمىس تەڭگەدەي جارقىراپ اي كورىندى. توزاڭىتقان اي ساۋلەسى توڭىرەككە اق مۇنار جارىق شاشىپ، اۋىل شەتىندەگى قوپا، قالىڭ زيرات قايتا كورىندى.
جەروشاقتاعى وتتار دا ءوشتى. بەيساۋات دىبىستىڭ ءبارى باسىلىپ، اندا–ساندا شىڭك ەتكەن ءتۇن قۇستارىنىڭ بولىمسىز ءۇنى مەن شەگىرتكەلەردىڭ بىركەلكى شىرىلى عانا ەستىلىپ تۇر.
ءتۇن قۇشاعىندا مۇلگىگەن اۋىل ءبىر ءتۇرلى قورقىنىشتى. جاقىنداي بەرسەڭ، ورە تۇرەگەلىپ، باس سالاتىن سەكىلدى.
ەكى جىگىتتەن سابىر كەتتى.
ءتۇن ورتاسى كەزىندە اۋىل ىرگەسىنەن بۇكەڭدەپ بەرى جىلجىعان بىردەڭە كورىندى. جىلجىعانى قۇرسىن، تۇساۋلى اتتاي كىبىرتىكتەپ، جەتىپ بولمادى. قىلت ەتىپ بىرەسە كورىنىپ، بىرەسە جوق بولىپ كەتەدى. اقىرى جەتتى – اۋ!
— ءباتيما! – دەدى بايتەن قارسى جۇگىرىپ.
بەتىن جاۋلىقپەن تۇمشالاپ بايلاعان ايەل بايتەننىڭ يىعىنا اسىلا كەتتى.
— جوق، مەن قوڭىرشامىن.
ۇرەيى ۇشقان ايەلدىڭ السىرەپ اسىلعان دەنەسى مەن بەتىن شارپىعان ىستىق دەمى جىگىتتى ابىرجىتىپ تاستادى.
— ءباتيما، ءباتيما قايدا؟ – دەي بەردى سوناۋ اقسۋاتتان وسى جەرگە ءباتيما ءۇشىن كەلگەندەي.
— ءباتيمانى كۇيەۋى ساباپ، تالدىرىپ تاستادى. بىرەۋدەن بىردەڭە ەستىگەن سەكىلدى. جارىقباس قايناعا بولماعاندا ولتىرەتىن ءتۇرى بار كورىنەدى.
ەكى جىگىت داعدارىپ، «اپىراۋ، ەندى قايتتىك» دەگەندەي، قوڭىرشاعا تونە ءتۇسىپ، جاردەم تىلەپ ءۇنسىز تۇر.
— سەندەر شىداي الماي، اۋىلعا كەلىپ قالا ما دەپ زارەم ۇشقاسىن... – دەدى كەلىنشەك دەمىن زورعا باسىپ. – ارەڭ شىقتىم. اڭدىپ وتىر. الدە دە ارىرەك بارىپ تۇرىڭدار. اتتارىڭ دايىن تۇرسىن، ءيا، اللا، جاقسىلىعىڭدى بەرە گور...
ەسىمبەك جۇگىرىپ اتتارعا كەتتى.
قوڭىرشا بايتەننىڭ قولىنان تاس قىپ ۇستاپ:
— مەن ەندى قايتىپ كەلە المايمىن، قۇدا بالا، – دەدى ودان جامان ەنتىگىپ. – قوش! امان بول... قوش!..
— قالايشا؟ اۋ، نەگە؟ سوندا قالاي؟ – دەي بەردى بايتەن جۇرەگى اتشا تۋلاپ.
قوڭىرشا قۇشاقتايتىن ادامداي جاقىنداپ كەلىپ:
— شىراقجان ساعان عاشىق بوپ قالا ما دەپ قورىقتىم، – دەدى تۇنشىعا سىبىرلاپ. — سەنىڭ دە ۇناتىپ قالۋىڭ مۇمكىن عوي... ال قوش!.. جاساعان قايدا جۇرسەڭ دە، ءوزىڭدى امان قىلسىن! عايىپ – ەرەن قىرىق شىلتەن... – قوڭىرشا داۋسى دىرىلدەپ، جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن بەتىن باستى – قوش، قاراعىم!.
قوڭىرشا كەتىپ بارا جاتىپ، ارتىنا بۇرىلىپ:
— شىراقجاندى رەنجىتپەڭدەر، – دەدى دە، جۇگىرە باسىپ، سايدىڭ ەكىنشى قاباتىنا ءتۇسىپ كورىنبەي كەتتى.
سىلەيىپ تۇرعان بايتەندى ەسىمبەك ۇيقىدان وياتقانداي تۇرتكىلەپ، وزىنە ارەڭ قاراتىپ الدى.
— اۋ، مىناعان نە بولعان؟ ءجونىڭدى ايتساڭشى؟ بىردەڭە دەپ كەتتى مە الگى؟..
— جوق، ەشتەڭە دەگەن جوق، – دەدى بايتەن ءالى دە «ۇيقىسىنان» ويانا الماي.
سودان كەيىن باس جوق، اياعى جوق:
— قوش! – دەدى وزىنە–ءوزى.
ەسىمبەك شوشىپ كەتتى.
— سەن نەمەنە دەپ تۇرسىڭ؟
— ەشتەڭە دە...
— ءجۇر كەتتىك، ەندەشە. اتتاردى دايىنداپ قويدىم. ارىرەك بارىپ تۇرايىق.
— ءجۇر.
ەت ءپىسىرىم ۋاقىت ءوتتى. شەگىرتكەلەردىڭ دە شىرىلى باسىلدى. تىنىشتىق. ادام ءوز ۇنىنەن ءوزى شوشيتىن ءولى تىنىشتىق.
— شىقتى! – دەدى ەسىمبەك جان داۋسى شىعا سىبىرلاپ. – شىقتى عوي دەيمىن...
قاراڭداعان قوس بەينەنى بايتەن بايقادى. قاشقان قىز سەكىلدى ەمەس، اسىقپاي، توقتاپ – توقتاپ جىلجيدى. مىنا قالىپتارىمەن ءبىر بالەگە ۇشىرايتىنداي كورىنىپ، كوڭىلگە ودان سايىن ۇرەي تولتىردى.
— اپىر–اي، جەتىپ بولمادى – اۋ! – دەدى شىدامى تاۋسىلعان ەسىمبەك داۋسى قالتىراپ.
— تش–ش–ش...
ۇستەرىنە شاپان جامىلعان ەكى ايەل جالپ ەتىپ بۇرىلىستان شىعا كەلگەندە، اتتار ۇركىپ كەيىن شەگىندى:
الدىڭعىسى شىراقجان ەكەن، بۇرىن جەتكەن ەسىمبەككە قولىنداعى تۇيىنشەگىن ۇستاتا سالدى.
— ويباي، كوگەرمەگىرلەر، تەز كەتىڭدەر ەندى! – دەدى ارتقىسى.
بايتەن تاڭىرقاپ:
— ءباتيما! – دەدى وزىنە–ءوزى سەنبەي.
— ويباي، نەمەنە؟
— سەنى كۇيەۋىڭ ساباپ تالدىرىپ تاستادى دەگەنى قايدا؟
— تالدىرسا، تالدىرعان شىعار. ءولتىرىپ تاستاعان جوق قوي، ايتەۋىر.
— ءوي، سابازىم – اي! – دەپ بايتەن ريزا كوڭىلىمەن ەڭكەيە ءتۇستى دە، ءباتيمانىڭ كونەكتەي بولىپ ءىسىپ كەتكەن بەت–اۋزىن كوردى. – ولۋگە قاپسىڭ عوي، جەڭەشە – اۋ؟ ءداتىڭ جەتىپ قالاي كەلدىڭ؟
ءباتيما ىسىكتەن سىعىرايعان كوزىمەن كىسى كۇلەرلىكتەي جىرتيا قاراپ:
— نە دەيدى، ءباتىر – اۋ، قىز الىپ قاشۋ وڭاي دەپ پە ەڭ ەندى، و نەسى؟ – دەدى كىنالاي سويلەپ.
— ءتىرى بولساق، جاقسىلىعىڭدى اقتارمىز.
— جانىڭ شىقسىن، مەن ساعان جاقسىلىعىمدى بۇلداپ وتىرمىن با؟ و نەسى؟
ەسىمبەك الدىمەن شىراقجاندى قارا جورعاعا مىنگىزىپ، ءوزى لىپ ەتىپ اتىنا وتىردى دا، قالتاسىنان ورامالعا تۇيىلگەن اقشا الىپ، ءباتيمانىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— جەڭەشە، ىرىم، ىرىم بولسىن. جورالعى عوي...
ءباتيما:
— جولدارىڭدى اللا وڭعارسىن! – دەپ بەتىن سيپاپ، تۇيىنشەكتى قالتاسىنا سالدى. – باقىتتى بولىڭدار!..
ءتۇن جامىلعان ءۇش اتتى ساۋ جەلدىرىپ ساي تاباننان جازىققا شىقتى دا، كوكپەكتى قىراتتى بوكتەرلەپ، اقسۋات قايداسىڭ دەپ تەرىستىككە ات باسىن قويا بەردى.
شىراقجان اتقا شانشىلىپ ادەمى وتىرادى ەكەن، قۇيرىق جالى ءسۇزىلىپ، كوسىلە شاپقان قارا جورعانىڭ ۇستىندە اتپەن بىرگە جارالعان مۇسىندەي قاتىپ قالعان. بەس–التى شاقىرىم ۇزاعاننان كەيىن، جۇرگىنشىلەر اتتى قىستاماي، اۋىزدىققا سۇيەپ شوقىتىپ قانا وتىردى. قارا جورعا دوڭگەلەنىپ جورعاسىنا باستى.
قۋ شوقىنىڭ تۇسىندا ەسىمبەك قولىن كوتەرىپ، «توقتاڭدار» دەپ بەلگى بەردى. ءوزى اتىنان ءتۇسىپ، شىراقجاننىڭ قاسىنا كەلىپ، قارا جورعانىڭ شاپ ايىلىن، ءتوس تارتپاسىن قايتا تارتتى. «اۋىلعا جەتكەنشە جاراي ما» دەگەندەي بۋسانىپ، پىسقىرىنا باستاعان اتتارعا كوز جۇگىرتىپ قاراپ شىقتى.
— اۋىلعا جارىق تۇسكەندە بارامىز، – دەدى قالىڭدىعىنىڭ قولىن اتتىڭ جالىمەن قوسىپ ۇستاپ. – مىنا تۇرىڭمەن قاشىپ كەلە جاتقان قىز ەكەنىڭدى جۇرت بىردەن بىلەدى. ءۇستىڭدى جەڭىلدەت. باسىڭداعى ءبىر ورامالىڭدى الىپ تاستا. – سودان كەيىن بايتەنگە قاراپ. – سەن انداعى ورىس بەشپەنتىڭ مەن قالپاعىڭدى ماعان بەر، – دەپ، سىرت كيىمىن شەشە باستادى. – سەن مەنىكىن كي.
— نەگە؟
— بول، ەندى. بىزگە كىمنىڭ كىم ەكەنىن جۇرتتىڭ ايىرا الماي جاتقانى كەرەك قوي. بولساڭشى ەندى.
ەكى جىگىت كيىمدەرىن اۋىستىرىپ، اتقا وتىردى. ەسىمبەك الدا. ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت شوقىراقتاپ وتىردى دا، قويمىرەت جارىعىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە، تاعى دا اتتىڭ باسىن قويا بەردى.
ءبىر قابات تەرى الىنىپ، بۋسانىپ العان اتتار تاڭعى سالقىنمەن جەل تۇرعىزىپ كوسىلە شاپتى. قوس قاپتالداعى قىرقالاردىڭ توبەسىنەن قىلتيعان وبالار كورىندى. قويمىرەت جارىعى شۇقىرى كوپ جىرا – جىرا تەرەڭ ساي. بايتەن ءقاۋىپ قىلىپ، جان–جاعىنا قاراپ: «اپىر–اۋ، ەسىمبەكتىكى نە، وسىنشا شاپقىلاپ، اتتىڭ اياعىن سىندىرادى – اۋ»، – دەپ ويلاپ ۇلگەرگەنشە بولعان جوق، الدەقايدان مىلتىق داۋسى گۇرس ەتە قالدى. بايتەننىڭ سودان كەيىنگى بايقاعانى – الدا كەلە جاتقان ەسىمبەكتىڭ ات–ماتىمەن وماقاسا قۇلاعان. استىنداعى بۋرىل ات قاتتى شوشىنىپ، ءال بەرمەي الا قاشىپ، تىزگىندى سىڭار ەزۋلەپ تارتۋمەن قىرقانىڭ توبەسىنە جەتكەندە ارەڭ توقتاتتى. كەرى بۇرىلعان بايتەن الدەقالاي قالىڭ وبالار تۇسىنان سايدا تۇرعان جابۋلى اتتى، وعان قاراي اقساڭداي باسىپ، جۇگىرىپ بارا جاتقان ءبىر كىسىنى كوزى شالدى. ەشتەڭە پايىمداۋعا مۇرشاسى كەلمەي، «ءولدى، ءولتىرىپ كەتتى» دەگەن ويدان ەسىرىكتەنىپ، قۇلاپ جاتقان ەسىمبەكتىڭ قاسىنا قالاي جەتكەنىن بىلگەن جوق. ونسىز دا ىتىرىلعان اتىن ءۇستى–ۇستىنە قامشىلاپ، شىراقجان دا جەتتى. شالا ەستى كۇيدە شاۋىپ كەلە جاتقان اتتان قارعىپ تۇسۋگە دايىندالا بەرگەن بايتەن قالپاعىن قولىنا ۇستاپ، وزىنە قاراي قارسى جۇگىرگەن ەسىمبەكتى كورىپ اڭىرىپ قالدى. ەسىمبەك قاتارلاسا بەرە، ەردىڭ ارتقى قاسىنا قول تيەر – تيمەستە اتتىڭ ارتىنا قارعىپ ءمىندى.
— تارت! – دەدى جانتالاسا ايعايلاپ.
ارتىنا ءبىر قاراعاندا بايتەن باسى قان–قان بوپ، ءدىر–ءدىر ەتىپ جاتقان كۇرەڭ توبەلدى كوردى. اتتى اياۋدىڭ ورنىنا، ءوزىنىڭ نەگە قۋانىپ تۇرعانىنا تۇسىنبەي قالىپ، ەسىمبەكتىڭ «ءيا، اقسارى باس، قۇداي ساقتادى» دەگەن داۋسىن ەستىگەندە بارىپ، قۋانعان سەبەبىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، سوعان كوزىن جەتكىزگىسى كەلگەندەي، ارت جاعىنان قاپسىرا قۇشاقتاعان قوس قولدى ءوز بۇيىرىنە قىسا ءتۇستى.
ءۇش جولاۋشى مىنگەن قوس ات ىشقىنا شاۋىپ، قويمىرەت جارىعىنان ۇزاي بەردى. سول شابىسپەن ولار اقسۋاتقا جەتكەندە ءبىر–اق توقتادى.
قان سورپا بولعان اتتار دەمدەرىن باسا الماي، باستارىن تومەن سالىپ پىسقىرا بەرەدى.
ەسىمبەك جەرگە قارعىپ ءتۇسىپ، بايتەنگە بەشپەنتى مەن قالپاعىن شەشىپ بەرىپ:
— سەن بارىپ حابارلاي بەر، – دەدى دە، ءالى دە قۇپ–قۋ بولىپ، وڭالا الماي تۇرعان قالىڭدىعىنىڭ بەتىنە قاراپ: – جەتتىك، – دەدى جىميىپ.
جول ءجۇرىس پەن ۇرەيدەن، ۋايىمنان ابدەن قاجىعان شىراقجان جان جۇيەسى اياق استىنان بوساپ سالعان كەزدە، وزىنە–ءوزى يە بولا الماي، ەكى يىعى سەلكىلدەپ، ورامالىمەن بەتىن باسىپ، تۇنشىعا جىلادى. قاتتى جىلاعاننان ءالى كەتىپ، بىلق–سىلق ەتكەن قالىڭدىعىن ەسىمبەك اتتىڭ ۇستىنەن جانسىز بىردەڭەنى اۋدارعانداي، قۇشاقتاپ جەرگە ءتۇسىردى. قىزدى زورلىقپەن الىپ قاشىپ، بالەسىنە قالعان ادامداي ەكى جىگىت ابدىراپ ءبىر–بىرىنە قارادى.
— شىراقجان، قويا قويشى، – دەدى بايتەن بالا ەركەلەتكەندەي ارقاسىنان قاعىپ. – بىرەۋ–مىرەۋ كورسە، ۇيات بولادى...
— سورلى انام... – دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن ايتا الماعان شىراقجان قايتادان كوز جاسىنا تۇنشىقتى.
قىز مىنەزى بالاعا ۇقساس. شىراقجاننىڭ كوز جاسى قۋانىشتى كۇلكىگە ارالاستى.
— ال مەن كەتتىم، حابارلاۋعا، – دەدى بايتەن وسى كەزدە اتىنا قارعىپ ءمىنىپ.
جەلە جورتىپ، ۇيگە تاقاي بەرگەن كەزدە الدەبىر جامانات كۇتكەندەي ۇرەيلەنىپ بيكەن شىقتى.
— نە بولدى، نە بولدى؟ – دەي بەردى انادايدان.
— الدىنان شىعىڭدار، قامىسباي تۇبەگىندە تۇر. – بايتەن بۇرىلىپ، تۇبەكتى قامشىسىنىڭ سابىمەن كورسەتتى.
بيكەن تاپ بۇلاي بولارىن كۇتپەگەندەي:
— كوتەك نە دەيدى؟! – دەپ ابدىراپ، كەيىن جۇگىردى.
ۇيدەن ءبىر توپ ادام شىقتى. تۇنىمەن ۇيىقتاماي، كۇتكەن سەكىلدى.
— اۋ، قۋانىش پا؟ نە، نە؟ – دەيدى بىرەۋلەر تۇسىنبەي.
— الىپ كەپتى عوي. تۇبەكتە تۇرعان كورىنەدى...
— وي، بارەكەلدى! قۋانىش قۇتتى بولسىن!
— ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن!
ءبىر توپ ايەل شىمىلدىق الىپ، تۇبەككە قاراي جۇگىردى.
بايتەن جامىراعان جۇرتتىڭ اراسىنان:
— كوكە، بەرى كەلىڭىزشى، – دەپ اسقاردى شەتكە شىعارىپ الدى.
— نە بولدى؟ قۋعىنشى بولدى ما؟
— جوق! ءبىراق جولدا بىرەۋ ءبىزدى مىلتىقپەن اتتى.
— تەك!
— وق ەسىمبەكتىڭ استىنداعى اتقا ءتيدى.
— نە دەيدى؟! – دەدى اسقار شۇبەرەكتەي بوپ–بوز بولىپ.
— مىنگەسىپ قاشىپ قۇتىلىپ كەتتىك. ات قالدى.
— قاي جەردە.
— قويمىرەت جارىعىندا.
اسقار قويمىرەت جارىعىن ىزدەگەندەي جان–جاعىنا الاقتاپ قاراپ:
— اپىر–اي، اپىر–اي! – دەي بەردى. – ول كىم بولدى سوندا؟ اپىر–اي، قۇداي ساقتاعان ەكەن!
— اتتىڭ ولىگى دالادا قالدى، جانىما بىرەۋدى الىپ ءوزىم بارايىن.
اسقار الدەنەگە ويلانىپ قالدى.
— جوق، سەن بارما، – دەدى ءۇزىلدى–كەسىلدى. – باسقا بىرەۋدى جىبەرەمىن.
كوپ ۇزاماي ۋ–شۋ بولىپ، شىمىلدىق كوتەرگەن ايەلدەر دە جەتىپ، تۇس–تۇستان قاۋمالاپ قالىڭدىقتى وتاۋعا كىرگىزدى. جاۋلىعى قوقىرايعان دومالاق كەمپىر سارى مايدى وتقا جاقتى دا، تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەن قالىڭدىقتىڭ بەتىنە جاعىپ، «اتا–ەنەڭە جۇمساق بول»، – دەپ ايتىپ ۇلگەردى.
وسىدان كەيىن قازاقتىڭ بەلگىلى ۇيلەنۋ تويى باستالدى دا كەتتى. شارۋاشىلىق جاعىنداعىلار ابىر–سابىر: بىرىنە–ءبىرى كەدەرگى بولىپ، ءبىرىنىڭ ايتقانىنا ءبىرى تۇسىنبەي، ىزدەگەن زاتتارىن تاپپاي، كۇيىپ–ءپىسىپ، اقىرى ءبارى دە تابىلىپ، ايتىلعان ءسوز، ىستەگەن ءىس ورىن–ورنىنا كەلىپ، قىزىقتى دۋمان باس بىلگەن كولىكتەي كىدىرىسسىز ءجۇرىپ كەتتى.
تۇسكە قاراي «قايىرلى بولسىن» ايتۋعا اۋىلدىڭ ۇلكەن ادامدارى كەلدى. كەمپىرلەر جاعى انادايدان «ۇيلەرىڭنەن توي كەتپەسىن، ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن، ءبىلدىڭ بە، شاڭىراقتارىڭ كوبەيسىن ءبىلدىڭ بە» دەپ، باتاسىنىڭ ءوزىن ۇرىسقانداي قىلىپ، قۇم شاشقان تەنتەك بالالار سەكىلدى، شاشۋىن ەسىك جاقتا تۇرعان ادامدارعا لاقتىرىپ، جۇرتتى قىران–توپان كۇلدىرىپ، ءماز قىلۋدا.
كەلەسى كۇنى الىستاعى ساربۇلاق، ولەڭدى، شاعىرلى، جامان قوپادان دا قوناقتار كەلدى. ولار جەكە تىگىلگەن وتاۋعا ءتۇستى. ىشتەرىندە بەيتانىس كىسىلەر دە بار. ەلدىڭ ءبارى اسقاردى تانىعان سوڭ، ءبىر–بىرىنە «سەن كىمسىڭ» دەپ جاتقان ەشكىم جوق، توي–دۋماننىڭ قىزىعىمەن تانىسىپ–ءبىلىسىپ–اق ارالاسىپ كەتتى.
بايتەن قوستىڭ ىشىندە ەت دايىنداپ جاتقان ايەلدەرگە كەلىپ، ەسىك جاقتا وتىرعان اۋىل جىگىتتەرىنە جەكە تاباق جاساۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرىپ تۇرعان، «اۋ، تاعى دا قوناقتار كەلدى عوي»، – دەگەن داۋىستى ەستىپ ەستىپ، سىرتقا جۇگىرىپ شىقتى. ەندىگى قوناقتار جاڭا ۇيگە تۇسۋگە ءتيىستى ەدى. بايتەن العاشقى توقتاعان بىرەۋىن اتىنان ءتۇسىرىپ، كولىگىن كەرمەگە بايلاپ، «بىلاي، بىلاي قاراي» دەپ، جول كورسەتىپ ءجۇر. كەنەت الدىنداعى كىسىگە قاراپ، قورقىنىشتى ءبىر ماقۇلىق كورگەندەي، شوشىنا اڭىرىپ، قالشيدى دا قالدى. جاڭا عانا ءوزى اتتان تۇسىرگەن ادام اقساڭداي باسىپ، ۇيگە كىرۋگە بەتتەپ بارادى. كەشە تاڭەرتەڭ قويمىرەت جارىعىندا قالىڭ وبانىڭ قاسىنان كورگەن ادامنىڭ ءجۇرىسى. جاڭىلىسۋ مۇمكىن ەمەس. دەنەسىنىڭ ءتورتباقتىعى، شويناڭداعان دەنە قيمىلى... ءبىر قاراعاندا – اق ەسىندە ۇمىتىلماستاي ساقتالعان. بۇل كىم سوندا؟!
كەشەگى قورقىنىش بويىنا قايتا ورالعان بايتەن جۇرەگى ورەكپىپ قويا بەردى. اقساق كىسى ۇيگە كىرگەن كەزدە جۇگىرىپ ەسىمبەكتى ىزدەدى. ەسىمبەك قوستىڭ ىشىندە ەكەن.
— سىرتقا شىقشى، – دەدى ەنتىگىپ.
ەسىمبەك مۇنىڭ تۇرىنەن شوشىعانداي بولىپ، دالاعا اتىپ شىقتى.
— نەمەنە؟
— قويمىرەت جارىعىندا ءبىزدى اتقان ادام وسىندا كەلدى، – دەدى بايتەن ۇرەيلەنە سىبىرلاپ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— سەن قۇلاعاندا وبا جاقتا سايدىڭ ىشىندە تۇرعان اتتى كورگەم. اتقا قاراي ءبىر كىسى ءدال الگىندەي اقساڭداي باسىپ، جۇگىرىپ بارا جاتتى. تانىپ تۇرمىن، ءدال ءوزى.
ەسىمبەك جۇگىرە باسىپ، قوناقتار تۇسكەن ءۇيدىڭ قاسىنا كەلدى دە، بوساعادان سىعالادى.
— اناۋ بۇرىشتا وتىرعان با؟
— ءدال ءوزى، – دەدى بايتەن سىبىرلاپ. – ول كىم؟
ەسىمبەك ويلانىپ قالدى دا:
— توقتار، – دەدى سىبىرلاپ. – جانىلماپسىڭ. سونىڭ ءوزى بولدى... تەك ەندى ەشتەڭە سەزدىرمە.
جاڭا وتاۋداعىلارعا قىزمەت قىلۋعا بايتەن ۇيگە كىرگەن سوڭ، وزىنە ازىرەيىلدەي كورىنگەن توقتارعا قاراماۋعا تىرىستى.
ەتتەن كەيىن جۇرت تاماق باسپاق بولىپ، قالتالارىنان ءبىر–ءبىر ءتىس شۇقىعىش ارشالارىن الىپ، ىرگەگە شالقايعان كەزدە بەلگىلى وتىرىكشى تايشىق اڭگىمە باستادى. اڭگىمەسى سەكىرگەن كەزدە ءسۇرىنىپ قۇلاپ، اياعىن سىندىرعان كيىكتى قالاي ۇستاعانى جايىندا ەكەن. ونىسى راس تا بولۋى مۇمكىن، ءبىراق تايشىق ايتقان اڭگىمەنىڭ ءبارى قالايدا وتىرىك بولۋعا ءتيىس دەپ ويلاعان جۇرت سەنبەي، ونى مازاق قىلىپ كۇلە باستادى.
كوپ دابىردىڭ ىشىنەن:
— ويپىرماي، تايشەكە، مىنا جۇرت نە بوپ كەتكەن؟
— ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىزگە مەنەن باسقا ەشكىم سەنبەي قويدى – اۋ، – دەپ ازىلدەي ساڭقىلداعان اشىق زور داۋىس ايرىقشا ەستىلدى.
بايتەن الگى داۋىستىڭ كىمدىكى ەكەنىن ايىرا الماي ءبىراز وتىردى دا، شىداي الماي توقتار جاققا كوز سالدى. شىنىندا دا، جاڭاعى عاجاپ زور داۋىس سونىكى بولىپ شىقتى.
— ويپىرماي، تايشەكە، نە ىستەيسىز ەندى، قاسقىردىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان دەگەن وسى ەمەس پە؟ – دەيدى اپ–اشىق ۇنمەن ساق–ساق كۇلىپ. كەنەت ول وزىنە تەسىلگەن كوزقاراستى سەزىپ، باتەنگە جالت قارادى. ءجۇزىن بۇرعاندا انىق كورىندى – مۇرتى تىكىرەيگەن جالپاق بەت سارى كىسى ەكەن. باقىرايعان كوكشىل كوزدەرى قالتىراپ، ارسىز جىميىپ، شىمىرىكپەن قارايدى. اڭشىنىڭ اڭعا قىزىققانى ءبىر كوزقاراس...
بايتەننىڭ جۇرەگى ءدىر ەتكەندەي بولدى.
— قۋانىش قايىرلى بولسىن، بالالار باقىتتى بولسىن، اسەكە! – دەدى توقتار ونسىز دا زور ءۇنىن كوتەرە سويلەپ.
— ايتقاندارىڭ كەلسىن! – دەدى اسقار. – ءاۋمين!
Vءىى
كوشپەلى تۇرمىستى قوسىم بالاسى جايلاعان اقشوقى وڭىرىنەن قايتادان ءۇش ارتەل اشىلدى. ورتالىقتارى – اقسۋات، ءۇشقاراسۋ، شىعىرالى. بۇل كەزدە جاپپاي وتىرىقشىلاندىرۋ ساياساتى بارلىق جەردە ءجۇرىپ جاتقان–دى. وتىرىقشىلاندىرۋ كوميتەتى مەن كوميسسيالارى قۇرىلدى. ويداعى ەلدە مال شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىراتىن پۋنكتتەر اشىلدى. العاشقى تراكتورلار كەلە باستادى. جاڭا قۇرىلعان شارۋاشىلىقتارعا تراكتوردىڭ كەلۋى – ساداق، قىلىشپەن سوعىسىپ جاتقان ەكى اسكەردىڭ بىرىنە كومەككە زەڭبىرەكتىڭ كەلگەنى سەكىلدى اسەر ەتتى. اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنەن وبلىستارعا كولحوزداستىرۋ جۇمىسىن جەتپىس – توقسان پروسەنت ورىندادىق دەگەن اقپارلار اعىلىپ جاتتى.
ايتسە دە ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنداعى ادامداردىڭ دا بولەك–بولەك مۇقتاجى بولاتىنى بار ەدى. اتام زامانعى قونىستارىن ەن جايلاپ، كوشىپ–قونىپ جۇرگەن قازاقتاردى ءبىر جەرگە جيناۋ – تۇرعىن ءۇي، مال قورالارىن سالۋ، قىسقا جەم–ءشوپ دايىنداۋ، تاعى سول سەكىلدى تولىپ جاتقان قىرۋار شارۋاشىلىق جيىنداردا ايتۋعا وڭاي بولعانمەن ىستەۋگە وڭاي بولمادى.
بىرىنشىدەن، قۇبا تال، ەشكى تال، ءۇشقات، جىڭعىل، توبىلعى، اراگىدىك سەكسەۋىل وسەتىن بۇل ولكەدە ءۇي سالۋعا قاجەتتى بورەنە، تاقتاي تابىلمايتىن، قولى جەتكەندەر اعاشتى دۋاننان، بولماسا، اۋليەكولدەن تاسيدى.
ەكىنشىدەن، اقسۋات بويىنىڭ سۋ تۇسەر تابانى وسىنشا ەلدىڭ سىعىلىسىپ كەتىپ، ءشوپ شاۋىپ، ەگىن سالۋىنا جەتپەيتىن. بۇرىن مىرزابولات ىشىندە ءبىر اتاعا عانا قاراعان قىستاۋ ەمەس پە؟..
ءقازىردىڭ وزىندە ارتەلگە ەلۋ ءۇي كىردى. اۋداننان اكىم ۇزىلمەيدى. ارتەل باسقارماسىنىڭ جيىنى بىلايعى جۇرتقا قىزىق توي سەكىلدى. وكىلدەر كەلىپ، ءالى جاسالماعان شارۋاشىلىقتىڭ جوسپارىن ايتىپ جانە كورىپكەلى بارداي، كەلەسى جىلعى ءونىمنىڭ قانشاسى وكىمەتكە، قانشاسى كولحوز مۇشەلەرىنە قالاتىنىن قولمەن قويعانداي ساناپ بەرگەن كەزدە، جۇرت ەرتەك تىڭداعانداي، اۋىزدارىن اشىپ، ءماز بولىپ، قۋانىسىپ قالادى.
شىلدەنىڭ ىستىعىندا اۋداننان باسىنا ەسكى سابان قالپاق كيگەن، مۇرتسىز جيرەن ساقالدى ۇزىن بويلى سارى ورىس كەلدى. سارى ورىس – سۋ ينجەنەرى يۋريي يۆانوۆيچ سەمەنوۆ ەدى. كومەكشى بولىپ جۇرگەن بۇيرا باس قازاق جىگىتىن ەرتىپ الىپ، وزەن بويىن ءبىر اپتا ارالادى. الدەبىر قۇرال–سايماندارىن الىپ، جەر بەدەرىن، سۋ دەڭگەيىن ولشەدى، توپىراق قاباتىن زەرتتەدى.
سودان كەيىن اۋىلدىڭ بەلسەندىلەرى مەن اقساقالدارىن جيناپ الىپ، جينالىس وتكىزدى.
سۋ ينجەنەرىنىڭ شەشىمى مىناۋ ەدى. اقسۋات بويىنا ەلدى قونىستاندىرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن شابىندىق پەن ەگىستىك جەردى كەڭەيتۋ كەرەك. كوبەيتۋدىڭ جالعىز جولى – وزەن سۋىن ارىق ارقىلى تابانعا شىعارۋ. جۋالى تۇبەكتىڭ ار جاعىندا ارىق قازۋعا لايىق بار. تەگىندە، ەرتەرەكتە وزەن ارناسى وسى ويپاڭدا بولعان ءتارىزدى. كەيىن سۋ ازايعاندا جاعالاۋداعى سازداۋىت قىراتقا سۋ تىرەلىپ، بىرتە–بىرتە قۇم جاققا قاراي ويىسقان. ەگەر سازدى جاعالاۋدى ورىپ، تابانعا دەيىن ارىق قازسا، كوكتەمدە تاسىعان سۋ سوناۋ اقجانعا دەيىن جايىلىپ، ءبىر شەتى كوبەكتىڭ سايىنا جالعاسادى. سوندا توڭىرەكتە ەكى ارتەلگە جەتەتىن ءشوپ شىعادى.
اۋىلدىق سوۆەتتىڭ جينالىسىندا وسى شەشىم ءبىر اۋىزدان قابىلداندى دا، كوپ ۇزاماي ارىق قازۋ جۇمىسى باستالىپ كەتتى.
* * *
العاشقى كۇندەرى بۇكىل اۋىل تايلى – تۇياعىمەن جينالعان. ەكى–ءۇش كۇننەن كەيىن ەسكى سىرقاتى بارلار جۇمىسقا شىعا الماي، ارىق باسىندا وتىزعا جۋىق ادام قالدى. ولاردىڭ كوبى ايەلدەر. ينجەنەردىڭ كومەكشىسى (ينجەنەردىڭ ءوزى اۋدانعا كەتكەن) اركىمگە ۇزىنى مەن كولدەنەڭىن ولشەپ جەر ءبولىپ بەردى دە، تەرەڭدىگىن ءالسىن–ءالسىن ءوزى قاداعالاپ وتىرادى.
جاعالاۋعا جاقىن تۇستاعى بيىكتەۋ دوڭەستە وڭكەي اتان جىلىك كىسىلەر – بايباق، ولجاباي، ساعيدوللا، قاراعۇل، ءابدىعاپپارلار – جەردىڭ شاڭىن اسپانعا شىعارىپ، كوبىرەك ىستەپ، كوبىرەك شۋلاپ جاتقاندار – سولار. اسىرەسە ساعيدوللانىڭ ايقايى ءجيى–ءجيى ەستىلەدى. ەڭگەزەردەي قارۋلى نەمە جايشىلىقتا كۇشى بويىنا سىيماعانداي، قويقالاقتاپ ءبىر ورىندا تۇرا المايتىن؛ ەندى سول كۇشىن جۇمسايتىن جەر تابىلعانىنا قۋانعانداي، قيقۋلاپ قويىپ، ۇزىن ساپتى جالپاق كەتپەنىن قۇلاشتاي سەرمەيدى.
— و، اڭگى! – دەيدى وي جاقتاعى ايەلدەردىڭ ءبىرى. – مىنانى جىن قاعىپ كەتكەن شىعار.
— ءقايتسىن ەندى، – دەيدى ەكىنشى بىرەۋى استارلاي سويلەپ، – قاتىن جوق، قۋاتى بويىندا...
— قاتىن جوق بولسا، قۇتىرىپ كەتۋ كەرەك پە؟ ءجۇر عوي مىنا قوتىرلار تىپ–تىنىش.
قوتىر ءوز اتىن ەستىپ، جۇمىسىن توقتاتىپ، كەلىنشەكتەرگە قارايدى.
— نە دەپ وسەك ايتىپ تۇرسىڭدار – اۋ؟
— سەنى ماقتاپ وتىرمىز. ساعيدوللا سەكىلدى جىندى ەمەس دەپ.
— قۇر ماقتاعانشا، بىرەۋىڭ تيمەيسىڭدەر مە؟
ومىردە بولمايتىن بىردەڭە ەستىگەندەي، كەلىنشەكتەر دۋ كۇلەدى.
— بەيشارا – اۋ، قاتىن–بالاڭدى قايتىپ اسىرايسىڭ؟ وتىزدان اسقانشا، نە ءۇيىڭ جوق، نە كۇيىڭ جوق.
— ءۇي دەگەن، قاتىن العان سوڭ بولماي ما؟ جالعىز وزىمە ءۇيدىڭ كەرەگى نە؟
— ال قاتىننىڭ كەرەگى نە؟
— قاتىننىڭ ءجونى بولەك، – دەيدى قوتىر ماڭداي تەرىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ. – قاتىن بالا تۋىپ بەرەدى.
ايەلدەر بەتتەرىن جىرتىپ، ءبىر–بىرىنە قاراپ، سىلق–سىلق كۇلەدى.
— ءاي، الباستى!..
— وسىعان ءسوز شىعىنداپ...
— سەن بالا تۋدىرىپ جارىتپاسسىڭ، – دەيدى سايقىمازاق ايەلدەردىڭ ءبىرى.
قوتىر ۇزاق ايتىسقا كەتكەن ادامداي، كەتپەنىن تاستاپ، ارىقتىڭ جاعاسىنا شىعىپ وتىردى.
— جاباي دەگەن شەشەننىڭ ەلۋگە كەلگەنشە بالاسى بولماعان ەكەن، – دەدى تىزەسىنىڭ شاڭىن قاعىپ قويىپ، ماقامدى ۇنمەن. – سول ەلدىڭ اقساقالى، ءارى ءبيى تاۋساردان قۋ باس دەگەن ءسوز ەستىپ، نازالانعاندا ايتقان ەكەن:
«جانىڭ كۇيىپ كەيىگەندە، جابايدى قۋ باس دەيسىڭ، باسىڭا ءىس ءتۇسىپ قىسىلعاندا، جابايداي ۇل تۋماس دەيسىڭ، قۇدايدىڭ ماعان بەرەيىن دەسە، بالاسى جوق پا، سەنىڭ بالاڭدى الايىن دەسە، بالەسى جوق پا»، – دەپ. سول ايتقانداي... – قوتىر ونىمەن نە ايتقىسى كەلگەنىن ۇمىتىپ قالعانداي، ويلانىپ وتىر.
— بايعۇس–اۋ، بالانى قۇداي بەرەدى، ال قاتىندى ءوزىڭ المايسىڭ با؟ قۇداي ساعان كوكتەن قاتىن تاستاي ما؟ – دەدى جاۋلىعىن كوزىنە تۇسىرە وراعان ەگدەلەۋ ايەل.
— كۇش جەتسە، مال بەرىپ، باياعىدا الار ەم. ايتپەسە، وسى جۇرگەندەردىڭ، – قوتىر جان–جاعىنا بۇرىلىپ جۇمىس ىستەپ جاتقانداردى كوزىمەن كورسەتتى. – ءبىر جەرى مەنەن ارتىق پا؟
— قاپ ءبۇلدىردى – اۋ! – دەدى ەركەكتەردىڭ ءبىرى كۇلىپ جىبەرىپ.
— ءبىر جەرى... دەگەنى نەسى – ەي مىنانىڭ؟ و، ءماجنۇن! – كۇلەگەش قاميدوللا سەلكىلدەي كۇلىپ، قالتاسىنان جاۋلىقتاي ورامالىڭ الىپ، جىلاپ وتىرعان ادامشا بەتىنە باستى.
— كۇلىڭدەر، كۇلىڭدەر، – دەيدى قوتىر وزىنە–ءوزى سەنىمدى ۇنمەن. – جانىمدى جالداسام دا، كەلەسى جىلعا دەيىن قاتىن الامىن. سوسىن باييمىن. قاراڭدار دا تۇرىڭدار... ايتپاقشى، اڭگىمەنىڭ اياعىن ۇمىتىپ بارادى ەكەم عوي، جاڭاعى تاۋساردىڭ اقىرى بەس ۇلى تەگىس ءولىپ، دۇنيەدەن قۋ باس بولىپ ءوتىپ، جاباي بالا–شاعالى ىرگەلى شاڭىراق بولعان ەكەن. سوندىقتان «بارمىن دەپ ماستانبا، جوقپىن دەپ جاسقانبا» دەگەن. ءومىر قاشان دا الدامشى. سولاي ەمەس پە؟ – دەدى قوتىر جانىنداعى توقانعا كۇلە قاراپ.
توقان نەگە ەكەنى بەلگىسىز ءوزى قازىپ جاتقان ارىقتىڭ تۇبىنە تىزەرلەپ وتىرا كەتتى دە، – سولقىلداپ جىلاپ قويا بەردى.
ءماز بولىپ كۇلىپ تۇرعان جۇرت ساسىپ قالدى.
— ەسىنە بىردەڭە ءتۇسىپ كەتتى عوي. جارايدى مازالاماڭدار، – دەدى الدەكىم دابىرلاي بەرگەن جۇرتتى باسىپ.
ءبىرازعا دەيىن وزىنە–ءوزى كەلە الماي، بۋلىعا وكسىگەن توقان جۇمىسقا قايتا كىرىسكەندە عانا تۇينەكتەي قادالعان بەرىش قايعىسى بىرتە–بىرتە سايابىرلاپ ەسىن جيعانداي بولدى. ءبىراق الگىندە قوتىر ايتقان اڭگىمە جۇرەگىندە ينەدەي قادالىپ تۇرىپ الدى.
توقاننىڭ ارقا بويىن شۋلاتقان اتاقتى باي بولعانى راس ەدى. (بۇل كۇندە بۇتىنا تەرى شالبار كيگەن، قولى باسى كۇس–كۇس، ەرنى جالاق الىم–جۇلىم توقاندى اتاقتى باي كۇيىندە كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس سەكىلدى.) وزدەرى ءۇش اعايىندى بولاتىن. ءبىرىنشى اعاسى سەگىز جىل بولىس بولعان؛ ون التىنشى جىلعى ءتىزىم كەزىندە كوتەرىلىسشىلەر ءولتىرىپ كەتتى. ەكىنشىسى بي بولدى. ءوزى بولىس، ءيا بي بولىپ كورمەسە دە، ابىروي اتاعى سولاردان كەم بولعان جوق. بۇكىل ەگىندىبۇلاق، جارقامىس، استاۋقوپا – اتا جايلاۋلارى، ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول – ناعىز جىلقى وسىرەتىن جەر. تەگىندە، جارىق دۇنيەگە شىر ەتىپ تۇسكەننەن باستاپ، توقان ءۇشىن تىرشىلىك تاۋقىمەتى دەگەن ۇعىم بولماعان سەكىلدى. بالانىڭ كىشىسى بولىپ، ەركە ءوستى. جورعا ءمىندى، جاستىقتىڭ جەلىگىمەن ساۋىق–سايران قۇردى. وقۋ وقىعان جوق، ەشقايدا تىرىسىپ ۇمتىلعان جوق. جان–جاعى تىرەلگەن داۋلەت، راقات، قىزىق بولعان سوڭ، ءتىپتى نە ءۇشىن تىرىسىپ، نەگە ۇمتىلارىن بىلمەدى. ودان بەرگى ءومىرى – جايلاۋ قىزىعى، جاقسىلار باس قوسقان جيىن توي، قىسقى سوعىم، جازعى قىمىز... بايلىق نە ىستەتكىزبەيدى – ءۇش ايەل الىپ، ۇشەۋىن ءۇش وتاۋعا قويدى. قايدا جۇرسە دە، قۇرمەت، استى–ۇستىنە ءتۇسىپ، وراتىلعان قوشەمەتشىلەر. باياعى ۇلى جارمەڭكەدەگى جيىندا ارقانىڭ تالاي ءىرى بايلارى ىعىسىپ، بۇدان ءبىر تىزە تومەن وتىرار ەدى.
وپاسىز دۇنيە ءبىر كۇنگىدەي بولماي ءوتتى دە كەتتى. اشەيىن ءبىر كورگەن ءتۇس سەكىلدى.
اعاسى ۇرلانىپ مال–جايىمەن جۇڭگو استى. ەكى ۇلى قاراپ جۇرمەي، پارتيا قۇرامىز دەپ اۋرە بولىپ، اقىرى ۇكىمەتتىڭ قۇرىعىنا ىلىگىپ، ايدالىپ ولار كەتتى، ءولى، تىرىلەرى بەلگىسىز. كەنجەسى ۇكىمەت تاربيەسىنە ىلىگىپ، وزىنە قارسى شىعىپ ماسقارا قىلدى. ونىڭ دا ءومىرى ۇزاق بولعان جوق – باندىلارمەن سوعىستا قازا تاپتى.
اقىرى جالعىز قالعان توقان سوقا باسىن سۇيرەتىپ، قاڭعىپ ءجۇرىپ، وسى اۋىلدان ءبىر–اق شىقتى. ەلدەن تىم جىراق كەتكەن سەبەبى – جاقسى يت ولىمتىگىن كورسەتپەس دەگەن وي ەدى. ءبىراق بۇيرىقسىز ءولىم كەلمەدى. ءومىر شىركىن ءبىر ءۇزىم نانعا تىرەلىپ جىڭىشكەرگەن سايىن، تاتتىرەك كورىنەتىن سەكىلدى. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن سالپىلداعان بەينەتكە دە ەتى ۇيرەندى. بەلى تالىپ، كوزى قاراۋىتىپ، قۋ تىرلىكتەن كۇدەر ۇزگەن شاعىندا، ەسىنە ءبىر كەزدەگى ءوزىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققان جالشىلار تۇسەدى. تۇسەدى دە، جارىق دۇنيەنىڭ جان بىلمەيتىن ءبىر قۇپياسىن اشقانداي، الدەنەگە قايران قالىپ، وزىمەن–ءوزى كۇبىرلەپ سويلەسكەندەي بولادى. «اپىر–اۋ، – دەيتىن ول ىشىنەن، – سولاردىڭ قالاي كۇن كورىپ جۇرگەنىن سول كەزدە نازار سالىپ بايقاماعانىم با؟ ولار ماعان سولاي بولىپ تۋعان، سولاي بولىپ ولەتىن سەكىلدى، جانە سول تىرلىكتەرىنە وزدەرى ءدان ريزا سەكىلدى كورىنەتىن. كيگەن كيىم، ىشكەن استارىنا قاراپ، تىم بولماسا، ءبىر رەت ءوزىمدى سولاردىڭ ورنىنا قويىپ نەگە كورمەدىم ەكەم؟» ەندى، مىنە، سولاردىڭ قاتارىنا ءوزىن قۇداي اكەپ قوسقان كەزدە، جاقسى مەن جاماننىڭ، قايىر مەن قياناتتىڭ ءمان–ماعىناسى مۇلدە باسقاشا بولىپ كورىنەدى. كوك ەتى جىرتىلعان سايىن، جوقشىلىق پەن جالعىزدىقتىڭ ازابىن تاتقان سايىن، سول جارلى–جاقىبايلارعا جاقىنداي تۇسەتىن سەكىلدى، الگىلەرگە دەگەن، ءبىر كەزدە ەسىنە كەلمەگەن، جاناشىر سەزىم جۇرەگىنە ورالعانداي بولادى. سولار وزىنە تاپ ءقازىر كەزدەسە قالسا، تەڭ قۇربىداي وتىرا قالىپ سىرلاسقىسى كەلەدى. سىرلاسسا جان دۇنيەسى تازاراتىن سەكىلدى... توقاننىڭ ءوز عۇمىرىندا زەردەسىن قيناپ، ءبىرىنشى رەت اشقان قۇپيا جاڭالىعى وسى ەدى. وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىن وسى شىندىق (ايتەۋىر، وزىنە سولاي كورىنەتىن) بارعان سايىن، تۇسىنگەن سايىن جان ازابىن جەڭىلدەتىپ، جۇرەگىن جىلىتقانداي بولادى. سول سەبەپتى ەتى قىزىپ جۇمىسقا كىرىسكەن كەزدە قاباعى جازىلىپ، اقسۋاتتىڭ حالقى عانا بىلەتىن بەينەتقور، مۇڭسىز توقاننىڭ قالپىنا تۇسەدى.
ءتۇس الەتىندە اۋىلدان سۋسىن كەلىپ، جۇمىسكەرلەر قامىستان جاسالعان جاپپانىڭ كولەڭكەسىندە دامىلداپ جاتقاندا، توقاننىڭ جۇزىندە ماناعى قايعىنىڭ ءىزى دە جوق ەدى.
— وسى توقان ءبىر قىزىق ادام، – دەدى قاميدوللا ءتىل بىلمەيتىن ماقۇلىقتى اڭگىمە قىلعانداي تۋرا توقاننىڭ وزىنە قاراپ تۇرىپ. – الگىندە عانا جىلاپ، ەسىمىزدى شىعارىپ، ەندى مىنا قاراشى، تۇك بولماعانداي جىمىڭداپ قىمىز ءىشىپ وتىر.
— قويىڭدار، ءاي نەلەرىڭ بار توقاندا، باسقا اڭگىمەلەرىڭ قۇرىپ قالدى ما؟ – دەگەن جاناشىر داۋىس قايتا شىقتى.
سۋسىن تاسىپ جۇرگەن مايدا بالالاردىڭ اراسىندا جالعىز بوي جەتكەن قىز قوزى–لاقتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەن ءىرى قارا مالداي ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. ءوزى تىم اجارلى؛ اق قۇبا ءجۇزى، ۇنەمى تاڭىرقاپ تۇرعان سەكىلدى كورىنەتىن كەڭ جانارى، اسەم جىمداسقان قالىڭ بالاڭ ەرىندەرى كىسى نازارىن وزىنە ەرىكسىز اۋدارعانداي. ءبىراق جۇرتتىڭ كوڭىلىن باۋراعان نارسە – قىزدىڭ اق جارقىن اشىقتىعى ەدى. اركىمگە سۋسىن ۇسىنعان سايىن ەمىن–ەركىن سىڭعىرلاي كۇلىپ، جولدا ءبىر بالانىڭ ءسۇرىنىپ قۇلاپ قالعانىن، ودان توتەلەپ جۇرەمىز دەپ تەمىر تىكەنگە تاپ بولعاندارىن، تاعى سول سياقتى جول بويىندا كورگەن قىزىقتارىن ءماز بولىپ باياندايدى.
بايتەن ءتىلى قۇرعاقسىپ قاتتى شولدەگەن ەدى – العاشقى كەسەنى ءبىر–اق ۇرتتاعانداي، قاعىپ سالدى.
— ءىشىڭىز تاعى دا، – دەدى بويجەتكەن قيىلا ءوتىنىپ. – قىمىز ابدەن ءولىپ ءپىسىلسىن دەپ جول بويى سەكىرىپ جۇگىردىك. تۇپ – تۇششى شىعار؟
— تۇششى بولعاندا قانداي!.. – دەدى بايتەن قاتتى جۇتقاننان ەنتىگە سويلەپ.
— مىنالار مەنىڭ جۇگىرگەنىمدى مازاق قىلادى. – بويجەتكەن سەرىكتەرىنە قاراپ، جوپ–جورتا اشۋلانعان بولدى.
بايتەن ەكىنشى كەسەنى قاعىپ سالدى دا:
— ولار مازاق قىلسا، بىزگە قوسىلىڭىز، ارىق قازامىز، – دەدى جول–جونەكەي ۇنمەن. – كىشكەنتاي بالالاردىڭ اراسىنان نە الاسىز؟
— وندا مەن قالايىنشى سىزدەرمەنەن بىرگە، – دەدى بويجەتكەن بالاشا قيىلىپ.
بايتەن قىزدىڭ جۇزىنە قايتا قاراعاندا، ونىڭ كوزىندە الگى ايتقان وتىنىشىنەن الدەقايدا ارتىق، ءارى ماعىنالى تىلەكتەر تۇرعانىن كوردى.
ءوزى جايناڭ قاعىپ، جارىق دۇنيەنى جاڭا عانا كورىپ تۇرعانداي ءماز. مىناۋ اشىق اسپاندى، كۇندى، قازىلىپ جاتقان ارىقتى ءبارىن دە بىلگىم كەلەدى، سىزبەن دە تانىسقىم كەلەدى دەپ تۇرعان سەكىلدى.
بالالار بوس ىدىسپەن اۋىلعا وزدەرى قايتتى دا، بويجەتكەن جاپپا ىرگەسىندە جاتقان كەتپەندەردىڭ ءبىرىن الىپ، جۇمىس باسىندا – قالدى.
تابيعاتىندا قاعىلەز، سەزىمتال شىراقجان بولعالى تۇرعان، بالكىم، باستالىپ تا قالعان الدەبىر قۇبىلىستى ەلدەن بۇرىن سەزىپ، جاقسى بۇيىمعا كوزى تۇسكەن بازارشىداي اينالشاقتاپ، الگى قىزدىڭ قاسىنان شىقپاي قويدى.
— قالعانىڭ دۇرىس بولدى، قاراپ جۇرگەنشە، ەڭبەك – كۇن تاباسىڭ. اتىڭ كىم؟
— حاديشا.
— سەن ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەل. شارشاساڭ، مىنالار كومەكتەسەدى. – شىراقجان بايتەندى كوزىمەن كورسەتتى دە، بيكەشتەر عانا تۇسىنەتىن ءبىر كوزقاراسپەن حاديشانىڭ جۇزىنە كۇلىمسىرەي قارادى.
حاديشا بايتەننىڭ قاتارىنان جەر الدى. كەتپەندى قىزىق كورگەندەي، ءارى–بەرى اينالدىرىپ، كۇلىپ قويادى.
— تۇك تە ەتپەيدى، ءبىر–ەكى كۇننەن كەيىن ۇيرەنىپ كەتەسىڭ. مەن دە العاشىندا شىداي الماسپىن دەپ ەم، ءقازىر، مىنە، ءوز ۇلەسىمدى ورىنداپ ءجۇرمىن... ءاي، تەتەلەس، – دەدى سوسىن بايتەنگە جاقىنداي ءتۇسىپ (شىراقجان جەڭگە بولعاننان بەرى بايتەنگە «تەتەلەس» دەپ ات قويعان)، – سەن ەندى ەكى ادامنىڭ ورنىنا جۇمىس ىستەيسىڭ.
— حاديشانى ءوزىم شاقىرىپ ەدىم جۇمىسقا، ەندى جۇرتتان قالماۋ جاعىن ءوز موينىما الايىن، – دەدى بايتەن ەستىسىن دەگەندەي ادەيى داۋسىن قاتايتىپ.
حاديشا باسىن كوتەرىپ، بۇعان تۋرا قارادى دا:
— راقمەت! – دەدى مارجانداي تىستەرىن كورسەتىپ، جادىراي كۇلىپ.
بايتەن، شوشىپ كەتكەندەي بولدى. «ءتاڭىرىم–اۋ، مىنا قىزىڭ سۇمدىق سۇلۋ عوي، – دەدى ىشىنەن، – بۇعان تەڭ بولۋعا مەن جارامايمىن عوي»...
حاديشا ءبىر كورىنسە ەركەكتەي كورىنگەنمەن، جۇمىسقا سونشالىقتى وراشولاق ەمەس ەكەن، كەتپەن سىلتەسى وزگەلەردەن كەم تۇسپەيدى.
بايتەن قىزدان كوزىنىڭ قيىعىن المايدى: جۇمىسقا كىرىسكەننەن باستاپ، بايسالدى بولا قالعان ادەمى ءجۇزىن، ەنتىككەن كەزدە تاناۋىنىڭ ءسال دەلديىپ، بۇرىنعىدان دا ادەمى بولىپ كەتكەنىن، بۋسانىپ تەرلەي باستاعانىن، كەتپەنىن قۇلاشتاپ جەرگە قاداعاندا ءدىر ەتە قالاتىن تولىقتاۋ قوس انارىن – ءبارىن، ءبارىن كورىپ تۇر.
«قوي مىناۋ ماعان تەڭ ەمەس، – دەيدى سوسىن كۇدەرىن ءۇزىپ. – اشەيىن ەرىگىپ قىلمىڭداپ تۇرعانى دا».
شىراقجان كۇرەكپەن توپىراقتى لاقتىرىپ جاتقان ەسىمبەكتى توقتاتىپ الىپ، قۇلاعىنا سىبىرلايدى. ەسىمبەك «مازامدى الماشى» دەگەندەي يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، جۇمىسىن ىستەي بەرەدى. شىراقجان ەركەلەپ كۇيەۋىنىڭ ارقاسىنان سالىپ قالدى دا، ونىسى جۇرتقا ەرسى كورىنىپ، ءبارى دە بايقاماعان ءتۇر بىلدىرەدى.
ارىقتىڭ جيەگىندە ناسىباي اتىپ تۇرعان سونارباي قيسىق قولىن اقجان جاققا سىلتەپ:
— قولتىقتان باستاماڭدار دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلدىم، انا شىعاناققا جاقىنداپ قازعاندا، وسى توڭىرەكتە سۋ الماعان جەر قالماس ەدى، – دەپ بىلگىشسىندى.
— وسىنىڭ – اق ساۋەگەيلىگىنەن ءولدىم – اۋ! – دەدى ءابدىعاپپار كۇيىپ–ءپىسىپ، – اۋ، جەر–دۇنيەنى سۋ الىپ كەتسە، ءوزىڭ سونىڭ بەتىندە قالقىپ جۇرمەكسىڭ بە؟
— «شىعاناق وتە بيىك، قىرعا سۋ شىقپايدى» دەدى عوي ينجەنەر، ارىقتى شىڭىراۋ قىلىپ قازباساڭ؟ – دەدى بوتباي كۇلىپ.
سونارباي – بەلگىلى داۋكەس:
— اكەل قولىڭدى، وسىدان سۋ شىقپاسا، مەن جاۋاپ بەرەيىن. ءباس تىگەمىن، – دەپ داۋرىقتى.
بريگادير وراز جۇمىسكەرلەردى ارالاپ اركىمنىڭ قازعان جەرىن ولشەپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ ءجۇر. العاشقى كۇندەرى جەردى ويىپ جىبەرەتىندەي بولعان ساعيدوللا ءقازىر ازداپ توقىراي باستاعان.
ەڭبەك كورسەتكىشىنەن (بۇل ءسوز اۋىلعا وسى ارىق قازۋ جۇمىسىنا بايلانىستى ەنگەن ەدى) ءبىرىنشى ورىندا – بايباق، ودان كەيىن – توقان.
بايباق بىلەكتەرى تىرسىلداپ جەيدەسىنىڭ جەڭىنە سىيماي تۇراتىن، دەنەسى تىم جالپاق بولعاندىقتان الاسا كورىنەتىن، مۇرتى تىكىرەيگەن، بوز كوز، قىزىل كۇرەڭ كىسى. باياعى 1916 جىلعى كوتەرىلىستە، جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اسا ۇلكەن ەرلىك كورسەتكەن ادامداردىڭ ءبىرى. اتاعىنىڭ ۇلكەندىگىنە قاراماستان، وتە مومىن، كوپ سويلەمەيدى. اندا–ساندا سويلەسە، داۋسى – جىڭىشكە، جاعىمسىز. ءبىر كەزدەگى ەرلىگى ءالى اسىراپ جۇرگەندەي – جۇرت ءوزىن ءالى دە قۇرمەتتەيتىن سەكىلدى، وزىنەن ازداپ قورقاتىن دا سەكىلدى، ويتكەنى بۇل كىسىنىڭ ەكىنشى اتاعى – جەردىڭ سىلكىنگەنى سەكىلدى، اندا–ساندا ءبىر رەت بولاتىن جانە تەجەۋگە ءوزىنىڭ دە شاماسى كەلمەيتىن اشۋىنىڭ قاتتىلىعى.
توقسان بولسا، ومىرگە كەلگەندەگى بار ماقساتى وسى ارىق قازۋ سەكىلدى، جان–جاعىنا بۇرىلىپ تا قاراماستان، جۇمىسىن ىستەي بەرەدى، ءارى سوعان ءوزى ابدەن كوندىگىپ العان.
ەكى ءۇش كۇننەن كەيىن، بايباق پەن توقاندى قۋىپ جەتىپ، ۇزدىكتەر قاتارىنا بايتەن قوسىلعاندا، بۇل جاڭالىققا جۇرتتىڭ ءبارى قاتتى قايران قالدى. «اپىر–اۋ، تۋعالى جەر قازۋمەن كەلە جاتقان اپتالداي كىسىلەر ەرە الماي جاتقاندا، مىنا ءمۇعالىم بالانى قاي سيقىر كوتەرىپ كەتكەن. بالكىم، وتىرىك شىعار؟»
ءبىراق وتىرىك بولۋى مۇمكىن ەمەس. بريگادير وراز اكەسى ءتىرىلىپ كەلىپ جالىنسا دا، ەكى ەلى جەر ەشكىمگە ارتىق قوسپايدى...
Vءىى
بايتەن كەشكى شايىن اسىعىپ ءىشتى، اپاسىنىڭ اڭگىمەسى قاشان بىتەر ەكەن دەپ ارەڭ وتىر.
— باياعىدا، – دەيدى قالاعان شاي ءىشىپ وتىرعان كوك جولاق كەسەسىن اقىرىن شايقاپ قويىپ. – سەنىڭ بىرگە دە تولماعان كەزىڭ. وندا شومىشتە وتىرامىز. اكەڭ ارعى بەتتە جالاقتىڭ جىلقىسىن باعادى. بۇرىن وزىمەن–ءوزى اڭ اۋلاپ جۇرەتىن ادام، سول جىلى جىلقى باعام دەپ بولمادى ءوزى. سەن تۋعاندا ايدىك قۋانىپ ەدى... سودان جازعىتۇرىم سۋ تاسىپ جاتقان كەز. سەنى ەمىزىپ ۇيدە وتىرعام. اۋىلدىڭ ادامدارى الدەنەگە شۋ ەتە قالدى. جۇگىرىپ سىرتقا شىقسام، تاسىپ جاتقان سۋدىڭ ىشىندە ءبىر اتتى ادام ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ جانتالاسىپ ءجۇر، سوندا دا كەرى قايتار ەمەس. جۇرت «ءولدى – اۋ، ءولدى – اۋ» دەپ شۋلاپ تۇر. اقىرى قۇداي جار بولىپ، الگى بايعۇس ءبىر تۇستان جاعاعا شىقتى–اۋ. جۇگىرىپ بارساق، – قالاعان وسى تۇستا ءبىر ماسقارا بولعانداي «ويبۋي، ويباي–اي» دەپ بەتىن جىرتتى، – الگى اتتى ادام – سەنىڭ اكەڭ! الگى جەردە وتىرا قالىپ داۋىس قىلايىن. مۇنىڭ نە، ويباي–اۋ، ءبىزدى جەتىم قالدىرۋعا اسىعىپ ءجۇرسىڭ بە دەيمىن عوي باياعى... سويتسەم... «بايتەنجانىمدى ساعىنىپ كەتتىم، بەتىنەن سۇيەيىن دەپ ەدىم»، – دەيدى الگى شىركىن... ە – ە، بالاعا دەگەن ىقىلاس نە ىستەتپەيدى. ىقىلاس شىركىن!..
— مەن قىزىل وتاۋعا كەتتىم، – دەدى بايتەن بوساعادا باتەڭكەسىن كيىپ جاتىپ. – ساۋاتسىزدارعا بەرەتىن ساباعىم بار.
— بارا عوي، قۇلىنىم، – دەدى قالاعان كىشكەنتاي بالانى ەركەلەتكەندەي ەمىرەنىپ. – يت قاۋىپ الىپ جۇرمەسىن.
بايتەن كيىز ەسىكتى سەرپىپ اشىپ، سىرتقا شىققاندا قاس قارايىپ اۋىلدىڭ ابىر–سابىرى باسىلعا شاق ەدى. سوناۋ شايتانكوڭ تۇسىنداعى وتتارى جىلتىراعان كيىز ۇيلەردەن كوڭىلدى قىتىقتاپ كۇلگەن داۋىستار ەستىلەدى. شەشەسىنىڭ «يت قاۋىپ الماسىن» دەگەن ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ، بايتەن جەردەن تاياق الدى. سارىباس، بايداۋلەت، ءاۋساعيتتاردىڭ ءۇيىنىڭ سىرتىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، قىزىل وتاۋعا كەلدى. قالتاسىنان كىلتىن الىپ، ەسىك اشتى دا، سيپالاپ ءجۇرىپ، شام جاقتى. كوشكەلى جاتقان ءۇيدىڭ سۇرقىنداي جالاڭاش كەرەگەلەر كوزگە بىردەن شالىنادى. جەردە قوشقار ءمۇيىز ويۋ سالىنعان قارا تەكەمەت. ونىڭ ۇستىنە ىرگەلەتە كورپە توسەلگەن. باياعى كونفيسكەگە ىلىككەن ەرماننىڭ كيىز ءۇيى عوي. كۇتىمى شامال بولسا دا، سىنىن ءبىر جوعالتپايدى. ورتادا بۇل ەلدىڭ سالتىندا جوق الاسا دوڭگەلەك ستول. ستول ۇستىندە – گازەت، جۋرنالدار، وقۋلىق كىتاپتار. كەرەگەدە ەكى پلاكات، قاۋلى باسىلعان گازەتتىڭ قيىندىسى، قابىرعا گازەتى. وڭ جاق كەرەگەنىڭ باسىنا شاعىن قارا تاقتا ىلىنگەن. ستول ۇستىندەگى ەسكى گازەتتەردى اۋدارىستىرىپ وتىرىپ بايتەن حاديشانى ويلادى. «اپىر–اي،ي – دەدى ول ىشىنەن، – بۇگىن دە كەلمەس پە ەكەن؟ الدە كەلگىسى كەلمەي ءجۇر مە؟ تىم بولماسا ساباققا نەگە كەلمەيدى؟.. مەنىڭ جاعدايىمدى تۇسىنەتىن كەزى بولعان جوق پا؟..» – داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتكەن بايتەن شوشىنىپ ەسىككە قارادى.
بيە ساۋىم شاماسىندا ساۋاتسىز كەلىنىن ەرتىپ ءدىلداباي شال كەلدى.
— ءتۇن قاراڭعى، بالام قورقاتىن بولعان سوڭ، ەرتىپ كەلدىم... شىراعىم، وندا وتىرما، مۇندا وتىر. مىنا ءبىر قاعازداردى بىلاي ىسىرا سالشى، – دەپ ءوزى وقىتقانداي بيلەپ–توستەپ ءجۇر.
الدەن ۋاقىتتا قالبالاقتاپ، ماڭدايشاعا توبەسىن سوعىپ، كوزىنە تۇسكەن جالبايىن كەيىن ىسىرۋعا بولمايتىنداي، توڭىرەككە شالقالاي قاراپ، ءابايىلدا شال كىردى.
بايتەن اڭ–تاڭ:
— ابەكە – اۋ، ءسىز دە وقيىن دەپ كەلدىڭىز بە؟
— جوق، ويباي، قىزىمنىڭ ورنىنا كەلدىم.
— وقيتىن قىزىڭىز عوي؟
— ءيا، ءيا.
— ەندەشە، ول بالا قايدا؟
— شىراعىم – اي، قولى تيمەي جاتىر. شەشەسى اۋرۋ، شاي قايناتاتىن ادام جوق.
— ال سوندا، ءسىزدىڭ نە كەرەگىڭىز بار؟
— قايدان بىلەيىن، تىزىمگە جازىپ قويعان سوڭ، بىرەۋ كەلۋ كەرەك شىعار دەپ...
ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن ءدىلداباي وزىنەن دە نادان بىرەۋدىڭ تابىلعانىنا قۋانعانداي:
— ءاي، سانا جوق–اۋ سەندە، سانا جوق، – دەدى وعان كەڭكىلدەي كۇلىپ. – بايعۇس–اۋ، بۇل وقۋ عوي، كادىمگى وقۋ. وعان سەنىڭ ميىڭ جەتە مە؟ ال جارايدى، قىزىڭنىڭ قولى تيمەگەن – اق شىعار، ەندى الباستى باسىپ، ءوزىڭنىڭ كەلگەنىڭ نە؟ مەن بولسام، سەرىك بولىپ كەلىپ وتىرمىن. ال سەن شە؟ ءاي، ءماجنۇن...
— جارايدى، ابەكە، ءسىز قايتا بەرىڭىز، – دەدى بايتەن ءدىلدابايدىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
ءابايىلدا ءدىلدابايعا مىسقىلداپ قاراپ:
— ال ەندى وتىر سولاي كوزىڭ كوگەرىپ، – دەپ دالبايى كوزىنە تۇسكەن كۇيى شالقاقتاي باسىپ شىعىپ كەتتى.
كوپ ۇزاماي اۋىلدىڭ ساۋاتسىز ايەلدەرى جينالا باستادى. وڭكەي جاس كەلىنشەكتەر ەركەك پىشىندەس ات جاقتى ايەل ەمشەكتەگى بالاسىن الا كەلگەن، بىرەۋىنىڭ قولىندا ۇرشىق، ەكىنشىسىنىڭ قولىندا بىلتەگەش – اشەيىن اڭگىمە ايتىپ، بوس وتىرۋعا كەلگەن سەكىلدى.
ساۋجوي پۋنكتىنىڭ اشىلعانىنا جارتى ايدان اسسا دا، اۋىل ايەلدەرى ساباققا تۇگەل جينالىپ كورگەن ەمەس. ءبىر كۇنى كەلسە، ءبىر كۇنى كەلمەيدى. كەلە قالسا، بىرەۋدىڭ شارۋاسىن ىستەگەندەي، ريزا بولماي، كەيىپ وتىرادى.
— بىزگە دەگەندە جۇرتتىڭ ءبارى قۇداي، – دەدى مۇرنى قاۋسىرىلعان كوك بەتتەۋ كەلىنشەك. – وتقا، سۋعا ايداۋعا جارلى – جاقىبايدىكى جەتەدى دەيتىن شىعار. ايتپەسە، تۇك ءبىتىرىپ وتىرعان جوق، انا الاكوز قايناعانىڭ كەلىنى نەگە كەلمەيدى.
— سمايىلدىڭ قاتىنى شە؟
— باسە، ينە جۇتقان قانشىقتاي بۇراتىلىپ، وعان نە جوق؟ ونىڭ دا كوزىنىڭ ەتى وسەيىن دەگەنى مە؟
— قايناعاڭ اكىم بولسا، سەنىڭ دە كوزىڭنىڭ ەتى وسەر.
— سالەنگە «ساباققا جۇرمەيسىڭ بە؟» دەپ ەدىم، – دەدى باسىنا ۇكىلى تاقيا كيگەن سارى قىز بايتەنگە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ. – «سەن – اق وقىپ اكىم بولا عوي»، دەپ ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
— ونىڭ ادەتى عوي، بىردەڭە ايتساڭ، ىڭعاي كەرى شاپتىرىپ سويلەيتىن...
— كىمدى ايتاسىڭ؟ – دەدى وسى كەزدە بالاسىن ەمىزىپ بولعان ەركەك پىشىندەس ايەل. – سالەن بە؟ ول كوك دولى ۇيىندەگى قايىن ەنەسىن تىلدەگەندە اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعاتىن كورىنەدى.
— ءتايىرى، كۇيەۋىنىڭ جاماندىعى دا مۇرنىن تەسكەن وگىز قۇساپ...
— ءوزىنىڭ پاڭدىعىن قايتەرسىڭ. سۋ الۋعا بارسا، كيىك مىنەزدەنىپ، وقشاۋلانىپ تۇرعانى.
— ادىرەم قال! – دەدى كوك بەت كەلىنشەك ەرنى ءتۇرىلىپ. – كىسىگە جالدانىپ كۇن كورگەنى كەشە عانا ەمەس پە؟
— سالەن ول كۇندى ۇمىتقالى قاشان!
— ءوزى... – كوك بەت كەلىنشەك كەنەت ۇرى كوزدەنە جىمىڭداپ، ارت جاعىندا وتىرعان بالالى ايەلدىڭ قۇلاعىنا الدەنەنى سىبىرلاي باستاپ ەدى، اناۋ ايەل وت باسىپ العانداي:
— قويشى ءارى! – دەدى شوشىنىپ. – وبالىنا قالارسىڭ، بەكەرگە كۇيدىرىپ. وندايدى ايتپا. قولىڭمەن ۇستاپ العان جوقسىڭ، قايدان بىلەسىڭ؟
— ويباي–اۋ!.. – دەپ كوك بەت كەلىنشەك قايتا سىبىرلاي بەردى دە، ەسىككە قاراپ جىم بولدى.
جۇرتتىڭ ءبارى ەسىككە قارادى. قىزىل وتاۋعا تويعا باراتىنداي مالىنىپ كيىنگەن، دوڭگەلەك ءجۇزدى ءبىر ايەل كىرىپ كەلدى.
بايتەن جۇرتتىڭ جينالۋىن كۇتىپ، وقۋ كەستەسىن جازىپ وتىرعان. ايەلدەر تىم–تىرىس بولعان سوڭ، باسىن كوتەرىپ الدى دا، كىرگەن ايەلدى ول دا كوردى.
— جوعارى شىعىڭىز، – دەي بەرىپ، ايەلدىڭ تايسالماي قارايتىن، ءار قيلى ۇياتسىز جانارىنا شىداي الماي، تومەن قاراپ، قىزارىپ قويا بەردى.
«قۇداي اتقىر وسى مىنەز قاشان قالار ەكەن، – دەدى ول وزىنە–ءوزى ىزا بولىپ، – قارادان–قاراپ، قىلمىسى بار ادامداي قىزارىپ شىعا كەلەم. نەگە؟ مىناۋ ايەلگە مەنىڭ قاتىسىم قانشا؟» بايتەن تۇك كىناسى جوق ادامنىڭ تۇرىمەن ىشتەي وزىنە–ءوزى قايران قالىپ وتىردى دا، الگى كىرگەن ءبيباتيمانىڭ جەڭىل جۇرىسپەن اتاعى شىققان ايەل ەكەنىن، اۋىلداعى بۇكىل كەلىنشەك كۇيەۋلەرىن سودان قىزعاناتىنىن، ءبيباتيمانىڭ ەركەكتى ارباپ الاتىن ءبىر سيقىرى بار دەگەن وسەك اڭگىمەلەردى كوپ ەستىگەنىن، سول اڭگىمەلەر ءوزىنىڭ ءناپسى سەزىمىن قىتىقتاعانىن ەسىنە الىپ، ءوزىنىڭ وي كۇناسىنەن قىزارىپ وتىرعانىن مويىنداعانداي بولدى.
ايەلدەردىڭ دە اياق استىنان جىم بولىپ، يت كورگەن مىسىقتاي جيىرىلۋى دا ءوز كۇيەۋلەرىنىڭ كورىكتى جەسىر ايەل ءبيباتيمادان ءۇمىتسىز ەمەس ەكەنىن بىلگەندىكتەن ەدى.
ءبيباتيما وزگەنىڭ قىزعانىشىنا ايىزى قاناتىنداي، قىر كورسەتە، اياعىن كەربەز باسىپ، ءدال تورگە كەسىرلەنە وتىردى.
بايتەن وعان قاراماۋعا تىرىستى. «ونى ويلاماس ءۇشىن، تەزىرەك ساباق باستاۋىم كەرەك»، – دەپ ويلادى ول.
— «س» ءارپى ساندىق دەگەندە كەلەدى، – دەدى ول جۇرتتى وزىنە قاراتۋ ءۇشىن، دوڭگەلەك ستولدى تىقىلداتىپ. – ونى ەسكە ساقتاۋ ءۇشىن ساندىقتىڭ قۇلاعىن كوز الدارىڭا ەلەستەتىڭدەرشى؟ ۇقساي ما؟
— ۇقسايدى، – دەدى ەركەك پىشىندەس ايەل ەركەك ۇنمەن.
— «ت» ءارىپ تىرناۋىش دەگەن ءسوزدىڭ باسىندا كەلىپ تۇر. تىرناۋىشتى ءبارىڭ بىلەسىڭدەر عوي؟
— ءوزىڭ بىلسەڭ، ءبىز بىلەمىز عوي، – دەدى ارت جاقتان الدەكىم.
— سول تىرناۋىشتى كوزگە ەلەستەتسەڭدەر «ت» ءارپىن ەستەرىڭە جاقسى ساقتايسىڭدار.
ول تاعى ءبىر مىسال كەلتىرگىسى كەلىپ، توڭىرەكتەگى قۇرال–سايمان، دۇنيە–مۇلىكتەردى ەسىنە تۇسىرمەك بولىپ ەدى، ويىنا ەشتەڭە كەلمەدى. ويتكەنى وزىنە تەسىلە قاراعان ءبيباتيمانىڭ وتكىر كوزىن دەنەسىمەن سەزىپ وتىر ەدى. وعان ءبىر قاراسا – اق، بۇكىل ار–ۇياتىن جوعالتىپ الاتىنداي، جانارىن الىپ قاشىپ، ىشتەي ءبىر ارپالىسقا ءتۇستى.
وسى كەزدە سىرتتان الدەكىمنىڭ اياق دىبىسى ەستىلدى دە، ىلە تابالدىرىقتان حاديشانىڭ اسەم بالعىن دەنەسى كورىندى.
بايتەننىڭ وسىلاي وتىرىپ حاديشانى كۇتكەنىنە، بالكىم، ءبىر اپتا، بالكىم، ون كۇن. سوندىقتان كۇن سايىن ارىق باسىندا كوز قاراسىپ، ءتىل جەتپەيتىن قۇپيا سەزىمدەر جايىندا ءۇنسىز اڭگىمەلەسىپ جۇرگەن ەكى جاستىڭ ءبىر جولىعۋى كىسى تاڭ قالاتىن دا نارسە ەمەس. ءبىراق قۋانىشتى ساتتەر ادامعا قاشان دا كۇتپەگەن جايت سەكىلدى بولىپ كورىنەدى دە جانە قۋانىشتى بولۋىنىڭ ءوزى سول كۇتپەگەندىكتەن بولىپ وتىرعانداي سەزىلەر ەدى. بايتەن دە ءوزىنىڭ قازىرگى كۇيىن اياق استىنان التىن تاۋىپ العان ادامنىڭ ويدا جوق قۋانىشى سەكىلدى بىردەڭەگە تەڭەدى.
حاديشا ءسۇيىنشى سۇراي كەلگەندەي، قاراقات كوزدەرى جايناڭ قاعىپ، جىمىڭ–جىمىڭ ەتەدى. بايتەن الدەبىر ءقاۋىپ–قاتەردەن بىرەۋ ءوزىن امان الىپ قالعانداي سەزىندى. سودان كەيىن ءوزىنىڭ قۇتقارۋشىسىنا العىسى مەن راقمەتىن تەك كوزىمەن ءبىلدىردى.
«ەندى مەن ەشتەڭەدەن قورىقپايمىن، – دەدى ىشىنەن ءبيباتيماعا اشەيىن ءبىر ساندىققا قاراعانداي قاراپ. – ەندى ماعان ەشقايدان ءقاۋىپ جوق.
ساباعىن ودان ءارى جالعاستىرىپ، اركىمنىڭ قاعازعا جازعان ارىپتەرىن تەكسەرىپ جۇرگەن بايتەن كەنەت ءبىر زاتقا قايران قالدى. حاديشانىڭ ساۋاتى بار ەكەن! جانىنا كەلىپ، ارىپتەردى باسىنان باستاماق بولىپ، «ا» مەن «ب» – نى ەكى جولدىڭ باسىنا جازىپ كورسەتىپ ەدى، قىز ءوزىنىڭ قارىنداشىمەن مونشاقتاي ءتىزىلتىپ «بايتەن» دەپ جالعاستىرا جازىپ شىقتى. ونىڭ استىنا «حاديشا» دەپ ءوزىنىڭ اتىن جازعاندا، بايتەن اياق استىنان تاعى دا قىزارىپ كەتتى.
ءوزى بىرەۋ مازاق قىلعانداي ىڭعايسىز حالدە تۇرعان جىگىت
— قايناعاڭ اكىم بولسا، سەنىڭ دە كوزىڭنىڭ ەتى وسەر.
— سالەنگە «ساباققا جۇرمەيسىڭ بە؟» دەپ ەدىم، – دەدى باسىنا ۇكىلى تاقيا كيگەن سارى قىز بايتەنگە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ. – «سەن – اق وقىپ اكىم بولا عوي» دەپ ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
— ونىڭ ادەتى عوي، بىردەڭە ايتساڭ، ىڭعاي كەرى شاپتىرىپ سويلەيتىن...
— كىمدى ايتاسىڭ؟ – دەدى وسى كەزدە بالاسىن ەمىزىپ بولعان ەركەك پىشىندەس ايەل. – سالەن بە؟ ول كوك دولى ۇيىندەگى قايىن ەنەسىن تىلدەگەندە اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعاتىن كورىنەدى.
— ءتايىرى، كۇيەۋىنىڭ جاماندىعى دا مۇرنىن تەسكەن وگىز قۇساپ...
— ءوزىنىڭ پاڭدىعىن قايتەرسىڭ. سۋ الۋعا بارسا، كيىك مىنەزدەنىپ، وقشاۋلانىپ تۇرعانى.
— ادىرەم قال! – دەدى كوك بەت كەلىنشەك ەرنى ءتۇرىلىپ. – كىسىگە جالدانىپ كۇن كورگەنى كەشە عانا ەمەس پە؟
— سالەن ول كۇندى ۇمىتقالى قاشان!
— ءوزى... – كوك بەت كەلىنشەك كەنەت ۇرى كوزدەنە جىمىڭداپ، ارت جاعىندا وتىرعان بالالى ايەلدىڭ قۇلاعىنا الدەنەنى سىبىرلاي باستاپ ەدى، اناۋ ايەل وت باسىپ العانداي:
— قويشى ءارى! – دەدى شوشىنىپ. – وبالىنا قالارسىڭ، بەكەرگە كۇيدىرىپ. وندايدى ايتپا. قولىڭمەن ۇستاپ العان جوقسىڭ، قايدان بىلەسىڭ؟
— ويباي–اۋ!.. – دەپ كوك بەت كەلىنشەك قايتا سىبىرلاي بەردى دە، ەسىككە قاراپ جىم بولدى.
جۇرتتىڭ ءبارى ەسىككە قارادى. قىزىل وتاۋعا تويعا باراتىنداي مالىنىپ كيىنگەن، دوڭگەلەك ءجۇزدى ءبىر ايەل كىرىپ كەلدى.
بايتەن جۇرتتىڭ جينالۋىن كۇتىپ، وقۋ كەستەسىن جازىپ وتىرعان. ايەلدەر تىم–تىرىس بولعان سوڭ، باسىن كوتەرىپ الدى دا، كىرگەن ايەلدى ول دا كوردى.
— جوعارى شىعىڭىز، – دەي بەرىپ، ايەلدىڭ تايسالماي قارايتىن، ءار قيلى ۇياتسىز جانارىنا شىداي الماي، تومەن قاراپ، قىزارىپ قويا بەردى.
«قۇداي اتقىر وسى مىنەز قاشان قالار ەكەن، – دەدى ول وزىنە–ءوزى ىزا بولىپ، – قارادان–قاراپ، قىلمىسى بار ادامداي قىزارىپ شىعا كەلەم. نەگە؟ مىناۋ ايەلگە مەنىڭ قاتىسىم قانشا؟» بايتەن تۇك كىناسى جوق ادامنىڭ تۇرىمەن ىشتەي وزىنە–ءوزى قايران قالىپ وتىردى دا، الگى كىرگەن ءبيباتيمانىڭ جەڭىل جۇرىسپەن اتاعى شىققان ايەل ەكەنىن، اۋىلداعى بۇكىل كەلىنشەك كۇيەۋلەرىن سودان قىزعاناتىنىن، ءبيباتيمانىڭ ەركەكتى ارباپ الاتىن ءبىر سيقىرى بار دەگەن وسەك اڭگىمەلەردى كوپ ەستىگەنىن، سول اڭگىمەلەر ءوزىنىڭ ءناپسى سەزىمىن قىتىقتاعانىن ەسىنە الىپ، ءوزىنىڭ وي كۇناسىنەن قىزارىپ وتىرعانىن مويىنداعانداي بولدى.
ايەلدەردىڭ دە اياق استىنان جىم بولىپ، يت كورگەن مىسىقتاي جيىرىلۋى دا ءوز كۇيەۋلەرىنىڭ كورىكتى جەسىر ايەل ءبيباتيمادان ءۇمىتسىز ەمەس ەكەنىن بىلگەندىكتەن ەدى.
حاديشا ەشتەڭە جازعان جوق، قارىنداشىن بۇلعاقتاتىپ وتىرىپ: «ەندەشە، كەلۋىمنىڭ باسقا ءبىر سەبەبى بولعانى عوي»، – دەگەندى كوزىمەن ايتتى.
اياق استىنان ءۇنسىز اڭگىمەنىڭ باستالعانىنا قۋانعان بايتەن قايتادان قارىنداشىن الىپ: «ەندەشە ساۋاتسىز ايەلدەردى ەكەۋلەپ وقىتاتىن بولدىق»، – دەپ جازدى.
«جارايدى».
«ساعان ۇلكەن ءبىلىم الۋ كەرەك».
«باسقا جاققا قۋعانىڭ با؟»
بايتەن شوشىپ كەتتى:
«جوق، جوق. سەن ۇلكەن ءبىلىم، ۇلكەن باقىتقا لايىق جانسىڭ... سوسىن ايتقانىم عوي». حاديشا بايتەننىڭ اسىعىس جازعان سويلەمىن ارەڭ وقىپ شىقتى.
«ۇلكەن باقىت دەگەن نە؟» – دەپ جازدى سوسىن ءوزى.
«باقىت دەگەن ارمانعا جەتۋ».
«ارمان دەگەن نە؟»
«ارمان دەگەن...» – بايتەن ايباق – سايباق جازۋمەن بەتى تولعان قاعازدىڭ قاي جەرىنە جازارىن بىلمەي ءسال تۇردى دا، ەكىنشى بەتىن اۋدارىپ: «جۇرەگىڭدى بيلەگەن بيىك ماقسات»، – دەپ جازدى.
«سەنىڭ جۇرەگىڭدى بيلەگەن ماقسات قانداي؟»
بايتەن وسى جەردە تۋرا ايتىپ جازسام با ەكەن دەپ ءبىر تۇردى دا، جازسام، قىزارىپ كەتەم – اۋ دەپ جۇرەكسىنىپ:
«ونى ءقازىر جازۋعا باتىلىم بارمايدى»، – دەپ جازدى. ءبىراق حاديشانىڭ وزىنە كۇلىمسىرەي قاراعان ادەمى قاراقات كوزدەرىن كورگەندە بويىنا الدەقالاي ەركىندىك ءبىتىپ: «ساباقتان سوڭ شىعارىپ، سالامىن»، – دەپ ءتۇيدى ىشىنەن.
بۇكىل ايەلدەردىڭ وزدەرىنە كوڭىل اۋدارىپ وتىرعانىن وسى كەزدە بايقاعان بايتەن ورنىنان تۇرىپ، تاقتانىڭ قاسىنا كەلدى. قولىنا بور الىپ، ارىپتەردى ايقىنداپ، قايتا جازىپ شىقتى دا، اركىمنىڭ جازعانىن جەكە–جەكە تەكسەرە باستادى. ايەلدەردىڭ جازۋى ءارتۇرلى. كەيبىر ارىپتەردىڭ سۇرقى كىسى كۇلەرلىك: بىرەۋى سوپايىپ، بىرەۋى تىربيىپ، ەندى بىرەۋلەرىنىڭ نە ەكەنىن ادام ايىرىپ بولمايدى. ءبىر قاعازداعى ارىپتەردىڭ ءبارى تەرىس جازىلعان.
— مىناۋ كىمنىڭ جازعانى؟ – دەدى بايتەن الگى قاعازدى جوعارى كوتەرىپ.
ەشكىم ۇندەگەن جوق. بايتەن سۇراعىن ەكىنشى رەت قايتالادى.
— مەن، – دەدى بالا ۇستاعان ايەل.
— ارىپتەردى نەگە تەرىس جازعانسىز.
ايەل نەگە ولاي بولىپ شىققانىنا تاڭ قالعانداي، قاسىن كەرىپ ءبىر اۋىق ءۇنسىز تۇردى دا:
— مەن تەرىس قولىممەن جازام عوي، – دەدى سول قولىن جوعارى كوتەرىپ.
بايتەن ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى.
— سەن ونى تەرىس دەمە، سول قول دەپ ايت.
ايەل ۇندەگەن جوق.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— ايتا المايمىن، اتام اتى كەتىپ قالادى.
— جارايدى، ايتپاي–اق قوي. – بايتەن ايەلدىڭ قاسىنا كەلىپ، قولىنا قارىنداشىن ۇستاتىپ: – مىنە، بىلاي قاراي جازاسىڭ، – دەدى. – بىلاي قاراي جازۋعا بولمايدى، كورىپ وتىرسىڭ با، انە؟
بايتەن ايەلدەرگە ۇيدە ورىندايتىن تاپسىرما بەرىپ، ساباقتىڭ بىتكەندىگىن جاريالادى.
— بۇگىن تىم كوپ ۇستادىڭ عوي ءوزى؟ – دەدى كوك بەت كەلىنشەك ءاتيرا شىعىپ بارا جاتىپ. – قانشا شارۋا قالدى، قۇدايىم–اي، وقۋ نە تەڭىم ەدى مەنىڭ؟
جۇرتتىڭ ءبارى سىرتقا شىققان سوڭ، بايتەن حاديشانى شىعارىپ سالماق بولىپ، ەسىكتى اسىعىس كىلتتەپ جاتقاندا، ءبىر توپ ادام ۋ–شۋ بوپ «قىزىل وتاۋدىڭ» الدىنا جەتىپ كەلدى. بىرەۋى بايتەننىڭ قۇرداسى – قاراتاي، تاعى بىرەۋى تىعىرشىقتاي جالپاق بەت كەلىنشەكتەۋ قاتىن، قالعاندارى اۋىلدىڭ بويجەتكەن قىزدارى. كەلىنشەكتىڭ كىم ەكەنى بايتەننىڭ ەسىندە جوق، ءتۇندى كوشىرىپ جىبەرەتىندەي سامبىر – سامبىر ەتەدى.
— ويباي، قاينىم – اۋ، ءبىزدى وقىتام دەپ بىردەڭەڭە تىركەپ اپ، ءوزىڭ قايدا كەتىپ باراسىڭ؟
— ساباق ءبىتتى عوي، ەرتەرەك كەلمەيسىزدەر مە؟
— شىراعىم–اۋ، شارۋانى كىم ىستەيدى؟ ءوزىڭ قاتىن كورمەگەسىن، قايدان بىلەيىن دەپ ەڭ.
قاراتاي كۇلىپ جىبەردى:
— بۇل زار جاق قاتىندى ايتىسىپ جەڭە المايسىڭ، سالعىلاسپاي–اق قوي...
— سالعىلاسسا، قاينىم عوي، وسى سەن كوگەرمەگىر اراعا تۇسپەشى.
مانادان بەرى ۇستازدىق ەتىپ، ءوزىن ۇلكەن ادامداي سابىرلى، سالماقتى ۇستاپ جۇرگەن بايتەن، اياق استىنان بىرەۋ ءوزىن قاڭباقشا جەپ–جەڭىل دومالاتىپ الا جونەلگەندەي سەزىندى.
بەيمالىم جەڭگەسى شىداتار ەمەس:
— قىز–كەلىنشەككە ۇيرەتەتىنىڭ قانداي نارسە، ءوزىڭ اشىپ ايتتى؟ – دەيدى.
— ساۋاتسىزدى اشامىن.
— كوتەك، نە بالەمدى اشام دەيدى؟
— ويباي، ساۋاتىڭدى اشادى، باسقا نەڭدى اشۋشى ەدى، – دەپ كيلىكتى قاراتاي.
— سەن كىرىسپەشى – ەي، وسى، اشا ما، جابا ما، ءوزى بىلەدى عوي.
بايتەن بەتىنىڭ دۋىلداپ قىزارىپ كەتكەنىن سەزدى. «ءتۇن بولعانى قانداي جاقسى، – دەپ ويلادى ىشىنەن. – اپىرماي، مىناۋ ماعان ەرتەڭ ساباق جۇرگىزبەيتىن شىعار، نە دەگەن سايقىمازاق!»
— ۇلكەن بىلىمگە، ارينە، كوپ ۋاقىت كەرەك، – دەدى داۋسىنا ءۇن بەرۋگە تىرىسىپ. – مەنىڭ مىندەتىم سىزدەرگە حات تانىتىپ، حات جازۋدى ۇيرەتۋ.
— قىز – قاتىنعا حات جازا الماي، قور بوپ ءجۇر ەدى، مىنا بايعۇسقا دۇرىس بولعان ەكەن، – دەپ كەلىنشەك قاراتايدى ارقاسىنان سالىپ قالدى.
— قاپ، مىنا قاتىندى – اي، ءا؟ – دەدى قاراتاي باسقا ءسوز تاپپاي.
— ەركەكتەردىڭ ساباعى بولەك قوي، قاراتايدىڭ نەگە كەلگەنىن قايدام؟ – دەدى بايتەن دە ازىلگە كوشىپ.
— كەلمەيمىن دەپ ەدىم، مىنا ۇرقيا قويدى ما، سەن بارماساڭ دۇنيە ماعان قاراڭ دەپ تۇرىپ الدى عوي...
— و، كوكتەمەگىر، وتىرىكتى نەگە ايتاسىڭ – ەي، – دەپ ۇرقيا وتىرىك اشۋلانىپ، قاراتايدى قۋىپ بەردى.
قاراتاي بايتەننىڭ ارتىنا تىعىلدى.
— وسى جانىڭدى شىعارايىن با، كوكتەي سولعىر! – دەدى ۇرقيا كىجىنىپ. قاراتايدى ۇرام دەپ ءبىر رەت بايتەندى سالىپ قالدى.
— ويبۋي، قاينىما قولىم ءتيىپ كەتتى–اۋ، مىنا جەر جاستانعىردىڭ قىرسىعىنان، – دەپ جون – جورتا ىڭعايسىزدانعان بولدى.
جۇرت ءۇيدى–ۇيىنە تاراي باستادى.
— قوي سەندەردەن تۇك شىقپايدى ەكەن، مەن دە قالدىم، – دەپ، ۇرقيا سىڭعىرلاي كۇلىپ، بايتەنگە قارادى. – مىنا قاينىمنىڭ قىزىعىن ەندى ەرتەڭ كورەرمىز.
ەكى جىگىت قايدا بارارلارىن بىلمەگەندەي، اۋىلدىڭ قاق ورتاسىندا داعدارىپ تۇرىپ قالدى.
«قاپ، تاعى دا سويلەسە الماي قالدىم–اۋ، مەن دە ءبىر تالانتسىز جان ەكەنمىن»، – دەپ، بايتەن ءوزىن حاديشامەن جولىقتىرماي قويعان قىز–كەلىنشەكتەرگە، اسىرەسە قاراتايعا ىشتەي ىزا بولىپ تۇردى.
— ءجۇر، سەنى شىعارىپ سالايىن، – دەدى قاراتاي ءوز كىناسىن سەزگەن ادامداي كەرى بۇرىلىپ.
— مەيلىڭ...
اي بۇلتقا جاسىرىنىپ، توڭىرەكتى قاراڭعىلىق باستى. وزەننىڭ ارعى بەتىنەن سوققان جەل قاتايا باستاعان سەكىلدى.
الدەقانداي ءۇيۋلى تۇرعان تەزەكتىڭ تاساسىنان شىعا كەلگەن بىرەۋ «ءوي، وك، قايدا باراسىڭ» دەپ ۇمتىلا بەردى دە، بۇلاردى كورىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى.
— كوتەك، بۇ قايسىڭ؟ – دەدى الگى ادام جاقىنداي ءتۇسىپ. – قاراتايمىسىڭ؟ ءوي، كوكسوققىر، قىز–كەلىنشەك جاعالاپ ءجۇرسىڭ – اۋ، ا؟
— ولەمىز بە؟ – دەدى قاراتاي قۋاقى ۇنمەن. – ءسىز دە جاس كەزىڭىزدە ەتەگىڭىزگە ناماز وقىماعان شىعارسىز...
الگى كىسى قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. ونىسى «قايداعى ناماز، جاستىقتىڭ قىزىعىن كىم كورمەدى دەيسىڭ» دەگەندى بىلدىرگەندەي بولدى.
— دۇرىس، – دەدى سوسىن ريزا بولىپ. – جاس كەزدە وسىلاي بولۋ كەرەك. ءوزىمىز بۇكىل جاز بويى ۇيقى كورمەيتىنبىز... دۇرىس، بارەكەلدى، – دەپ تەزەكتىڭ تاساسىنا قايتا كىرىپ كورىنبەي كەتتى.
ءىح
بريگادير وراز كۇندەگى ادەتىمەن كەكىلى كوزىنە تۇسكەن ماستەك تورى اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ:
— اۋ، بۇ نە جاتىس؟ بۇ نە جاتىس؟ كۇن شىققانشا، ۇيىقتايسىڭدار ما؟ جۇمىستى كىم ىستەيدى سوندا، ويباي؟ قىرىلىپ قالعانداي بولىپ جاتقان تۇرلەرىن قاراشى، – دەپ ايقايلاعاندا، اسپاننىڭ كۇن شىعىس بەتى اعارىپ تاڭنىڭ ابدەن اتقان كەزى ەدى. اۋىل جىبىرلاپ ويانا باستادى. ەرتە تۇرىپ، سيىر ساۋىپ جۇرگەن ءبىرلى جارىمدى ايەلدەر ورازبەن ۇرىسىپ ءجۇر.
— اڭگۇدىك الباستى! بالالاردى وياتار ما ەكەن.
— بريگادير بولام دەپ، بيشارا ازعانتاي ەسىنەن ايرىلىپ قاپتى.
— ءيباي، تۇقىمىمەن جىندى ەمەس پە شاش ال دەسەڭ، باس سالاتىن.
جۇرت مىنا تۇرىمەن ەشقاشاندا ويانىپ بىتپەستەي كورىنىپ، جەكە–جەكە ۇيلەرگە كىرە باستايدى. ول كىرگەن ۇيدەن:
— ە، نەمەنە، ارتەلدىڭ جۇمىسى ماعان عانا قاراپ پا؟ باسقالاردى نەگە وياتپايسىڭ؟ كورپەمدى جۇلقىلاپ، بۇل قاي باسىنعانىڭ؟ – دەگەن داۋىس شىعادى.
باسقا ءۇيدىڭ ىشىندە دە وسىنداي ۇرىس–كەرىس.
ۇيقىسى قانباعان اۋىلناي ءۇيىنىڭ سىرتىندا تۇرىپ:
— قۇداي توبەڭنەن قوس قولداپ ۇرسىن، وراز. اۋىلدى جالعىز ءوزىڭ جاۋ شاپقانداي قىلدىڭ عوي، – دەيدى كۇلىپ. ونىسى «مەنىڭ ەشقانداي قارسىلىعىم جوق، وسىلاي جاساي بەر» دەگەن سەكىلدى ەستىلدى.
ورازادا شارشاۋ جوق. كەيبىر ۇيلەردىڭ تۇندىگىن ءوزى اشىپ، كيىز ەسىگىن كوتەرىپ ءوزى بايلاپ، قوجالاق ەتىپ ءجۇر. ءبىراق ايقاي–شۋدان ازداپ بەتى قايتقان.
— تۇرساڭدارشى، جۇمىسقا باراتىن كەز بولدى. انەكي، باسقالار دا وياندى. ۇيات ەمەس پە؟ – دەيدى داۋسىن جۇمسارتىپ.
بايتەن توسەگىندە ماۋجىراپ ءبىراز جاتتى دا، ءقازىر جۇمىس قاسىندا حاديشانىڭ كورەتىنى ەسىنە تۇسكەندە، ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. سۇر گاليفە شالبارىن، تۇمسىعى بولا باستاعان ەتىگىن كيىپ، سىرتقا شىقتى دا، ەسىك الدىنداعى قارا شاۋگىمدى الىپ، بەتى–قولىن جۋدى. شايتانكوڭ جاقتاعى ۇيلەرگە كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويدى. ۇيگە كىرىپ شەشەسىنىڭ دايىنداپ قويعان داستارقانىنان ماي جاعىپ، ەكى ءتىلىم نان جەپ، ءبىر توستاعان اشىعان كوجە ءىشىپ، سىرتقا قايتا شىققاندا، ارىقشالاردىڭ الدى قوزعالا باستاعان ەكەن. بايتەن اياعىن جىلدامداتا باسىپ، سول توپتى قۋىپ جەتتى.
ساعيدوللا قوتىردى قاجاپ كەلدى. وسى قوتىر مەنەن ارتىق جۇمىس ىستەي الادى دەگەنگە ادام سەنە مە؟ ءبىراق ابىروي وسىنىكى، قابىرعا كازيتىنەن ءبىر تۇسپەيدى، – دەپ بايتەنگە قاراپ كوزىن قىسىپ قويدى. ءاي، بايتەن – اي، كازيتتى شىعارىپ جاتقان ءوزىڭسىڭ، وسىنى سەن مامبەتكە جيەن دەپ ادەيى كوتەرەسىڭ عوي دەيمىن...
— ءارى جيەن بولسا، ءارى جۇمىستى وزگەلەردەن ارتىق ىستەسە، نەگە كوتەرمەسكە؟ – دەدى بايتەن كۇلىپ.
— ءاي، قايدام، – دەپ ساعيدوللا اڭگىرلەي ءتۋستى. – قالجاسىنىڭ ءتۇرى مىناۋ. – ساعيدوللا ءوزىنىڭ يىعىنا دا جەتپەيتىن قوتىردىڭ بويىن شامالاپ قولىمەن كورسەتتى. – بۇتى ءبىر تۇتام. قۇلاعىن قاراڭدارشى، قۇلاعىن... – ساعيدوللا قوتىردىڭ ەربيگەن قۇلاق ءجۇنىن ۇستاعىسى كەلىپ، ونىمەن الىسىپ كەتتى.
— سەن اناداعى تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي بولعان دەنەڭە سەنەسىڭ بە؟ – دەدى قوتىر ساعيدوللانىڭ قولىن وزىنە جاقىنداتپاي. – تاماق ىشۋدەن باسقانى بىلمەيتىن بوق دەنەنىڭ قاجەتى نە؟ كۇرەسەسىڭ بە ءوزىڭ؟...
جۇرت كەۋ–كەۋلەپ ساعيدوللانى يتەردى.
— قانە، قانە، كۇرەسىڭدەر ەندى.
— ي، مىناۋ قورقىپ تۇرعاننان ساۋ ما؟ – دەدى الدەكىم ساعيدوللاعا ىزا بولىپ.
— قانە، قوتىر، الدىمەن ءوزىڭ ۇستاشى.
بۇرىن كۇرەسكە شىعىپ جۇرگەن شايكەمەل دەلەبەسى قوزىپ، جۇلقىنىپ:
— قانە، قانە، بولدى، ۇستاسىڭدار ەندى، – دەپ ساعيدوللانىڭ قولىن سىلكىپ قالىپ، جاي ءبىر ءجىپتى بايلاي سالعانداي، قوتىردىڭ بەلبەۋىنە قىستىرا سالدى.
— ال، كانە؟..
— قاپ، بارەكەلدى!
— جانباسقا سال.
— اۋ، سەن بەلدەن ۇستاساڭشى، شاپتان نەگە تىرەيسىڭ. قوتىر، ساعان ايتام...
ساعيدوللا مەن قوتىر جۇرت زورلاعان سوڭ، امالسىز ۇستاسىپ، ەنجارلاۋ قيمىلداپ جۇرگەن، ءبىراق وسىنىڭ ارتى كوپ ۇزاماي شىن كۇرەسكە اينالدى.
اپەرباقان ساعيدوللا ءقازىر–اق الىپ ۇراتىنداي، اپىر–توپىر قيمىلداپ، قوتىردى وڭدى–سولدى اينالدىرىپ، دەدەك قاقتىردى. قوتىر بۇقامەن سۇزىسكەن تايىنشاداي كوتكەنشەكتەي قاعىسىپ، قاشا تۇسسە دە، شىمىر نەمە جىعىلار ەمەس؛ ساعيدوللا جەردەن تۋلاقشا كوتەرىپ العانداي سۋدان شىققان باقاداي ەكى اياعى تىربيىپ، جابىسا قالادى دا، قالاي سوقسا دا، دىك ەتىپ اياعىمەن جەرگە تۇسەدى.
— قوتىرىم، جارايسىڭ، – دەدى توپ ىشىنەن بىرەۋ ريزا بولىپ.
كوپ ۇزاماي ەكى پالۋاننىڭ ەكەۋى دە شارشاپ، جىعىسا المايتىن دارەجەگە جەتكەندە:
— اۋ، بولدى ەندى، جۇمىسقا بارايىق، – دەدى بايباق جۇرتتى ىلگەرى باستاپ. سودان كەيىن ءبىر جەرى اۋىرعانداي بەتىن تىرجيتىپ، ءوزىنىڭ سۇيكىمسىز جىڭىشكە داۋسىمەن:
— تۇلا بويىمنىڭ قۇرىسىپ كەلە جاتقانىن قاراشى، – دەدى قاتار كەلە جاتقان قيسىق قول سوناربايعا.
— كۇشىڭ تاسىپ كەلە جاتقان شىعار، – دەپ قىلجاقتادى سوپارباي. – ءقازىر جۇمىسقا كىرىسكەن سوڭ، تارقايدى.
بايباق ازىلگە ءمان بەرگەن جوق.
— قايداعى ءبىر جىنىم ۇستاپ، ءبىر بالەگە ۇرىنار كەزدە ءۇستۋشى ەدى، – دەدى تاعى دا كىرجيىپ.
بايباقتىڭ مىنەزىن جاقسى بىلەتىن سونارباي شوشىپ كەتتى:
— كەت – ەي، مىنا دۇلەي نە دەيدى؟ ويباي، مەنەن اۋلاق. – سونى ايتىپ، ويىن – شىندى ىعىسىپ، توپتىڭ كەلەسى قاباتىنا شىقتى.
العاشقى توپ ارىق باسىنا كەلگەندە كۇن تۇساۋ بويى كوتەرىلگەن ەدى. بايتەن الدىمەن حاديشاعا بولىنگەن جەردى قازۋعا كىرىستى. ەكى باسى تەرەڭدەتىپ، توپىراعىن سىرتقا شىعارعاننان كەيىن بارىپ، ءوز جەرىنە كىرىستى. وسىنىڭ ءبارىن ەشكىم بىلمەس ءۇشىن، تەز كەتىرۋگە تىرىسىپ، كەتپەنىن قۇلاشتاي سەرمەپ، جانىن سالا قيمىلدادى.
كوپ ۇزاماي حاديشا دا كەلدى. ۇستىندە شىت كويلەك، اياعىندا ءماسى مەن شوڭقايما كەبىس – تويعا باراتىن ادامنىڭ تۇرىنە كوبىرەك ۇقسايدى. قۇلاعىنا سىرعا سالىپتى. بايتەن قاراپ:
— سالەم، – دەپ مارجانداي تىستەرىن كورسەتىپ جىميعاندا، تۇرىنەن الدەبىر جاساندىلىق، ادەيى ۇناسام دەگەن بيكەشتىك قىلىمسۋ بايقالىپ تۇردى. ءبىراق سونىسى بايتەنگە قاتتى ۇنايتىن. ويتكەنى الگى جاساندىلىقتىڭ بالالىقتىڭ، بيكەشتىڭ تاجىريبەسىنىڭ جوقتىعىنان ەكەنىن جانە ۇستىنە كيگەن كيىمدەرى دە، قۇلاعىنداعى سىرعاسى دا، شالعايلاۋ شىعىپ جاتقان بيكەشتىك قىلىقتارى – ءبارى–ءبارى ءبىر وزىنە ارنالىپ جاتقانىن ىشتەي سەزەتىن.
حاديشا جۇمىسىنا كىرىسە بەردى دە، ءوز جەرىنىڭ اجەپتاۋىر قازىلىپ قالعانىن اڭعارىپ، بايتەنگە كوزىنىڭ قيىعىمەن بىلدىرمەي قارايدى. ءبىلدىرىپ السا، بايتەننىڭ قىسىلاتىنىن سەزىپ، وتىرىك ەكەنىن بايقاماعان بولادى.
جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان ەسىمبەك پەن شىراقجان كەلىپ جەتتى.
قاراتاي جۇمىسىن دوعارىپ، جەڭىمەن ماڭداي تەرىن ءسۇرتىپ، بەلىن جازدى دا:
— اپىر–اۋ، ەسىمبەك پەن شىراقجان كەشىكسە، وقاسى جوق... جاڭا ۇيلەنگەن ادامدار، كۇندىز دە، تۇندە دە جۇمىس ىستەيدى. سوندا وسى تولەمىسكە نە جوق؟ الدەبىر ۇرلىعى بار ما؟
— كەتشى ءارى، كوگەرمەگىر! – دەدى شىراقجان قىپ–قىزىل بولىپ.
جاستار جاعى دۋ كۇلدى.
تولەمىس تە ءبىر جاعىنان قاباتتاسىپ:
— مال جوعالتىپ، اتاڭا نالەت جالعىز بۇزاۋ جەر–كوككە تۇرمايدى، – دەپ اقتالىپ جاتتى.
ارىق باسىندا جۇمىس قىزا تۇسكەن.
تەرىستىكتەن سوققان سامال ارىقشالارعا شاڭ قاپتىردى.
— يت – اۋ، جىن ۇرعان ادام قۇساماي، توپىراعىڭدى بايقاپ لاقتىرساڭشى. جەر–دۇنيەنى شاڭ قىلدىڭ عوي.
— بۇدان ارتىق نە ىستەيمىن، قولىممەن اپارىپ قويام با؟
— Ay، جۇرتقا اقىل ايتقانشا، سەن ءوزىڭ بايقاپ ىستەمەيسىڭ بە؟ كوزىمىزگە توپىراق كىرىپ ولەتىن بولدىق، – دەگەن سوزدەر ءجيى ەستىلەدى.
ساسكەدەن ءارى ايەلدەر جاعى بوجىراي باستادى.
شىراقجان ارىقتىڭ جيەگىنە شىعىپ جايعاسىپ:
— ءبىز ءۇشىن وسىلار ىستەمەگەندە كىم ىستەيدى؟ كەل، دەمالىپ ال، – دەپ حاديشانى قاسىنا وتىرعىزىپ الدى.
— نەعىپ وتىرسىڭدار؟ – دەدى بريگادير جاندارىنان ءوتىپ بارا جاتىپ.
شىراقجان كوزىمەن ەسىمبەكتى كورسەتەدى. ونىسى – «مەن ءۇشىن ىستەپ جاتقان ادام بار، بولىنگەن جەردى قازىپ بىتىرسەك، بولدى ەمەس پە» دەگەنى.
وراز حاديشاعا بۇرىلىپ:
— ال سەن نەمەنەگە وتىرسىڭ؟ – دەيدى.
حاديشا دا كوزى كۇلىمدەپ، قىلىق كورسەتە بايتەندى نۇسقايدى. نۇسقايدى دا، وزىنەن–ءوزى قىزارىپ كەتەدى. سوسىن وسىنىسى وزىنە قىزىق بولىپ كورىنگەندەي، مويىنىن ىشىنە تىعىپ، شىراقجانعا قاراپ، تۇنشىعا كۇلەدى. شىراقجان بالالىق تەنتەكتىگى ۇستاپ، كەتىپ بارا جاتقان بريگاديردىڭ تۋ سىرتىنان ءتىلىن شىعارادى.
سۇمەكتەي بولىپ تەرلەگەن ەكى جىگىت دەمالۋعا ارىقتىڭ جيەگىنە شىعىپ وتىرادى. وسى كەزدە شىراقجان نە ىستەسە، حاديشا دا سونى ىستەپ، بايتەنگە تەرىن سۇرتۋگە ورامالىن بەرىپ، تورسىقتان سۋسىن قۇيىپ ۇسىنىپ، بايەك بولىپ جۇرگەنى. قارا جۇمىستان تۇلا بويى بالبىراپ، اعىل–تەگىل تەرلەگەن كەزدە بايتەن ءوزىنىڭ ءاۋ باستاعى تابيعي قالپىنا كەلگەندەي، ورىنسىز ۇيالشاقتىعىن جوعالتىپ، حاديشانىڭ وتتاي شارپىعان جانارىنا تۋرا قاراپ، ءازىل ايتىپ، ءوزىن ەمىن–ەركىن ۇستايدى.
«ەگەر ءوزىمدى ىڭعاي ەركىن ۇستاي السام، حاديشاعا باياعىدا–اق ءسوز ايتقان بولار ەم عوي، – دەپ ويلادى ول. – ونىڭ ءوزى دە كەت ءارى ەمەس. ءبىراق وسىنىڭ ءبارىن بىلە تۇرىپ، نەگە جۇرەكسىنە بەرەمىن؟ جالپى مەنىڭ قازىرگى كوڭىل دەرتىمنىڭ اتى نە؟ ۇيلەنۋ قاجەتىنەن تۋعان اشەيىن تابيعي سەزىمدەر مە، الدە ءدۇنيانىڭ ۇعىمعا سىيمايتىن ماحاببات دەگەن قۇدىرەتتى كۇشتىڭ ءوزى مە؟ الدە سول ەكەۋى ءبىر–اق نارسە مە؟» وسى تۇستا بايتەننىڭ ەسىنە سەيىتتىڭ ماحاببات جايلى ولەڭدەرى تۇسەدى.
«پەرىشتەدەي ءتانىم تازا، ارىم ءمولدىر كوزىمنەن،
پەرعاۋىننىڭ مازارىنداي مىزعىمايتىن توزىممەن.
انت ىشەردە ايتىلاتىن سەزىممەن
ءسۇيىپ ەدىم...
جىلدار جىلجىپ، ايلار ءوتىپ، ويسوقتى بوپ كۇنى–ءتۇنى،
ءنار تامباعان نازىك گۇلدەي ساۋلاسا دا ءۇمىتىم،
ەسىم اۋىپ، ارىمنان دا، جارىمنان دا سەسكەنبەي،
دانىشپاننىڭ جانى اشىعان اقىلىڭا ەش كونبەي...
(«جارىمنان دا؟».. سوندا قالاي؟ ايەلى بولعانى ما؟ ياعني ماحابباتتىڭ ۇيلەنۋدەن دا باسقا ءتۇرى بولعانى عوي...)
وزگەنى ۇقپاس تاس مەڭىرەۋ ءتىلىن كەسكەن ۇنسىزدەي،
ەشافوتقا قارسى ءجۇرىپ قاسارىسقان دىنسىزدەي،
كەسىرلەنىپ سۇيگەن ەدىم مەن سەنى..؟
سەيىتتىڭ ورىسشا دا جازعان ولەڭدەرى بولاتىن. ولەڭدەرىندە سۇيىسپەنشىلىك جايلى جان تەبىرەنتە سىر اقتارىپ، ال اۋىزەكى اڭگىمەدە سونىڭ ءبارىن جوققا شىعارادى. قورىقساڭ، ماحابباتتان قورىق دەپ وتىرار ەدى ءار سوزىندە. ۇلى ماحاببات ەشقاشاندا ادام بالاسىنا باقىت اكەلگەن ەمەس دەيتىن ول. ماحاببات دەگەن قىرىق پىشاق بولىپ جاتقان قان مايدانعا ءوز ەركىڭمەن كىرۋ دەگەن ءسوز. سول مايداننىڭ ىشىنەن بىرەۋدىڭ اتقان وعى نە سىلتەگەن نايزاسى تيمەي، امان–ساۋ شىعا قويام دەپ ويلاۋ – بالالىق. ولاي دەپ سۇيىسپەنشىلىك شالىعىنا ۇشىراپ، كوزى قاراۋىتقان، اقىلىن تۇمان باسقاندار عانا ايتا الادى. قوزى مەن بايان، جىبەك پەن تولەگەن نەگە باقىتسىز بولدى؟ ءبىز ونى قودار مەن بەكجاننان كورەمىز. ولار دا ماحاببات دەرتىنە شالدىققان جاندار. ولاردىڭ ورنىندا ءوزىڭ بولساڭ، سەن دە سونى ىستەر ەدىڭ؛ قوزى دا، تولەگەن دە سەنىڭ ەڭ اسىل سەزىمدەرىڭدى، ارماندارىڭدى اياققا تاپتاۋشى قاتىگەز جاندار بولىپ كورىنەر ەدى. سوندىقتان جاسالعان قياناتتىڭ سەبەبىن ادامداردان ەمەس، ماحابباتتىڭ وزىنەن ىزدەۋ كەرەك.
جو–جوق، سەيىت، قاتەلەسەسىڭ. ولاردىڭ كورگەن ازابى باقىتسىزدىق ەمەس. ماسەلەن، اناڭ ءۇشىن، بالاڭ ءۇشىن وت پەن سۋعا تۇسپەيسىڭ بە؟ ءبىراق سول جولدا كورگەن ازاپ، سەن ءۇشىن لاي كوڭىلدىڭ وتكىنشى راقاتىنان الدەقايدا ارتىق ەمەس پە؟ نەمەسە سول كورگەن ازابىڭدى اناڭا، بالاڭا دەگەن ماحابباتتان كورۋگە بولا ما؟ ارينە، جوق. قايتا پارىزىمدى وتەدىم دەپ ءوز ەرلىگىڭە ءوزىڭ سۇيىنەر ەدىڭ.
ەگەر ماحابباتتىڭ ايرىقشا ءبىر ءقادىرى بولماسا، نەگە اتپالداي ازاماتتار سول ءۇشىن عۇمىرلارىن قۇربان ەتىپ، ۇلى ەرلىكتەر جاسايدى. نەگە اتپالداي ازاماتتار ارلارىن جوعالتىپ، سول ءۇشىن جان تۇرشىگەرلىك قىلمىسقا بارادى. ياعني ونىڭ ۇلكەن ءبىر ءمانى بولعانى... مەنىڭشە، ماحاببات دەگەن ادامدى دۇنيە، مالدىڭ ەسەبىنەن شىعا المايتىن قۇمىرسقا سەزىم، كۇيكى تىرلىكتىڭ قاماۋىنان بوساتىپ، اسپان الەم، ماڭگىلىك دۇنيەسىنە كوتەرىپ شىعاراتىن ءبىر ۇلى كۇش. ماسەلەن...»
— قوي، جۇمىسقا كىرىسەيىك، – دەگەن ەسىمبەكتىڭ داۋسى ونىڭ ويىن ءبولىپ كەتتى.
— ءسىز نە ويلاپ وتىردىڭىز؟ – دەدى حاديشا بايتەننىڭ جەڭىنەن تارتىپ. تۇرىندە كىشكەنتاي بالانى قىزىقتاعانداي ەرەسەك جىميىس بار. بايتەن الدەنەگە قىزارىپ كەتتى دە، سونى بىلدىرمەۋ ءۇشىن كەتپەنىن الا سالىپ، جەر قازۋعا كىرىستى.
ءتۇس كەزىندە جۇمىس باسىنا جاقاي باستاعان ءبىر توپ سالت اتتى ساۋ ەتە قالدى. ىشتەرىندە سۋ ينجەنەرى يۋريي يۆانوۆيچ سەمەنوۆ بار. ارتەل باستىعى سۇلتان قولتىعىنان دەمەپ، اتتان تۇسىرگەننەن كەيىن، سەمەنوۆ ارىق باسىنا كەلىپ، قازىلعان جەرگە كوز جىبەرىپ، باسىن شايقاپ كوڭىلدەنە ىسقىرىپ جىبەردى.
— مولودسى، اكسۋاتوۆسى! زناچيت پلان پەريەۆىپولنياەم. زدوروۆو! ۆ سلەدۋيۋششەم گودۋ زدەس بۋدەت نە ارتەل، ا راي. سۋلاي ما؟ – دەدى سەمەنوۆ قاسىندا تۇرعان سۇلتانعا قاراپ قازاقشالاپ.
— سۋلاي، – دەدى ساسىپ قالعان سۇلتان دا سەمەنوۆتىڭ ءسوزىن سول كۇيىندە قايتالاپ.
جۇرت دۋ كۇلدى.
— ءبىزدىڭ باسەكەڭ قازاقشانى ۇمىتۋعا اينالعان با، قالاي؟ – دەدى الدەكىم كۇلە سويلەپ.
جۇرتقا قوسىلىپ سۇلتاننىڭ ءوزى دە كۇلدى.
— سۋلاي، سۋلاي، – دەدى ەندى ادەيى ايتقان بولىپ كورىنۋ ءۇشىن.
سەمەنوۆ قازاق ءتىلىن بۇزا سويلەسە دە، ەشتەڭەدەن قىسىلماي جۇرتتىڭ ءبارىن كۇلدىرىپ، اڭگىمە ايتىپ تۇر.
جۇمىسكەرلەر تەگىس سونىڭ قاسىنا جينالدى. سەمەنوۆ اركىممەن جەكە-جەكە سويلەسىپ، جان – كۇيىن، شارۋاشىلىعىن، ءتىپتى قانشا مالى بارىنا دەيىن سۇرادى.
— شىراعىم – اي، ەكى ەشكىدەن باسقا تۇگىمىز جوق، ونىڭ ءوزىن نە سويدىرمايدى، نە ساتتىرمايدى، – دەپ الدەنەدەن دامە قالعانداي، شايكەمەل زارلاپ قويا بەردى.
— ۆسە بۋدەت، اقساقال، ءبارى شۋلادى. سۋ بولادى، شۋ بولادى، مال بۋلادى. سولاي ما؟
— سولاي شىعار، – دەيدى شايكەمەل كوزى جىپىلىقتاپ.
سەمەنوۆ ايەلدەر جاعىمەن ءتىپتى كوڭىلدى اڭگىمەلەستى، ءارقايسىسىنىڭ قولىن الدى. ايەلدەر، ايتەۋىر، كۇلۋىمىز كەرەك شىعار دەپ ويلاعانداي، ول نە ايتسا، سونىڭ بارىنە كۇلە بەردى. سەمەنوۆ بايتەننىڭ قاسىندا تۇرعان حاديشانىڭ قولىن الىپ تۇرىپ:
— دا، ناستوياششايا كراساۆيسا! – دەدى باسىن شايقاپ تاڭ قالىپ. – پروستو پرەلەست! – سودان كەيىن قازاقشالاپ: – كەلين، كەلين، – دەپ بايتەنگە قارادى. – سەمەنوۆ «مىناۋ ءسىزدىڭ ۇيدەگى كەلىن بە» دەگەندى ايتقىسى كەلىپ ەدى.
وعان جۇرتتىڭ ءبارى ءتۇسىنىپ، ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ قالدى دا، ءبىراق سەمەنوۆ ەندى باسقا اڭگىمەگە كوشەتىن شىعار دەگەن ويمەن ءبارى بايقاماعان، اڭعارماعان ءتۇر بايقاتتى، بايتەن دە يىعىن كوتەرىپ ەشتەڭە ۇقپاعانىن ءبىلدىردى.
سەمەنوۆ ەندى حاديشاعا ءتونىپ، قولىمەن بايتەندى كورسەتىپ:
— ساعان كۇيەۋ، – دەيدى، سولاي عوي دەگەندەي ءوزى باسىن يزەپ. – توجە حوروشيي.
حاديشا كۇپ–كۇرەڭ بولىپ جەرگە قارادى.
— يۋريي يۆانوۆيچ، ۆى سمۋششاەتە ديەۆۋشكۋ، – دەدى بايتەن وسى تۇستا سوزگە ارالاسىپ. – ونا كو منە نە يمەەت نيكاكوگو وتنوشەنيا. رازۆە، چتو ۆمەستە رابوتاەم.
سەمەنوۆ ساسىپ قالدى دا، حاديشانىڭ قولىن قايتا الىپ:
— پروستي، دوروگايا، پروستي، قارىنداس! – دەدى جالىنعانداي ءبىر ۇنمەن. سەمەنوۆتىڭ اق جارقىن مىنەزى جۇرتتى باۋراپ العانى سونشالىق، ول نە ايتسا دا، كەشىرمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
ايەلدەر جاعى جارماسىپ:
— وقاسى جوق، وقاسى جوق، بىلمەي قالدى عوي، ەندى قايتسىن، – دەپ سەمەنوۆ پەن حاديشانى بىردەي جۇباتىپ جاتتى.
حاديشانىڭ ءجۇزى جىلىعان كەزدە سەمەنوۆ ءبىر بالەدەن قۇتىلىپ شىققان كىسىدەي كوڭىلدەنىپ، العاشقى جايدارىلىعىنا قايتا ورالدى.
— ۆسە تاكي، كازاشكي وچەن كراسيۆىە، – دەدى سوسىن بايتەنگە قاراپ. – سكولكو جەنششين زدەس؟ ۆسە وني كراسيۆىە، پوسموتري... – سەمەنوۆ وسى ايتقانىم راس پا ەكەن دەگەندەي ايەلدەردىڭ جۇزىنە قايتا قاراپ شىقتى. جال، چتو يا جەنات، ا تو وبيازاتەلنو جەنيلسيا بى نا كازاشكە.
ورىسشاعا تۇسىنەتىن ەكى–ءۇش ادام كۇلىپ جىبەردى. قاميدوللا دا كۇلدى، ءبىراق ول سەمەنوۆتىڭ نە ايتقانىنا تۇسىنگەن جوق، جۇرت ورىسشا تۇسىنەدى ەكەن دەپ ويلاسىن دەپ ادەيى كۇلدى. ايەلدەر جاعى قاميدوللاعا جارماستى.
— ايتشى، جەتپەگىر، نە دەدى جاڭا؟
قاميدوللا قىبىجىقتاپ ەشتەڭە ايتا المادى.
— ءماجنۇن – اۋ، ەندەشە، نەگە كۇلدىڭ؟
— ە، جۇرت كۇلىپ جاتقان سوڭ...
— الباستى!
سەمەنوۆ ايەلدەردىڭ اڭگىمەسىن ءتۇسىنىپ:
— پەريەۆەدي، – دەدى بايتەنگە.
بايتەن ايەلدەرگە سەمەنوۆتىڭ ءسوزىن ءتۇسىندىردى:
— يۋريي يۆانوۆيچ قازاق ايەلدەرى قانداي سۇلۋ دەپ تاڭ قالىپ وتىر. «اتتەڭ، ۇيلەنىپ قويدىم، ايتپەسە مىندەتتى تۇردە قازاقتىڭ قىزىن الار ەدىم»، – دەيدى.
ايەلدەر نە كۇلەرىن، نە كۇلمەسىن بىلمەي ءبىر–بىرىنە قارادى.
الدەكىم: «قوي، قۇرسىن، ويباي» دەپ ەدى، سەبەپ تابىلعانىنا قۋانىپ، ءبارى سول سوزگە دۋ كۇلدى.
— جانىم – اۋ، مىناۋىڭ ءبىر عاجاپ ادام عوي، – دەدى بوتباي سوناربايدى ءتۇرتىپ. – اۋداننان كەلگەن باسقا وكىلدەر وقتاۋ جۇتىپ العانداي اياعىنىڭ استىنا ارەڭ قاراۋشى ەدى. مىنا كىسى تۋرا ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامى سەكىلدى.
— ايتپا، دەيمىن، – دەپ سونارباي كوزىن جۇمىپ باسىن شايقادى. بىردەڭەگە قاتتى تاڭ قالعاندا بۇل كىسى ءوستۋشى ەدى.
سەمەنوۆ جاپپانىڭ استىندا وتىرىپ، جۇمىسكەرلەرمەن بىرگە تاماق ءىشتى. دالادا وتىرىپ، وسىلاي تاماق ىشكەندى جانى جاقسى كورەتىنىن ايتتى. كەتەرىندە بايتەننىڭ قولىن جىبەرمەي:
— سلۋشاي، تى جەنيس نا ەتوي ديەۆۋشكە. – سەمەنوۆ ابايلاپ حاديشانى كوزىنىڭ قيىعىمەن كورسەتتى. – ونا تەبيا ليۋبيت. ەتو يا زامەتيل پو ەە گلازام، – دەدى مانادان بەرگى ءسوزىم ءبىر بولەك، وسى ءسوزىم ءبىر بولەك دەگەندەي بايسالدى پىشىنمەن.
اۋىلنايلار اتقا قوندى. ەسەپشى قالي ەڭبەككۇن جازۋعا جۇمىس باسىندا قالدى. بۇل ءوزى قايىستاي قاتقان شادىر جىگىت ەدى. ەسەپشى بولعالى ءتىپتى شايپاۋلانىپ العان. اكىمدەر كەتىسىمەن، وسى ءماز بولعاندارىڭ جەتەر دەگەندەي:
— Ay، نە تۇرىس، جۇمىسقا كىرىسىڭدەر. ءار اكىم كەلگەن سايىن جارتى كۇن تۇرساڭدار، بيىل بىتىرمەيسىڭدەر، – دەپ كۇندەگى ادەتىمەن زەكي جونەلدى.
— اپىر–اي، – دەدى بوتباي جانىنداعى سوناربايعا قاراپ. – جاڭاعى ينجەنەرمەن سالىستىرشى مىنانى. وسى نەمەلەر جۇرتتىڭ اپشىسىن قۋىرا كەلمەسە، دارەتى جۇرمەي قالادى عوي دەيمىن.
— ايتپا! – دەدى سونارباي باسىن شايقاپ. قالي ورازدى ەرتىپ الىپ، قازىلعان جەردىڭ كولەمىن، تەرەڭدىگىن ولشەپ، ولشەگەن جەرىن ۇناتپاي، كەيي سويلەپ، اركىمگە ءبىر ءتيىسىپ مانادان بەرگى ويىن–كۇلكىنى سۋ سەپكەندەي باستى. ءوزى قاباعىن ءتۇيىپ الىپ، مەن وزىمە بەرىلگەن جۇمىستى ءاماندا وسىلاي ىستەيمىن، باسقاشا ىستەتەم دەپ اۋرە بولماڭدار دەگەن ءبىر تۇرمەن سازارىپ، كىسىگە قاراماي سويلەيدى.
مۇنىڭ ءبارى كۇندەلىكتى جايت، سوندىقتان وعان ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق.
ءبىراق وسىنىڭ اياعى جاقسىلىققا اپارمادى. كۇن ەكىندىگە اۋىپ، جۇرت اۋىلعا انە قايتامىز، مىنە قايتامىز دەپ وتىرعاندا وزەن جاق بەتتەگى ارىقشىلاردىڭ اراسىنان شۋ شىقتى. جارىسا ايعايلاسقان بىرنەشە داۋىس، تۇسىنىكسىز اشۋلى سوزدەر ءبىرىڭعاي بوقتاسۋعا ۇلاستى دا، كەنەت سوناربايدىڭ بىرەۋ باۋىزداپ جاتقاننان جامان باقىرعان جارىقشاق ءۇنى جۇرتتىڭ ءبارىن سەلك ەتكىزدى. ايەل، ەركەك تەگىس سولاي جۇگىردى. بىرنەشە ادام اپىر–توپىر، كىمنىڭ كىممەن توبەلەسىپ جاتقانىن ايىرىپ بولار ەمەس.
— سونەكە، نە بولدى؟ – دەدى بايتەن سوناربايدى كورىپ. – مەن سىزگە بىردەڭە بولدى ما دەسەم...
— ويباي–اۋ، توبەلەسىپ جاتقان جوق پا! – دەدى سونارباي ۇكى كوزدەنىپ.
اراشاشىلاردىڭ كوبى بايباقتى ۇستاپ ءجۇر ەكەن. قالعاندارى ەسەپشىنىڭ توڭىرەگىندە. بايباق ءوزىنىڭ جىڭىشكە جالىنىشتى داۋسىمەن:
— اكەڭنىڭ اۋزى... – دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپادى.
ال قالي قۇلاقتى جارعانداي اششى ۇنمەن شاڭق–شاڭق ەتىپ:
— اكەڭنىڭ اۋزىن مەن دە... – دەيدى وسى ءبىر ءسوزدى ايتۋ پارىزداي، بايباقتىڭ ءار سوزىنەن كەيىن مۇلتىكسىز قايتالاپ. – اياعىنىڭ كوكتەن كەلگەنىن بىلمەي قالارسىڭ! مۇرنىڭمەن جەر تىرەتەمىن، ءبىلدىڭ بە، مۇرنىڭمەن!
بايباقتىڭ جىڭىشكە داۋسى جۇرتتىڭ دابىرىنىڭ اراسىنا كومىلىپ كەتە بەرەدى. ءبىر تۇستا:
— ...ولتىرەمىن، – دەگەن ءۇنى، بىرەۋ قىلعىندىرىپ جاتقانداي بۋلىعىپ شىقتى.
بالكىم، توبەلەس وسىمەن توقتار ما ەدى، ەگەر ەسەپشىنىڭ ارتىق كەتكەن ءبىر اۋىز ءسوزى بولماسا. (كەيىن جۇرتتىڭ ءبارى وسى پىكىردى ايتىپ ءجۇردى). ول ءسوزدى انىقتاپ ەستىگەن ادام جوقتىڭ قاسى. ەكى–ءۇش ايەلدىڭ ايتۋىنشا، قالي بايباقتىڭ قىزىنا ءتىل تيگىزگەن. جالعىز قىزى بايباقتىڭ جالعىز كۇيىگى ەدى. كۇيەۋگە بەرگەلى وتىرعان جەرىنەن ەكى قابات بولىپ قالىپ، ءوز ۇيىندە وتىرىپ بالا تاپتى. وعان قاليدىڭ نە دەپ ءتىل تيگىزگەنىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن، ايەلدەر: «قۇرىسىن، وزىمەن كەتسىن»، – دەپ الگى ءسوزدى ەستەرىنە دە العىسى كەلمەيدى. وسى ءبىر جۇرت ەستي الماي قالعان قۇپيا ءسوز ەسەپشىنىڭ اۋزىنان شىعىسىمەن توبەلەستىڭ سيپاتى اياق استىنان وزگەردى.
بايباقتىڭ توڭىرەگىندەگى اراشاشىلار شوق ۇستاپ العانداي سەرپىلىپ جان–جاققا قاشتى. ورتادا پىشاق ۇستاعان بايباق جالعىز قالدى. ۇمتىلا بەرگەن بايتەندى ساعيدوللا توقتاتتى.
— ول ءقازىر ەشكىمدى تانىمايدى، – دەدى ول ءوزى ىلگەرى شىعىپ.
بايباق قۇتىرعان اڭداي ەسىرىك كوزدەنىپ، الدەكىمدى ىزدەگەندەي بولدى. قاليدى ۇستاپ تۇرعان كىسىلەر دە شوشىنىپ كەيىن شەگىندى.
— اكەڭنىڭ اۋزىن... – دەدى بايباق ءتۇسى قارا كۇرەڭ بولىپ، قىرىلداعان بوتەن داۋىسپەن.
قالي اربالعان باقاي قالشيىپ تۇرعان ورنىنان قوزعالمايدى.
وسى كەزدە كىسى ءولىمى بولعالى تۇرعانىن انىق سەزگەن بايتەن بايباقتىڭ قاسىنا ءوزىنىڭ قالاي جەتىپ كەلگەنىن بايقاعان جوق. ارتىنان «بايتەن» دەپ شىڭعىرعان ۇرەيلى داۋىستىڭ شىراقجاندىكى ەكەنىن، ءيا حاديشانىكى ەكەنىن ايىرما المادى. كەلە بايباقتىڭ پىشاق ۇستاعان قولىنا جابىستى. بايباق بايتەننەن جۇلقىنا بوسانىپ، تۇرا ۇمتىلعاندا، قالي ولسەم تۇرىنە قاراپ ولەيىن دەگەندەي كوزىن بايباقتان الماي، تالتىرەكتەپ شەگىنە ءتۇستى. بايتەن ارتىنان قۋىپ جەتىپ، پىشاعىن سەرمەي بەرگەن بايباقتىڭ قولىنا قايتا جارماستى. پىشاق قاليدىڭ جەڭىنە ءتيدى. وسى كەزدە بارىپ، ەسى كىرگەن قالي جان ۇشىرا جۇگىرىپ، جاپپانىڭ ىرگەسىندە تۇرعان اتىنا ءمىنىپ ۇلگىردى.
بايباق جەمىنەن ايرىلىپ قالعان اڭداي الاسۇرىپ، قان تۇلەنىپ، ءبىر كەزدە بايتەننىڭ وزىنە تاپ بەردى. قارسىلاسپاي جاي تۇرعان بايتەنگە پىشاعىن كوتەرە بەردى دە، كىم ەكەنىن تانىپ قالىپ، قالت توقتاپ، ەندى وزىنەن باسقا قارۋ جۇمسايتىن ادام تاپپاعانداي دولدانىپ، پىشاقتى ءوزىنىڭ توبەسىنە سالدى. ەكىنشى رەت سەرمەگەندە بايتەن ونىڭ قولىنا تاعى جابىستى. ءبىراق اۋلەتتى قولدى ۇستاپ قالا المادى، پىشاقتىڭ توبە سۇيەككە قالاي قادالعانىن ءدال جانىنان كوردى. وسىنىڭ ءبارى قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا بولعانى سونشالىق بىرەۋ بىرەۋگە اۋزىن اشىپ ءسوز ايتۋعا ۇلگەرە المادى.
قاتار جەتكەن ەسىمبەك پەن ساعيدوللا بايتەنمەن قاباتتاسىپ ءۇشىنشى رەت سەرمەگەن پىشاقتى تيگىزبەي، بايباقتىڭ قولىن ۇستاپ قالدى.
باسىن قان جاۋعان بايباق ىڭىرانىپ، دەنەسى بوساپ، شوگە بەردى.
ءولدى، ءولدى، – دەپ ءبىر ايەل شىڭعىرىپ جىبەردى.
— شۋلاماڭدار! – دەپ جەكىدى بوتباي. – قۇرىم كيىز كۇيدىرىپ باسۋ كەرەك. بىرەۋىڭ تەز اۋىلعا جەتىڭدەر. كىمدە كولىك بار؟
مىنا وقيعانى كورىپ، اتىمەن قايتىپ ورالعان قالي الگى ءسوزدى ەستي سالىسىمەن، اۋىلعا شاپتى.
ەسىنەن تانىپ قالعان بايباقتى سۇلاتىپ جەرگە جاتقىزىپ، بايتەن مەن ساعيدوللا قان ساۋلاعان باسىن جەرگە تيگىزبەي قولدارىمەن ۇستاپ تۇر. بوتباي ورامالىن الىپ جارانىڭ اۋزىنا باستى. كوپ ۇزاماي اۋىلدان كيىز كەلدى. بوتباي كيىزدى وتقا كۇيدىرىپ، ەسىن جيا باستاعان بايباقتىڭ توبەسىنە سالىپ:
— تاعى دا كيىز كۇيدىرىڭدەر، – دەپ وت جاعىپ جاتقان ايەلدەرگە ءالسىن–ءالسىن ايعايلاپ تۇردى.
جارادان اققان قان توقتاپ، ابىر–سابىر سايابىرلاعان كەزدە شىراقجان بايتەندى قۇشاقتاپ جىلاپ جىبەردى.
— مايىپ بولساڭ قايتەسىڭ، – دەدى ءارى رەنجىگەن، ءارى قۋانعانداي ءبىر ۇنمەن. – ماسقارا بولا جازدادىق قوي.
وسى كەزدە حاديشانىڭ دا كوزى جاساۋراپ تۇر ەدى.
كەلەسى كۇنى جۇرت كوڭىلىن سۇراۋعا بايباقتىڭ ۇيىنە باردى.
بايباقتىڭ جۇزىندە كەشەگى جان شوشىتقان دۇلەيلىك جوق، كوزىندەگى وت سونگەن، ءمۇساپىر پىشىندە قۇدايعا سىيىنعانى، امانداسقانى بەلگىسىز – اندا–ساندا اۋزىن جىبىرلاتىپ قويادى.
— ايتەۋىر، امان قالدىڭ، اقىرى قايىرلى بولسىن! – دەپ كەلگەندەر كوڭىل ءبىلدىرىپ جاتىر.
بايباق سونىڭ ءوزىن داتكە قۋات قىلعانداي، ريزا بولىپ باسىن يزەيدى.
باس جاعىندا كيمەشەك كيىپ وتىرعان ايەلى كىم كەلسە دە:
— قۇدايدىڭ ءوزى ساقتاعان عوي. ايتپەسە نە دەگەن سۇمدىق! اپىرىم–اۋ، قالاي عانا... – دەپ باسىن شايقاپ تۇتىعىپ، كۇيەۋىن باسقا بىرەۋ پىشاقتاپ كەتكەندەي الدەكىمگە رەنىش بىلدىرە سويلەيدى.
X
ۇيگە كەلگەن كىسىلەر الگىندە عانا تاراپ، بيكەش شايدىڭ داستارقانىن جيناستىرىپ جاتقان. اسقار جاستىققا قيسايىپ، ىرگەدەن دومبىراسىن الدى. الدەبىر جان راقاتىن تىلەگەندەي، ءوزى شەرتكەن مۇڭدى اۋەنگە ءوزى ەلتىپ، كوزىن جۇمدى.
— ۇيىڭە كەلگەن قوناقتارىڭا شاي بەرۋمەن – اق شارشادىم، – دەدى بيكەن كەسەلەردى اياققاپقا سالىپ جاتىپ. – قانشا شارۋام قالدى. قۇداي–اي!
— رەنجىمە، بايبىشە، – دەدى اسقار كوزىن جۇمىپ وتىرىپ. – ۇيگە كەلگەن قوناق تا ءبىر ىرىسىڭ. ۇيىنە ەشكىم بارمايتىنداردىڭ كۇنى نە ەكەن دەسەڭشى!..
— قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى توپىرلاي بەرگەندە، بىردەڭە شىعا ما؟
— ءاي، بايبىشە، اقىلىڭ بار ەدى عوي.
— ە، قويشى، – دەدى بيكەن شىن كەيىپ. – قاشانعى اقىلدى بولامىن...
اسقار كوزىن اشىپ، كۇلىپ جىبەردى.
— نە دەيدى مىنا، شىركىن؟
— ءارقايسىسىنا شاي قايناتىپ تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن وتىرۋعا ۋاقىتىم بار ما، شىراعىم–اۋ؟ باسقا دا جۇمىس جەتەدى ۇيدە. ونىڭ ۇستىنە ءوزىم اۋىرىپ، ولەيىن دەپ ءجۇرمىن. – بيكەن اۋرۋىنان شىن قورقاتىنىن ءبىلدىرىپ، كوزىنە جاس الدى. – ەكى قادام باسسام، دەمىگىپ شىعا كەلەم... ءتىپتى بىرەۋگە سويلەسەم دە، رەنجىسەم دە، جۇرەگىم اۋزىما تىعىلادى، – دەدى شالىنا تاڭىرقاي قاراپ. – ۇيدە كومەك بەرەتىن ادام جوق. جالعىز ۇلدى قۋانعانداي قىلىپ، بولەك ءۇي ەتىپ ونى جىبەردىڭ. قارتايعاندا كەلىن جۇمساپ قىزىعىن كورمەيتىندەي قۇدايعا نە جازدىم؟..
اسقار دومبىراسىن قايتا دىڭىلداتتى. بۇل كىسىنىڭ دومبىرانى اقىرىن قاعىپ وتىرىپ سويلەيتىن ادەتى بار ەدى.
— جالعىز ۇلدىڭ جانى قىمبات پا، قارا باسىڭنىڭ راقاتى قىمبات پا؟ – دەدى كۇرسىنىپ.
مىنا جۇمباققا تۇسىنبەي بيكەن وعان تاعى دا تاڭىرقاي قارادى.
— جامان ايتپاي، جاقسى جوق، – دەدى اسقار باسىپ وتىرعان پەرنەسىنە كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ. – ءبىر كۇنى باسىما بالە كەلسە، وعان بالامدى ورتاق قىلىپ قايتەيىن. – سودان كەيىن دومبىراسىن دوعارىپ: – بىزدەن دە جاماندار بار، بايبىشە، – دەپ كوڭىلدەنە داۋىستادى. – بوسقا ۋايىم قىلما، باسىڭ امان، باۋىرىڭ ءبۇتىن، بولدى ەمەس پە؟..
بۇدان كەيىن سويلەگەنىم اسىلىق بولار دەپ قورىققانداي بيكەن ۇندەمەي قالدى.
— بۇگىن ءبىر جينالىس بار دەدى مە؟ – دەدى اسقار الگى اڭگىمە سونىمەن ءبىتسىن دەگەندەي ءبىر ۇنمەن.
— قايدان بىلەيىن، اۋداننان ادامدار كەلىپتى عوي... جوندەپ تە ەستي المادىم.
اسقار دومبىراسىن دىڭىلداتىپ وتىرىپ قالعىپ كەتكەن ەدى، الدەكىمنىڭ سالەم بەرگەن داۋسىنان وياندى – كۇلەگەش قاميدوللا ەكەن. دامىلسىز كۇلگەننەن بەت–اۋزى قىرتىستانىپ، كوزى جاساۋراپ، قىزارىپ جۇرەدى. كۇلۋگە سەبەپ ىزدەگەندەي جان–جاعىنا جالتاقتاي قاراپ:
— جينالىسقا شاقىرىپ جاتىر عوي، اعا – اۋ، – دەدى بوساعادا تۇرىپ.
— نە جينالىس ەكەن، ءبىلدىڭ بە؟
— بىلمەيمىن، اعا.
اسقار كيىنىپ سىرتقا شىقتى. باسىنا بارقىت تاقيا، ۇستىنە قارا كوك ماتادان تىگىلگەن جۇقا بەشپەنت، اياعىنا جازدىق قۇرىم ەتىك كيىپ، بويىنداعى اۋرۋى مەن كارىلىگىن بىلدىرمەي، دەنەسىن تىك ۇستاپ، كەتىپ بارا جاتقان شوقشا ساقالدى اجارلى كىسىنىڭ جۇرىسىندەگى كەربەزدىك پەن تاكاپپارلىق كىسىنىڭ نازارىن وزىنە بىردەن اۋدارادى.
وسى ءجۇرىسى مەن كيىم كيىسى بوي باسىنا جاراساتىنىن ءوزى دە بىلەتىن سەكىلدى، جانە ءوزى سوعان ابدەن ۇيرەنگەن بولۋى كەرەك، بۇل كىسىنىڭ شارۋا كيىمىمەن جۇرگەنىن ەشكىم كورگەن ەمەس. شىنىنا كەلگەندە، باياعى جاستىق شاقتىڭ سەرىلىگىنەن قالعان جالعىز بەلگى وسى سىپالىق قانا ەدى.
— شىركىن–اي، جىگىت كەزىندە قانداي بولدى ەكەن! – دەپ تاڭىرقايتىن جاستار جاعى.
ال كەلىندەر ونى كەربەز قايناعا دەپ اتايتىن.
اسقار كەلگەندە جينالىس باستالىپ كەتكەن. سونىڭ الدىندا عانا تازارتىپ، اقتاپ قويعان كلۋبتىڭ ءىشى سىرەسكەن ادام: كوبى جاستار، قاتىن–قالاش، ءبىرلى–جارىم شالدار دا وتىر.
توردەگى ستولدا وتىرعان بەيتانىس ەكى كىسىنىڭ مۇرتتىسى ءسوزىن ءبىتىرىپ:
— ەندى وسى ءدىننىڭ زيانى دەگەن تاقىرىپتا لەكتور تىنىشبايەۆ ساقتاعان بايانداما جاسايدى، – دەپ قاسىنداعى شاشى تىكىرەيگەن سارى جىگىتكە ءسوز بەرىپ جاتىر ەكەن.
اسقار الگى ءسوزدى ەستىگەندە، مىناۋ مەن تىڭدايتىن اڭگىمە ەمەس ەكەن–اۋ دەپ، كەتۋدى ويلاپ تۇردى دا، ستول باسىندا وتىرعان بايداۋلەت: «اسەكە، بەرى، بەرى، تورگە شىعىڭىز»، – دەپ وزىنە جۇرتتىڭ ءبارىن قاراتقان سوڭ، قىر كورسەتكەندەي بولمايىن دەگەن ويمەن شەت جاقتاعى ورازماعامبەتتىڭ قاسىنا وتىرا كەتتى. ول دا قيپاقتاپ:
— قاپ، مۇنى بىلگەندە... – دەپ جان–جاعىنا قاراپ قويادى.
جينالىس باسقارۋشى مۇرتتى جىگىت قارىنداشىمەن ستولدى تىقىلداتتى.
— جولداستار، تىنىش وتىرۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. – سودان كەيىن بىرەۋ شىعىپ كەتپەسىن دەگەندەي: – جاۋىپ قويىڭىزدارشى، – دەدى ەسىكتى قارىنداشىمەن كورسەتىپ.
بايانداماشىنىڭ ايتقانى مىناۋ بولدى. ءدىن ادام ساناسىن ۋلايتىن اپيىن. ۇستەم تاپ حالىقتى قاناۋ ءۇشىن ءدىندى وزىنە قارۋ ەتتى. قۇداي قاھارىمەن قورقىتىپ، ەلدى وزىنە باعىنىشتى، كىرىپتار قىلدى رۋحاني كەمتارلىققا يتەردى. وكتيابر ريەۆوليۋسياسى حالىققا الەۋمەتتىك ازاتتىق قانا اپەرىپ قويعان جوق، ونىڭ اقىل–ويىنا دا بوستاندىق اپەردى. ءبىراق ەسكىلىكتىڭ قالدىعى ءالى دە اياققا ورالعى بولۋدا. ەلدەن قۇدايدىڭ سىباعاسىن جيناپ، ءالى كۇنگە دەيىن قوجا، مولدالار سەمىرۋدە. نادان باقسى–بالگەرلەردىڭ ەمىنەن تالاي اۋرۋلار قۇربان بولۋدا. ماسەلەن، جاربوگەتتەگى وسپان قوجا ىشىرتكى جازىپ، ۇشكىرىپ، دەم سالىپ ادام ەمدەگەن، سوعان اقشا العان. جازىلعان ءبىر ادام جوق، ولسە قۇدايدىڭ بۇيرىعى دەپ قازەكەڭ كەشىرە سالادى. كەلىن–كەپشىك، جاستار جاعى وسپان قوجانىڭ سارقىتىنا تالاسادى ەكەن... اۋليە دەپ. ال ول كىسىنىڭ ءوزى تۋبەركۋلەز بولىپ شىقتى. سوندا قانشا ادامعا اۋرۋ تاراتقان دەسەڭىزشى؟! بولشيەۆيك» كولحوزىنداعى زارلىق باقسى ىستىعى كوتەرىلىپ ساندىراقتاپ جاتقان ايەلدىڭ «يەكتەپ تۇرعان جىنىن قۋامىن» دەپ، زىكىر سالىپ، كوك الا قويداي قىپ ساباپ، ءولتىرىپ العان. مىنەكي، دىنگە سەنۋشىلەردىڭ حال–جاعدايى وسىنداي. ەندەشە، ءدىن ءبىزدىڭ سوسياليستىك قۇرىلىسقا كۇنى بۇگىنگە دەيىن زيانىن تيگىزۋدە. ءبىز وعان قارسى جۇمىس جۇرگىزۋىمىز كەرەك.
ساقتاعان بايانداماسىن اياقتاپ، ورنىنا وتىردى.
— بايانداماشىعا قوياتىن قانداي سۇراقتارىڭ بار؟ – دەدى جينالىس باسقارۋشى وزىنە كەرەگى جوق ءسوزدى امالسىز ايتقانداي، نەمقۇرايدى ۇنمەن.
ءوزى ساقتاعانمەن سىبىرلاسىپ كەتتى.
— جاڭاعى وسپان قوجا مەن زارلىق باقسىنى نە ىستەدىڭدەر؟ – دەگەن داۋىس شىقتى.
— ەكەۋى دە ءتيىستى جازاسىن الدى، – دەدى ساقتاعان.
جۇرت ونىڭ قانداي جازا ەكەنىن بىلگىسى كەلىپ، تاعى ءبىر ءسوز كۇتىپ اڭتارىلىپ تۇر.
— سوتتالدى، – دەدى جينالىس باسقارۋشى تۇرپايىلاۋ ءبىر ۇنمەن، سوسىن «بۇلارعا وسىلاي دەمەسەڭ، تۇسىنبەيدى»، – دەگەندەي جىميىپ لەكتورعا قارادى.
— دارىگەر جوق بولسا، نە ىستەيمىز؟..
— ءيا، دەسەيشى...
— ولەمىز بە ەندى...
— المامبەت مولدا جازىپ بەرگەن ىشىرتكى، مىنەكي، قالتادا ءجۇر، – دەدى الدەكىم «دارىگەرىڭدى تەزىرەك جىبەرمەسەڭ، ىشەم دە سالام» دەگەندەي بۇلدانىپ.
— دارىگەر بولادى، – دەدى جينالىس باسقارۋشى (داۋسى تاعى دا زەكىگەندەي بولىپ شىقتى). – بۇل ماسەلە اۋداندا شەشىلگەن. ال ازىرگە اۋدانعا كەلىپ ەمدەلەسىزدەر.
قاراتاي قول كوتەردى. بايداۋلەت مۇرتتى جىگىتتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ:
— بەلسەندى كومسومولدارىمىزدىڭ ءبىرى، – دەدى قاراتايدى كورسەتىپ.
وكىل موينىن سوزىپ قاراتايعا قارادى.
— نەمەنە، جىگىتىم، سۇراعىڭ بار ما؟ الدە سويلەيسىڭ بە؟
— سويلەيمىن.
— ال سويلەي عوي.
قاراتاي جۇرەكسىنىپ، الابۇرتىڭقىراپ ورتاعا شىقتى.
— بايانداماشىعا قارادى. (ساقتاعان كۇلىمسىرەپ باسىن يزەدى.) – شىنىن ايتساق، ءدىننىڭ زاردابىن ايتىپ سىناعاندا مىقتىمىز، ءبىراق وسىمەن ءىس جۇزىندە كۇرەسىپ جۇرگەن جوقپىز. ويتكەنى ءوزىمىز ءالى سول ءدىننىڭ ىقپالىنان شىعا الماي ءجۇرمىز. ءالى كۇنگە دەيىن وتاۋ كوتەرگەندەردىڭ نەكەسىن مولدا قيادى. اۋىلدا قۇران وقىتۋ، قۇدايى جاساۋ، شەك بەرۋ، قۇربان شالۋ جالپىعا بىردەي مىندەت سەكىلدى. جانە سودان كوممۋنيستەردىڭ وزدەرى دە قاشپايدى. ماسەلەن، وتكەن جولى پارتورگ باكەڭنىڭ ءوزى بالاسىن ءپىشتىرتىپ، قۇدايى جاسادى...
قىزارىپ كەتكەن بايداۋلەت قۇلاعىنان شەرتكەن مىسىقتاي باسىن شالقايتىپ:
— اۋ، ەندى... سەن ءتىپتى... – دەي بەردى ساسقالاقتاپ.
وكىل وعان قاراپ كۇلىپ جىبەردى. وسى كەزدە تىم–تىرىس وتىرعان جۇرت تا «ە، كۇلۋگە بولادى ەكەن عوي» دەگەندەي دۋ كۇلدى.
قاراتاي ىڭعايسىزدانىپ، بايداۋلەتكە قارادى.
— ايتا بەر ەندى، – دەدى بايداۋلەت ءزىلسىز كەيىپ. – بولارى بولدى. – سوسىن جۇرتقا قاراپ: – ايتىپ وتىرعانى – شىندىق، امالىم قايسى، – دەپ ءوزى دە كۇلدى.
— ماسەلەن، – دەدى قاراتاي ءسوزىن جالعاپ، – وتكەندە قاميدوللا ەكەۋمىز سۋعا ءتۇسىپ...
بايداۋلەت «وسى نەمە تاعى بىردەڭەنى بۇلدىرەر مە ەكەن» دەگەندەي وعان قادالا قارادى.
— ...سوندا كوردىم، مويىندا تۇمار ءجۇر. تۇماردىڭ قۇدىرەتى شىن بولسا، باياعى ءتاجىباي مولدا نەگە سوتتالدى. كىم كورىنگەنگە جازىپ بەرىپ جاتقان تۇمارى وزىنە جەتپەي قالدى ما ەكەن؟.. مىنەكي، كۇرەسىمىزدىڭ ءتۇرى. جاڭاعى قاميدوللا ءوزى كومسومول، ءوزى تۇمار تاعادى. ءبىز دىنگە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن ەسكى نانىم–سەنىمنەن الدىمەن ءوزىمىز ارىلۋىمىز كەرەك.
— جانىم – اۋ، مىناۋىڭ سۋىرىلىپ تۇر عوي، – دەدى ورازماعامبەت وڭ جاعىنداعى جاعى سوپيعان ەگدە قارا كىسىنىڭ تىزەسىنە قولىن تيگىزىپ.
— اعاسى اعاش بەلسەندى نازار ەمەس پە، – دەدى اناۋ كۇڭك ەتىپ، – سوعان تارتقان شىعار.
— ءبىراق ءسوزى اندەمدى... قيىستىرىپ–اق ايتادى. «ويىمىز ءبىر جەردەن شىقپايدى ەكەن» دەگەندەي اناۋ ادام ۇندەمەي قالدى.
قاراتايدىڭ سوزىنەن كەيىن جۇرت ءبىر–بىرىمەن سويلەسىپ، گۋىلدەپ كەتتى.
— مولداڭا دا ىنساپ جوعى راس قوي.
— ايتسا، ايتقانداي...
— بىزدە ءوزى ۇستاساتىن مولدا قالدى ما؟
— المامبەت مولدا – قورقاق، ۇستاسقانعا دەيىن ءولىپ كەتۋى مۇمكىن.
— ساسپاڭدار، مولدا تابىلادى، – دەدى نازار جۇرتتىڭ كۇلكىسىن باسا، داۋسىن كوتەرىپ. – كوزىنىڭ تىرىسىندە وزىنە مازار سالدىرىپ، شالقاقتاعان ءدىندارلار دا بار.
جۇرتتىڭ ءبارى اسقارعا قارادى. اسقار تۇك ەستىمەگەن ادامداي سابىرلى ءجۇزىن وزگەرتپەستەن، وتىرا بەردى.
مۇرتتى جىگىت قۋانا جىميىپ ساقتاعانعا بۇرىلىپ:
— بايقايسىڭ با، وسى جولعى جينالىسىمىز جاقسى ءوتىپ جاتىر، – دەپ سىبىرلادى، تاپ ءبىر ەڭ ماڭىزدىسى – ايتىلىپ جاتقان ماسەلەنىڭ ءوزى ەمەس، جينالىستىڭ جاقسى ءوتۋى، وتپەۋى عانا سەكىلدى. سودان كەيىن باسىن كوتەرىپ:
— بالكىم، تاعى دا سويلەيتىندەر بار شىعار، – دەدى وتىرعاندارعا قايتا–قايتا كوز جۇگىرتىپ. – كانەكي...
— شىراعىم، مەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتايىنشى، – دەدى الدىڭعى قاتاردا وتىرعان ولمەس ورنىنان ءتۇسىپ.
بويى ورتادان بيىك، قىر مۇرىندى، ۇلكەن قوي كوزدى، اقىل مەن پاراساتتى بىلدىرگەندەي ءسال قايقىلاۋ كەڭ ماڭدايى وزىنە ادەمى جاراسقان ولمەسكە وكىل قىزىعا قارادى. ولمەستىڭ اجارىندا ايرىقشا قۇبىلمالى قاسيەت بولاتىن. بۇل كىسى قاجەت جەرىندە سابىرلى وي يەسى، نەمەسە تۋرا ايتاتىن وتكىر، كەيدە ساق، كەيدە ەلگەزەك كىشىپەيىل دە بولىپ كورىنە الاتىن. سونىڭ ىشىندە تۋما قاسيەتى قايسى ەكەنىن ءوزى ۇمىتىپ قالعان سەكىلدى. بۇل جولى ويشىلدىعىنا باسىپ، قوي كوزدەرىمەن توڭىرەگىنە تۇنجىراي قاراپ ءبىراز تۇردى.
— بالكىم، مەنىڭ سويلەيتىن ءجونىم دە جوق شىعار. ءبىراق «سويلەمەسە ءسوزدىڭ اكەسى ولەدى» دەيدى ەكەن. سوندىقتان ءبىر اۋىز ءوز پىكىرىمدى ايتايىن. ايتپاعىم... – ولمەس «ءقازىر سەنى ماقتايىن دەپ وتىرمىن» دەگەندەي، بايانداماشىعا قارادى. – جاڭا مىناۋ... – جورتا ەسىنە تۇسىرە الماي ويلانىپ: – ءيا، ساقتاعان ءىنىمنىڭ سويلەگەن ءسوزىن ەستىپ، ءوزىم قاتتى ريزا بولىپ وتىرمىن. قانداي تەرەڭ، قۇلاققا قونىمدى! اقپا قۇلاق بىرەۋ بولماسا، تۇسىنەتىندەي قىلىپ–اق ايتتى. قازاقتىڭ وسىنداي ءبىلىمدى جاستارىن كورگەندە ىشىڭنەن شۇكىرشىلىك قىلاسىڭ. اينالايىن... – ساقتاعانعا تاعى قارادى. – مەرەيىڭ وسە بەرسىن، ءبىز سەكىلدى نادان قازاقتىڭ سانا–سەزىمىن ءوستىپ وياتا بەر. راقمەت! ال ەندى مىنا جىگىتىم... – جينالىس باسقارۋشى جىگىتكە قاراپ: – اپەن دەدى عوي دەيمىن... كەشىر قالقام، جاس كەلگەن سايىن ادام ۇمىتشاق بولادى. ءيا... ەل قامىن جەگەن ازاماتتىڭ ءبىرى ەكەنسىڭ، سەنىڭ دە باقىتىڭ ورلەي بەرسىن! جاڭاعى دارىگەر تۋرالى ايتقانىڭ ءبىزدى شىن قۋانتتى.
«ءبىز وسىنداي ەكەنبىز عوي» دەگەندەي ەكى وكىل ءبىر–بىرىنە قارادى.
— ال ەندى جاڭاعى ايتىلعان اڭگىمەگە كەلسەك... – ولمەس تاعى دا ويلانىپ قالدى. – مەن ءوزىم بالا كەزىمدە اكەتايدىڭ سارمولداسىنان وقىدىم. ماعان ون جەتى مىڭ عالامدى جاراتۋشى – حاق تاعالا دەپ ۇيرەتكەن سول كىسى. ول كىسى ەشقايدا بارماعان، ءوزىمىز سەكىلدى عانا مولدادان وقىپ مولدا بولعان كوپ دۇمشەنىڭ ءبىرى ەدى. ال ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەنىمىز سولاردىڭ ءسوزى. ايتپەسە، قۇدايدى كورىپ كەلگەن بىرەۋ بار دەيسىڭ بە؟ ال ەندى ءقازىر ۇكىمەتتىڭ ارقاسىندا دامىپ، زامان وزىپ جاتىر. بۇلاردىڭ بىلەتىنى بىزدەن كوپ، وقىعاندارى كوپ. ەندى وسىلار ءدىن دەگەن جالعان، ويدان شىعارىلعان نارسە دەپ تۇرسا، مەن قايسىسىنا سەنۋىم كەرەك. دۇمشە مولداعا ما، الدە قيلىمىنىڭ سوزىنە مە؟ ارينە قيلىمعا، وقىمىستىعا سەنەمىن. ءوز بەتىمىزبەن اقىل جەتكىزە الماعان جەردە بىلگەننىڭ ءتىلىن العاننان اداسپايمىز، جولداستار. سوندىقتان الگى سوزدەن شوشىمايىق. – ولمەس ءسوزىن اياقتايتىنىن ءبىلدىرىپ، ستول باسىنداعىلارعا تۋرا قارادى. – سەندەر حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جۇرسىڭدەر. سەندەر ايتقان كەلەلى اڭگىمەدەن كەيىن، ساناسى ويانعان اعالارىڭنىڭ ءبىرى مەن دەپ بىلەرسىڭدەر، قاراقتارىم. سول ەدى ايتايىن دەگەنىم.
وكىل جىگىتتەر قاتتى ريزا بولىپ، قول شاپالاقتاپ جىبەردى.
— مۇنداي جينالىس ەش جەردە بولعان جوق، – دەپ اپەن ساقتاعاننىڭ قۇلاعىنا قۋانا سىبىرلادى.
جۇرت تىم–تىرىس. شالدار جاعى قارا بەت بولعان ادامداي باستارىن جەردەن كوتەرمەيدى. جاستار ولمەسكە تاڭىرقاي قارايدى.
وسى كەزدە اسقار باياۋ قيمىلداپ ورنىنان تۇردى دا، وزىنە ءتان سىرباز كەيىپپەن:
— قۇلدان دا ءبىر سۇراۋ، – دەدى ىڭىرانا سويلەپ.
اپەن جينالىستىڭ اجارىن ەنگىزەتىن تاعى ءبىر ءسوز كۇتىپ:
— سويلەڭىز، سويلەڭىز، – دەدى ەلپىلدەپ.
— مەن سىزدەردىڭ ءارقايسىلارىڭىزعا ولمەس قۇساپ كوپشىك قويعالى وتىرعام جوق. – اسقار داۋسىن كەنەپ قاتتىراق سويلەدى. – سىزدەر ايتقان سوزگە قارسى داۋ دا ايتقىم كەلىپ وتىرعام جوق. ويتكەنى ءار زاماننىڭ زاڭى بولەك، ءدىنى بولەك... ىسكە، ساياساتقا زيان كەلتىرەتىن نارسەگە قارسى شىعۋ، بىلايشا ايتقاندا، پارىزدارىڭ. وعان ەشكىم دە وكپەلەي المايدى. جاڭاعى وسپان قوجا، زارلىق باقسى سەكىلدى دۇمشە، الاياقتارمەن كۇرەسكەندەرىڭ – حالىق ءۇشىن قاجەت. ءبىراق مىنا ءبىر زاتتى ەسكەرگەن ءجون. ەگەر زارلىق باقسى اۋرۋ ايەلدى ءولتىرىپ السا، قۇدايدىڭ جوقتىعىنان، ءدىننىڭ جالعاندىعىنان ەمەس، ءوزىنىڭ ناداندىعىنان ءولتىرىپ الىپ وتىر.
وڭدەرى كىرمەي وتىرعان شالدار، «ە، ءسوز جاڭا تۇزەلدى عوي» دەگەندەي باستارىن كوتەرىپ، اسقاردىڭ اۋزىنا قارادى.
— وسپان قوجا ەلدى الداسا، وعان دا ءدىن كىنالى ەمەس، ءدىننىڭ شاريعاتىن ساقتاي الماي وتىرعان وسپان قوجا كىنالى. ەكەۋىن شاتاستىرۋعا بولمايدى. شاريعاتتىڭ ۇكىمەتكە قارسى جەرىن كورگەم جوق. وتىرىك ايتپاۋ، ۇرلىق قىلماۋ، بايلىققا قۇنىقپاي، كەدەيگە قايىر، عارىپكە كومەك – وسىنىڭ ءبارى شاريعاتتا ءبىر نارسە. ال مۇنىڭ قاي جەرى بۇرىس؟ – اسقار سوزىنە جاۋاپ تىلەگەندەي جۇرتتى كوزىمەن شولىپ شىقتى. – ال ەندى قۇدايدىڭ بار، جوعىن جينالىسقا سالىپ شەشۋلەرىڭ ءتىپتى ارتىق. بۇل – ادامنىڭ سەنىمى. سەنىم جۇرەكتە بولادى. جۇرەگى سەنگەن ادامعا قۇداي – بار، جۇرەگى سەنبەگەن ادامعا – جوق.
— اقساقال، ءسىز ءتىپتى تەرىس ۇگىتكە كەتتىڭىز عوي، – دەدى اپەن ءتۇسىن سۋىتىپ.
— بۇل تەرىس ۇگىت ەمەس، جارقىنىم. جانىمدى قورلاعان سوڭ، جاۋابىمدى ايتىپ وتىرمىن. مەن سەندەرگە «قۇداي جوق» دەپ جاقسى اتتى كورىنگەنمەن، جۇرەگىم قۇدايعا سەنىپ تۇرسا، مەن وتىرىك ايتقان بولىپ شىقپايمىن با؟ مەن شىنىمدى ايتىپ وتىرمىن. شىندىق ءۇشىن جازعىرۋ بەكەر. ەندى قالعان ازعانتاي عۇمىرىمدا دىنىمنەن جاڭىلدىرما دەپ تىلەپ وتىرعان كەمپىر، شال دا ءبىر قاۋىم ەل. ولار قاڭعىپ كەلگەن قايمانا قازاق ەمەس، وسى ەلدىڭ اتا–اناسى. ال ەندى باسقاسىن ايتساق، وسى ۇكىمەتتى ورناتۋعا قاتىسقانداردىڭ ءبىرى ءبىز بولامىز. (بۇل كىسى «مەن» دەگەندى كەيدە «ءبىز» دەپ سويلەيتىن).
— ەندى قالاي بي بولعانىڭدى ايت، – دەپ كۇلدى نازار.
اسقار نازارعا قاراماي:
— ساۋداگەردەن ءسوز سۇراساڭ، بەرگەنى مەن العانىن ايتادى، – دەدى تاقپاقتاپ: – جيھانكەزدەن ءسوز سۇراساڭ، قايداعى مەن جايداعىنى ايتادى.
اقىماقتان ءسوز سۇراساڭ، سايقىمازاق قىلجاعىن ايتادى، اقىلدىدان ءسوز سۇراساڭ، ويىڭداعىنىڭ ار جاعىن ايتادى، – دەگەن ەكەن بۇرىنعىلار. سەنىڭ بىلگەنىڭ سايقىمازاق – قىلجاقتان ءبىر اسپاي قويدى – اۋ، ەسەنبايدىڭ نازارى. تاعدىردىڭ تالكەگىنە ۇشىراپ، ءومىرى كۇدەر ۇزگەن شاعىمدا، جانىم كۇيىپ، وزىمە كۇمبەز تۇرعىزعانىم راس ەدى. سول شىركىن سەنىڭ مازاڭدى الا بەردى. قىزىعىن بەرەيىن دەپ سالعان جوقپىن، ولگەندە جاتايىن دەپ سالدىرىپ ەم سوعان ءوزىڭ – اق بارىپ جاتا عوي...
ورازماعامبەت مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە، ءوزى سونىسىنان شوشىپ كەتىپ، كوزى جىپىلىقتاپ، ساقالىن سيپاي بەردى.
بىردەڭە دەي بەرگەن اپەندى ساقتاعان ءتۇرتىپ توقتاتتى.
— مىنا كىسى تەگىن ادام ەمەس، – دەدى سىبىرلاپ. – باسقالارعا ءسوزىڭدى بۇعان ايتۋعا بولمايدى.
— ءبىراق نازارعا دا وكپەلەمەيمىن، – دەدى اسقار ءبىر قالىپتى ىڭىرانعان ۇنمەن. – مەنىڭ جۇرەگىمدى ۇشىرعان – ولمەستىڭ ءسوزى بولىپ وتىر. اپىر–اي، ءىشى–سىرتىڭدا ءبىز بىلمەيتىن ەشتەڭە جوق – ەلدە ءوستىڭ. ءومىر سۇرۋگە ىڭعايلى ەڭ، دۇنيە – تۇلكىنى تازى بولىپ قالاي شالعانىڭدى تالاي كوردىك. ءبىراق پايعامبار جاسىنا كەلگەندە ۇجدانىڭدى ساۋداعا سالار دەپ ويلاماپ ەدىم. سەنىڭ اتىڭدى ولمەس دەپ دۇرىس قويعان، ءسىرا دا، ولمەسسىڭ. ءبىراق قۇدايىڭدى ساتىپ كۇن كورگەن تىرلىگىڭە قىزىقپاي–اق قويايىن... – اسقار ءسوزىن دوعارىپ، وزىنە–ءوزى، سابىرلى قيمىلمەن ورنىنا وتىردى.
جۇرت تاعى دا تىم–تىرىس. جينالىستى بۇلاي اياقتاۋعا بولمايتىنىن سەزگەن ساقتاعان قورىتىندى ءسوز سويلەدى.
— اقساقال، ءبىز سىزگە دىننەن بەز دەپ وتىرعان جوقپىز، – دەدى دە ءسوزىنىڭ اياعىندا اسقارعا قاراپ تۇرىپ. – ءدىننىڭ قازاق حالقىنا تيگىزگەن پايدا، زيانىن تارازىعا سالىپ وتىرمىز. ايتقانىمىزدىڭ ءبىرى ومىردە بولعان وقيعالار. ءسىز كوزىڭىز اشىق ادامسىز، ال قاراپايىم حالىق ءۇشىن ءدىن دەگەنىمىز – وسپان قوجا، ءدىن دەگەنىمىز – زارلىق باقسى. سوندىقتان ولاردى ءبىز دىننەن ءبولىپ قاراي المايمىز...
— وسى ءسوزدىڭ دە جانى بار–اۋ، – دەدى بىرەۋلەر جينالىس تارقاعان كەزدە كلۋبتان شىعىپ بارا جاتىپ.
* * *
— ەل باسىنا تالاي بالە تونگەندە وسىنىڭ ءبىر قىلشىعىنىڭ قيسايعانىن كورگەم جوق، – دەدى بوتباي جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الىپ. – باياعى تاس مەشىندە مالى قىرىلماعان وسى عانا بولاتىن.
— ويباي–اۋ، تاۋىق شە، تاۋىق؟ ناعىز اق سيراق جىلدىڭ ءوزى ەمەس پە ەدى؟ سودان دا امان شىقتى عوي.
اسقار دومبىراسىن دوعارىپ:
— ونى قويشى، امان قالسا شارۋاقورلىعى شىعار، – دەپ اڭگىمەگە ارالاستى. – مەنى تاڭ قالدىراتىن ءبىر نارسە – باياعى بۇكىل ەلدى ويران قىلعان اتتى قازاقتاردىڭ جىلقى ىزدەپ وسىنىڭ اۋلىنا ءتۇسىپ، قالىڭ جىلقىسىنا تيمەي تىپ–تىنىش اتتانىپ كەتكەنى. بۇل ءبىر جۇمباق...
— مەن بىلسەم، وسىنىڭ كوز بايلايتىنى بار، – دەدى سونارباي بۇلتارتپايتىن دالەل كەلتىرىپ وتىرعانداي، ساۋساعىن شوشايتىپ: – ايتپادى دەمەڭدەر.
— شىنىندا دا، ءوزىنىڭ ءبىر بالەسى بار، – دەپ مالدىباي الگى ءسوزدى قۇپتاعانداي بولدى. – بىردەڭە سۇراعاندا باسىڭدى قالاي اينالدىرىپ العانىن بىلمەي قالاسىڭ.
* * *
ولمەس وسى كەزدە ەكى وكىلمەن بىرگە بايداۋلەتتىڭ ۇيىندە شاي ءىشىپ وتىرعان. ونىڭ ءوزىن دە، ءسوزىن دە ۇناتىپ قالعان اپەن مەن ساقتاعان اڭگىمە ۇستىندە ولمەسكە «جاعدايىڭىزدى ايتىپ، حابارلاسىپ تۇرىڭىز» دەپ ىقىلاس كورسەتتى. ولمەس سۇراستىرا كەلە، ساقتاعانعا جيەن بولىپ شىقتى. ال ولمەستىڭ:
— جاقسىدا جاتتىق جوق، شىراعىم. قارعا تامىرلى قازاقپىز دەپ قازبالاي بەرەمىز. ايتپەسە، وسى وتىرعان قاي – قايسىسىڭ دا ءبىر – بىرىڭە بوتەن ەمەسسىڭدەر، – دەگەنىن جۇرتتىڭ ءبارى وتە ورىندى، تاۋىپ ايتىلعان ءسوز دەپ ۇيعارىستى.
* * *
ولمەستىڭ اكەسى جامانقۇل ءالىم–بەرىم كۇن كورگەن كەدەي ادام بولسا دا، ەلگە سىيلى، ابىرويلى كىسى بولىپتى. ولمەستىڭ ازان شاقىرتىپ قويعان اتى – ەرجىگىت. بالا كەزىندەگى پىسىقتىعىنا قاراپ، جەڭگەلەرى ولمەس دەپ اتاپ، كەيىن بىرتە–بىرتە بۇرىنعى ەسىمى ۇمىتىلىپ، ءبىرجولا ولمەس بولىپ قالدى. اتا مەكەنى شاعىرلى بولاتىن. سۋىنىڭ تۇششىلىعى بولماسا، قارا شاعىرى مەن كوكپەگى كوپ، جايىلىمى از، مالعا جايسىز جەر ەدى. ولمەس اكەسىنىڭ قۇدا ءتۇسىپ، ۇيلەندىرمەك بولعان نيەتىنە كونبەستەن، جالعىز بالالى جەسىر ايەلگە ۇيلەنىپ، سونىڭ ازعانتاي مالىمەن تۇرمىس قۇردى. شارۋاقورلىعىنىڭ ارقاسىندا كەيىن اجەپتاۋىر مال ءبىتتى. جاقسىلارمەن جاناسىپ، بەدەل جينادى.
راس، ولمەس جاقسى مەن جاماندى وزىنشە ءتۇسىنۋشى ەدى. كىمنىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇرسا، سول – جاقسى ادام دەپ ەسەپتەيتىن.
بىرەۋدەن بىرەۋدىڭ باسى ارتىق دەگەندى بۇل كىسى مويىنداعان ەمەس. وعان ومىردەن كەلتىرەتىن مىسالى دا كوپ ەدى جانە وسى ويدى بويىنا سىڭىرگەن سايىن، بايلاۋلى قولى بوساعانداي، ءبىر ەركىندىكتى سەزىپ، ىستەگەن ىسىنە وكىنبەيتىن مىنەز تاپتى. قاجەت ادامعا كىشىلىك كورسەتىپ، قىزمەت قىلۋعا نامىستانبايتىن بولدى. ادام بويىنداعى ەڭ ايباتتى قارۋ – جاعىمپازدىق، جانە ايتپاعانى بولماسا، وسى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى دەپ ويلايتىن. ءبىراق ولمەس جاعىمپازدىقتى شىنايى كوڭىلدىڭ رياسىز پەيىلى قۇساتىپ شەبەر جاساعاندىقتان، اناۋ ادامنىڭ ءوزى دە بۇل جايىندا ءاماندا جاقسى پىكىردە ءجۇرۋشى ەدى. ول ەستىپ ادام مەن زاماننىڭ ىڭعايىن ەلدەن بۇرىن تانىعىش بولىپ ءوستى. قيىن–قىستاۋ كەزدەردە قۇتقارماستاي بولىپ كەزىككەن تاۋقىمەتتەن ولمەس ەلدىڭ ءبارىن ايران–اسىر قىلىپ، وپ–وڭاي قۇتىلىپ كەتە بەرەتىن. جۇرتتىڭ ءبارى اق تاياعىن ۇستاپ قالعان ۇلى جۇتتا ولمەستىڭ داۋلەتى شايقالماي قالدى.– ال اتتى قازاق تۇسىندا امان قالۋىنىڭ ازعانتاي سىرى بار ەدى. ول كەزدە ولمەس شاعىرلىنىڭ قىرىندا وتىرعان. بۇلاردى ساعالاپ جۇرگەن بەس–التى قوڭسى ءۇي بولماسا، قالعاندارى ءوزىنىڭ تۋعان–تۋىستارى. ۇلكەن بالاسىنىڭ ۇيلەنگەنىنە ءبىر جىلداي بولىپ قالعان، ول دا جەكە شاڭىراق. شىلدەنىڭ اياعى بولاتىن. ۇلى ساسكەدە اۋىلعا وتىز شاقتى اتتى اسكەر ساۋ ەتە قالدى. باستىق اجارلى جاس جىگىت ەكەن، جەروشاق باسىندا جۇرگەن قاتىندارعا قايتا–قايتا قاراپ قويىپ، قاسىنداعى ءتىلماشقا ورىسشالاپ بىردەڭەلەردى ايتتى.
— بۇل كىسى اقسۇيەك قاۋىمىنان شىققان، مادەنيەتتى ادام – دەدى ءتىلماش قازاقشا مەن تاتارشانى ارالاستىرا سويلەپ. – ايتقانىن ورىنداعان ادامدى زابىرلەمەيدى.
— اپىرىم–اي، اللا رازى بولسىن، شىراعىم، – دەپ ولمەس باتاسىن بەردى. – ءوزىڭ دە مۇسىلمان بالاسى ەكەنسىڭ...
— ءارى قاراي تىڭدا، – دەدى ءتىلماش «سەنىڭ بوس سوزىڭە ۋاقىت جوق» دەگەندەي ءۇنىن قاتايتىپ. – بىزگە ات كەرەك. تاپ ءقازىر بار جىلقىڭدى ايداپ اكەل. تاڭداعانىمىزدى الىپ كەتەمىز. اقىسىنا – جانىڭ ساداعا.
ولمەستىڭ ماڭدايىنان مۇزداي تەر بۇرق ەتە قالدى.
— اپىرىم–اي، تاقسىر – اي، بىزدە جىلقى قايدان بولسىن، – دەدى جىلامسىراپ.
— ءسوزدى قوي! – دەپ ءتىلماش اقىرىپ قالدى.
— تاقسىر – اي! – دەدى ولمەس ەندى باستىق جىگىتتىڭ وزىنە قاراپ. – بىزدە قايدان مال بولسىن، كەدەي ادامبىز. مىنا جەردە، قاشىق ەمەس، شوشقاكول دەگەن جەردە... – ولمەس كوزى الاقتاپ شوشقاكول جاقتى قولىمەن قايتا–قايتا كورسەتتى. – ءاجىباي دەگەن بايدىڭ اۋلى بار. جىلقىسى كوپ. سوعان نەگە بارمايسىزدار؟
ءتىلماش ولمەستىڭ ءسوزىن باستىق جىگىتكە جەتكىزدى. سوسىن ەكەۋى ورىسشا سويلەسىپ ءبىراز تۇردى.
— ءاي، قازاق، – دەدى ءبىر كەزدە ءتىلماش بۇرىلىپ، – تەز جىلقىڭدى جينا! ايتقاندى ورىنداماساڭ، ءوز وبالىڭ وزىڭە.
ەگەر ورىنداماسا، نە ىستەيتىنىن ايتقان جوق، ءبىراق داۋسىنىڭ ىزعارىنان سۇمدىق بىردەڭە ەكەنى سەزىلىپ تۇردى.
— تاقسىر – اي، جارايدى، – دەپ ولمەس باسى جەرگە جەتكەنشە ءيىلدى. – ءقازىر ادام جىبەرەيىن، ءقازىر... تەك وزدەرىڭ ۇيگە ءتۇسىپ، ءدام اۋىز تيىڭدەرشى...
— راقمەت، – دەدى ءتىلماش كەكەتكەندەي ءبىر ۇنمەن. – ورىس اسكەرىن ۇيگە ءتۇسىرىپ الىپ، قازاق اۋلىنىڭ قالاي قىرىپ جاتقانىن ەستىپ كەلە جاتىرمىز.
— اللا ساقتاسىن! – دەپ شوشىندى ولمەس. – ونداي بالەگە ارالاسقان ەمەسپىن. اللا ساقتاسىن...
ولمەس ساسقالاقتاپ ءار ۇيگە ءبىر جۇگىردى.
— ءاي، سادىر! سادىر قايدا دەيمىن، سادىر، – دەپ ايقايلادى جانى شىعا. – سادىر!
ۇيىنەن شىققان سادىردى ولمەس جۇگىرىپ كەلىپ، قۇلاق شەكەدەن سالىپ جىبەردى. سادىر ولمەستىڭ ۇلكەن ۇلى ەدى:
— ويباي–اۋ، سىزگە نە بولعان؟ – دەدى تۇككە تۇسىنبەي.
— نە بولعان دەيدى عوي، اقىماق. تەز جىلقىنى اكەل وسىندا! تەز! – دەپ قالشىلدادى ولمەس.
سادىر نەگە تاياق جەگەنىنە اقىرى تۇسىنبەگەن كۇيى جىلقىعا اتتانىپ كەتتى. الاسۇرعان ولمەس اسكەر باستىعىنىڭ جانىنا قايتىپ كەلدى.
— تاقسىر – اي، ۇيگە ءتۇسىڭىزشى، قۇداي ءۇشىن، – دەدى جالىنىپ. – تىم بولماسا قىمىز ءىشىڭىز.
جىلقىعا كەتكەن ادامدى كوزىمەن كورگەن اسكەر باسى سولداتتارىنا الدەنە دەپ ايقاي سالدى دا، ءوزى اتتان جەپ–جەڭىل قارعىپ ءتۇستى. قالعان اسكەردى ەكى ۇيگە ءبولىپ، ءوزى بەس–التى جىگىتىمەن ولمەستىڭ ۇيىنە كىردى. ولمەس جان ۇشىرىپ جۇگىرىپ ءجۇر. شارامەن قىمىز اكەلىپ، ءوزى ءبىر كەسەسىن ءىشىپ، سودان كەيىن قوناقتارعا قۇيدى. كوپ ۇزاماي قۋىرداق تا دايىن بولدى. اسكەر باسى دا ولمەستىڭ قۇراق – ۇشىپ قىزمەت قىلعانىنا بىرتە-بىرتە ءجىبي باستادى.
وسى كەزدە ولمەس بوساعان شارانى الىپ سىرتقا شىقتى. الدەقالاي جۇرەگى تارسىلداپ، ەكىنشى وتاۋعا كىردى. ۇلكەن ۇلىنىڭ كەلىنشەگى راحيما كىلەمنىڭ ارتىندا تىعىلىپ جاتقان – سىعالاپ اتاسىنا ۇرەيلەنە قارادى.
— بالام، قوناقتار وتىرعان ۇيگە بارىپ، ىدىستاردى جيناپ الا عوي، – دەدى دەمىكپەسى بار ادامداي ەنتىگىپ.
راحيما ايتقان سوزگە تۇسىنبەي، كوزى باقىرايىپ وتىرا بەردى.
— بارا عوي، قالقام، ولار ساعان تيمەيدى. ىدىستاردى جيناپ ال. ولار دا كەتەيىن دەپ جاتىر. سۇيتە عوي...
راحيما باسىنداعى جاۋلىعىن كوزىنە تۇسىرە بايلادى دا، قۇلاپ كەتەتىندەي ەكى قولىن جازىپ، قايتا–قايتا ءسۇرىنىپ، اقىرى ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ، ىشكە كىردى.
ولمەس قوناقتاردىڭ ۇستىنە كىرۋگە اسىقپادى، كيىز ۇيگە ارقاسىن تىرەپ، جۇرەلەي وتىردى دا، قالتىراعان قولىمەن ناسىباي اتتى. ۇرلاپ اتىپ وتىرعانداي، الاقتاپ جان–جاعىنا قارادى.
وسى كەزدە ۇلكەن ۇيدەن شار ەتە قالعان ايەل داۋسى شىقتى. ولمەس ءوزىنىڭ قالاي اتىپ تۇرعانىن سەزگەن جوق. ۇمتىلا بەرىپ، ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي، قالت توقتادى. ايەل داۋسى تاعى ءبىر تۇنشىعا شار ەتتى دە، باسىلىپ قالدى. ولمەس ۇيگە كىرۋگە باتا الماي، سەندەلىپ ءبىراز تۇرىپ، نە دە بولسا بايقايىن دەگەن ويمەن، جابىقتان سىعىلادى. ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، جابىقتى كەڭىرەك اشتى. الدەكىمنىڭ جاۋىرىنى قالقالاپ تۇر ەكەن، الگى بىلاي كەتكەن كەزدە، بولىپ جاتقان ۋاقيعانى كوزى شالدى. ءوز توسەگىنىڭ ۇستىندە شاشى جايىلىپ كەلىنى شالقاسىنان سۇلىق جاتىر. ۇستىندە تەڭكيگەن بىرەۋ بەت–اۋزى تىرجيىپ، سولەكەت قيمىلمەن تىرباڭ–تىرباڭ ەتەدى. قولىنا ناگان ۇستاعان بىرەۋ ەسىكتى ارقاسىمەن باسىپ تۇر. ماناعى اسكەر باسى، جۇمىسىن بىتىرگەن بولۋ كەرەك، قىپ–قىزىل بوپ جىميىپ تەرىن ءسۇرتىپ، الدەكىمنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ قويادى. كەنەت جاڭاعى تەڭكيگەن نەمە ءولىپ قالعانداي قيمىلسىز قالدى دا، ىلە شالدارشا توڭقاڭداپ ورنىنان تۇرعان كەزدە، ادامنىڭ ءجۇزى شىدامايتىن ءبىر كورىنىستى كوزى شالعان ولمەس جابىقتى ءتۇسىرىپ جىبەردى.
جان قيناعان تىنىشتىق جىلعا سوزىلعاننان كەم بولعان جوق. ولمەس ۇلىنىڭ وتاۋىنا كىرىپ، ءىستىڭ اقىرىن كۇتتى. ءبىر زاماندا دابىر–دۇبىر سويلەسكەن داۋىستار ەستىلىپ، ولمەس سىرتقا شىقتى قوناقتار كوڭىلدى. اسىرەسە اسكەر باسى جاس جىگىت جايراڭ قاعادى.
بۇكىل اۋىلدى باسىنا كوتەرە بىردەڭە دەپ ايقايلاپ ەدى، باسقا ۇيگە ورنالاسقان سولداتتار دالاعا شىعىپ، اسىعىس اتقا قوندى.
ءتىلماش ولمەستىڭ قاسىنا كەلىپ:
— ايتتىم عوي مەن ساعان، – دەدى ءوزىنىڭ ءبىلىپ سويلەيتىنىنە ريزا بولعان ۇنمەن، – بۇل جىگىت زيالى قاۋىمنىڭ ادامى دەپ، كورسەتكەن سىي–سياپاتىڭا ءتۇسىندى. باسقالارى بولسا، تۇكىرمەس تە ەدى. ءبىز ەندى سەنەن ەشتەڭە دە المايمىز، جىلقىڭ وزىڭە ولجا بولدى. ايتتىم عوي.
اسكەر باسى ات ۇستىندە تۇرىپ، ولمەستىڭ ارقاسىنان قاقتى. الدەنە دەپ ورىسشالاپ، بۇعان كوزىن قىستى، سودان كەيىن ءتىلماش ەكەۋى اۋىل شەتىنەن ۇدەرە اتتانعان سولداتتارىنىڭ سوڭىنان بۇرقىلداتىپ شابا جونەلدى.
ولمەس ءولى مەن ءتىرىنىڭ ورتاسىندا مەڭىرەيىپ ۇزاق تۇرعان.
ۇرەيى ۇشقان راحيما سودان ايىقپاس اۋرۋعا ۇشىرادى. قىزىلوبادان ءبىر ءتاۋىپ كەمپىر الدىرىپ، قىس بويى ەمدەتتى. ءبىراق ەم قاتە بولدى ما، اۋرۋ ۇستىنە اۋرۋ جامالدى. ونىڭ نە اۋرۋ ەكەنىنە ەشكىم تۇسىنگەن جوق. جاز شىعا كەلىنى قايتىس بولدى.
ال شاعىرلىدان اتتانعان اسكەردىڭ شوشقاكولدەگى ءاجىباي اۋلىن ويرانداپ كەتكەنىن ولمەس ەكى كۇننەن كەيىن ەستىدى. سونىڭ الدىندا ءاجىباي ولمەستى اتتى قازاقتاردان ساقتاندىرىپ، ءوز اۋلىن شوشقاكولگە اپارىپ جاسىرعانىن ايتىپ كەتىپ ەدى.
جاڭا وكىمەت ورناعاننان كەيىن دە، ولمەس ءوز ەسەبىنەن جاڭىلعان جوق. مالدى ازايتتى. قالعانىن مىلقاۋ اعاسى يمانعاليعا جازدىردى. اۋىل بەلسەندىلەرىنىڭ اۋزىن الدى، ۋەزدەگى ۇلىقتارمەن بولدىم. ال جۇرت بولسا، «قىرىق جىل قىرعىننان قىلشىعى قيسايمايتىن ولمەس» دەپ مۇنى اڭىز قىلدى.
ولمەستىڭ ارقاسىنا باتاتىن ەكىنشى جۇك – كىشى ۇلى قامزانىڭ تاعدىرى. قامزا ءان ايتىپ، دومبىرا تارتىپ، بايگەگە ات قوسىپ سەرىلىكپەن ەل كوزىنە ءتۇستى. ولمەس سول كەزدەگى اۋىلناي كەنجەعۇلدىڭ ۇلكەن قىزىنا قۇدا تۇسسەم دەپ ويلاپ جۇرگەن. كەنجەعۇلدىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان كەزى. ءتۇۋ دەگەن تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيدى. ونىمەن قۇدا بولۋدى كىم ارمان قىلماسىن؟! ءبىراق قامزاسى قۇرعىر، قاس قىلعانداي، مىرزابولات سۇيمەنتايدىڭ ءشوپ جەلكە قىزىمەن شاتاسىپ ماسقارا بولدى عوي. جاستايىنان ەركە وسكەن تەنتەك جىگىت ايتقان ءسوزدى تىڭداماي، «ونى الماسام ولەمىن» دەپ، قاسارىسىپ تۇرىپ الدى. سۇيمەنتايدىڭ باي تۇقىمى ەكەنى راس. ءبىراق كولەڭكەسىنەن قورقىپ اللالاپ وتىرعان ادامنىڭ باياعىداعى بايلىعى كىمگە كەرەك؟.. ولمەس ەندى باسقا امالعا كوشتى. جاماعايىن تۋىسى ايەشتىڭ بالاسىنا «قىسىلساڭ قالىڭ مالىن ءوزىم تولەيمىن» دەپ، سۇيمەنتايدىڭ قىزىن ءبىر تۇندە الىپ قاشىپ اپەردى. ايەش تاقىر كەدەيدىڭ ءوزى ەدى. اراعا بەلسەندىلەر ارالاسقان سوڭ، سۇيمەنتاي اۋزىن اشا المادى.
ءبىراق ءىس مۇنىمەن تامان بولمادى. ولاي بولار دەپ كىم ويلاعان؟ «ول قىز باسقا بىرەۋگە قاشىپ كەتىپتى، ەندى كەنجەعۇلدىڭ قىزىنا قۇدا تۇسكەلى وتىرمىن» دەپ بالانى شىن اينالدىرۋعا كىرىسكەندە، الگى نەمە جىن ۇرعان ادامداي ەلىرىپ، باسىن جەرگە ۇرىپ، كيىمىن جىرتىپ، ماسقارا بولماسى بار ما!.. الاسۇرىپ، ۇستاعانعا كونبەي، پىشاققا ۇمتىلعاندا وتىرعان ەلدەن زارە قالمادى. شكاف ۇستىندە تۇرعان وتكىر لوكەتتى الىپ دالاعا قاشتى. مەرت بولار ما ەكەن دەپ قورقىپ، ولمەس سوڭىنان قۋدى. سىرتتا بالاسىنىڭ جان سەرىگى – كۇرەڭ ات بايلاۋلى تۇرعان. قۇلىنىنان وسى ۇلىنا اتاپ ەدى. كۇرەڭ ات دەسە قامزا ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. بالاسى قۇلايتىن ادامداي، قالبالاقتاپ كۇرەڭ اتقا جۇگىرگەندە، ولمەس ەشتەڭەگە تۇسىنبەي تۇرىپ قالعان. قامزا قولىنداعى پىشاقپەن كۇرەڭ اتتى ساعاعىنان ورىپ جىبەرگەن كەزدە، ولمەس ايقايلاۋعا ءۇنى شىقپاي، تىزەرلەي قۇلادى. قانعا مالىنعان ات قورقىراپ، سەكىرىپ بارىپ، توڭقالاڭ استى. الدەكىمدەر كەلىپ، ولمەستى ۇستادى. ۋ–شۋ... جىلاعان ايەلدىڭ داۋسى. باۋىزداعان ات جانى شىقپاي، ۇزاق ارپالىستى، اقىرى قانسىراپ بارىپ ءبىرجولا قۇلادى.
بالاسى تالىپ جاتىر ەكەن. ەسىن جيعان كەزدە، بوتەن ادامداي ءتۇسى وزگەرىپ، وزىنەن–ءوزى كۇلە بەردى. ءبىراق ولمەس بالاسىنىڭ اۋىرعانىنا سەنگەن جوق. قىستاۋعا كوشەردە تاعى الاسۇرىپ، دالاعا قاشقان سوڭ، قاتتى اشۋلانىپ، بالاسىن قامشىمەن جوساداي قىلىپ ساباپ، كيىزگە وراپ بايلادى دا، جۇرتقا تاستاپ كەتتى. ولمەستىڭ ايبارىنان قورىققان جۇرت قامزانىڭ قاسىنا جولاي المادى. كۇرەڭ اتتىڭ كۇيىگىنەن ارەڭ جۇرگەن ولمەس استىنداعى اتىن بوربايعا ءبىر سالىپ، «تارت، كانە» دەپ كوشتىڭ باسىن قىستاۋعا بۇرعىزعان. ارينە، ىشىندە «اكە اشۋىن سەزىپ، ساباسىنا ءتۇسسىن، ارتىنان قايتىپ كەلىپ، الىپ كەتەرمىز» دەگەن وي تۇردى. ءبىراق قىستاۋعا جەتكەننەن كەيىن، جىبەرگەن ادامى: «ارقان مەن تەكەمەت قانا جاتىر، قامزا جوق»، – دەپ ءتۇن ىشىندە قايتىپ كەلدى. ەندى مىنە... ءبىر كەزدە ويىن–ساۋىقتىڭ كوركى بولعان سول قامزا ءقازىر ءبىر اۋىلدىڭ بەلگىلى جىندىسى بولىپ، جاياۋ قاڭعىپ، دالاعا تۇنەپ، تەنتىرەپ ءجۇر. اندا–ساندا ۇيگە سوعادى. قولىندا قاعازى مەن قارىنداشى بار، ءار ۇيگە كىرىپ، ادامداردىڭ سانىن الىپ، «سالىق سالىپ»، ساندىراقتاپ سويلەپ، بالا–شاعانىڭ ەرمەگىنە اينالعان.
وسىنىڭ ءبارى ولمەستىڭ جانىنا باتپايدى دەسەك، شىندىققا سىيىمسىز بولار ەدى. ءبىراق ولمەس «ادامنىڭ ارى سىرت كيىم سەكىلدى» دەپ ويلايتىن. ماسەلەن، جاپادان جالعىز تىر جالاڭاش تۇرعان ادام وزىنەن–ءوزى ۇيالمايدى، ال وسى كۇيىندە جۇرت كوزىنە تۇسۋدەن ۇيالار ەدى. ياعني ۇيات سىرت كوزگە عانا بايلانىستى. نەمەسە، باسقا بىرەۋدىڭ ايەلىمەن اشىنا بولۋ ماسقارا ەمەس، ماسقارا – سونىڭ جۇرتقا جاريا بولۋى عانا. ەندەشە، جۇرت بىلمەيتىن ىشتەگى دۇنيە ار ەمەس، ول – ادامنىڭ سىرى. ىشتەگى سىرعا سوت جوق. تەك سونى كوتەرۋگە ءوز بەلىڭ جاراسا جەتىپ جاتىر.
ولمەس بالا كەزىندە قۇم اراسىندا كەسىرتكە قۋىپ كوپ ويناپ ەدى. قۋىپ جەتىپ، قۇيرىعىنان باسقاندا، كەسىرتكە قۇيرىعىن تاستاي قاشاتىن. سوندا دەنەدەن ايرىلعان قۇيرىق جانى شىقپاي ءبىرازعا دەيىن جەكە ماقۇلىق قۇساپ شورشىپ جاتار ەدى. قۋ تىرلىكتىڭ قۇپياسى وسىنداي ساداقا زاڭىنا قۇرىلعان سەكىلدى. ءقاۋىپ–قاتەردەن ساداقا بەرمەي قۇتىلا المايسىڭ. ولمەس كەيدە ءوزىن كەسىرتكەگە، ال وزىنەن قيانات كورگەن ادامداردى ءوزىنىڭ قۇيرىعىنا تەڭەيتىن، سوندا جاڭاعى كىشكەنە جاندىكشە بۇل دا جاراتۋشىنىڭ ىقتيارىمەن ءىس قىلعانداي بولىپ، سوتتالعان ادامنىڭ ءبىرجولا اقتالىپ شىققانىنداي ءبىر سەزىمگە كەلەتىن.
ءبىراق بارشا ماقۇلىق پەن بارشا زاتتىڭ ءبىر كورىم كورىنىسى عانا باعالاناتىن ات ءۇستى تىرشىلىك تۇسىندا ولمەس تە ءبىر كيەر كىسىلىك شاپانىن جارقىراتىپ كيىپ شىعۋدان ەشكىمگە اقىسىن جىبەرگەن ەمەس. ولمەسپەن جۇعىسقان ادام ونىڭ كىشىپەيىل، اق كوڭىل مىنەزىنە، قوناقجايلىعىنا ريزا بولىپ، وسى ەلدىڭ ات باسىن تىرەۋگە بولاتىن ازاماتى دەپ جۇرگەن جەرىندە اڭگىمە قىلىپ، ايتىپ جۇرەر ەدى.
XI
— تەتەلەس – اۋ، ءجۇر، اقسۇيەك وينايمىز. ءبىزدىڭ جاققا ادام كەتىسپەي جاتىر. بول! – ەكى كوزى وتتاي جانىپ، بالاشا ەلىرىپ العان شىراقجان ەكپىندەي كىرىپ، جارتىلاي قاراپ: – اجە – اۋ، ءبارى سوندا. راحيا اپام دا ءجۇر، – دەدى اسىعىس تاۋىقشا جۇتىنىپ. سودان كەيىن وزىنەن–ءوزى ىشەگى قاتا كۇلىپ، قالاي كەلسە، سولاي ۇيدەن قاۋىرت شىعا جونەلدى.
قالاعان ەرنىن ءزىلسىز سىلپ ەتكىزدى.
— مەنىڭ وسى كەلىنىم ەركەك – شورالاۋ ما، قالاي؟ تاپىراقتاپ باسىپ كەتە جازدايدى. ءتىپتى بالا! – دەپ ەزۋ تارتىپ جىميدى دا: – باسقا–باسقا، راحياعا نە جوق؟ – دەدى ونشا جاقتىرماي.
قولىن جايىپ، اس قايىرعان سوڭ، ناندى شاراعا سالىپ، داستارقاندى جيىپ الدى.
— بارساڭ بارىپ كەل، ءبىر ۋاق بوي جازىپ، – دەدى ونسىز دا كيىنىپ جاتقان بالاسىنا قاراپ.
بايتەن قارا ساتەن كويلەگىن كيىپ، بەلىن بۋدى دا، باتەڭكەسىنىڭ باۋىن مۇقيات بايلاپ، شەشەسىنىڭ «ءۇستىڭدى ءبۇلدىرىپ الما» دەگەن سوزىنە جاۋاپ بەرمەي، دالاعا شىقتى.
اي سۇتتەي جارىق. تۇبەك جاقتا اۋىل جاستارى ۋ–شۋ بولىپ، ءبىرىن–ءبىرى قۋالاپ ويناپ ءجۇر. ءماز بولىپ ايقايلاعان ەركەك داۋسى، قىز داۋسى. الدەكىم كۇرپىلدەتىپ ورىستەن كەش قايتقان سيىرىن ساۋىپ جاتىر.
بايتەن كەلگەندە جاستار ەكى جاق بولىپ، الدەنەگە كەلىسە الماي، ايتىسىپ جاتىر ەدى.
— بىزگە ەربولدىڭ كەرەگى جوق. ونى قايتەمىز؟
— بىزگە دە كەرەگى جوق، – دەيدى الدەكىم شىڭكىلدەپ.
ەشكىمگە كەرەگى جوق ەربول ىرجيىپ ورتادا تۇر.
— جارايدى ەربولدى ءبىز – اق الايىق، ءبىراق سەندەر ساقىشتى الاسىڭدار.
— ساقىشتىڭ كەرەگى جوق، ونان دا ەربولدى بىزگە بەرىڭدەر.
— جوق، ەربولدى ءوزىمىز الامىز.
باعاسى ارتقان ەربول ونان سايىن ىرجيادى.
بىرەۋ بايتەندى تانىپ:
— ويباي، مىناۋ بايتەن بە؟ كەل، بىزگە كەل، – دەدى ايعايلاپ.
الدەكىم بايتەندى قولىنان جۇلقىپ قالدى. شىراقجان ەكەن.
— نەعىپ ومالىپ قالدىڭ؟ مانا ايتقان جوقپىن با؟..
تاسقىنعا ىلەسكەن جاڭقاداي بايتەن ىردۋ – دىردۋدىڭ ىشىنە قوسىلدى دا كەتتى. اي ساۋلەسىنەن قىزداردىڭ وسىنشا سۇلۋ بولىپ كەتەتىنىن ول بۇرىن بايقاماعان ەدى. كۇلكىدەن ىشەگى قاتقان ءبىر جاندار، نەگە كۇلىپ جۇرگەنىن ءبىر قۇدايدى؟ ءوزى ءبىلسىن! بايتەن موينىن سوزىپ جان–جاعىنا قارادى. حاديشانىڭ داۋسىن ەستىگەن سەكىلدى ەدى، ءبىراق ءوزىن كورە الماي تۇر.
— كانەكي، قاتارعا تۇرىڭدار! – دەپ ايقايلادى ويىن باسقارىپ جۇرگەن تولىق قارا جىگىت. – ال، كانەكي! كولدەنەڭ قوسىلعان ەشكىم جوق پا؟
ءبىرىن–ءبىرى قۋالاپ، قىر اسىپ كەتكەندەر اھىلاپ–ۋھىلەپ قاتارعا تۇرىپ جاتىر.
— مەن اقسۇيەكتى مىنا جىندىدا ەكەن دەپ، سوڭىنان قۋا بەرمەيمىن بە، – دەدى ۇزىن بويلى جاس كەلىنشەك تازى سەكىلدى جىلماقاي جىگىتتى قولىمەن كورسەتىپ. – ءولىپ–تالىپ ۇستاسام، كوگەرمەگىردىڭ قولىندا تۇك جوق.
— ءوزىم عوي توقتاعان، ايتپەسە قايدان ۇستايسىڭ؟ – جىلماقاي جىگىت نامىستانعانداي بولدى.
كىشكەنتاي سارى قىز الدەكىممەن ۇرسىپ قالدى.
— وڭباعان، ارام، ىڭعاي قارالىق جاسايسىڭ!
— نە قارالىق جاسادىم؟
— ۇستاعاننان كەيىن نەگە بەرمەيسىڭ اقسۇيەكتى؟
— وي، جوق بولسا، نەمدى بەرەمىن؟
— ءيا، جوق! كورمەدى دەيسىڭ بە، شالبارىڭنىڭ ىشىنە سالىپ جىبەرگەنىڭدى.
— كورسەڭ، سول جەردەن نەگە المادىڭ؟
— وڭباعان، جىندى، الباستى!..
— اۋ، قويساڭدارشى! – دەدى ويىن باسقارۋشى ايقايلاپ. – ۇلبوسىن، قويشى، شىراعىم. كانە، تۇردىڭدار ما؟ بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ...
ويىن باسقارۋشى ەكى جاقتىڭ ادامىن ساناپ بولدى دا، اۋىلعا جەلكەسىن بەرىپ، ءتورت–بەس قادام ىلگەرى شىقتى، قولىنداعى اق جۇننەن ىستەلگەن جۇدىرىقتاي كيىز دوپتى بار پارمەنىمەن قۇلاشتاي لاقتىردى. سول سول–اق ەكەن، ويىنشىلار توبى بايگە اتتارىنداي اندىزداپ، ۋ–شۋ بولىپ، اقسۇيەك تۇسكەن جاققا جارىسا جۇگىردى. العا تۇسكەن بەس–التى ەرەسەك جىگىت وسى – ay دەگەن تۇسقا كەلگەندە، توقتاي قالىپ، جان–جاعىنا الاقتاپ، كۇدىكتىلەۋ جەردى قولىمەن سيپاپ، اياعىمەن ءتۇرتىپ، اقسۇيەك دەپ اتالاتىن كيىز دوپتى ىزدەۋگە كىرىستى. كەيدە بۇل ويىندى اقسۇيەكتىڭ وزىمەن دە وينايدى. ءبىراق كولدەنەڭ تابىلعان سۇيەكتەر جۇرتتى شاتاستىرىپ، داۋدى كوبەيتكەن سوڭ، بۇل توڭىرەكتە كوبىنە اق جۇننەن ىستەلگەن كيىز دوپپەن وينايتىن. بىرەۋلەر اقسۇيەك ىزدەپ جۇرسە، بىرەۋلەر قارسى جاقتىڭ ادامىن اڭدىپ ءجۇر. كەنەت الدەكىم تاپىراقتاپ تۇرا قاشتى دا، ونى توڭىرەكتەگىلەر قاۋمالاپ ۇستاپ الىپ ەدى، الگىنىڭ سۇيەك تاپقانى وتىرىك بولىپ شىقتى. بۇل قارسى جاقتى الداۋ، شىن تاپقان ادامعا جول اشۋ ءۇشىن جاسالعان ايلا. ونى اككى جىگىتتەر جاقسى بىلەدى. ال ۋ–شۋ بولىپ بوسقا جۇرەتىندەر – قىز–قىرقىن، كەلىنشەكتەر جاعى. ولارعا ويىننىڭ جەڭىسىنەن ۋ–شۋى قىزىق سەكىلدى. جۇرت شاشىراپ سيرەي باستادى. اقسۇيەكتى بىرەۋ تاپقان بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ۇشقىر بالالار مەن ەرەسەك جىگىتتەردىڭ توبى سورە جاقتى بوگەپ، توسقاۋىل جاساپ ءجۇر.
بايتەن وداعايلاۋ وسكەن قارا شاعىردىڭ تۇبىنە جۇرەلەپ، ءشوپتىڭ اراسىن قولىمەن سيپالاي باستاپ ەدى، مۇنىڭ قاسىنا بىرەۋ ەنتەلەپ جۇگىرىپ كەلدى. ونىڭ حاديشا ەكەنىن بايتەن قاراماي–اق ءبىلىپ تۇر. مانادان بەرى ءبىر–بىرىنە قالاي جاقىنداۋدىڭ رەتىن تابا الماي جۇرگەن. حاديشا قارسى توپتىڭ ادامى بولعاندىقتان:
— شىنىڭىزدى ايتىڭىز، تاپتىڭىز با؟ – دەدى بۇل ارادا تانكتىڭ جۇرمەيدى دەگەندەي داۋسىن كوتەرە.
— جوق، حاديشا، – دەدى بايتەن سىبىرلاپ، – تاپقان جوقپىن، تاپقان جوقپىن...
بايتەن وسى ءسوزدى ماعىناسىز قايتالاپ، حاديشانىڭ كوزىنە تۋرا قارادى. ونىڭ بوتەن ءسوزدى ادەيى ىنتىق كوڭىلدىڭ ماقامىمەن ايتىپ تۇرعانىن، ال، شىن مانىندە، بار ماعىنا ءسوزدىڭ وزىندە ەمەس، ماقامىندا عانا ەكەنىن قىز سەزبەي قالمادى. حاديشا جاقىن كەلىپ، قارا شاعىردى تاسالاپ، قۇمعا تىزەرلەي وتىردى. اي ساۋلەسىمەن ءمارمارداي بوزارعان جۇزىنەن الىپ – ۇشقان قۋانىش – كۇلكى لەزدە جوعالىپ، «الگىنىڭ ءبارى جالعان قۋانىش، ال، شىن مانىندە، كوڭىلىم وسىنداي ءعارىپ، مۇڭدى» دەپ تۇرعانداي تۇنجىراي قالدى. وسى ءبىر ءۇنسىز قاراس ءسوز قۇدىرەتىنەن الدەقايدا بيىك ەدى. ەكەۋى دە ءبىر–ءبىرىنىڭ ءتىل قاتپاعانىن تىلەدى. ءبىراق مىناۋ جىن – ويناقتىڭ ىشىندە ءبۇيتىپ ۇزاق تۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
— مۇندا بىرەۋلەر وتىر عوي، – دەپ الدەكىم ءدال قاستارىنان ايقاي سالدى. – داۋدە بولسا، تەگىن ەمەس...
ىلە بۇلاردى ءتورت–بەس جىگىت قورشاپ الدى. ولاردىڭ ءوز ادامدارى ەكەنىن تانىعان حاديشا:
— اقسۇيەك وسىندا، ماعان بەرمەي قويدى. تەزىرەك ۇستاڭدار، – دەپ جار سالا، ورنىنان اتىپ تۇردى.
بىرنەشە ادام بايتەنگە باس سالدى.
— دۇرىستاپ تىنتىڭدەر، – دەيدى گۇجىلدەگەن بىرەۋى.
— قولىندا تۇرماسىن...
— شالبار جاعىن جاقسىلاپ...
جىگىتتەر قانشا تىنتسە دە ەشتەڭە تاپپادى.
— مۇمكىن ەمەس، وسىندا، – دەيدى حاديشا ءوپ–وتىرىك ورشەلەنە.
بايتەن ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى، ىشتەي حاديشانىڭ الگى ىسىنە ءسۇيسىنىپ تۇردى. جۇرت شاشىراپ تاعى دا بەت–بەتىمەن كەتتى. وسى كەزدە قارسى بەتتە جەر سيپاپ جۇرگەن اق جەيدەلى جالاڭ اياق بالا بايتەنگە جاقىنداپ كەلىپ، باسىن كوتەرمەستەن:
— اعا، اقسۇيەك مەندە، – دەدى سىبىرلاپ. – مەن سىزگە بەرەمىن دە، ءوزىم مىنا جاققا قاشامىن. ءسىز مىنا جاقپەن جۇگىرىڭىز...
بالا وتە بەرىپ، كيىز دوپتى بايتەننىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى. ءوزى ەڭبەكتەپ جىلىستاعان كۇيى جيىرما قادامداي ۇزاپ باردى دا، سورەگە قاراي بار پارمەنىمەن زىمىراي جونەلدى. جان–جاقتان قاۋمالاپ ءبىر توپ جىگىت بالانى قورشاي قۋدى.
— ۇستا، ويباي، ۇستا!
— جىبەرمە!
— مىنا جۇگىرمەك قايتەدى – ەي!
بايتەن ەندى كەشىككەنىم بولماس دەپ، ورنىنان تۇرا بەرگەن ەدى، قايدان كەلىپ قالعانى بەلگىسىز، بىرەۋ تۋ سىرتىنان باس سالدى. قاپەلىمدە قاۋقار قىلا الماي، ەتپەتىنەن ءتۇستى دە، ۇشىپ تۇرىپ، جاڭاعى جابىسقان بالەنى ۇستىنەن ءۇيىرىپ لاقتىرىپ جىبەردى. ءبىراق سول ساتتە–اق الگىنىڭ حاديشا ەكەنىن تانىپ، قايتا ورالىپ، جانى ىشقىنا، قۇشاقتاي الدى.
— قاراعىم – اي، ءبىر جەرىڭ اۋرىپ قالدى ما؟ نە بولدى؟
ونى ەلەپ جاتقان حاديشا جوق، بايتەنگە تاعى جارماسىپ:
— مىندا، مىندا، – دەپ ءتۇندى باسىنا كوتەرىپ شىڭعىردى.
ءوزى مۇنشا تارامىس بولار ما، ءبىر قولى اجىراسا، ەكىنشى قولىمەن جارماسىپ، ايرىلار ەمەس. سول ەكى ورتادا توبىمەن جۇگىرگەن اڭدار سەكىلدى ون شاقتى جىگىت جالاڭداپ جەتىپ كەلدى. كەلە ۇمار–جۇمار ەكەۋىنىڭ ۇستىنە قۇلادى. بايتەن قولىن قايىرتقىزباي ۇزاق ارپالىستى. كيىز دوپتى ءوز ادامدارىنىڭ بىرىنە بەرە سالماق بوپ، تىرىسىپ ەدى، ءبىراق مىنا ءنوپىردىڭ ىشىنەن كىمنىڭ كىم ەكەنىن اجىراتۋ مۇمكىن بولمادى. ءبىر كەزدە الدەكىمنىڭ الۋەتتى قولى بايتەننىڭ قولىن ارتقا قاراي قايىرىپ اكەتتى. ودان ءارى قارسىلاسۋعا شاماسى كەلمەگەن بايتەن كيىز دوپتى قويا بەردى دە، وپىر – توپىردا بىرەۋ جازىم قىلماسىن دەپ، حاديشانى دەنەسىمەن قورعاپ، ەكى قولىمەن جەر تىرەدى.
كيىز دوپتىڭ كىمدە ەكەنى بەلگىسىز، ەكى جاقتىڭ ويىنشىلارى ءبىرىن–ءبىرى ارەڭ تانىپ، ىرسىلداعان، قىرىلداعان، كۇلگەن، كۇشەنگەن – ءار ءتۇرلى دىبىستار شىعارىپ، ءبىرىن–ءبىرى جىبەرمەي جۇلقىسىپ جاتىر. بايتەن:
— اۋ، ءبىزدى جىبەرىڭدەر، – دەپ ايقايلاپ ەدى، ونى ەشكىم ەستىگەن جوق.
— انانى ۇستا!
— جىبەرمە دەدىم عوي، جىبەرمە!
— وندا جوق، وتىرىك.
— مىنادا، مىنەكي...
ۋ–شۋدىڭ اراسىنان حاديشانىڭ: «باسىم، باسىم...» – دەگەن داۋسى شىقتى. بايتەن ونى باۋىرىنا قىسىپ:
— نە بولدى؟ – دەدى شوشىنا.
— بىرەۋدىڭ اياعى ءتيدى...
بايتەن حاديشانى قۇشاقتاعان كۇيى، ۇستىندەگى ادامداردى يتەرە – ميتەرە، توپتىڭ اراسىنان سىتىلىپ شىقتى.
— قانە، قاي جەرىڭە ءتيدى؟
حاديشا قاراقۇسىن كورسەتتى. بايتەن قىزدىڭ شاشىنىڭ اراسىنا ساۋساقتارىن باتىرىپ، قاراقۇسىن سيپاي باستادى. سيپاپ وتىرىپ ءوزىنىڭ شىن قورىققانىن سەزدى. ونى حاديشا دا بايقادى.
— اۋىرعانى باسىلدى، – دەدى ول ءبىرازدان كەيىن بۇرىنعىشا قايتا كۇلىمدەپ.
بايتەن دە جىميدى. الگى ءبىر قورقىنىش ەكەۋىن بۇرىنعىدان دا جاقىنداستىرىپ جىبەردى. بەيمالىم وسپاداردىڭ حاديشانى باسىنان تەۋىپ جىبەرگەنىنە ەندى ەكەۋى دە ريزا سەكىلدى ءماز بولىپ وتىر ەدى.
الىستاعى مارەدەن ەكى–ءۇش بالانىڭ ايقايى قاتار شىقتى.
— مىندا، مىندا. اقسۇيەك مىندا.
ويىن باسقارۋشى وڭ قولىن كوتەرىپ، ۇپايدىڭ وڭ جاقتاعى توپقا بەرىلەتىنىن كورسەتتى.
— بەرى كەلىڭدەر! قايتا باستايمىز.
ءبىرىن–ءبىرى يلەكتەپ الىسىپ جاتقان توپ تۇككە تۇسىنبەي، اڭتارىلىپ قالدى.
— اۋ، قالايشا؟
— ءبىز سوندا اقىماق بولىپ، نەمەنەگە تالاسىپ جاتىرمىز؟
— قاپ، اتاڭا نالەت، انە ءبىر جۇگىرمەكتىڭ الداپ كەتكەنىن كورمەيسىڭ بە؟ مانا ايتتىم، بىرەۋىڭ سودان كوز جازباڭدار دەپ... تىڭدادىڭدار ما؟
جۇرتتىڭ ءبارىن جەر سوقتىرعان «جۇگىرمەك» – ەڭ العاش اقسۇيەكتى تاۋىپ العان اق جەيدەلى جالاڭ اياق بالا ەكەن. اقسۇيەكتى جانىنداعى بىرەۋگە بەرگەن بولىپ جۇرتتىڭ ءبارى سوعان جابىلعاندا ءوزى مارەدەن ءبىر–اق شىققان. تالاپايعا تۇسكەن جىگىت:
ماعان بەرگەنى مىناۋ عوي، – دەپ كىشكەنتاي اق ورامالدى كورسەتتى.
بىرەۋلەر ونى قارالىق دەپ تاپتى. ءبىراق ويىن باسقارۋشى ايتقانىنان قايتقان جوق، «قولىڭنان كەلسە، سەن دە جاسا» دەدى.
ويىن الما–كەزەك جەڭىسپەن ءوتىپ جاتتى. ەكى جاقتىڭ دا جۇيرىكتەرى، جەر سوقتىرعىش ءادىسقويلارى، جابىلعان قىز–قىرقىن، بالالاردى سول كۇيى سۇيرەپ جۇرە بەرەتىن قارۋلىلارى ءبىر–بىرىمەن تەڭ تۇسۋدە.
بايتەن ويىننىڭ دىردۋىنا ەندى ارالاسقان جوق. حاديشا ەكەۋى قوساقتاسقان مالداي ءبىر–بىرىنەن ۇزاماي قويدى. بايتەن جۇرتقا سەزدىرمەي قىزدىڭ قولىنان ۇستاسا، ول دا مۇنىڭ قولىن قىسىپ، جاۋاپ بەرگەندەي بولادى. ايتسە دە حاديشا ويىننىڭ قىزىعىنان دا قۇر قالعىسى كەلمەيتىن سەكىلدى، اندا–ساندا الدەكىمدەرگە جارماسىپ، جاقتاستارىن كومەككە شاقىرىپ، شىڭعىرىپ، ءوزىن دومالاتىپ كەتكەن ەرەسەك بالانىڭ سوڭىنان «كوگەرمەگىر، جىندى عوي مىناۋ» دەپ ءبىر قارعاپ، ءۇستىنىڭ شانىڭ قاعىپ، ورنىنان تۇرىپ جاتادى.
بايتەن كوپ ۇزاماي كەۋدەسى تىرسيعان الاسا قارا قىزدىڭ قىر سوڭىنان قالماي جۇرگەنىن سەزدى.
— ءبىزدى اڭدىپ ءجۇر، – دەدى ول حاديشاعا سىبىرلاپ.
— بىلەم، – دەدى حاديشا باسقا جاققا قاراپ تۇرىپ.
— مەن سەنى ارىقتىڭ جيەگىنەن كۇتەم. – بايتەن دە باسقا جاققا قاراپ تۇرىپ سويلەدى. – ەستىپ تۇرسىڭ با؟
حاديشا جاۋاپ بەرگەن جوق. بايتەن تارىداي شاشىلىپ، قىمعۋىت بولىپ جۇرگەن ەلىرمە توپتان جىلىستاپ، ارىققا قاراي بەتتەدى. ايقاي–شۋ بىرتە–بىرتە الىستاپ، وزەن جيەگىنەن باقالاردىڭ تۇنگى شۇرىلى ايقىن ەستىلدى. قامىس اراسىنداعى قۇستاردىڭ بارقىلداعان، قاناتىمەن سۋ ساباعان، تەز–تەز تاڭداي قاققانداي تاقىلداعان ءار ءتۇرلى دىبىستارى بۇلاردىڭ ءوز قىزىعى وزدەرىنە جەتىپ جاتقانىن بايقاتقانداي. قاراسۋدىڭ وزەنگە تاقاعان ەتەگىنەن جايىلعان جىلقىلار كورىنەدى. شىلدەنىڭ مامىراجاي ايلى ءتۇنى.
بايتەن جيەكتەگى مايدا قۇمعا جۇرەلەپ ءسال وتىردى دا، ارىقتىڭ ىشىنە قارعىپ ءتۇستى. مۇرنىنا شاڭ ءيىسى كەلدى. ول ويىن جاققا قاراماۋعا تىرىستى. كەيدە ايقايلاعان داۋىستار ءدال جانىنان ەستىلگەندەي بولىپ، سەلك ەتە قالادى.
«بالكىم، كەلمەس»، – دەپ ويلادى ول. – بالكىم، ءبارى دە ءازىل بولار. جاڭاعى ءبىر كوزقاراس، جىبەكتەي تولقىعان قولاڭ شاش، جۇمساق الاقان، ءبارى دە اشەيىن ەلەس شىعار...» ۋاقىت وتكەن سايىن، اشتىققان كوڭىلى بىرتە–بىرتە سۋىنىپ، ەگەر ول كەلمەي قالسا، (كەلمەي قالۋى ەندى انىق اقيقاتتاي كورىندى،) سوعان ىشتەي دايىن بولۋىم كەرەك دەپ ويلاپ، حاديشانىڭ كەلمەيتىنىنە ءوزىن سەندىرە باستادى. كەنەت قۇرعاق جۋساندار سىتىرلاپ، جاقىن ماڭنان ادام اياعىنىڭ دىبىسى ەستىلدى. «كەلدى! كەلدى عوي!» الگى كۇدىك لەزدە كولگە ۇشقانداي جوق بولىپ، مانادان بەرى كەلەتىنىنە كامىل سەنىپ وتىرعانداي، «ايتتىم عوي كەلەدى دەپ، ايتقانىم كەلدى مە؟!» دەگەن ءبىر قۋانىشتى سەزىم جۇرەگىن اتشا تۋلاتتى. بايتەن سابىردان ايرىلىپ، جالت قاراعاندا، شيلەردىڭ اراسىمەن بۇعا ءتۇسىپ، كەلە جاتقان حاديشانى كوردى.
— حاديشا! – دەدى الدەبىر تۇيىنشەك تاماعىنا كەپتەلىپ.
حاديشا شوشىنعان ادامداي توقتاي قالدى، ويىن ءجۇرىپ جاتقان جاققا ءبىر قاراپ، شاپشاڭ باسىپ ارىقتىڭ جيەگىنە كەلدى.
— بەرى، بەرى... قولىڭدى بەر، ءتۇسىرىپ الايىن.
بايتەن قولىن بەرىپ، ارىققا قارعىپ تۇسكەن قىزدى، قۋانىش قىزۋىمەن قۇشاقتاي الدى. قىز قارسىلىق جاسامادى، ءبىراق ءوزى ىڭعاي بىلدىرگەن جوق. كوڭىلىمەن تاۋ قۇلاتارداي بولعان بايتەن تاپ وسى ارادا نە ايتارىن بىلمەدى. اساۋ مالدىڭ بويىن ۇيرەتكەندەي، ەپپەن سيپاپ، شاشىنان يىسكەپ، بولماشى ايمالاعان بولدى. بەتىنە بەتىن تيگىزدى. قىز «كىم ەكەنىڭدى ءوزىڭ دە كورسەتەرسىڭ، بايقايىق» دەگەندەي، قوزعالماي ءۇنسىز تۇر. جىگىت «نە قۇرىدىم، نە باقىتتى بولام» دەگەن ەكى ۇشتى تاۋەكەلمەن قىزدىڭ ەرىنىنە قاراي جاقىندادى. قارسىلىق بىلىنبەدى. قىزدىڭ دىمقىل ەرىنىن سەزدى. «ايتقانىم كەلدى مە، كەلدى مە!» دەگەن قۋانىشتى سەزىم تاعى دا اتوي قالدى. تاڭعاجايىپ ءبىر تولقىن بويعا تاراپ ومىرىندە بىلمەگەن ءبىر جان راقاتىن سەزدىرگەندەي بولدى. قارسى ەمەس! قوزعالماي تۇر. راس بولدى... راس...
قىز تۇنشىعىپ باسىن شالقايتتى. اۋزىن اشىپ، تەرەڭ دەم الدى. سودان كەيىن «ويىنىڭ با، شىنىڭ با» دەگەندەي، جىگىتتىڭ كوزىنە تۋرا قارادى.
اقسۇيەك ويناعانداردىڭ ايعاي–شۋى تولاستار ەمەس اۋىل جاقتان الدەكىمدى اتىن اتاپ شاقىرعان، كەيىگەن داۋىستار ەستىلەدى. قاراسۋ جاقتا جايىلىپ جۇرگەن جىلقىلار وقىراندى.
ارىق ىشىندە قۇشاقتاسقان ەكى جاستا ءالى ءۇن جوق. عاسىرلار بويى ەشكىم بايقاماعان ءبىر قيساپسىز قازىنانىڭ ۇستىنەن شىعىپ، قىرۋار ولجاعا باتقان جاندارداي ەكەۋى دە ءارى تاڭىرقاپ، ءارى قۋانىپ، ءارى ابدىراپ تۇر ەدى. اسپانداعى جۇلدىزدار «سەندەرگە دەيىن دە تالاي ادام تالاي قازىنانىڭ ۇستىنەن شىققان، شىعا دا بەرەدى، سەندەر ءبىرىنشى دە، سوڭعى دا ەمەسسىڭدەر» دەگەندەي بۇلارعا قاراپ جىمىڭ قاقتى.
XII
ساۋىتباي اعاسىنىڭ ۇيىنە ەكىندى شاماسىندا كەلدى. ءداۋىتباي توسەگىنىڭ ۇستىندە قارا سۇر ءجۇزى قابارىپ، ويسوقتىلاۋ بولىپ وتىر ەكەن. ءىنىسىنىڭ سالەمىن كوڭىلسىزدەۋ الىپ، «ۇيدەمىسىڭ» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتقان جوق. اعاسىنىڭ تەككە شاقىرتپايتىنىن ونسىز دا بىلەتىن ساۋىتباي بۇل جولى دا ءبىر حاباردىڭ بولعانىن جانە ونىڭ جايلى حابار ەمەس ەكەنىن سەزگەندەي.
— ءۇشقاراسۋداعى شورانىڭ ماقاتى ۇستالىپتى، – دەدى قارامەرگەن ءوز بىلگەنىنىڭ ىشىنەن وسى ءبىر حابار كادەگە جاراپ قالار دەگەن ۇمىتپەن اكەسىنە قاراپ.
— كىمنەن ەستىدىڭ؟ – دەدى ءداۋىتباي تىكسىنىپ.
— سول اۋىلدان وماردىڭ كۇيەۋ بالاسى كەلگەن.
— تومايلاردان اعايىندى ەسقارا، دوسقارالاردىڭ ۇستاعانى راس بولدى ما؟
— راس.
ءداۋىتباي «ەستىپ وتىرسىڭ با» دەگەندەي ساۋىتبايعا قارادى.
ساۋىتباي ۇندەگەن جوق. ول ەسقارانى دا، دوسقارانى دا جاقسى بىلەتىن ءومىر بويى ۇرلىقپەن كىسىگە كىسىنى ايداپ سالۋمەن كۇن كورگەن پىسىقتار ەدى ۇستالعانىنا رەنجىگەن جوق، ءبىراق تابالاعىسى دا كەلمەدى.
ءداۋىتباي جوتكىرىنىپ، سويلەۋگە دايىندالا بەرىپ، سىرتتان كۇبى كوتەرىپ كىرگەن قاراتازدى كورىپ، ۇندەمەي قالدى. قاراتاز وسى ءۇيدىڭ ءبىر ادامى بولىپ كەتكەن اسىراندى بالاسى، ءبىراق ىستەيتىنى – مالايدىڭ قىزمەتى. ءداۋىتباي سودان كوزىن الماي وتىردى دا:
— بارار جەر، باسار تاۋ قالمادى، – دەپ الگى شىعىپ كەتكەن سوڭ، اڭگىمەسىن باستادى. – اۋدانداعى ارقا سۇيەر ۇلكەن جيەن احمەتبەك قىزمەتتەن بوساپتى... بۇل ءبىر ۇلكەن جاعدايسىز ءىس بوپ تۇر. قوسىمنىڭ قوس تىرەۋىنىڭ ءبىرى اتانعان جاراسبايدىڭ ۇرپاعى ەك، ءتاڭىرىم نەسىبەسىز قىلعان جوق. ءبىراق مىنا بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن زاماندا اتادان قالعان ابىروي تۇسكە دە كىرمەيتىن بولدى. ەل بۇزىلدى. ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قوسا المايتىندار ەلگە بيلىك ايتىپ، قاتىنعا ءتىلىن الدىرا المايتىندار ەلدىڭ قوجاسى بولىپ وتىر.
ءداۋىتباي قايتا كىرگەن قاراتازعا قاراپ تاعى دا ۇندەمەي قالدى.
— ەندى ءبۇيتىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى، – دەدى قاراتازدى كوزىمەن شىعارىپ سالىپ. – ارەكەت، قام جاساۋ كەرەك.
— قام قىلعاندا نە ىستەيمىز؟ – دەپ ساۋىتباي اعاسىنا تاڭىرقاي قارادى.
— وسى وتىرىسىمىزدىڭ ءوزى قام قىلعاننىڭ ارقاسى ەمەس پە؟ – دەدى ءداۋىتباي كەيي سويلەپ. – ايتپەسە باياعىدا كەتەر ەك... مەن جاقسىمىن دەگەننىڭ ءبارى قويداي كوگەندەلىپ كەتىپ جاتىر. ال سەن اكەڭ جاراسبايدىڭ ءتىرى كوزىندەي ويسىز، مۇڭسىز جۇرگەن ءجۇرىسىڭ مىناۋ... تىم بولماسا، ارتىمىزدا قالاتىن مىنالاردىڭ قامىن ويلامايمىز با؟ – ءداۋىتباي جالعىز ۇلى قارامەرگەندى قولىمەن كورسەتتى.
ساۋىتبايدىڭ جۇرەگى شىم ەتە قالدى – ۇل بالاسى جوق ەدى. ءبىراق سەزدىرمەۋگە تىرىستى.
— ۇكىمەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن، قارسى تۇرىپ ابىروي تاپپايسىڭ.
— ابىروي تىلەپ جۇرگەن مەن جوق. تۋلاسام، ارقاما ەر باتقان سوڭ تۋلايمىن. ال ارقاسىنا ەر باتقان – جالعىز مەن بە ەكەم؟ باتپاقتى جاقتاعى بايلار باس قوسامىز دەپ جاتقان كورىنەدى... الگى جەر اۋىپ جاتقان كىسىلەردىڭ ءبارى ەرتەڭ سوندا بارادى. ءتۇبى ءبىزدىڭ دە بارار جەرىمىز – سول، ەسىڭدە بولسىن.
ال بارالىق... سوندا نە بىتىرەمىز؟
نە بىتىرەتىنىمىزدى اللانىڭ جازۋى بىلەدى. ونداعىلار دا اقىماق جاندار ەمەس.
ساۋىتباي كۇرسىنىپ ءۇنسىز باسىن شايقادى.
دۇنيە، مالىڭدى تارتىپ الىپ، ءوزىڭدى قاڭعىتىپ جىبەرسە، سول عوي كەرەگى ساعان شاماسى؟ – ءداۋىتبايدىڭ كوزى باعجاڭ ەتكەن ونىسى شىن اشۋلانا باستاعانى.
— مەنى قاڭعىتقاندا ۇكىمەتكە نە تۇسەدى؟ الاتىن مالىن، دۇنيە كەرەك بولسا، ونى دا السىن. ايداپ جىبەرەتىندەي مەن نە ىستەپپىن؟
— انا جاقتاعى ۇلكەن ۇكىمەت سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى دە بىلمەيدى. سەنى قۇرتاتىن وسىنداعى بەلسەندىلەر. اناۋ نازار، بوتباي سەكىلدىلەر. سولاردىڭ بارىنە جاراسباي اۋلەتىنىڭ تىزەسى باتقان. ەندى ولار ساعان تىزەسىن باتىرادى... كەشەگى قامباردان اۋليە كىم بار؟ تۇندە كەكىرىگى ازىپ، الدىنداعى سارى قىمىزدان ءبىر ۇرتتاۋعا ەرىنىپ وتىراتىن. اقىرى ايدالادا قاڭعىپ ءجۇرىپ، اشتان ءولدى ونىڭ كەبىن كي دەمەكسىڭ بە؟.. – ءداۋىتباي ىنىسىنە تاعى دا باعجاڭ ەتىپ ءبىر قارادى دا، ونىڭ ءۇنسىز قالعانىن رايىنان قايتقانى دەپ ۇعىپ: – قۇدايدىڭ بوس ءسوزىن سويلەيسىڭ، – دەدى داۋسىن جۇمسارتىپ. – ونان دا... دەپ وتىرعانىم – سول. وسىنى ايتايىن دەپ شاقىرتتىم. ەكىنشىسى، اۋكەڭە حابار بەرۋ كەرەك. ول دا ءوز قامىن جساسىن. قاراقۇمعا كەتكەلى ءالى حابار جوق. سوعان ءوزىڭ بار.
— تاڭەرتەڭ جۇرەيىن، – دەدى ساۋىتباي مىنا حاباردان شىن شوشىعانداي بولىپ.
— شاي ءىش، – دەدى بايبىشە قاينىسىنىڭ تۇرا باستاعانىن كورىپ.
— جوق.
كەبەجە، ساندىقتاردان شىققان زاتتا ەسەپ جوق. قۇندىز تون، cap جاعا شاپان، توپ–توپ ماتا، بورىكتىڭ نەشە ءتۇرى. ءداۋىتباي الگىلەردىڭ ءبارىن كەرەگى جوق مۇلىكتەي كورپەنىڭ ۇستىنە شاشىپ تاستادى دا، وڭكەي اسىل بۇيىمداردى ءبىر بولەك جينادى. اسىل بۇيىمدار ءار ساندىقتىڭ تۇبىنەن ءبىر شىعادى ءمۇيىزدى بۇراما التىن سىرعا، اياقتى سىرعا، اي سىرعا، جاپىراق سىرعا، كۇمىستەن جاسالعان كوگىلدىر ورمە بىلەزىك، جالپاق بىلەزىك، ويۋلى بىلەزىك؛ التىن–كۇمىستەن قوسىپ جاساعان القا، قاۋسىرمالار، تەبىنگىدەي شولپى، شاشباۋلار...
اسىل تاستان كوز سالعان ساقينا، جۇزىكتەردى كورگەندە جاس توقالدىڭ مۇلدە ەسى شىقتى.
— اللا – اي، وسىنشا دۇنيە قايدان كەلگەن؟ نە دەگەن سۇمدىق!
ءداۋىتباي شىداي الماي مىرس ەتتى:
— پەرى تاستاپ كەتكەن! – دەدى ءزىلسىز كەيىپ. – كوكتەن ءتۇستى دەپ پە ەڭ؟ اتا–بابادان قالعان دۇنيە–مۇلىك. ەشقايدان ۇرلاپ العان جوقپىز.
ءداۋىتباي الگى زاتتىڭ ءبارىن ۇلكەن قوبديعا سىيدىرىپ، ونىڭ ۇستىنە كۇمىس كىسە، ەكى–ءۇش ەسكى مەدال، اق سارى نوقالاردى قوسا سالدى دا، اۋزىن جاپتى. سودان كەيىن شىنجىر باۋلى قالىڭ بىلعارى تۇماردى قولىنا الىپ، دۇعا قىلىپ، موينىنا استى.
— جارىلقاي گور ارۋاقتاردىڭ كيەسى، جەلەپ جەبەي گور، قاسيەتتى قارا تۇمار، – دەدى قايتا–قايتا جالبارىنىپ.
تۇمار اجەپتاۋىر سالماقتى ەدى، ونىڭ ىشىندە اتادان قالعان وسيەت بويىنشا ءۇش بۇرىشتى التىن ساۋىت، ونىڭ ىشىندە الدەبىر اسىل تاس بولۋعا ءتيىستى، ال ءوز اكەسى جاراسباي ءبىر سوزىندە «اسىل تاس ەمەس، ءبىر اتىم ناسىبايدىڭ كولەمىندەي كۇشتى ۋ بار» دەگەن ەدى. ءبىراق ونىڭ ءىشىن اشىپ تەكسەرۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى جەتپەيدى. قارا تۇمار كيەسى بۇل ءۇي ءۇشىن قۇرانمەن بىردەي.
جۋان بايبىشە دە، توقال دا، قارامەرگەن دە قارا تۇمارعا ءمىناجات قىلعانداي تەلمىرە قاراپ قالىپتى.
— مۇنىڭ ۇلكەن تاريحى بار، – دەدى ءداۋىتباي تۇماردى كەۋدەسىنە باسىپ. – ۇلى اتامىز شاكىردەن قالعان جالعىز مۇرا. اۋلەتىمىزدىڭ قۇتى ىرىسى... – وسىنى ايتقاندا ءداۋىتبايدىڭ مەيىرىمسىز كەسەك ءجۇزى اسا ءبىر جۇمساق ءدىندار ادامنىڭ كەيپىنە تۇسكەندەي بولدى. – شاكىر اتامىز موينىنان تاستامايدى ەكەن. تالاي شاپقىنشىلىقتا قاتىن–بالا، ءۇي – ورماننان ايرىلعاندا دا، وسىدان ايرىلماپتى. كەيىن ءبىر تارشىلىق زاماندا التىن تۇماردى سارت ساۋداگەرگە ساتىپ جىبەرەدى. ارادا بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ، الگى تۇماردى قايتادان ساتىپ الايىن دەسە، سارت بەرمەيتىن كورىنەدى. ويتكەنى وسى تۇماردى الىسىمەن، ول دا قاتتى بايىسا كەرەك. تۇمار كەتكەن سوڭ، اتامىزعا دا ب ا ق قونباعان. ولەرىندە بالاسى قاسىمعا: «پالەنشە دەگەن سارتتا كيەلى بوي تۇمارىڭ بار، داۋلەتىڭنىڭ يەسى – سول، سونى قالايدا ءوزىڭ ال»، – دەپ وسيەت قالدىرعان. قاسىم سول تۇماردى... اقىرى التىن بەرىپ ساتىپ الىپتى... – ءداۋىتباي وسى تۇستا ويلانىپ ۇندەمەي قالدى. ويتكەنى تۇماردىڭ ارتتان قايتۋى جايىندا تاعى ءبىر اڭگىمە ەستىگەن ەدى. وسىدان كوپ جىل بۇرىن اتاقتى اڭگىمەشى وراقباي شال كەلىپ. قاسىمنىڭ سەرۋەندە ءجۇرىپ قانشا تونالسا دا، بايلىقتان ارىلماي قويۋى كيەلى الاتىن تۇماردىڭ ارقاسى كورىنەدى، ال ول تۇماردى ءبىر سارت ساۋداگەردى ءولتىرىپ قولعا تۇسىرگەن ەكەن دەپ اڭىز – وسەكتىڭ شەتىن شىعاردى. ونىڭ راس، وتىرىگىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن. ءبىراق التىن تۇمار قاسىمنىڭ اكە – مۇراسى. ءوز مۇلكىڭ – ءوز بالاڭ سەكىلدى. ول ءۇشىن تەر توگۋ قىلمىس ەمەس. وسى وي وزىنە وتە دالەلدى بولىپ كورىنگەن. – سودان كەيىن–اق اتامىز ىرىسى تاسىپ، بايىپ جۇرە بەرگەن ەكەن، – دەدى داۋسىن كوتەرىپ. – ب ا ق–داۋلەتتىڭ كيەسى بولعان قارا تۇمار، ەندى سەنى مەن اسايىن موينىما. جار بولا گور!..
تۇمارعا سىيىنعان الگى سوزدەر ءبىر جاعىنان كوڭىلگە مەدەت قىلسا، ەكىنشى جاعىنان الدەبىر ۋلى قاتەردىڭ تىم جاقىن كەلگەنىن شاقىرىپ ءۇي ىشىنە ۇرەي اكەلدى.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ءداۋىتباي مەن قارامەرگەن اتقا وتىردى. قىمبات بۇيىم سالعان قوبديدى قارامەرگەن الدىنا وڭگەردى. بەتتەرى – جاراسباي تۇبىندەگى ەسكى قىستاۋ. جول بويى ءداۋىتباي اۋليە – امبيەلەرگە سىيىنۋمەن بولدى. الىستان الدە بىردەمەلەر قاراڭداعان سەكىلدەنىپ، قارامەرگەنگە: «كوزىڭ بار عوي، دۇرىستاپ قاراشى، ءبىزدى اڭدىپ جۇرگەن بىرەۋلەر بولماسىن»، – دەپ ۇرەيلەندى.
جولاۋشىلار جاراسباي تۇبەگىنە جاتار مەزگىلدە جەتتى. توبەسى وپىرىلىپ ىشىنە تۇسكەن ەسكى قىستاۋ داۋرەنى وتكەن، باعى تايعان تىرشىلىكتىڭ بەلگىسىندەي بولىپ ءتۇن قۇشاعىندا مۇلگىپ تۇر. ءداۋىتبايدىڭ جۇرەگى شىمىرلاپ اۋىرعانداي بولدى. ونىسى ءبىر مەزگىلدە وسى ۇيدە وتكەن باقىتتى كۇندەردىڭ ازاسى ما، الدە قىستاۋدى سوڭعى رەت كورىپ تۇرعان جوقپىن با دەگەن جىمىسقى ويدىڭ قورقىنىشى ما – ول اراسىن ءوزى دە تولىق ايىرا المادى. قىستاۋىنىڭ ءدال ىرگەسىنە كەلىپ، اتىنان تۇسكەن ءداۋىتباي:
— كانەكي، شۇڭقىر قايدا؟ – دەدى ەنتىگىپ. قارامەرگەن ەسكى ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنا توقتادى.
— مىندا، مىندا.
ءداۋىتباي قارامەرگەننەن قوبديدى الىپ، شۇڭقىر جيەگىنە كەلدى تاعى دا دۇعا وقىدى. سودان كەيىن كورگە ادام سالىپ جاتقانداي، قولى قالتىراپ، قوبديدى شۇڭقىرعا ءتۇسىردى دە، جان–جاعىنا تاقتاي تىرەپ، بەتىنە دە تاقتاي جاۋىپ، نىعارلاپ كومە باستادى.
— جاراتقان قۇداي، – ءبىر وزىڭە سىيىندىم. وزىمىزگە بۇيىرتا گور!
ءداۋىتباي جەردى تەگىستەپ، بەتىنە ەسكى قوردا دا توكتى دە، توڭىرەككە كوز جۇگىرتىپ، ءوزى تۇرعان جەردى ىشتەي مەجەلەپ تۇردى.
— قارامەرگەن، – دەدى بۇرىنعىدان دا ەنتىگە ءتۇسىپ، – جادىڭا ساقتا، ۇمىتىپ قالما، جانىم، ءۇيدىڭ كۇن شىعىس ىرگەسى عوي... مەنىڭ كوزىم جۇمىلعان كۇنى وسى قازىناعا ءوزىڭ نە بولاسىڭ.
ءدىنى قاتتى اكەسىنىڭ جۇرەگىن توسەپ، وسىنشا ەلجىرەگەنىنە قارامەرگەن ىشتەي تاڭ قالدى.
* * *
ساۋىتباي جۇرت كوزىنە تۇسكىسى كەلمەي، اۋىلدان تاڭ الدىندا شىققان ەدى. سول كۇنى شولاقسايداعى لاق قىپشاق ۇكەتايدىڭ ۇيىنە كەلىپ قونعان. ول ۇيدەن تاڭ الدىندا اتتانىپ، اقسورا، تەرىسكەن، ە بولەك، سەلەۋ، جۇزگەن وسكەن شەكسىز–شەتسىز ءشول دالامەن سۋىت ءجۇرىپ وتىرىپ، جالعىزبەيىتتە از عانا ايالداپ، اتتىڭ بەلىن سۋىتىپ، ءتۇس اۋا اق سارى، قىزعىلت جاسىل بەلدەۋلەرى ساعىم تولقىنىمەن تەڭسەلگەن اقيرەك تاۋىنىڭ ەتەگىنە جەتتى. ساۋىتباي تاۋعا تىكە كوتەرىلىپ، جولسىزبەن تارتتى. ءدال جانىندا تۇرعان اۋىلدى كورسەتپەيتىن ۇرى سايلاردىڭ اراسىمەن اينالا اداسىپ، كۇن باتا ويپاڭدا تۇرعان جالعىز كيىز ءۇيدىڭ ۇستىنەن شىققاندا ساۋىتباي ەسى ءبۇتىن ادام كەلمەيتىن مىناۋ ەلسىز مەكەننەن شىن قورقا باستاعان ەدى.
كيىز ءۇي يەسىز قالعان سەكىلدى، قىبىر ەتكەن پەندە جوق. قۇدىق توڭىرەگى تولعان مال – جىلقى، سيىر، ارەگىدىك قوي–ەشكى. سيىرلاردىڭ وكىرگەن داۋسى ءبىر جايسىز وقيعانىڭ حابارىنداي ەستىلەدى.
ساۋىتباي جەلە جورتىپ، ءۇيدىڭ ىرگەسىنە ءبىر–اق توقتادى دا، قارعىپ ءتۇسىپ اتىن بەلدەۋگە بايلادى. الدەقالاي جۇرەگى تارسىلداپ، اۋزىنا تىعىلىپ، نە دە بولسا جاماناتپەن تەزىرەك جۇزدەسكىسى كەلگەندەي، جۇگىرە باسىپ ۇيگە كىردى.
وڭ جاقتا كورپە جامىلىپ ىرگەگە قاراپ جاتقان اۋباكىر ءجۇزىن ارەڭ بۇرىپ، ءىنىسىن كوردى دە:
— ساۋىتبايمىسىڭ؟ – دەدى سىبىرلاپ. – جەتتىڭ بە، جان باۋىرىم... جارىعىم... – اۋباكىر كەمسەڭدەپ، ودان ءارى سويلەي المادى.
ساۋىتباي توسەكتىڭ قاسىنا تىزەرلەي ەڭكەيىپ، اعاسىنىڭ قولىنان ۇستاپ، ءۇنسىز جۇباتىپ، ءبىر اۋىق وتىردى. اعاسى ورامالىمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، وزىنە–ءوزى كەلگەن كەزدە:
— حالدارىڭ قالاي؟ – دەدى ەڭكەيە ءتۇسىپ. – بۇل نە، اۋىرىپ قالعانسىڭ با؟
اۋباكىر تاعى كەمسەڭدەي بەردى دە، ءوزىن–ءوزى توقتاتىپ، ءبىراق ونىسى وڭايعا تۇسپەگەندەي، ۋھىلەپ تەرەڭ كۇرسىندى.
— ءحالدىڭ ءتۇرى وسى، – دەدى ءبىر كەزدە ءالسىز ۇنمەن. – بالا كەتكەن ايەلىمەن... ايدالادا اۋزىما سۋ تامىزاتىن ادام تاپپاي... – وسىنى ايتا بەرىپ، اۋباكىر الدەنەگە سەلك ەتە ءتۇستى دە: – قالقام، تەز، تەزىرەك، – دەدى ءۇنى شيراپ. – ءۇش كۇن بولدى مالداردىڭ سۋ ىشپەگەنىنە... سۋاراتىن ادام جوق. ءولىپ تە جاتقان شىعار. تەزىرەك سۋ قۇيشى استاۋعا... قاراعىم... سوسىن سويلەسەرمىز.
ساۋىتباي سىرتقا شىققاندا: «بايقا، مالدىڭ ءبارى تاعى بولىپ كەتكەن عوي، قولىڭا ءبىر تاياق ال»، – دەگەن اعاسىنىڭ داۋسىن ەستىدى. قولىنا ۇزىن قۇرىق الىپ، وكىرىپ جۇرگەن سيىرلاردى ايعايلاپ قۋالاپ، قۇدىق باسىنا كەلدى. شولدەن قاتالاپ، قارىندارى قابىسقان مالدار ءيىن تىرەسىپ، ءبىرىن–ءبىرى تىستەپ، تەۋىپ، مۇيىزىمەن جايقاپ، استاۋعا ۇمتىلا تۇسەدى. ساۋىتباي قۇدىقتان قاۋعامەن سۋ تارتىپ، العاشقى شەلەكتى استاۋعا قۇيعاندا قوي–ەشكىلەر جىلقىلاردىڭ اياعىنىڭ استىندا قالدى. ولاردى قۇتقارۋعا شاماسىنىڭ كەلمەيتىنىن سەزگەن ول قاۋعانى بار كۇشىمەن قۇلاشتاي تارتىپ، سۋدى قۇيا بەردى. لەزدىڭ اراسىندا ءۇستى–باسى سىعىپ العانداي تەر توكتى. جۇرەگى تارسىلداپ، كوزى قاراۋىتسا دا، ءبىر ساتكە وقتاعان جوق. شولدەرى قانسا دا، استاۋ باسىنان كەتكىسى كەلمەي تۇرعان قۇرىقپەن قۋالاپ، قوي–ەشكىلەرگە جول بەردى. مال سۋارۋمەن ەت پىسىرىمگە جۋىق ۋاقىت ارپالىستى. شالا–جانسار قالعان ەكى توقتىنى باۋىزداپ، ءۇيدىڭ قاسىنا اپاردى. قازانعا ەت سالىپ، شاي قويىپ، ۇيگە كىرگەندە، ءتۇن جارىمى بولىپ قالعان مەزگىل ەدى.
— ساۋىتبايجان، وسى ۇيدە شام جوق، – دەدى اۋباكىر ىڭىرسىپ.
ساۋىتباي كەسەنىڭ تۇبىنە توڭمايدان شىراق جاساپ جاقتى. داستارقاندى ەكى بۇكتەپ، اعاسىنىڭ الدىنا جايىپ، شاي جاسادى. ءبىر–ەكى كەسە شاي ىشكەننەن كەيىن عانا اۋباكىر اڭگىمە ايتۋعا جارادى.
— بالانىڭ قايدا جۇرگەنىن بىلمەيمىن، – دەدى ول ۋھىلەپ وتىرىپ. – ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە جوق بولدى دا شىقتى. ايەل مەن بالاسىن سەنىمەن بىرگە الا كەتتى. ونىڭ الدىندا قايتا–قايتا: «مىنا يەسىز قالادا تۇرعانشا، قايىرشى بوپ ەلدە جۇرگەنىمىز ارتىق»، – دەپ جۇرەتىن. اقىماق نەمە. ءومىر بويى ەڭبەك قىلىپ جيناعان مال–مۇلكىڭ كورىنگەننىڭ قولىندا كەتسە، قايتىپ كۇن كورەم دەپ ويلايدى ەكەن؟ قۇر جەر باسىپ جۇرگەن يت تىرلىك كىمگە كەرەك؟ بەينەتىم ىڭگەن شاعىن داۋلەتتى ساقتاۋ ءۇشىن، ەلدەن بەزىپ، ەلسىز قاراقۇمعا كەلدىم... اپىر–اۋ، – دەدى سوسىن الدەنەگە تاڭىرقاپ، – ۇكىمەت بوپ، كەدەي بوپ، بىرەۋدىڭ مال–مۇلكىن بىرەۋگە تارتىپ اپەرىپ جاتسا، بىرىنە داۋلەت كەرەك بولعاندىقتان ەمەس پە؟ ايتپەسە بىرەۋدىڭ اتىن – بالاسى بىرەۋگە قاجەت بوپ جاتقان جوق قوي... ونى ءبىزدىڭ بالا تۇسىنگىسى كەلمەدى. قايتەيىن، قۇدايدىڭ باسقا سالعانى شىعار... – داۋسى قۇبىلىپ تاعى دا ءۇنسىز قالدى.
— قۇدايبەرگەن قايدا؟ – دەدى ساۋىتباي، اعاسىنىڭ ول تۋرالى ەشتەڭە ايتپاي وتىرعانىنا ىشتەي قايران قالىپ.
— مىنا قۋ تىرشىلىكتە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلۋ ءۇشىن، مايلىتوبە جاققا جىبەرىپ ەم. بىلتىر ءبىر رەت ءوزىم بارىپ قايتقام. ءقازىر اۋرۋ مەڭدەپ... توسەكتەن تۇرا المايمىن. تۇلا بويىم كوتەرتپەيدى. جۇرەك قاعادى... اپىر–اي، جانىما باتقانى جايى بولدى. شولگە شىداماي، ءولىپ كەتەر مە ەكەن دەپ ەم.
ءسوزىنىڭ اراسىندا قايتا–قايتا كوزى جاساۋراپ، كوڭىلى بۇزىلىپ وتىرعان اعاسىنا قاراپ: «اپىر–اي، بۇل كىسى دە قارتايعان ەكەن»، – دەپ ويلادى ساۋىتباي.
اۋباكىر ءوز تۇقىمىنا تارتپاعان، شاعىن دەنەلى، شوقشا ساقالدى، الاسا جالپاق مۇرىنى كۇلگەندە بەتىمەن بىردەي بولىپ كەتەتىن قىزعىلت ءجۇزدى، جۇمساق شىرايلى كىسى. ۇنەمى تۇقجيىپ تومەن قاراپ جۇرەتىن، ەندى جوعارى قاراۋدى ءتىپتى قويعان ادام سەكىلدى، سويلەگەندە باسىن جەردەن كوتەرمەيدى. ەلدىڭ اماندىعىن دا كوپ سۇراعان جوق. «ءداۋىتبايدىڭ نە ويلاعانى بار؟» – دەدى دە، ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ كۇتپەي، باسقا ءبىر اڭگىمە باستاپ كەتتى. وسى جەر مال باعۋعا تاپتىرمايتىن قولايلى جايىلىم ەكەن. قىسى، جازى، – بىردەي، جاۋعان قار سول كۇيىندە ەرىپ كەتە بەرەدى. قۇر قاۋىل، اۋىل» دەپ بۇكىل جۇرت اقىماق بولىپ جۇرگەن سەكىلدى. ويتكەنى مۇندا مال تەز وتىعىپ، تەز سەمىرەدى. قورا سالىپ، ءشوپ شاۋىپ اۋرە بولمايسىڭ. مال قاڭعىپ كەتپەيدى، كەلەتىن جەرى قۇدىق، باسقا جەردە سۋ جوق. قانداي راقات. مۇنى بىلگەندە، ابەكەڭ وسىندا باياعىدا كوشىپ كەلگەندەي ەكەن.
ساۋىتباي اعاسىنىڭ سوزىنەن قاتتى شوشىندى. «ءوزى ساۋ ما» دەگەندەي بەتىنە بارلاي، ۇزاق قارادى. مالدان باسقا اڭگىمەسى جوق. اينالىپ كەلىپ، وسى توڭىرەكتىڭ ءشوبىن ماقتايدى. اۋباكىر مىڭدى ايداعان باي بولىپ كورگەن ەمەس. مەشىنگە دەيىن ءۇش ءجۇز جىلقىسى بولعان. سودان جۇتاي – جۇتاي ازايىپ، ءقازىر قولىندا ەكى ايعىردىڭ ۇيىرىنە جەتپەيتىن جىلقى قالىپتى. سول ءۇشىن بۇكىل ادام بالاسىنان بەزىپ، كەلىپ وتىرعان جەرى مىناۋ. ءوزىنىڭ وسى تىرلىگىندە ەندى ەشقانداي ماعىنا قالماعانىن وزگە سەزبەيتىن سەكىلدى.
قۇدايبەرگەن كەلەسى كۇنى تۇستە كەلدى. ازعانتاي قانت–شايى، سوگى بار. ءوزى اشىق جايدارى جىگىت بولىپتى. دەنەسى بالقاش، باياعى قوزى سوڭىندا جۇرەتىن جالاڭ اياق قۇدايبەرگەنگە ۇقسامايدى. ساۋىتبايمەن تەرەزەسى تەڭ ادامشا سويلەسىپ، جاڭالىعىن سۇراپ، ءوزىنىڭ ءار نەدەن حابارى بار ەكەنىن ءبىلدىرىپ قويادى. وسى ءۇيدىڭ يەسى سەكىلدى. اۋباكىرگە دە باتىل سويلەيدى. ونىڭ كىر كيىممەن وتىرعانىنا نامىستانىپ، ساندىقتان جاڭا كيىم الىپ كيىندىردى. ەكى توقتىنىڭ ولگەنىن ەستىگەندە: «اتتەگەن–اي. مايلىتوبەدە نە اكەمنىڭ عانا قۇنى بار ەدى، ءوزىم بولعاندا، مۇنىڭ ءبىرى دە بولمايتىن ەدى، ءوزىم بولعاندا، اتتەگەن–اي...» – دەپ، الدەكىمدى كىنالاي، جازعىرا وكىندى. «مىناۋىڭنىڭ مالجاندىلىعى ابەكەڭنەن اسىپ تۇسپەسە، كەم ەمەس قوي»، – دەپ ساۋىتباي ىشىنەن تاڭ قالدى.
اۋباكىر ءوز بەتىنشە ويلاۋدى قويعان سەكىلدى. ساۋىتبايعا سوياتىن مالدى دا قۇدايبەرگەنمەن اقىلداستى.
كوپ ۇزاماي جاپانداعى جالعىز ءۇيدىڭ ءىشى گۋ–گۋ اڭگىمەگە كەنەلدى. قارقىلداپ كۇلگەن داۋىستار ەستىلدى. قۇدايبەرگەن ەكەن. مايلىتوبەگە بارعان ساپارىندا جۇرت ماقتاعان جومارت ۇيگە بارىپ، اش قالعانىن، ودان كەيىن ءبىر اتاقتى ساراڭ ۇيدە ەتكە ابدەن تويعانىن ايتىپ اعايىندى ەكەۋىن كۇلدىرىپ وتىردى. الگى ساراڭ ءۇي مۇنى اۋداننان كەلگەن وكىل دەپ ويلاسا كەرەك. ويتكەنى سونىڭ الدىندا عانا قوندىرماي جىبەرگەن ءبىر ادامى ۇلكەن وكىلدىڭ ءوزى بولىپ شىعىپتى. قۇدايبەرگەننىڭ ايتۋىنشا، ول جاقتاعى كولحوزداردىڭ شارۋاسى دا، تۇرمىسى دا جاقسى. ءشوپتى تراكتورمەن جيناپ جاتقان كورىنەدى. اۋباكىر وعان سەنگەن جوق، سەبەبى تراكتوردىڭ نە ەكەنىنە، قانشا ايتسا دا، تۇسىنبەدى.
ساۋىتباي اعاسىنىڭ ۇيىنەن كۇن شىعا اتتاندى. جول بويى اۋىر ويدىڭ قۇشاعىندا بولدى. اعاسى ايىقپاس دەرتكە ۇشىراعان ادام سەكىلدى. ونىڭ ساناۋلى–اق كۇنى قالعانىن وزىنەن باسقانىڭ ءبارى بىلەدى. ال ءوزى اقىلى جەتىلمەگەن جارىمەس بالا سەكىلدى ەشتەڭە دە سەزبەيدى. ءبىر كەزدە ويداعى تاسى قىرعا دومالاپ، ىرگەسى شايقالماس – اق دەگەن ۇلى شاڭىراقتىڭ عۇمىرى وسىلاي بوپ بىتەتىن بولدى. ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ تەرەڭىنە قانشا سۇڭگىسەڭ دە، ماڭدايىڭ تىرەلەتىن ءبىر عانا قۇپيا بار، ول – قۋ دۇنيەنىڭ بايانسىزدىعىنان باسقا تۇك تە ەمەس... باسقا تۇك تە ەمەس... ب ا ق تا، داۋلەت تە وتكىنشى... ءولىم عانا حاق...
كەلەسى كۇنى شاڭى شىققان بورباس قۇمنىڭ بويىمەن اتىن سارى اياڭعا ءتۇسىرىپ، قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىندا كەلە جاتقان ساۋىتبايدىڭ كوڭىلىندە كۇتپەگەن ءبىر كۇدىك پايدا بولدى. «اپىراۋ، – دەدى ول اعاسىنىڭ جاعدايىن كوز الدىنا قايتا ەلەستەتىپ، – وسى قۇدايبەرگەن ماعان تىم پىسىق كورىندى، ءوزى ۇكىمەتپەن بايلانىسى بار ناعىز جانسىزدىڭ ءوزى بولىپ جۇرمەسىن؟.. كولحوزدى ايتقان كەزدە اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ماقتايدى. بىلمەيتىن جاڭالىعى جوق... وسى كۇنى بىرەۋدەن ءبىر ساباق ءجىپ الا المايسىڭ، ال سوندا قانت–شاي مەن اقتاعان سوكتى ول قايدان الىپ ءجۇر؟..» قۇدايبەرگەننىڭ ءار ءسوزىن، ءار قيمىلىن ەسىنە تۇسىرگەن سايىن، ويعا العان كۇدىگىنىڭ دالەلى كوبەيە تۇسكەندەي بولدى. «سورلى، ابەكەم! – دەدى ول كۇيزەلە كۇڭىرەنىپ، – تۇزاققا ءبىرجولا ءتۇسىپسىڭ عوي. اڭعال بايعۇس – اي... بالادان دا، باسقادان دا ايرىلىپ، ەلدەن بەزىپ، سايا تاپقان جەرىڭنىڭ ءتۇرىن قاراشى. اپىرىم–اي، نە دەگەن باقىتسىز ەدىڭ؟..» ساۋىتباي قايتا باراتىنداي اتىن بۇرىپ، كەلگەن جاعىنا قارادى. ءبىر كۇندىك جول ءوتىپ كەتتى. قايتا جەتۋ مۇمكىن ەمەس. ساۋىتباي داعدارىپ ۇزاق تۇردى. كوڭىلىندەگى كۇدىكتى تاعى دا ىشتەي تارازىعا سالدى. ال جاقسى، قايتىپ بارىپ، كۇدىگىن ايتىپ، اعاسىنىڭ كوزىن اشتى. جانىنداعى – جانى اشىر جاقىنىڭ ەمەس، مال–مۇلكىڭدى تورىپ جۇرگەن توناۋشىڭ دەدى. سوندا نە بولماق؟ الگى تۇزاقتان اعاسىن قۇتقارىپ شىعا الا ما؟.. ءبارىبىر ونىڭ بارار جەر، باسار تاۋى قالعان جوق. كەمپىرى ءولدى، بالا كەتتى. ەل–جۇرت الىستا. ەندى وعان كەۋدەسىنەن جانى شىققانشا، قاسىندا وتىراتىن، جانى شىققان سوڭ، اپارىپ كومەتىن ءبىر ادام كەرەك. باۋىردىڭ دا، بالانىڭ دا قولىنان كەلمەي وتىرعان وسى ءبىر ءىستى جاڭاعى قۇدايبەرگەن اتقارىپ وتىرعان جوق پا؟ قالا بەردى، كوزىن اشقالى سول ءۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققان، انا مالدىڭ ءبارىن باعىپ–قاققان سول ەمەس پە؟ تاپ ءقازىر اۋباكىرگە سودان جاقىن ەشكىم جوق. ەندەشە مۇراگەرى قۇدايبەرگەن بولماعاندا، كىم بولادى؟ ودان كەيىن ول ونى كولحوزعا تاپسىرا ما، قالاعا تاپسىرا ما – ءوزىنىڭ شارۋاسى.
وسى ءبىر ويعا تىرەلۋى مۇڭ ەكەن، ساۋىتبايعا اعاسىنىڭ جاعدايى ءتىپتى وزىنەن الدەقايدا جاقسى بولىپ كورىندى. اناداي جانى جۇمساق ادامنىڭ تاپ بولۋى – بايعۇستىڭ تالابى شىعار. ولەردە وسىنداي ءبىر ريزاشىلىق سەزىم وزىڭمەن بىرگە كەتسە، ودان ارتىق نە ارمان بار؟
«ال مەن شە؟ – اعاسىنىڭ جاعدايى ءبىرىڭعايلانعانداي بولىپ كورىنىپ، ول ەندى ءوزى تۋرالى ويلاۋعا كوشتى. – ولەر الدىمدا جۇبانىش ەتەر نەم بار؟..» (ول وسى ويدى بۇرىن دا كوپ ويلايتىن). وسى تۇستا ساۋىتباي ءتىسى اۋىرعان ادامداي كوزىن جۇمىپ، قاباعىن ءتۇيدى. اعاسىنىڭ تاعدىرىن ساراپقا سالىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ جان جاراسىنىڭ ۇستىنەن قالاي شىققانىن بىلمەي قالدى. ساۋىتبايدىڭ جان جاراسى – ۇل بالاسىنىڭ جوقتىعى. جاس كەلگەن سايىن وسى ۋايىم ۇلكەيىپ، كوڭىلىنە ۇرەي اكەلەتىندى شىعاردى. بۇل دۇنيەدەن كەتەر شاعىڭدا باۋىر ەتىڭ بالاڭنىڭ قولىنان ۇستاپ، كوزىنە قاراپ، ارىزداسىپ، ءتۇتىن تۇتەتكەن شاڭىراعىڭدى سوعان تاستاپ كەتۋدەن ارتىق باقىت بار ما؟ سوندا عانا جانىڭمەن جانىڭ جالعاسىپ، و دۇنيەگە تەك ءتانىڭ عانا كەتكەندەي، ارمان–ماقساتىڭ امان قالعانداي نەمەسە ماڭگى عۇمىر كەشەتىن ءبىر دۇنيەگە تاپ بولعانداي بولماس پا ەڭ؟ ولمەۋ دەگەن وسى ەمەس پە؟..
تاعى دا ءتىسى اۋىرعان ادامداي قاباعىن تۇيە بەرگەن ساۋىتباي قالت توقتاپ، الدەنەگە تاڭىرقاعانداي بولدى. بۇلاڭ قۇيرىقپەن وتىرعان ساۋىتباي ءتورت قۇدىقتىڭ تۇسىنا كەلگەندە اتتىڭ باسىن كۇن شىعىسقا بۇردى. كوپ ۇزاماي سور كول، ودان كەيىن وزەن جيەگىندە وتىرعان شاعىن اۋىل كورىندى. بۇلار باسقا اۋدانعا قارايدى. رۋلارى – تاز. ەجەلدەن كەدەي ەل. اۋىل شەتىندەگى انە ءبىر ەسكى قىستاۋدا التى اي جاز بۇرگەگە جەم بولىپ، تىگىنشى ەستەك وتىرادى. وسىنشا شالعاي جەردەن ساۋىتبايعا ات باسىن بۇرعىزعان دا – سول ءۇي..
ەستەكتىڭ ايەلى دامەتكەن جاراسبايدىڭ داڭعىل دەگەن جالشىسىنىڭ قىزى ەدى. جاس كۇنىندە كوزى كۇلىمدەگەن دوڭگەلەك ءجۇزدى، قارا تورىنىڭ ادەمىسى بولىپ ءوستى. ءوزىنىڭ كورىكتى ەكەنىن سەزگەن سوڭ با، ايتەۋىر، جالشىنىڭ قىزى ەكەنمىن دەمەي، ەمىن–ەركىن جۇرەتىن. ول كەزدە ساۋىتبايدىڭ جىگىت شاعى. اتاستىرعان قالىڭدىعى اياق استىنان قايتىس بولىپ، ۇيلەنۋ تويىنا جاسالعان قام – ارەكەت توقتاپ قالعان. تانىمايتىن، بىلمەيتىن ءبىر قىزدىڭ ولگەنىنە ساۋىتباي قۋانباسا، رەنجىگەن جوق. ءدال وسى كەزدە دامەتكەن ەكەۋىنىڭ اراسىندا ازعانتاي ۋاقىت ءبىر قۇپيا تاماشا ءومىر باستالىپ، قىز ەكى قابات بولىپ، ەلگە وسەك تارادى. وسى وقيعانى ەستىگەن كۇنى جاراسباي قاتتى اشۋلانعاننان قانى تاسىپ اۋىرىپ قالعان ەدى.
— وي، شىرىك نەمە! – دەپ قالشىلدادى بالاسىن الدىنا شاقىرتىپ الىپ. – شىرىك نەمە! ەسىگىڭدە جۇرگەن كۇننەن باسقا ەشتەڭە تاپپاي قالدىڭ با، شىرىك نەمە؟.. ويناپ كۇلگەنىڭ ءوز الدىنا، ەندى الامىن دەگەنىڭ نە، ءتاڭىرى قارعاعان يت؟ جوعال، كوزىمە كورىنبە! ەندى سول سايقال تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتساڭ، ەكەۋىڭدى دە ءوز قولىمنان ولتىرەمىن، ءبىلدىڭ بە؟ ءوز قولىمنان... – اكەسى ۇمتىلىپ الدىنداعى تاياعىن العىسى كەلىپ ەدى، قولى جەتپەدى. جاراسباي ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە تىم سەمىرىپ كەتىپ ەدى. (ۇلكەن دارەتكە قولىنان ءبىر بالاعا ۇستاتقىزىپ قويىپ وتىراتىن). ونسىز دا كۇيىپ–ءپىسىپ وتىرعان شال تاياققا قولى جەتپەگەننەن كەيىن، ەندى قالاي اشۋلانسام دا ەركىم بار دەگەندەي، بوقتىق ءسوزدىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن توعىتتى. اشۋلانعاننان كوپكە دەيىن قالشىلداۋىن قويمادى.
اكەسى بۇدان كەيىن ۋاقىتتى كوپ سوزعان جوق، اتاقتى ءالشوراز بايدىڭ كۇلايىم دەگەن قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ، اپىل–قۇپىل ۇيلەندىرە سالعان. ال دامەتكەندى اتا–اناسى ەكى قابات كۇيىندە قاتىنى ولگەن تاقىر كەدەي ەستەككە قوستى. ءسويتىپ جاستىقتىڭ جەلىگى ءبىرجولا ۇمىتىلدى.
ساۋىتباي اتىن تەبىنە ءتۇستى. كەشەدەن بەرى قالىڭ ويدان جانى جاداپ، جالعىزسىراپ كەلە جاتقاندىكى مە – وسىناۋ ەسكى قىستاۋعا ءبىر سوعىپ كەتۋدى وزىنە پارىز سانادى.
ۇيدە ەستەك جوق ەكەن. دامەتكەن پەش تۇبىندە ءجۇن ءتۇتىپ وتىر. ساۋىتباي كىرىپ كەلگەندە اۋىل ادامىنىڭ بىرىنە امانداسقانداي، ءىسىن توقتاتپاستان، اۋزىن جىبىرلاتىپ وتىرا بەردى.
— مال–جان امان با، دامەتكەن؟ – دەدى ساۋىتباي تورگە جايىلعان ەسكى قيىقشا كورپەگە وتىرا بەرىپ.
دامەتكەن ەستىلەر–ەستىلمەس بىردەڭە دەدى – «شۇكىر» دەگەنى بولۋ كەرەك.
— ەسەكەڭ ءبىر جاققا كەتكەن بە؟
— قيسىق مويىن قايناعانىڭ اۋلىنا كەتىپ ەدى. بىلتىر سول ۇيدەگى دومالاق ەنەمە قامزول، بالاسىنا ىشىك تىگىپ بەرگەن. سوعان ءبىر تۇساق اتاپ ەدى. ءالى بەرگەن جوق. ودان بەرى ءبىر جىل ءوتتى. قارىزدانىپ، قاۋعالانىپ بىتتىك. قىزىلسىراپ ولەتىن بولعان سوڭ، مانا كەتكەن... نە جارىلقار دەيسىڭ؟ – دامەتكەن اعارعان ساماي شاشىن جاۋلىعىنىڭ استىنا تىعىپ، قايتادان ءجۇن تۇتۋگە كىرىستى.
ساۋىتباي بالەن دەپ ءسوز قىستىرۋدىڭ رەتىن تاپپادى دا، اقىرىن كوزىنىڭ قيىعىمەن بارلاپ، دامەتكەننىڭ جۇزىنە قارادى.
كوزىنىڭ اينالاسىنا، ماڭدايىنا ءاجىم ءتۇسىپتى. ۇستىندەگى كيىمى – ادەيى كيگەن شارۋا كيىمى مە، الدە بارى سول ما – جۇدەۋ. جارىلىپ كەتكەن قولدارى بۇكىل عۇمىرىنىڭ بەينەتپەن كەلە جاتقانىن ءبىلدىرىپ تۇر. ءتىپتى وسى ايەل ءبىر كەزدە بۇلدىرشىندەي جاپ–جاس قىز بولىپ، الدەكىمگە ەركەلەپ، ويناپ كۇلدى دەۋگە سەنۋ قيىن سەكىلدى.
الدەقالاي جارىمجان كوڭىل بولىپ وتىرعان ساۋىتباي وسىناۋ جابىرقاۋ تىرشىلىكتى وتكەن ءومىردىڭ ءبىر ەلەسىمەن سەرپىلتكىسى كەلگەندەي؛
— ەسىڭدە مە، دامەتكەن، – دەدى داۋسى جارىقشاقتانىپ، – ەكەۋمىزدىڭ ءبىر كەزدەگى جاستىعىمىز؟.. ول دا ءبىر داۋرەن ەكەن–اۋ.
ساۋىتباي وسىنى ءوزى ءۇشىن ايتقان جوق، ومىردەن شارشاعان باقىتسىز ايەلدىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن ايتتى.
دامەتكەن مۇنىڭ سوزىنە تۇسىنبەي، باسىن كوتەرىپ، كوزىن جىپىلىقتاتتى:
— نەنى ايتىپ وتىرسىڭ؟
— ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان سوناۋ ءبىر وقيعانى ايتىپ وتىرمىن.
دامەتكەن ءالى دە تولىق تۇسىنبەي، شارالى قوڭىرقاي كوزدەرىن كەڭ اشىپ، ساۋىتبايعا تۋرا قارادى.
— تاعدىردىڭ جازۋى عوي... ءبىراق، قۇداي كۋا، مىنەكي، سونىڭ ءبىرىن ۇمىتقام جوق... – بىرەۋدى سوزبەن ەرىتپەك بولىپ وتىرعان ساۋىتبايدىڭ وسى ارادا ءوز كوڭىلى بۇزىلىپ، داۋسى قۇبىلىپ شىقتى.
— نە دەيدى؟ – دەپ دامەتكەن وسى كەزدە داۋسىن شىعارا كۇلىپ جىبەردى. – قوي تاستا، قايداعىنى ايتىپ... – ايتىلعان سوزدەن بۇرىن، ساۋىتبايدىڭ اقىلسىزدىعىنا، شالالىعىنا كۇلىپ وتىرعان سەكىلدى. – بۇل نە ايتىپ وتىر دەپ ويلايمىن... قۇرىسىن تاستا...
— يمانداي شىنىم، – دەدى ساۋىتباي قامىعىپ.
— قوي دەيمىن، – دەپ دامەتكەن جالىنعان ادامداي قولىن سوزدى. – ۇيات بولادى. قاشانعى نارسە ول... – «مىناۋ ءالى بالا ەكەن عوي» دەگەندەي تاعى كۇلدى. – قۇداي وسى جامان ەستەكتەن جارىلقاسىن. باسقانىڭ ماعان كەرەگى جوق.
ساۋىتباي نە دەرىن بىلمەي قالدى. الدەكىم ءوزىن جازىقسىز كەلەكە قىلعانداي، ءتىپتى قورلاعانداي ءبىر اسەرمەن ىشتەي سۋىنىپ، ساباسىنا ءتۇستى. بەكەر ايتتىم – اۋ الگى سوزدەردى دەگەن وكىنىش تۇردى كوڭىلىندە.
— اپىر–اۋ، بالا شە؟ بالا بار عوي ارامىزدا – دەدى اقىرىندا شاراسىز ۇنمەن.
دامەتكەن ۇندەگەن جوق. ەشتەڭە ەستىمەگەندەي، ءجۇنىن ءتۇتىپ وتىرا بەردى. ساۋىتباي قالتاسىنان شاقشاسىن الىپ، ناسىباي اتتى. سودان كەيىن مانادان بەرگى ءسوزدىڭ اشەيىن ساندىراق ەكەنى وزىنە دە ءشۇباسىز كورىنىپ، ءتۇسىن سۋىتىپ، جولاۋشىنىڭ جول–جونەكەي ۇنىمەن:
— بالانىڭ اتى ءشومىشباي ما ەدى، – دەپ سۇرادى.
— ءيا.
— نە ىستەپ ءجۇر؟ ءوزى... ۇلكەن جىگىت بولعان جوق پا؟
— بالا وقۋدا عوي.
— ءا–ءا؟
— باياعىدا وسىندا كەلگەن تورە قاينىمىزعا قوسىپ ورىس مەكتەبىنە جىبەرگەنبىز. سونى ءبىتىرىپ، سول جاقتان الگى نەمەنە ەدى...ەكى جىلدىق سوۆەت – پارتيا مەكتەبى دەگەنگە تۇسكەن. جاڭاعى قاينىمىزدىڭ ارقاسى شىعار... وقۋى بىتكەن كورىنەدى. ەندى قاشان كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىرمىز. سول كەلىپ، بىردەڭە بولماسا... كۇيىمىز وسى.
— كىمگە جازىلادى؟
دامەتكەن ساۋىتبايعا اجىرايىپ تاڭىرقاي قارادى.
— كىمگە جازىلۋشى ەدى؟ ەستەككە! – دەدى سونداي سۇراق بولا ما دەگەندەي داۋسىن ءجىپ–جىڭىشكە قىلىپ.
ءتىپتى بالانى ساۋىتبايدان تاپقانىن شىن ۇمىتىپ قالعان سەكىلدى. الدەن ۋاقىتتا «ويباي» دەپ شويىرىلىڭقىراپ ورنىنان تۇردى دا، قازاندىق جاقتان بەتى جابىلعان مەسكە مەن توستاعان اكەلىپ، سۋسىن قۇيا باستادى.
— جۇرت سەكىلدى بايلاعان بيەمىز جوق. كەدەي ادامبىز، بىزدە قىمىز بولمايدى. اشىعان كوجە ءىش.
قانشا شاقىرسا دا، بالاسى ءوزىن تانىماي قويعان انانىڭ سەزىمىندەي ءبىر اسەردە وتىرىپ، ساۋىتباي سۋسىن ءىشتى. بالا تۋرالى تاعى دا سۇراعىسى كەلىپ ەدى، ول ويىنان تەز قايتتى. ويتكەنى دامەتكەن سويلەگەن سايىن جاتتانىپ، الىستاي بەردى. ەندى كىشكەنەدەن كەيىن ساۋىتبايدىڭ ءوزىن ەسىنە تۇسىرە الماي قالاتىن سەكىلدى. دامەتكەننىڭ وسىنشا بوتەن بولىپ كەتكەنىنە، ءارى ءوزىنىڭ بەيشارا كۇيگە ءتۇسىپ كۇلكى بولعانىنا كۇيىنگەن ول اينالاسىن سيپالاپ، قولىنا قامشىسىن الدى دا، ورنىنان تۇردى.
— ال، قوش.
دامەتكەن ءبىر ءسات ءجۇن تۇتكەنىن توقتاتىپ، كورشى ءۇيدىڭ ادامىمەن ەرتەڭگە دەيىن عانا قوشتاسقانداي، اۋزىن جىبىرلاتا سالدى.
ساۋىتباي تۇنجىراعان كۇيى اتقا وتىردى. «اپىرىم–اي، ءتۇرىن ءبىر كورەر مە ەدىم، – دەدى جول بويى تەك دامەتكەننىڭ بالاسىن ويلاپ. – ءتۇرى كىمگە تارتتى ەكەن؟ ال ەگەر مەنەن اينىماي قالعان بولسا شە؟..»
ساۋىتبايدىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ قويا بەردى. كەشەدەن بەرى ەڭسەسىن باسقان شىرعالاڭ ويدان شىعار جولدىڭ شەتى كورىنگەندەي قۋانىش وتى كوكىرەگىندە مازداپ قويا بەردى. جىلدار بويى اڭساعان، ءبىراق نە ەكەنىن ءوزى بىلمەگەن بەيمالىم جالعىز مۇراتى اياق استىنان ءوزى شىعا كەلدى. «شىركىن، كورسەم، ايتپاي–اق تانىر ەدىم، – دەدى ول تاعاتسىزدانا كۇبىرلەپ، – ايتەۋىر، ون ەكى مۇشەسىندە ءبىر جەرى ماعان تارتاتىنى حاق قوي... جانىم–اي، جالعىزىم – اي، ۇلكەن جىگىت بولدىڭ–اۋ، ءا؟ – دەدى كورىپ تۇرعانداي تاڭىرقاپ. – مەنى عوي بىلمەيسىڭ؟.. بىلسەڭ دە، بالكىم، كەشىرمەيتىن شىعارسىڭ؟.. ءبىراق قانشا كەشىرمەسەڭ دە، سەنىڭ كەۋدەڭدە سايالاپ تۇرعان شىبىن جاننىڭ مەنىكى ەكەنىنە قۇداي كۋا. – ءسال قولىن سوزسا، عاجاپ باقىتتى بولىپ كەتەتىندەي اسەردە تۇرعان ساۋىتباي ءوز ارمانىنا ءوزى ەلتىپ، تەبىرەنىپ، كۇبىرلەي بەردى. – جانىم–اي... بۇل دۇنيەدە ەندى سەنىمەن تابىسار كۇن بولسا... باسقا ەشتەڭە تىلەمەس ەم... ءجۇزىڭدى ءبىر كورسەم...» – ىشتەي اينالىپ–تولعانعان ساۋىتبايدىڭ بالاسىنا دەگەن عايىپتان پايدا بولعان اكەلىك ماحاباتتى جان دۇنيەسىن تەگىس شارپىدى.
راسىندا دا، ونىڭ جۇرەگىن جىلىتقان نارسە بالاسىنىڭ دۇنيەدە بارلىعى ەمەس، ءوزىنىڭ سول بالانى ىشتەي مويىنداۋى بولاتىن. مويىنداۋى مۇڭ ەكەن، بۇكىل دۇنيە اياق استىنان قۇلپىرىپ شىعا كەلدى. وسى ءبىر اڭساعان تىلەگىنە تەزىرەك جەتكىسى كەلگەندەي، شىلبىرىن جيناپ:
— شۋ، – دەدى ول اتىن تەبىنىپ قالىپ.
XIII
تامىز ايىنىڭ باسىندا، ءشوپ ناۋقانىنىڭ قايناعان كەزىندە اقسۋاتقا نيازدىڭ نۇربەگى كەلدى. نۇربەك قويباعاردىڭ از اتاسىنىڭ بىرىنە جاتاتىن. اكە–شەشەسىنەن ەرتە ايرىلىپ، اپاسى رايحاننىڭ قولىندا جۇرگەن جەرىنەن ۇكىمەت جەتىمحاناعا الدى. سول جاقتان ساۋاتىن اشىپ، ودان دۋانعا بارىپ وقىدى. اۋدانعا قىزمەتكە تۇرعانىنا كوپ بولعان جوق.
باياعىدا بىرەۋ مۇسىركەپ باسىنان سيپاسا، جىلاپ جىبەرۋگە دايىن تۇراتىن جاسقانشاق ءالجۋاز بالانىڭ ورنىنا مۇنتازداي كيىنگەن سىمباتتى جاس جىگىتتى كورگەندە اقسۋاتتىقتار اۋىزدارىن اشىپ تاڭ قالدى. «جاس وسپەي مە، جارلى بايىماي ما» دەپ ماقالدادى شالدار.
نۇربەك ارتەل شارۋاشىلىقتارىن تەكسەرۋگە كەلگەن ەكەن، جاقىن تۋىسقاندارىنىڭ ۇيىنە كىرىپ شىققاننان كەيىن، قاسىنا اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسىن الىپ، «بوستاندىق» پەن «بىرلىكتى» ارالاۋعا اتتانىپ كەتتى.
ول كەتىسىمەن اۋىل ادامدارىنىڭ اڭگىمەسى – نۇربەك بولدى.
— اپىر–اي، قانداي ادەمى بولىپ وسكەن...
— قانداي سابىرلى...
— مىنەزىن ايتسايشى، قىز مىنەزدى...
— وتە تاربيەلى بالا بولعان ەكەن.
ءبىراق نۇربەك جايلى اڭگىمە ەكى كۇننەن كەيىن باسقاشا سيپات الدى.
نۇربەك اقشوقى بويىن ارالاپ كەلگەننەن كەيىن، اۋىل اكتيۆتەرىن قىزىل وتاۋعا جيناپ، جينالىس وتكىزدى. ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي. ءتۇسى سۇرلانىپ، «اعايىنشىلىق ءوز الدىنا، ال مىنا تۇستا مەن ەشكىمدى دە ايامايمىن» دەپ تۇرعانداي، توڭىرەگىنە سۋىق قارايدى.
بەرىلگەن جوسپارلار ورىندالماعان، اسىرەسە سۇيەك جوسپارى. ارتەل شارۋاشىلىعىنىڭ جايى جاقسى ەمەس، قىسقا دايىندىق جاسالماي جاتىر. ءشوپ ناۋقانى سىلبىر. مال قورالارى سالىنباعان. باي–كۋلاكتارعا قارسى كۇرەستە تاباندىلىق جوق. ىمىراشىلدىق باسىم. اۋىل ادامدارى، بۇرىنعى اتقامىنەرلەردىڭ ىقپالىندا ءجۇر. اۋىلدىق كەڭەس جۇمىسى ناشار.
«ءوزىمىزدىڭ بالا عوي» دەپ ىشتەي جاقىنسىراپ قۋانىپ جۇرگەن جاقايدىڭ جان تەرى شىقتى. قىلمىسى اشىلىپ، قولعا مىقتاپ تۇسكەن ادامداي باسى سالبىراپ، ءۇمىتسىز كۇيدە وتىر.
— كوكتەمدە تۇقىمدىق استىق جيناۋ كەزىندە اقشوقىدا تاعى دا جوسپار ورىندالمادى، – دەدى نۇربەك ءتۇسىن جىلىتپاي. – مىنەكي، بۇگىن ءۇشىنشى كۇن بولدى، نانسىز وتىرعان ءبىر ءۇي كورگەن جوقپىن. «بوستاندىقتا» تاقىر كەدەيدىڭ ءبىرى دەگەن سوڭ، ءاشىر دەگەن كىسىنىڭ ۇيىنە بارىپ ەك، ءبىر تاباق قىلىپ ەتتىڭ نانىن الىپ كەلدى. استىق جوق بولسا، ونىڭ ءبارى قايدان كەلىپ جاتىر؟ ەندەشە، كەزىندە دۇرىس اقپار بەرىلمەگەن. قاۋلى بويىنشا جۇمىس جاسالماعان. اۋىل باسشىلارى اعايىنگەرشىلىككە، كوڭىل جىقپاستىققا سالىنعان، تاعىسىن تاعى.
شاشىن شالقاسىنان قايىرعان، (جىمداسقان جۇقا ەرىندەرى قاتال دا، قايسار مىنەز تانىتقانداي) بەت – ءپىشىنى جۇقا، قارا تورى ءوڭدى نۇربەك ءار ءسوزىن قاداپ، سالماقتاپ، زىلمەن، ىزامەن ايتتى. ونسىز دا قارشىعاداي شىمىر، جيناقى جىگىت اشۋلانعاندا مۇلدە تاس ءتۇيىن بولىپ الادى ەكەن. ءبىراق وسى ءبىر جيناقىلىق پەن شىمىرلىقتىڭ ار جاعىندا «جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭ قالدىرسام» دەگەن ماقتان سۇيگىش سەزىمنىڭ دە جوق ەمەس ەكەنى بايقالادى، جانە سونىسى ءوزىنىن جاستىعىنا، البىرتتىعىنا ۇيلەسىپ، جاراسىپ تا تۇرعان سەكىلدى.
— مىنا جىگىتتىڭ سىلتەسى مۇلدە بولەك قوي، – دەپ سىبىرلادى الدەكىم ارت جاقتان.
— ايتپا دەيمىن.
— اپىرماي، ءتىلدىسىن – اي.
— وقۋ كوپ قوي، – دەپ اڭعارىمپازدىق كورسەتتى تاعى ءبىرى. – الگىنىڭ ءبارىن ايتقىزىپ تۇرعان وقۋ عوي...
نۇربەك بۇكىل رەسپۋبليكاداعى كوللەكتيۆتەندىرۋ جۇمىسىنا توقتالىپ، جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىق اۋداندارىندا 272 840 مال شارۋاشىلىقتارىن بىرىكتىرگەن 2 745 كولحوز بار ەكەنىن، تاعى سول سياقتى تولىپ جاتقان سيفرلاردى ايتىپ، جۇرتتى ودان ارمان تاڭ قالدىردى. «سونشا كولحوز جەر بەتىنە سىيۋشى ما ەدى؟» – دەپ بىرەۋ كۇڭكىلدەپ سەنبەگەندەي بولدى.
كەنەت نۇربەك اۋىلنايعا بۇرىلدى دا:
— جاكە، ءسىز اۋىلدىڭ تورەاعاسىسىز، ءبارىن دە بىلۋگە ءتيىسسىز. ايتىڭىزشى، بۇگىن تۇندە وسى اۋىلدا قانداي وقيعا بولۋى مۇمكىن؟ – دەدى جۇزىنەن كەكەسىن كۇلكى ءبىلىنىپ.
جاقاي تۇككە تۇسىنبەي:
— قايدان بىلەيىن، – دەپ جەرگە قارادى.
— ەندەشە، كوڭىلىڭىزگە كەلسە دە ايتايىن، اۋىل ومىرىنەن بەيحابارسىز. كىمنىڭ جاۋ، كىمنىڭ جاۋ ەمەس ەكەنىن بىلمەيسىز. بىلمەگەننەن كەيىن، پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋعا شاماڭىز جەتپەيدى. ال مەن بىلەمىن... – نۇربەكتىڭ ىزعارلى ءۇنى وسى تۇستا جۇمسارىپ، ەشكىم بىلمەيتىن حاباردى ءوزى عانا بىلەتىنىنە ناساتتانعانداي ءبىر نىشان پايدا بولدى. – اۋداننان كەلگەنىنە ەكى–اق كۇن بولعان ادامنىڭ بىلگەنىن ءسىزدىڭ بىلمەۋىڭىز... – نۇربەك ءسوزىن اياقتاماي دوعارا سالدى، ويتكەنى «بىلمەۋىڭىز ۇيات» دەگىسى كەلىپ ەدى، ول ءسوز وزىنە تىم جەڭىل، ءزىلسىز بولىپ كورىندى، ال ودان وتكىرىرەك ءسوز قاپەلىمدە اۋزىنا تۇسپەي قالدى.
نۇربەك تۇندە بولاتىن وقيعانىڭ نە ەكەنىن ايتپاستان، جينالىستى جاپتى دا، شىعىپ بارا جاتقان توپتىڭ اراسىنان بايتەندى توقتاتتى.
— ءسىز كىدىرە تۇرىڭىز.
قىزىل وتاۋدىڭ ىشىندە نۇربەك، جاقاي، بايداۋلەت، بايتەن، قاراتاي بەسەۋى قالدى.
ماسەلەنىڭ انىعى مىناۋ بولدى: قورعان تۇبەكتەگى ەسكى قورىمعا ۇرا كومىلگەن. ءبىراق ءدال قاي جەردە ەكەنى بەلگىسىز. بۇگىن تۇندە سول ۇرا اشىلادى. ۇرانى دا، ۇرا كومگەن ادامدى دا قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك.
— مەن ءوزىم بارامىن، – دەدى نۇربەك وسىنداي ءبىر قاتەرلى ءىستىڭ تابىلعانىنا قۋانعانداي ءجۇزى جانىعىپ. – ايتقان حابارىمنىڭ راستىعىن ءوزىم دالەلدەيمىن. ال وزىممەن بىرگە... – ول جۇقا ەرىندەرىن جىمقىرا ءتۇسىپ، قالعان تورتەۋىنە بارلاي قارادى دا، بايتەنگە توقتاپ: – ءسىزدى اكەتەمىن، – دەدى «وسىعان ءداتىڭ جەتەر مە ەكەن» دەگەن كەكەسىن ۇنمەن.
— قالقام، بايتەندى قايتەسىڭ، مەن ءوزىم بارايىن، – دەدى جاقاي ءقازىر باراتىنداي قوپاڭداپ. – سوسىن، جامان ايتپاي جاقسى جوق، ءۇش جىگىت الا كەتكەنىمىز ءجون.
— ءسىز سول ەكى–ءۇش جىگىتىڭىزبەن وسىندا قالاسىز، – دەدى نۇربەك ءۇزىلدى–كەسىلدى. – ال مەن مىرزابەكوۆ جولداستى ەرتىپ قورعان تۇبەككە بارامىن. مىلتىق بار، قانشا ادام بولسا دا، ۇستايمىز.
بايتەن باسىن كوتەرىپ قاتەرقۇمار نۇربەكتىڭ جۇزىنە قارادى. نۇربەكتىڭ ءسال تومپاقتاۋ كەلگەن وتكىر كوزدەرى وزىنە تەسىلە قاراپ تۇر ەكەن، «مەن ولىمنەن قورىقپايمىن، باسىمدى بايگەگە تىككەن اداممىن، ال سەنىڭ جانىڭ ءتاتتى، سوندىقتان سەن مەن جاساعان ەرلىكتى ەشقاشاندا جاساي المايسىڭ» دەپ تۇرعان سەكىلدى. بايتەن توبەلەسقۇمار ادامعا تاپ بولىپ، ەندى سودان قالاي قۇتىلارىن بىلمەگەندەي، داعدارىپ ەسىككە قارادى. نۇربەك وعان سۇيمەيتىن مەزگىل، جاقپايتىن اس سەكىلدى اسەر ەتتى. ءبىراق ول قوينىڭداعى جارىڭداي، كوكىرەگىڭدەگى ارمانىڭداي، قاشان دا وزىڭمەن ماڭگى بىرگە بولاتىن، قاتەڭدى كەشىرمەيتىن، سىرتقى ءومىردى بىلاي قويعاندا، جان دۇنيەڭدەگى ءار قادامىڭدى قالت جىبەرمەيتىن، ءبىرىڭعاي بەينەتىڭە كورىنگەن، ومىرلىك جۇلدىزى قارسى جانمەن جۇزدەسىپ تۇرعانىن ول ءالى سەزگەن جوق ەدى.
نۇربەك پەن بايتەن ىشىنە تال وسكەن ءتورت قۇلاق تامنىڭ ىشىنە ورنالاستى.
— ءما، مىنانى سەن ال، – دەدى نۇربەك مىلتىعىن بايتەنگە قاراي جىلجىتىپ، – مەن ولارعا مىلتىقسىز بارامىن. سەن وسىندا قالاسىڭ.
— نەگە؟
— قاشىرىپ الۋىمىز مۇمكىن. نە قاقتىعىس بولىپ، قان توگىلۋى مۇمكىن. ال مەن ەڭ بولماعاندا، تۇستەرىن تانىپ قالامىن. ودان كەيىن كوككە ۇشسا دا، قۇتىلا المايدى.
— جازىم قىلسا قايتەسىڭ؟
نۇربەك يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— بۇدان قيىندى دا باستان كەشكەنبىز. جانىڭدى شۇبەرەككە تۇيمەسەڭ، ەشقاشاندا ەرلىك جاساي المايسىڭ. ال ءقازىر بىزگە الىس–جاقىندى بىلمەيتىن تەمىردەي پرينسيپ پەن كوزسىز ەرلىك كەرەك.
الا بۇلتتىڭ اراسىنان اي قىلتيىپ، توڭىرەكتى لەزدە جارىق قىلىپ جىبەردى دە، نۇربەكتىڭ الدەنەگە تىستەنگەندەي جۇقا ەرىندەرىن جىمقىرىپ العان ەرەگىسپە سۇپ–سۇر ءجۇزى جاقىن جەردەن اپ–انىق كورىڭدى.
— تەمىردەي ءتارتىپ وتكىر قارۋ سەكىلدى. وتكىر قارۋدى جانعا كوپ سەرىك قىلۋعا بولمايدى...
نۇربەك بايتەننىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى:
— «ءسوز سىزدىكى، جولداس ماۋزەر»، – دەگەن پرولەتارياتتىڭ ءبىر اقىنى.
— وتە ۇرىس، – دەدى بايتەن باسىن يزەپ، – ءسوزدىڭ ماۋزەرگە بەرىلۋى دۇرىس ەدى، ويتكەنى تاريحي ماسەلەلەردىڭ ماۋزەرسىز شەشىلمەيتىن كەزدەرى بولادى. ءبىراق ماۋزەرگە ءسوز بەرۋ، ەندى ءومىر باقي تەك ماۋزەر سويلەسىن دەگەن ءسوز ەمەس قوي. ەكىنشىدەن، ماۋزەر جاۋعا جۇمسالعاندا عانا جاقسى، ال وزىڭە باعىتتالعان كەزدە سونشالىقتى سۇيكىمدى ەمەس.
— ا – ا، ۋاعىز، ناسيحات دەيسىڭ عوي؟ – نۇربەكتىڭ قاتتى شىققان ۇنىندە «كىم ەكەنىڭدى جاڭا ءبىلدىم عوي» دەگەن استار جاتتى. – ۇكىمەتتى ۇگىتپەن ورناتپاقسىڭ عوي، قان توكپەي، ەشكىمدى رەنجىتپەي، اعايىڭدى ارازداستىرماي... – دەدى كەكەسىن ۇنمەن. – جو–جوق. ونداي ۇگىتپەن شىن زۇلىمدىقتىڭ ماڭىنا دا بارا المايسىڭ. ونى تەك قارۋ عانا الا الادى... قامالدى قالاي الۋعا بولادى؟ زەڭبىرەكپەن عانا. ال ىشىنە ۇرلانىپ ەنىپ، ۇگىت تاراتىپ سوعىستىڭ ولار تاراپىنان ادىلەتسىز ەكەنىن ايتىپ، ون سولداتتى، ءتىپتى ەلۋ سولداتتى ءوز جاعىڭا شىعارارسىڭ. ءبىراق قامالدى ونىمەن الا المايسىڭ. سەن تەك ۋاقىت وتكىزەسىڭ ال بۇل كەزدە قارسى جاق زەڭبىرەكتەرىن تۇگەل وقتاپ ۇلگىرەدى. تۇسىنەمىسىڭ، باۋىرىم.
— تۇسىنەمىن، – دەدى بايتەن بەيىتتىڭ قابىرعاسىنا ارقاسىن تىرەپ. – ارەكەت ەتۋگە قانشا قايرات كەرەك بولسا، ۇستامدىلىققا دا سونشا قايرات كەرەك... كۇرەستىڭ ءبارى قامال الۋدان تۇرمايدى.
مەن ءوز بويىمداعى كەمشىلىكپەن دە كۇرەسۋىم كەرەك. سوندا وعان دا ماۋزەر جۇمسايمىن با؟..
— مەملەكەتتىك زاڭدى بۇزۋ مەن ءوز بويىڭداعى كەمشىلىك – ەكى بولەك نارسە. ال اڭگىمە زاڭدى بۇزۋشىلار جايىندا. مەن، ماسەلەن، ءوزىمنىڭ ءمۇعالىمىمدى ۇستاتقان اداممىن... ايتۋعا قانداي جامان... ءبىراق مەن وعان وكىنبەيمىن. ويتكەنى ول ءبىزدىڭ يدەيانىڭ ادامى ەمەس ەدى. تۋرا بيدە تۋعان جوق. اركىم ءوزىنىڭ جاقىنى ءۇشىن ءومىر سۇرەتىن بولسا، عاسىرلار بويى اڭساعان قوعامعا ەشقاشاندا جەتپەيمىز. پەندەشىلىكتەن قول ءۇزىپ، قوعامدىق مۇددەگە ءبىرجولا باعىنعان كەزدە عانا كەز كەلگەن جاۋعا تويتارىس بەرەتىن قۋاتتى مەملەكەت جاساي الامىز. ال مەملەكەت دەگەنىمىز – زاڭ. بەلگىلى ءبىر زاڭمەن ءومىر ءسۇرۋ. زاڭدى بۇزعان ادام وزىنەن–ءوزى جازالانۋعا ءتيىستى. وعان باس قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ال جەر بەتىندەگى بارلىق قىلمىستىڭ، تارتىپسىزدىكتىڭ پايدا بولۋى – الگى زاڭدى مويىنداماعاندىقتان. ال جاناشىرلىق اعايىنگەرشىلىك، كوڭىل جىقپاستىق – قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ماڭداي قىرسىعى – مەملەكەتتىك داعدىنىڭ جوقتىعى، زاڭدى بىلمەيتىندىگى.
بۇل جىگىت زاڭدى مويىنداپ قانا قويمايدى، زاڭدى جانىنداي جاقسى كورەدى دەپ ويلادى بايتەن نۇربەكتىڭ جۇزىنە تەسىلە قاراپ. ادامدى اياۋ جانە سول بويىنشا ارەكەت جاساۋ، ونى تىرشىلىكتىڭ باستى ساياساتىنا اينالدىرۋ، بۇلار ءۇشىن، مەملەكەتتىڭ جوقتىعىنان ساقتالىپ قالعان قوعامدىق كەرتارتپا داعدى. ويتكەنى زاڭنىڭ ستاتياسىندا ونداي پۋنكت جوق. مۇنداي ادامدى ادەتتە توڭىرەگىندەگىلەر جاقسى كورمەيدى. ءبىراق ودان قارا ءۇزىپ تە كەتە المايدى. ادامنىڭ ءۇي سالۋىنا، ودان قالا تۇرعىزىپ، اقىل–وي قابىلەتىنىڭ وسۋىنە سەبەپشى بولاتىن قاتال تابيعات سەكىلدى بۇلار دا جانعا جايسىز، جاعىمسىز. بۇلار مازاسىز جاندار، سول سەبەپتى جۇرتقا دا مازا بەرمەيدى. ادامنىڭ قاراقان باسىنىڭ مۇددەلەرىن تۇگەلدەي جوققا شىعارادى. بۇلارمەن ءومىر ءسۇرۋ قيىن. ءبىراق وسىنداي قاتال دا ءپرينسيپشىل ادامدار قوعامعا كەرەك. ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ قابىلەتىن شىڭداۋعا تاعدىردىڭ قاتتىلىعى قانداي قاجەت بولسا، بۇلار دا سونداي قاجەت. ۇنامسىز، ءبىراق قاجەت. نە ىستەيسىڭ؟..
— مەنىڭشە... – دەدى بايتەن داۋسىن سوزا ويلانىپ، – ادامدار مەملەكەت ءۇشىن جارالمايدى، مەملەكەت ادامدار ءۇشىن جاسالعان. ال سەن ادامداردىڭ سانا–سەزىمىن، ادەت–عۇرپىن، تاريحىن ءبىر–اق سىزىپ، ءبىرىنشى ورىنعا مەملەكەتتىك پرينسيپتەردى قوياسىڭ. اقشوقى حالقى عاسىرلار بويى ءوز عۇرپىمەن، ءوز زاڭىمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. قوعامدىق مەنشىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلگەن جوق. ءوز ماڭدايىنا بىتكەن مالدى ءوز بالالارىنا نەگە سويىپ بەرۋگە بولمايتىنىنا ولتىرسەڭ دە تۇسىنبەيدى. قورىققانىنان سويماۋى مۇمكىن، ءبىراق تۇسىنبەيدى، ويتكەنى ساۋاتى جوق، نادان. ۇرا قازعان قازاقتار دا سونداي. استىقتى بايلار عانا ەمەس، كەدەيلەر دە، ورتاشالار دا جاسىرادى. ولار ونىڭ قازىرگى جاعدايدا قىلمىسپەن تەڭ ەكەنىن تۇسىنبەيدى. بالا–شاعانى قالايدا اسىراۋ كەرەك – سوسىن قۇستىڭ ۇيا سالعاندا ويلانبايتىنى سەكىلدى ويلانباستان استىعىن جاسىرادى. ال ولاردىڭ كوزىن جەتكىزىپ، كوكىرەگىن اشىپ الماي، بىردەن جازالاۋ ءبىزدىڭ ءىسىمىزدى ىلگەرى باستىرادى دەپ ويلامايمىن. ماسەلەن افريكادا، ءبىر وقىمىستى جىگىتتەن ەستىپ ەدىم، جىنىستىق قاتىناستى اشىق جاساۋ ادەپسىزدىك ەمەس، ال اشىق تاماق ءىشۋ ادەپسىزدىك بوپ ەسەپتەلەتىن ەل بار ەكەن. سوندا ءبىزدىڭ زاڭمەن سول ادامداردى سوتتاۋعا بولا ما؟ نەمەسە جۇرت كوزىنشە تاماق ىشەتىن مادەنيەتتى ەلدىڭ ادامىن سول ەلدىڭ زاڭىمەن سوتتاۋعا بولا ما؟ مەنىڭشە جوق. جەردەن ەگىندى ءوندىرىپ الۋ ءۇشىن الدىمەن ەگىندى سەبۋ كەرەك. زاڭدى تالاپ ەتۋ ءۇشىن الدىمەن زاڭدى بويعا ءسىڭىرۋ كەرەك. سول سەبەپتى الەۋمەتتىك سانانى كوتەرۋ قازىرگى ءبىزدىڭ جاعدايدا ەڭ ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىستى.
— سەن ءوزىڭ ءقاۋىپتى ادام ەكەنسىڭ، – دەدى ارقاسىن تالعا تىرەپ وتىرعان نۇربەك بايتەنگە ەڭكەيە ءۇڭىلىپ. – وسى كەزگە شەيىن بىزبەن سوعىسقان تاپ جاۋلارىنىڭ ءبارىن دە، بالكىم، اقتاپ الۋ كەرەك شىعار. ولار دا ءبىزدىڭ زاڭىمىزدان بەيحابار بولاتىن...
— جو–وق، ول كۇرەس – تازا سوعىس بولاتىن. سوعىستا ەشقانداي ەرەجە، زاڭ بولمايدى. ال ءقازىر جاعداي باسقا...
— قۇيىرشىق! – نۇربەك ىسىلداپ، توبەلەسەتىن ادامداي جۇلقىنىپ بايتەنگە تونە ءتۇستى. – مەن سەنىڭ كوكەيىڭدە نە تۇرعانىن بىلمەيدى دەپ ويلايسىڭ با؟ مەن ءبارىن دە بىلەمىن. كىمدەرگە بۇيرەگىڭنىڭ بۇراتىنىن، كىمنىڭ سويىلىن سوعاتىنىڭدى – ءبارىن دە، ءبارىن دە... مەن سەنى بەكەر الىپ شىققام جوق، تەكسەرۋگە الىپ شىقتىم. مىنەكي، ەندى كىم ەكەنىڭدى ءوزىڭ دە كورسەتىپ وتىرسىڭ.
— نۇربەك، – دەدى بايتەن ىشتەگى قايناعان اشۋىن ارەڭ باسىپ، – سەن ەڭ الدىمەن سوۆەت ۇكىمەتى ءبىر وزىڭە اكەڭنەن قالعان مۇراداي يەمدەنىپ سويلەۋىڭدى قوي. ۇكىمەت حالىقتىكى، وعان ەكەۋمىزدىڭ قاتىسىمىز بىردەي. ال ءتۇبى قايسىمىزدىڭ ەڭبەگىمىز كوبىرەك سىڭەدى، ونى ۋاقىت كورسەتەدى. ەكىنشىدەن، شىندىقتى مويىنداتۋ ءۇشىن، قورقىتپايدى، دالەلدەيدى. دالەلى جوق ادام عانا زورلىققا كوشۋى مۇمكىن. سەنىڭ قورقىتۋ تاسىلىڭنەن ادام ساناسىنداعى پروگرەسس قانشا جىلدارعا كەيىن شەگىنەتىنىن تۇسىنەسىڭ بە؟ سوسياليزم قالالار مەن دالالاردا عانا ەمەس، ادامنىڭ ساناسىندا دا ورناۋعا ءتيىستى. ال سەن ساناداعى سوسياليستىك قۇرىلىسقا زيان تيگىزۋشىسىڭ...
نۇربەك باسقا امالى قالماعانداي بايتەننىڭ جاعاسىنان الا ءتۇستى. ءتورتقۇلاق تامنىڭ ءىشى اپىر–توپىر بولدى. ەكى جىگىت ىرس–ىرس ەتىپ، ءبىرىن–ءبىرى الا الماي، تەكە تىرەستى دە قالدى.
— ءومىردىڭ سيپاتى وزگەرگەننەن كەيىن، سانا وزىنەن–ءوزى وزگەرەدى، – دەدى نۇربەك وسى كۇيىندە داۋدى جالعاستىرىپ. – ال مەن ءومىردىڭ سيپاتىن وزگەرتۋ ءۇشىن كۇرەسەمىن...
بايتەن كۇلىپ جىبەرە جازدادى. ويتكەنى توبەلەسىپ ءجۇرىپ، ساياسي تاقىرىپقا اڭگىمەلەسۋ تىم قولايسىز ەدى.
— ال سەن... – دەپ نۇربەك تاعى بىردەڭەنى ايتا بەرگەن ەدى، وسى كەزدە ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. ءبىرىنشى قويا بەرگەن نۇربەك بولدى.
— كەلىپ قالدى، – دەدى ول ەنتىگە سويلەپ. – سەن وسىندا قالاسىڭ. مەن قىستاۋدىڭ ماڭىنا جاسىرىنامىن.
نۇربەك تام سىرتىنا قارعىپ ءتۇسىپ، جۇگىرە باسىپ، شەتكى مولانىڭ تاساسىنا تىعىلدى.
ءدۇبىر باسىلدى، ءبىراق اتتىلار كورىنبەيدى، شاماسى وزەن جاعاسىنداعى جارقاباققا جاسىرىنعان بولۋ كەرەك. الدەن ۋاقىتتا زيراتتىڭ ەكىنشى قاباتىنان دىبىس ءبىلىندى. اشىقتا قالعان نۇربەك ەڭبەكتەپ، دىبىس شىققان جاققا قاراي جىلجىدى. ەشكىم كورىنبەيدى. اپىراۋ، ۇرا قاي جەردە بولۋى مۇمكىن، سۋ بارمايتىن قىرات جەر جالعىز وسى ەمەس پە؟ الدەن ۋاقىتتا قورىم شەتىندەگى قازىق قاعىلعان تۇستان (مانا نۇربەك «وسى قازىق تەگىن قازىق ەمەس» دەپ قولىمەن ىرعاپ كورىپ ەدى) قاراڭداعان ادام بەينەسى كورىندى دە، ىلە جوق بولىپ كەتتى. نۇربەك قايدا جىلجىرىن بىلمەي داعدارىپ، ءبىر شەتى وپىرىلىپ ىشىنە تۇسكەن مولانىڭ تاساسىنان باسىن قىلتيتىپ، جان–جاعىنا قاراي باستادى. قاراي باستادى دا، قايتا بۇعىپ، مولاعا جابىسا قالدى. وسى كەزدە قاراڭداعان ادام بەينەسى ەكىنشى رەت كورىنىپ، كۇرەكپەن جەردى قازا باستاعان ەدى. نۇربەك مولادان مولاعا جاسىرىنىپ جاقىنداي ءتۇستى. بايتەن «جالعىز ادامنىڭ جاراسى جەڭىل عوي» دەپ جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن باسىپ، كوڭىلى جايلانا باستاعان، كەنەت نۇربەكتىڭ تۋ سىرتىنان شەكپەننىڭ ەتەگى جەر سىزا بۇكەڭدەپ، سويىلىن كەزەپ، كەلىپ قالعان بىرەۋدى كورگەندە، شوشىپ ويانعانداي سەلك ەتە ءتۇستى. ءبىر ءسات ەسىنەن تانعان ادامشا قالشيىپ تۇرىپ قالدى دا، ەندى ءبىر سەكۋند كەشىكسە، قاپى قالاتىنىن اڭعارىپ، قاسىندا سۇيەۋلى تۇرعان مىلتىققا جارماستى. گۇرس ەتە قالعان دىبىستان مىلتىقتى ءوزى اتقانىن سەزىپ، قوساۋىزدىڭ ۇڭعىسىن جوعارى قاراتقان كۇيى ەكىنشى شۇرىپپەسىن باسىپ قالدى. ءۇستى–ۇستىنە ەكى رەت اتىلعان مىلتىقتىڭ ءۇنى بۇكىل قورعان تۇبەكتى ءدۇر سىلكىندىردى. بايتەن ەسىن جيعان كەزدە اتىلعان مىلتىقتىڭ كىمدىكى ەكەنىن بىلە الماي جارتى مولاعا جابىسىپ جاتقان نۇربەكتەن باسقا ەشكىمدى كورمەدى. الگى ەكى ادام كورگەن ءتۇس سەكىلدى زىمقايىم جوق بولىپ كەتكەن. وزەن جاقتان شاپقان اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى.
بايتەن بەيىتتىڭ قابىرعاسىنا اتشا ءمىنىپ، جەرگە قارعىپ ءتۇستى دە نۇربەكتىڭ قاسىنا كەلدى. نۇربەك باسىن كوتەرىپ، اڭ–تاڭ بولىپ، بايتەنگە قارادى.
— مىلتىق اتقان كىم؟ – دەدى ول ءالى دە ەشتەڭە ۇعا الماي.
— مەن.
— نەگە اتتىڭ؟ – نۇربەكتىڭ ۇرەيدەن بوزارعان جۇزىنە اشۋ ىزعارى ۇيىرىلە باستادى.
— نەگە اتتىڭ دەيمىن؟
بايتەن نۇربەكتىڭ اشۋىن قىزىقتاعانداي بەتىنە ءۇنسىز قاراپ تۇرا بەردى.
— سەن نە ىستەگەنىڭدى تۇسىنەمىسىڭ؟ – دەدى نۇربەك اتىپ تۇرىپ. – سەن ادەيى ىستەدىڭ...
— مەن ەكى سەكۋند كەشىككەندە، – بايتەن التى–جەتى قادام جەردە جاتقان ۇزىن سويىلدى كورسەتتى، – باسىڭ مىلجا–مىلجا بولىپ، وسى مولانىڭ تۇبىندە قالاتىن ەدىڭ.
نۇربەك اعارىپ جاتقان سويىلعا اڭتارىلا قاراپ تۇردى دا، قاسىنا بارىپ، وزىنە قانداي زاقىم جاساي الاتىنىن تەكسەرگىسى كەلگەندەي، قولىمەن سالماقتاپ كوردى.
— ەكەۋ ەكەن عوي؟ – دەدى جاعدايعا تۇسىنگەنىن ءبىلدىرىپ.
بايتەن قۇپتاپ باسىن يزەدى.
ەكى جىگىت مولالاردىڭ ءۇستىن باسپاي، اينالىپ ءوتىپ، بولماشى قازىلعان ۇرانىڭ باسىنا كەلدى. كۇرەك جاس توپىراقتىڭ ۇستىندە قالىپتى. بايتەن كۇرەكتى الىپ جەردى قازا باستادى. كوپ ۇزاماي ۇرانىڭ بەتى اشىلدى. بەتىندە ەكى قاپشىق، جان–جاعى قوعامەن قىمتالعان. تارى كوك يىستەنىپ قىزا باستاپتى، ەپتەپ بۋ شىعادى. بار–جوعى ەكى–اق قاپشىق استىق ەكەن.
— سورلى كەدەيدىڭ تىققانى بولدى عوي، – دەدى بايتەن سوڭعى قاپشىقتىڭ اۋزىن بايلاپ جاتىپ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— ەكى قاپشىق استىقتى وسىنشا جەرگە كەدەيدەن باسقا كىم تىعۋشى ەدى...
— كەدەيدىكى بولسا، وقاسى جوق، ءبارىبىر وزىنە بۇيىرادى، – دەپ كۇلدى نۇربەك.
نۇربەكتىڭ كۇلگەنىن بايتەننىڭ ءبىرىنشى كورۋى ەدى، بەتىنىڭ ۇشى شۇقىرايىپ، بالاشا سۇيكىمدى بولىپ كەتەدى ەكەن. ءبىراق ول الگى رايىنان تەز قايتىپ، ءوزىنىڭ كىم ەكەنى ەسىنە تۇسكەندەي، ءاۋ باستاعى سازارعان كەيپىنە قايتا ءتۇستى. تال اراسىنا بايلانعان اتتاردى الىپ كەلىپ، قاپشىقتاردى ەردىڭ ارتقى قاسىنا تەڭ ارتىپ، قانجىعاداعى قايىسپەن بۋىپ بايلاپ، اتتىڭ بەلىن مايىستىرا ەرگە وتىرىپ، سارى اياڭمەن اقسۋاتتىڭ توپىراعى بۇرقىراعان قارا جولىنا تۇسكەندە دە، ەكى جىگىت ءبىر–بىرىنە ءلام–ميم دەپ ءتىل قاتپادى.
— سەن مەنى ءبىر قاتەردەن قۇتقاردىڭ، – دەدى اقىرى نۇربەك جۇقا ەرىندەرىن جىمقىرا ءتۇسىپ. – راس. مەن دە وسىلاي ىستەگەن بولار ەدىم... ءبىراق... ايتپادى دەمە... ءتۇبى سەنى اشكەرە قىلاتىن ادام مەن بولامىن.
بايتەن كۇلىپ جىبەردى.
— مەنىڭ نەمدى اشكەرە قىلاسىڭ؟
— كۇلمە، كۇلمە. مەن ساعان كۇلەتىن ءسوز ايتىپ وتىرعان جوقپىن.
— ەندەشە، تاپ ءقازىر نەگە اشكەرە قىلمايسىڭ؟
— اسىقپاساڭ، كەزەگىڭ كەلەدى... ءبىز الدىمەن ريەۆوليۋسيا جاۋلارىن، ودان كەيىن سوۆەت وكىمەتىنىڭ جاۋلارىن قۇرتتىق. ودان كەيىن باي–شونجارلاردى قۇرتتىق. ەندى كۋلاكتاردى قۇرتىپ، ۇكىمەتتىڭ نەگىزىن بەكىتىپ الساق، سودان كەيىن پارتيانى سەن سەكىلدى ليبەرالداردان تازارتامىز. ويتكەنى ەندىگى ءىستى تازا پرولەتاريات قانا جالعاستىرۋعا ءتيىستى، سەندەرمەن ودان كەيىن ءبىر تاباققا سىيا المايمىز، سولاي باۋىرىم.
— تاباقتىڭ ىشىندە كىم، سىرتىندا كىم قالاتىنىن ۋاقىت كورسەتەر، – دەدى بايتەن ءالى دە ويناقىلاۋ ۇنمەن ازىلگە سايىپ. – وعان كۇنى بۇرىن بال اشپاي–اق قوي.
— كولگىرسىمە، قايتەسىڭ، – دەدى نۇربەك داۋسىن قاتايتىپ. وزىڭشە مەنى كوپ بەلسەندىنىڭ ءبىرى كورەتىن شىعارسىڭ. ەسىڭدە بولسىن، قوعامدىق ماقسات جولىندا مەن قانداي ىسكە دە بارا الامىن. مەن سولداتپىن. ءبىزدىڭ پرينسيپشىلدىگىمىزدى سەندەر قاتىگەزدىك دەپ ويلايسىڭدار... مەيلى، ويلاي بەرىڭدەر. ءبىز ءۇشىن، ەڭ كەرەگى – ويعا العان ماقساتقا جەتۋ.
بايتەن نۇربەكپەن بۇدان ءارى تالاسقىسى كەلمەدى، ويتكەنى ونى سوزبەن جەڭە الماسىن ءبىلىپ وتىر. «تەك قانا ماقساتقا جەتۋ مە؟ – دەدى ەندى ول الگى تالاستى ىشتەي جالعاستىرىپ. – قالاي جەتۋ دەگەندى قايدا قوياسىڭ؟ ماسەلەن، وسى جۇرگەن كەدەيلەر بىرنەشە جىلدان كەيىن نە ىشەم، نە جەيمىن دەگەندى ويلامايتىن بولادى. تۇرمىسى جاعىنان قازىرگى كۋلاكتاردان اسىپ تۇسپەسە، كەم بولمايدى، ءبىراق ايىرماشىلىعى سول بايلىققا قايسىنىڭ قاي جولمەن كەلۋىندە ەمەس پە...؟» ءبىراق بۇل ويىن ول سىرتقا شىعارمادى، ويتكەنى نۇربەكتىڭ دە وسىنداي ءبىر كوڭىلگە قونىمدى مىقتى دالەل تاۋىپ ايتا الاتىنىنا ونىڭ كۇمانى جوق ەدى.
XIV
كەلەسى كۇنى اقسۋات بويىندا تاڭ اتپاي ابىگەرشىلىك باستالدى. تۇنىمەن اۋىرىپ، بەت–اۋزى ءىسىنىپ كەتكەن اۋىلناي بۇكىل بەلسەندىلەردى جيناپ الىپ، جوسپار ماسەلەسىن تالقىلادى.
ەڭ الدىمەن – استىق دايىنداۋ كەزىندە جىبەرگەن كەمشىلىكتەردى تۇزەۋ، ول ءۇشىن كوميسسيا قۇرىپ، ۇيلەردى تەكسەرىپ، ۇرا ءتىنتۋ، مالدى كىسىلەرگە جەكە سالىق سالۋ قاجەت. ەكىنشى مىندەت – شيكىزات دايىنداپ، سۇيەك جوسپارىن ورىنداۋ. مۇنى بۇگىننەن قالدىرۋعا بولمايدى. اۋىلناي وسى تۇستا: «كەشە ومىرىمدە ەستىمەگەن ءسوز ەستىدىم، ەندى بىلقىلداعاندى، قويامىز، اعايىن، ءبىلدىڭ بە»، – دەگەندى قايتا–قايتا ءسوزىنىڭ اراسىنا قىستىرۋمەن بولدى.
شەشىم قابىلداندى، ءۇش اۋىلداعى بايلاردىڭ بارىنە مالىنا قاراپ، جەكە سالىق سالىندى. سۇيەك ماسەلەسى دە شەشىلدى. جاربيدايىقتا تۇراتىن توقمىرزا دەگەن كىسىنىڭ ارىق كارى تۇيەسى اۋىلدىق كەڭەستىڭ رۇقساتىمەن سويىلىپ، سۇيەكتەرى وكىمەتكە تاپسىرىلدى.
— اۋىلناي، تەگى، ىسكە مىقتى كىرىستى عوي، – دەستى اۋىل ادامدارى باستارىن شايقاپ.
— ءقايتسىن جانى قىسىلعاسىن.
— اۋداننان كەلگەن باسقا اكىمدەرگە قىڭق دەمەۋشى ەدى، وسى جولى نۇربەك قاتتى قىستى – اۋ ءوزىن.
— نۇربەك ءوزىمىزدىڭ بالا عوي، كوز قىلىپ ايتاتىن شىعار.
— كورەسىنى وسى ءوزىمىزدىڭ بالادان كورەرمىز.
* * *
ون–ون ەكىلەر شاماسىنداعى جالاڭ اياق ەكى بالا اۋىل ءۇيدى جاعالاپ حابار تاراتىپ ءجۇر. ەكەۋى دە ۇيالشاق. ءبىرىن–ءبىرى يتەرىپ، ءبىرىن–ءبىرى ءتۇرتىپ:
— ءاۋساعيتتتىڭ ءۇيى شىلدەحاناعا شاقىرىپ جاتىر، – دەگەندى ارەڭ ايتادى.
ءاۋساعيت ءبىر اۋلەتتەن جالعىز، مىرزابولاتتىڭ ىشىندەرى از اتانىڭ ءبىرى. اكەسى جالاقتىڭ قويىن باققان، ءوزى بەرتىنگە دەيىن كىسى ەسىگىندە ءجۇرىپ، سوۆەت ۇكىمەتى ورناعان سوڭ، بەلسەندى بولىپ، ودان قوسشى وداعىنا سايلانىپ ەل قاتارىنا قوسىلدى.
كەشكىلىك كولەڭكەگە كورپە توسەتىپ، سالقىنداپ وتىرىپ اڭگىمەلەسكەندى ۇناتاتىن قولى بوس شالدار ءوتىپ بارا جاتقان بالالاردى توقتاتىپ الىپ، قايتا سۇرايدى:
— ءاي، توقتاشى، نە دەپ كەتتىڭدەر؟
بالالار تۇسىنىكسىزدەۋ مىڭگىرلەپ، العاشقى ايتقاندارىن قايتالايدى.
— نە دەيدى؟ – دەپ شال تۇسىنبەي اجىرايىپ ماڭايىنا قارايدى.
— ءاۋساعيت بار ەمەس پە؟ – دەپ الدەكىم سوزگە ارالاستى.
— ءيا.
— سونىڭ ايەلى ۇل تاۋىپتى، شىلدەحاناعا شاقىرىپ كەلىپ تۇر.
— ءيبىجاردىڭ ءاۋساعيتى ما؟ ول دا ەل شاقىرىپ، شىلدەحانا جاسايتىن بولعانى ما؟
— ە، نە بوپتى، – دەيدى الدەكىم شامدانىپ. – شىلدەحانانى دا قۇداي قوزعان اۋلەتىنىڭ ماڭدايىنا جازىپ قويىپ پا؟
شال شاقشاسىن شىعارىپ جاتىپ:
— ۇكىمەتتىڭ ارقاسىندا، نەشە ءتۇرلىنىڭ ءبارى ادام ساناتىنا قوسىلدى عوي، – دەيدى الدە ءازىل، الدە شىن.
كۇن باتا جۇرت شىلدەحاناعا جينالا باستادى. ءاۋساعيتقا بالەنباي اتادان قوسىلاتىن جولامان سوڭعى كەزدە ۇيلەرىن قاتار تىگىپ، تۋىس بوپ، قاتتى ارالاسىپ جۇرگەن، بۇگىن توي يەسى ءوزى بولىپ، شالداردى ءبىر بولەك وتىرعىزىپ، جاستار جاعىن ءوز ۇيىنە جىبەرىپ، الدەكىمدەردى قايتا–قايتا جۇمساپ، جەروشاق باسىنداعى ايەلدەرگە تاپسىرما بەرىپ، ءبارىن ءوزى بيلەپ ءجۇر.
جولاماننىڭ بەس قانات بوز ءۇيىنىڭ قاق تورىندە – نۇربەك وتىر، ادەيى ۇلكەندەر جاعىنا بارماي، بويداق بولعان سوڭ، قىز–قىرقىنعا كوز سالۋ ءۇشىن وسىندا كەلگەن، بۇرىنعى اكىم قالپىنا ۇقسامايدى، كوزى كۇلىمدەپ، ەلمەن جىلى ۇشىراپ سويلەسەدى. وعان تاياۋ – اۋىلنايدىڭ حاتشىسى قاميدوللا، جاقىندا كومسومولعا وتكەن جاستار – تورعاي مەن قايىربەك، ءتوردىڭ شەت جاعىندا – بايتەن. شىمىلدىق تۇسىنا وڭكەي قىزدار جينالعان، ارالارىندا ءبىرلى–جارىم كەلىنشەكتەر بار. تومەنگى جاقتا – ءابدىعاپپار باستاعان ءبىر توپ بوزبالا. ءابدىعاپپار دومبىراسىن بەزىلدەتىپ، ءبىر ەكى ءان سالدى. قىزدار بارىنشا ادەپتى بولۋعا تىرىسىپ، سىبىرلاسا سويلەسىپ، ءتالىمسىپ، كوزدەرىنىڭ استىمەن اندا–ساندا نۇربەك جاققا قاراپ قويادى.
ورتاعا ويىن باستاۋشى قاميدوللا شىقتى. جۇرتتى كۇلدىرگىسى كەلىپ ايقۇلاقتانىپ، اركىمگە ءبىر اكىرەڭدەيدى.
— قانە، كورشى وينايمىز، – دەدى سوسىن ۇراتىن ادام ىزدەگەندەي، قول توقپاق ورامالىن بىلەمدەي ءتۇسىپ. – مىنا وتىرىس بولمايدى. قىزدار ارالاسىپ وتىرسىن. كانە، بيعايشا... بول، تەز.
— يباي، ەشقايدا بارمايمىن.
— نەگە بارمايسىڭ؟ تۇر دەدىم عوي. – قاميدوللا وجارلانىپ، ايتقانىن ورىنداي قويماعانداردىڭ ءبارىن ۇل دەمەي، قىز دەمەي، تومپىلداتىپ ساباي باستادى. (نەعۇرلىم ساباعان سايىن، ويىن قىزىق بولا تۇسەدى دەپ ويلايتىن سەكىلدى.)
— ويباي، مىنا ءماجنۇن ولتىرە مە؟..
— ايامايدى عوي ادامدى...
— قوي كەتتىك...
— ويباي... – دەگەن داۋىستار شىقتى.
ويىن باسقارۋشى قىز–قىرقىندى قوي–ەشكىدەي توپىرلاتىپ قۋعاندا، حاديشا بايتەننىڭ جانىنا كەلىپ وتىرعان.
— جوق، سەن تورگە وتىر، – دەدى وعان قاميدوللا نۇربەكتىڭ قاسىنان ورىن كورسەتىپ.
حاديشا باسىن شايقادى.
— بولمايدى، بولمايدى. كانە! – قاميدوللا قول توقپاعىن كەزەنە باستادى.
— نەگە مەن وندا بارۋىم كەرەك؟ – دەپ حاديشا وعان تاڭىرقاي قاراپ.
— كوپ سويلەمە، باراسىڭ! – دەپ كۇش جۇمساي بەرگەن قاميدوللا الدەكىمنىڭ:
— اۋ، ءالى تالاي اۋىسامىز عوي، ونىڭ نەمەنەسىنە شۇيلىكتىڭ، – دەگەن سوزىنەن كەيىن عانا رايىنان قايتتى.
نۇربەك قاسىنا كەلىپ وتىرعان، قايقى مۇرىن، جالپاق بەت قىزعا كوزىنىڭ قيىعىمەن قارادى دا، كوڭىلى تولماي، جۇقا ەرىندەرى جىمداسىپ، سازارا قالدى.
تومەنگى جاقتا الدەنەگە تالاسىپ وپىر–توپىر بولعان بوزبالالاردى ويىن باسقارۋشىنىڭ قول توقپاعى لەزدە جونگە ءتۇسىردى.
جاستار تەگىس قوسارلانىپ، كورشىلەرىن تاپقان كەزدە (قىز جەتپەي، كورشىسىز قالعان ەكى جىگىتكە ويىن باسقارۋشى «بىرەۋىڭ قىز بولاسىڭ» دەپ باستارىن قوسىپ، بىرگە وتىرعىزدى) قاميدوللا القا–قوتان وتىرعان «كورشىلەرگە» شەتىنەن باستاپ سۇراق قويۋعا كىرىستى.
— كورشىڭمەن ارازسىڭ با، تاتۋسىڭ با؟
— تاتۋمىز، – دەپ جىميدى بىتىك كوز قارا جىگىت جانىنداعى قىزعا قاراپ.
قىز تىمىرايىپ ۇندەگەن جوق.
— تاتۋلىعىڭدى نەمەن دالەلدەيسىڭ؟
— دالەلدەۋ دەگەن نەمەنە؟ – دەدى جىگىت جورتا تۇسىنبەي.
قاميدوللا ونى قول توقپاقپەن جون ارقادان سالىپ ءوتتى.
— بول تەز.
جىگىت بۇيرىققا كونىپ، تاتۋلىقتىڭ بەلگىسىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن، كورشىسىنىڭ بەتىنەن سۇيمەك بولىپ ەدى، قاسىنداعى قىزى باس بىلمەيتىن جىلقىداي شاپشىپ، قول تيگىزبەدى. قاميدوللا ونى دا قول توقپاقپەن سابىرعا كەلتىرىپ، ەكەۋىنەن نە ايرىلىسۋدى، نە ويىننىڭ شارتىن ورىنداۋدى تالاپ ەتتى. اقىرى جىگىت اساۋ قىزدى تۋ سىرتىنان قۇشاقتاپ، سۇيگەن بوپ ىرىمىن جاسادى.
— نەمەنە، مىندەتتى تۇردە بەتتەن ءسۇيۋ كەرەك پە؟ – دەدى الدەكىم ويىننىڭ شارتىنا ريزا بولماي.
— ول ءوز ەركىڭ، – دەدى قاميدوللا كەلەسى كورشىنى تەرگەپ جاتىپ.
— سۇيگىڭ كەلسە، ءسۇي، بولماسا دۇرە قابىلدا.
تورعاي كورشىسىن مەنسىنبەي، ءامىرتايدىڭ كورشىسىن سۇراپ، ول: «كورشىمدى وعان بەرگەنشە، قولىمدى توبەمە قويىپ قاڭعىپ كەتەرمىن»، – دەپ كۇمپىلدەپ، ءبىراق تارتاتىن جازاسى – ورتاعا شىعىپ، ولەڭ ايتۋ بولعان سوڭ، ومىرىندە ءاۋ دەپ كورمەگەن بايعۇس: «ءدام جازباعان شىعار، قالقام، بارا عوي»، – دەپ كورشىسىمەن امالسىز قوشتاستى.
ويىن بارعان سايىن قىزىپ، قىران–توپان كۇلكى ۇدەي ءتۇستى. بىرەۋلەر ورتاعا شىعىپ ولەڭ ايتتى، دومبىرا تارتتى، ەندى بىرەۋلەر الاقاندارى بىلەۋدەي بولىپ، دۇرە جەدى، ءوزىنىڭ شىنتاعىن تىستەپ، ءتىلىن مۇرنىنا جەتكىزبەك بولعاندار دا بار. ويىندى كورۋگە جەروشاق باسىندا جۇرگەن كەلىنشەكتەر دە كەلدى.
قاميدوللا نۇربەككە جاقىنداپ:
— كورشىڭمەن ارازسىڭ با، تاتۋسىڭ با؟ – دەدى جۇمساق ۇنمەن.
— ۋداي ارازبىن، – دەدى نۇربەك كوزىنىڭ قيىعىمەن قاسىنداعى قىزعا قاراپ.
— كىمنىڭ كورشىسىن قالايسىڭ؟
— بايتەننىڭ كورشىسىن.
قاميدوللا بايتەنگە بۇرىلدى:
— كورشىڭدى بەرەسىڭ بە؟
— بەرمەيمىن.
— بەرمەيمىن دەيدى، – دەدى قاميدوللا ەندى نۇربەككە قاراپ.
— بەرمەسە، جيىرما دۇرە.
بايتەن قولىن توسا بەردى. قاميدوللا تۇرپىدەي قاتتى بوپ شيراتىلعان ورامال توقپاقتى قۇلاشتاي سىلتەدى.
— ءبىر... ەكى... ءۇش...
— اۋ، شامالاساڭشى، – دەدى شەت جاقتا وتىرعان قاراتاي، – ءجۇن ساباپ جاتقان جوقسىڭ عوي.
— التى... سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس. جەتى...
— مىناۋىڭ قايتەدى – ەي؟..
— «سوقىردىڭ قولىنا، ساڭىراۋدىڭ استىنا تۇسپە دەپ»...
— ال مىنانىڭ استىنا تۇسسەڭ دە، ۇستىنە شىقساڭ دا، وڭباسسىڭ، – دەدى ءابدىعاپپار قاميدوللانى يەگىمەن كورسەتىپ.
جۇرت دۋ كۇلدى.
— ون سەگىز... ون توعىز... جيىرما.
بايتەن نارتتاي قىپ–قىزىل بولعان الاقانىن سيپاپ، وسىنىڭ ءبارى سەن ءۇشىن دەگەندەي، جىميىپ حاديشاعا قارادى، ءبىراق ءوزىنىڭ ارەڭ شىداعانىن سەزدىرگەن جوق.
كەلەسى اينالىمدا نۇربەك حاديشانى تاعى سۇرادى.
— بەرمەيمىن، – دەپ بەزەردى بايتەن.
— وتىز دۇرە.
جاستار شۋلاپ، كەۋ–كەۋلەپ، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ەرەگىستىڭ نەمەن بىتەرىن كۇتۋدە.
بايتەن تاعى دا قولىن سوزدى.
— بالكىم، ولەڭ ايتىپ بەرەرمىن.
— كەرەگى جوق، – دەپ كەسىپ تاستادى نۇربەك.
قاميدوللا قول توقپاعىن ورشەلەنە سىلتەيدى. بايتەن ونىڭ ادەيى جاندى جەرى – بىلەگىنە تيگىزە ۇرىپ جاتقانىن بىلسە دە، ۇندەمەدى. دۇرە بىتكەن كەزدە قولىنىڭ دومبىعىپ ءىسىپ كەتكەنىن كوردى.
نۇربەك حاديشانى ءۇشىنشى رەت سۇراعاندا، بۇل ويىننىڭ استارىندا شىن ەرەگىس جاتقانىن جۇرتتىڭ ءبارى اڭعاردى.
— مەن بايتەننىڭ كورشىسىن قالايمىن، – دەدى نۇربەك ءوتىنىشىن قايتالاپ. – بەرمەسە نەگە بەرمەيتىن سەبەبىن ايتسىن، سوسىن ءتيىستى جازاسىن السىن.
ويىن باسقارۋشى قول توقپاعىن بۇلعاقتاتىپ:
— كورشىڭدى نەگە بەرمەيسىڭ؟ – دەدى بايتەنگە.
— تاتۋمىز، سوسىن بەرمەيمىن.
— ەندەشە، قىرىق دۇرە.
— اۋ، سەندەردىڭ مىنالارىڭ نە؟ – دەدى قاراتاي نۇربەككە قاراپ.
— مىناۋ ويىن ەمەس قوي...
— سەن اقىرىن ۇرساڭشى، – دەپ قىزداردىڭ ءبىرى قاميدوللانىڭ ەتەگىنەن تارتتى.
— سەنىڭ شارۋاڭ ەمەس. – قايقايا كەرىلىپ، قولىنداعى ورامال توقپاقتى ەندى سىلتەي بەرگەن قاميدوللا الدىنان حاديشانىڭ سۇيرىك ساۋساقتى كىشكەنتاي الاقانىن كورىپ، قالت توقتادى.
— ۇرا بەر، ۇرا بەر، – دەدى حاديشا ەكىنشى قولىمەن بايتەننىڭ قولىن ۇستاپ تۇرىپ. – بۇل جولعى كەزەك مەنىكى... سوق دەدىم عوي.
ويىن باسقارۋشى ابىرجىپ، نۇربەك پەن بايتەنگە كەزەك–كەزەك قارادى دا، ارتىنان ءوز مىندەتى ەسىنە تۇسكەندەي، قايتا كۇجىرەيىپ:
— ماعان ءبارىبىر، قايسىڭ بولساڭ دا، – دەپ قىزدىڭ نازىك الاقانىن اياۋسىز سوققىنىڭ استىنا الدى.
بايتەن مەن حاديشا الاقاندارىن بىرىنەن–ءبىرى اسىرا، كەزەك–كەزەك توسىپ، قىرىق دۇرەنىڭ ءبارىن دە وتەپ شىقتى.
شەت جاقتا وتىرعان كەلىنشەكتەر:
— ونىسى نەسى، جۇرتتان ۇيالماي ما؟ – دەپ حاديشانىڭ الگى قىلىعىن ەرسى كوردى.
ەسىكتەن تاقياسىن ۇستاپ ەڭكەيە كىرگەن جولامان ۇيگە قانشا تاباق تارتۋ كەرەك ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن، مال تۇگەندەگەندەي قولىن شوشايتىپ، كۇبىرلەپ وتىرعان ادامداردى ساناي باستادى.
كەنەت نۇربەكتىڭ كەرەگەگە باسىن تىرەپ وتىرعانىن كوردى دە:
— ءاي، مىناۋ قايسى؟ – دەدى ەسىك جاقتا وتىرعان بىرەۋدى تانىماي. – بەرگىنى ايتام... وتاربايمىسىڭ؟ تۇر. نۇربەكتىڭ ارتىڭا تاعى ءبىر جاستىق تاستاشى. بول. وسى كۇنگى جاستار كىسىگە قىزمەت قىلۋدى بىلمەيدى. ءاي، ناعاشىڭ مۇسي عوي، قايدا بارايىن دەپ ەڭ.
دۋ كۇلگەن جاستارعا ناساتتانا قاراعان جولاماننىڭ جۇزىنەن ءوزىن وسى تويدىڭ زاڭدى يەسىمىن دەپ بىلەتىنى، جانە سوعان ابدەن ريزا ەكەندىگى سەزىلىپ تۇردى.
جولامان كەتكەن سوڭ، كىدىرىپ قالعان ويىن قايتا جالعاستى. ويىن باسقارۋشى نۇربەكتىڭ الدىنا ءتورتىنشى رەت كەلىپ:
— كورشىڭمەن... – دەي بەردى تۇسىنىكسىز مىڭگىرلەپ. ونىڭ تىلەگىن ورىنداي بەرە الماعانىنا ءوزىن كىنالى سانايتىن سەكىلدى.
— ايتقانىم، ايتقان – مەن بايتەننىڭ كورشىسىن قالايمىن... تاعى بەرمەيمىن دەسە... – نۇربەكتىڭ كوزى حاديشاعا ءتۇستى، كورشىسى بايتەننىڭ بەتىنەن ءسۇيسىن.
قاميدوللا حاديشاعا بۇرىلدى:
— كانە، كورشىڭنىڭ بەتىنەن ءسۇي، بولماسا، اندا باراسىڭ، – دەدى قول توقپاعىمەن نۇربەك جاقتى كورسەتىپ.
حاديشا ءبىر شاما نە ىستەرىن بىلمەي، ىرگەگە تىعىلىپ، ۇندەمەي وتىردى دا، كەنەت الدەنەگە ەرەگىسكەن ادامشا ىلگەرى جۇلقىنىپ، بايتەننىڭ بەتىنەن ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ الىپ، ىرگەگە قايتا تىعىلدى. كۇتپەگەن جايتتان جۇرتتىڭ ءبارى، – بايتەن دە، ءتىپتى نۇربەك تە ساسىپ قالدى.
قىزدار ۇيالىپ بەتىن باستى.
— وي، كوكجال! – دەدى سۇيسىنگەن بىرەۋ ەسىك جاقتان.
— بۇل ەكەۋىن قۇداي ايىرماسا، ادام ايىرمايتىن بولدى، – دەپ قالجىڭباس ءابدىعاپپار ونسىز دا قىپ–قىزىل بولىپ ىرگەگە تىعىلا تۇسكەن حاديشانى ودان سايىن ۇيالتتى.
نۇربەك كۇرەڭىتىپ تومەن قارادى.
دامنەن كەيىن «حان قالاي»، «ورامال جۇگىرتپەك»، «ساقينا سالماق» سەكىلدى قىز–جىگىتتى جاراستىرۋعا ارنالعان ويىن–ساۋىق باستالدى. ويىن قىزىعىنا ەلىككەن جاستار ىردۋ–دىردۋمەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ارەڭ تارادى.
جۇلدىزدار سامساعان ايلى ءتۇن، بوي سەرگىتكەن سالقىن اۋا، قىزداردىڭ سىڭعىرلاعان اسەم كۇلكىسى اركىمنىڭ كوڭىلىنە بۇگىنگى دۋمان بىتپەسە ەكەن دەگەن ءبىر تىلەك اكەلگەندەي. جاستار ەكەۋ–ەكەۋدەن بولىنە باستادى.
وڭاشا قالعان بايتەن مەن حاديشا اۋىل ىشىمەن ءجۇرۋدى ىڭعايسىز كورىپ، وزەن جاققا قيىستاي بەرگەندە جەردەي شىققانداي بولىپ، الدارىنان ءبىر ادام شىعا كەلدى. نۇربەك: جالعىز ەمەس سەكىلدى، الىستاۋ جەردە تاعى بىرەۋلەر قاراڭدايدى.
— قارىنداس، ءبىر مينۋتقا كىدىرىڭىزشى، – دەدى نۇربەك حاديشاعا قولىن سوزىپ.
بايتەن ەشتەڭە ايتۋدىڭ رەتىن تاپپاي، قىزدىڭ ءوزى ءبىلسىن دەگەن ويمەن ىلگەرى وزىپ كەتتى.
— ءبىر اۋىز ءسوزىم بار، – دەدى نۇربەك جۇمساق ۇنمەن. ءسال عانا توقتاي تۇرىڭىزشى.
بايتەن ارتىنا قاراي ىڭعايسىزدانىپ، قىزدىڭ داۋسى ەستىلمەگەن سوڭ، اپىر–اي، قالىپ قويعانى ما، دەگەن قورقىنىشپەن جارقاباققا تۇسە بەرگەن.. وسى كەزدە اياق دىبىسى ەستىلدى دە، ىلە ارتىنان قۋىپ جەتكەن حاديشا مۇنىڭ قولىنان ۇستاپ، ويعا قاراي دەدەكتەي جۇگىرىپ، سۋ جيەگىنە كەلگەندە ءبىر–اق توقتادى.
— نەگە تاستاپ باراسىڭ؟ – دەدى قىز بايتەنگە جىلامسىراي قاراپ.
— كىم؟ مەن بە؟ – بايتەن تاڭىرقاعان تۇرمەن قاسىن كەرىپ، يىعىن قۋشيتتى. ول ساعان توقتا دەدى. نە ىستەۋ كەرەگىن سەن ءوزىڭ شەشسىن دەپ ويلادىم. – جىگىت قىزدىڭ جىلاپ تۇرعانىن سەزىپ، ەلجىرەپ، قۇشاقتاي الدى. – مەن قايدان بىلەيىن، سەنىڭ كىمدى قالايتىنىڭدى؟ ول دا جاس جىگىت، ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن اكىم، اتاعى بار... سەنى الدە قايتەدى دەپ ويلادىم. ارتىمنان قۋىپ جەتكەنىڭدە قاتتى قۋاندىم... راقمەت...
— جەكسۇرىن، – دەدى حاديشا ەركەلەگەن ءسابي ۇنمەن.
بايتەن حاديشانىڭ بەتىنە بەتىن تيگىزدى. مۇرنىنا بالانىڭ يىسىندەي كىسى ەلتىتكەن جانعا جايلى قوڭىر – جۇپار قىزدىڭ ءيىسى كەلدى. بويى بالقىعان جىگىت قىزدىڭ ەرىنىنە سۇلىكشە قادالدى. قىز بۇلقىنىپ ارەڭ بوساندى. ەكەۋى دە ءبىر اۋىق ەسەڭگىرەپ، ەستەرىن جيعان تۇستا:
— ۇياتسىز، – دەدى قىز جىگىتتىڭ قولىنان ۇستاپ تۇرىپ.
— نەگە؟
— ىڭعاي اۋىزدان سۇيەسىڭ...
— ويباي–اۋ، جۇرتتىڭ ءبارى سۇيەتپەي مە؟
— نەمەنە سەن سولارمەن ءسۇيىسىپ كورىپ پە ەڭ؟
بايتەن شىن ساستى.
— كەتشى، – دەدى اقىرى باسقا ءسوز تابا الماي.
قىز جىگىتتىڭ ومىراۋىنا بەتىن باسىپ تۇنشىعا كۇلدى.
— ءجۇر، كەتەيىك، – دەدى ءبىر كەزدە بايتەن توڭىرەكتە الدەبىر قاراڭداعان بەينەلەردى كورىپ. – بىرەۋلەر اڭدىپ جۇرگەن سەكىلدى.
حاديشا قورقىپ كەتتى.
— ەندى قايتتىك؟ – دەدى دىرىلدەپ بايتەننىڭ قولىنان ايرىلماي.
قىزدى جەتەلەپ، شىلىكتىڭ اراسىمەن شايتانكوڭگە قاراي تىكە تارتقان بايتەن تاعى دا الدان قاراڭداعان بەينەلەردى كورىپ، توقتاي قالدى. الدەكىمدەردىڭ وزدەرىن تورىپ جۇرگەنىنە ونىڭ كۇمانى قالمادى.
— ءجۇر، كەيىن كەتتىك.
بايتەن مەن حاديشا جيەكتەگى بورىق قوعالاردىڭ تاساسىمەن سۋاتتىڭ تۇسىنان قىرعا شىقتى دا، جۇگىرگەن كۇيلەرىندە وقشاۋ تۇرعان قىزىل وتاۋدىڭ قاسىنا كەلدى. بايتەن قالتاسىنان كىلت الىپ، ەسىك اشتى.
— تەز، تەز كىرسەڭشى، – دەپ حاديشانى يتەرە – ميتەرە، ىشكە كىردى دە، قولىن ەسىكتىڭ كوزىنەن وتكىزىپ، قۇلىپتى سىرتتان قايتا جاپتى.
— ەندى ءبىزدى ەشكىم دە تابا المايدى، – دەدى قاراڭعى ءۇيدىڭ ىشىندە قالتىراي ەنتىككەن قىزدى باۋىرىنا قىسىپ.
وڭاشا قاراڭعى ءۇيدىڭ اسەرى مە، الدە قاۋىپتەن قۇتىلعانىنا قۋاندى ما – حاديشا جىگىتتىڭ ايمالاعانىنا تەز ەرىدى. ونە بويى دىرىلدەپ، تالىقسىپ، اياعىن باسۋعا شاماسى كەلمەدى. ىرگەگە جايىلعان كورپەنىڭ ۇستىنە قيسايعان كەزدە قىزدان مۇلدە سابىر كەتتى. بويداعى ەرىكتى جوعالتىپ، تاۋەكەل مەن قۇشتارلىقتان باسقا سەرىگى قالماعان حاديشا كەۋدەسىن باسقان جىگىت سالماعىنان ەسى كەتىپ، ەكى يىنىنەن القىنا دەم الدى. ءىستىڭ ناسىرعا شابۋعا جاقىن قالعانىن سەزگەن جىگىت ەسىن ءبىرىنشى جينادى.
— حاديشا، – دەدى ول القىنا سىبىرلاپ، – ءسال سابىر ەتشى، ەسىڭدى جيشى.
سىرتتان الدەكىمدەردىڭ كۇبىرلەي سويلەسكەن داۋىستارى ەستىلدى. حاديشا سەلك ەتە قالدى – قۇشتارلىق ءدىرىلى، قورقىنىش دىرىلىنە اۋىستى.
— وسى تۇسقا كەلگەندەي بولىپ ەدى، – دەيدى كۇشەنگەن قوڭىر داۋىس.
— مەن دە بايقادىم.
— ىشكە كىرگەن جوق پا؟
قورىققاننان ءۇن شىعارىپ قويماسىن دەپ، بايتەن قىزدى باۋىرىنا قىسىپ، شاشىنان سيپاپ، سابىرعا شاقىردى.
ءبىر ادام قىزىل وتاۋدىڭ ەسىگىنە كەلىپ، قۇلىپتى كورىپ، ءبىر–ەكى رەت سالدىرلاتىپ، جۇلقىپ كوردى.
— جوق، – دەدى سوسىن كۇڭك ەتىپ، – مۇندا جوق. – ەندەشە، وزەن جاعىندا قالدى. جۇرىڭدەر، سول جاقتان ىزدەيمىز.
بەيمالىم قۋعىنشىلاردىڭ دىبىسى وشكەن كەزدە: – كەتتىك، – دەدى بايتەن حاديشانى قولىنان دەمەپ.
XV
تاڭەرتەڭ بايتەندى اپاسى وياتتى.
— قالقام، تۇرا عوي، اۋىلناي شاقىرتىپ جاتقان كورىنەدى.
بايتەن بەتى قولىن جۋىپ، جىلدام كيىنىپ، كەڭسەگە كەلدى. كەڭسە ىشىندە سمايىل، ءاۋساعيت، ساعيدوللا قاعاز جازىپ وتىرعان اۋىلنايعا اندا–ساندا ءبىر قاراپ قويىپ ءۇنسىز وتىر.
— وسى نۇربەك ءجۇرىپ كەتتى مە؟ – دەدى ءبىر كەزدە ءاۋساعيت سۇراۋلى جۇزبەن جان–جاعىنا قاراپ.
— قاشان! – دەدى سمايىل كوزىن جۇمىپ. – باياعىدا اتتانىپ كەتكەن.
— دۇرىس قوي ونىسى، – دەدى ءاۋساعيت نۇربەكتىڭ «باياعىدا» اتتانىپ كەتكەنىن ورىندى كورىپ. – كۇن ىسىماي، جولدى ءوندىرىپ الىپ، قوجايدىكىنە تۇستەنىپ السا، كەشتەتىپ قالاعا جەتىپ بارماي ما...
— راس، راس، – دەپ ساعيدوللا دا باسىن يزەدى.
اۋىلناي جازىپ وتىرعان قاعازىنان باسىن كوتەرىپ، بايتەنمەن امانداستى دا:
— سەندەردى كوميسسيانىڭ مۇشەسى ەتىپ الىپ وتىرمىن، – دەدى وتىرعاندارعا بارلاي قاراپ. – كەشەگى جينالىستىڭ شەشىمى بويىنشا. اۋداننان كوميسسيا كەلەدى دەپ، قول قۋسىرىپ وتىرۋىمىز ۇيات. جوعارىداعىلار تاپسىرمانى بىزگە بەرىپ وتىر. ەندەشە، ءوزىمىز ورىندايىق. ال اۋداننان كەلگەن كوميسسيا نە ىستەيتىنىن ءوزى ءبىلسىن، سولاي ەمەس پە؟
— وتە دۇرىس، – دەپ قۇلشىندى سمايىل.
— دۇرىس بولسا، ءبىز وسى قازىردەن باستاپ ىسكە كىرىسەمىز. كەشەگى ءتىزىم سول كۇيىنشە، باسقا حابار بولعان جوق. كەتتىك.
اۋىلناي باستاعان كوميسسيا ىسكە كىرىسىپ تە كەتتى، ءتىزىم بويىنشا قىستاۋداعى شوشالانى ءتىنتتى، كۇدىكتى جەرلەردى سۇيمەنمەن قازىپ، ۇرا ىزدەدى؛ تابىلعان استىق جاڭا سويىلعان مالدىڭ ەتى؛ سارى مايلاردى قويماعا جونەلتتى. جەتكىزۋشىلەردىڭ ءسوزى راس بولىپ شىقتى: ءداۋىتباي، ساۋىتباي، تۇرشاباي، ومارلاردىڭ ۇرالارى تەگىس اشىلدى. كوميسسيانىڭ جۇرگەن جەرى ايقاي–شۋ ۇرىس–كەرىس، ەكى جەردە توبەلەس شىعىپ، وعان اكت جاسالىپ، اۋداننان ميليسيا شاقىرىلاتىن بولدى.
اۋىلدىڭ بوس جۇرگەن ادامدارى مەن بالا–شاعانىڭ قورشاۋىندا ۇلكە توپ بولىپ ۇيدەن ۇيگە جىلجىعان تەكسەرۋشىلەر كوبەندىكىنە بەتتەگەندە جۇرت اڭ–تاڭ بولىپ، ءوزارا كۇڭكىلدەسە باستادى.
— Ay، بۇل بەلگىلى تاقىر كەدەي عوي...
— ارتەلدىڭ مۇشەسى ەمەس پە؟
— بار بالە سوندا بولىپ تۇر عوي.
— ول نە بالە؟
— وسىدان ءبىر اي بۇرىن بۇزاۋى جوعالعان، سويتسە ونىسى بەكەر ەكەن، ءوزى جاسىرىپ، سويىپ الىپتى عوي.
— بايعۇس، بالا–شاعاسىنىڭ قارنى اشقان سوڭ، ءقايتسىن.
— جۇرتتىڭ ءبارى ارتەلدىڭ مالىن سويىپ الا بەرسە، نە بولادى؟
— راس–اۋ، وزىنىكى دەگەن اتى بولماسا، شىنىندا دا، ارتەلدىكى عوي.
بۇل كەزدە كوبەننىڭ ءۇيى دە ءبىر قاتەردىڭ تاياپ قالعانىن سەزىپ، وزدەرىنشە ارەكەت جاساپ جاتتى. كوبەننىڭ اۋزى سالپيعان قىزىل بەت ايەلى ءساتىش قولىنداعى سوڭعى شۇجىعىن قايدا تىعارىن بىلمەي، ىشقىرىنان دامبالىنىڭ ىشىنە ءتۇسىرىپ جىبەرگەندە، كوميسسيا ادامدارى دا ۇيگە كىرىپ ۇلگەرگەن ەدى. سمايىل «وي، اكەڭ»... دەپ، «ءبىراق ول بۇل ءسوزدى بىرەۋدى بوقتاۋ ءۇشىن ەمەس، ءوزىن–ءوزى جىگەرلەندىرۋ ءۇشىن ايتۋشى ەدى) ايەلدىڭ قاسىنا جۇگىرىپ كەلدى دە، كويلەگىن جوعارى ءتۇرىپ جىبەرىپ، ايەلدىڭ جان داۋسى شىعا، شىڭعىرعانىنا قاراماستان ىشقىر باۋىن تارتىپ قالدى؛ باۋى ۇزىلگەن ءىش كيىم تومەن سىرعىپ الدىمەن ايەلدىڭ تىر جالاڭاش بۇتى، ودان كەيىن ەكى بۇكتەلىپ ۇشىن قوسقان دوڭگەلەك جۋان شۇجىق كورىندى. شۇجىق توپ ەتىپ جەرگە تۇسكەندە، قالشيىپ قاتىپ قالعان ايەل ەسىن جيىپ، ويبايلاپ داۋىس قىلعان كۇيى جانتالاسا كويلەگىن ءتۇسىرىپ، سىرتقا جۇگىردى. ىڭعايسىز جەردەن شىققان تاعامدى جەردەن كوتەرۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى بارماعانداي، جۇرت سوستيىپ – سوستيىپ تۇرىپ قالدى. ءوزى تاپقان زاتتى ءوزى كوتەرۋ مىندەتتى سەكىلدى بولىپ، سمايىل شۇجىقتى قامشىنىڭ سابىمەن ءىلىپ الىپ، الدەكىمدەرگە ۇسىنىپ ەدى، ەشكىم قوزعالماعان سوڭ: «ءقازىر الامىز عوي»، – دەپ، الاشانىڭ ۇستىنە تاستاي سالدى.
ءۇيدىڭ ءىشى استان–كەستەن بولدى. بۇزاۋدىڭ ەتى كىلەم مەن كەرەگەنىڭ اراسىنان تابىلدى.
— سورلى، تىققان سوڭ، دۇرىستاپ تىقپاي ما؟ – دەدى ەسىك جاقتا تۇرعان الدەكىم كەيي كۇبىرلەپ.
ەتتى قويماعا اكەتەردە قاپشىقتىڭ اۋزىن بۋىپ جاتقان ساعيدوللاعا:
— ماناعى شۇجىق ىشىندە كەتتى مە؟ – دەپ سىبىرلادى سمايىل.
— ءيا، ىشىندە.
— تش–ش، ايعايلاما. نەگە بولەك سالمادىڭ؟ – سمايىل انانىڭ تاعى اڭگىرلەي جونەلەتىن سىڭايىن سەزىپ: – بولدى، بولدى، جارايدى، اپارا بەر، دەدى داۋىستاپ.
— وي، اللاي، شۇجىقتى دامبالىنىڭ ىشىنە... – دەپ بىرەۋ سەلكىلدەي كۇلدى.
— شىراعىم، كۇلمە، – دەدى شالداۋ كىسى. – جەتىسكەننەن ىستەپ وتىر دەيسىڭ بە..؟
تەكسەرۋشىلەر دۇرلىگىپ اسقاردىڭ قىستاۋىنا كەلدى. بيكەن سەنەكتىڭ ىشىندە قىسقا جيناپ جۇرگەن تەزەكتەرىن قالاستىرىپ جاتقان. توپىرلاعان جۇرتتى كورىپ، قورىققاننان سىلەيىپ، ءۇنى شىقپاي تۇرىپ قالدى.
— ەسەنسىز بە؟ – دەدى اۋىلناي ۇرىسقان ادامداي جەكي سويلەپ.
توبەسىنە ءار تۇستان تىرەۋلەر قاداعان قورجىن ۇيگە تەك كوميسسيا مۇشەلەرى عانا كىردى. اۋىلناي ءتور ءۇيدىڭ تەرەزە جاق بۇرىشىندا بۇل مەنىڭ ويلاپ تاپقان شارۋام ەمەس، – دەدى جاقاي العاشقى قاتقىل ءۇنىن وزگەرتپەستەن. – ۇكىمەتتىڭ تاپسىرماسى وسىلاي. ەرتەڭ اۋداننان كوميسسيا كەلىپ تەكسەرسە، جازاسى اۋىرىراق بولادى، ءبىلدىڭىز بە؟ ءبىز تەككە كەلىپ وتىرعان جوقپىز، – كورسەتۋمەن كەلىپ وتىرمىز. – سودان كەيىن اياق استىنان اشۋلانىپ ساعيدوللا ايقاي سالدى. – قاز اناۋ ەكى بۇرىشتى.
اۋىلنايدىڭ نەگە اشۋلانعانىنا تۇسىنبەگەن ساعيدوللا اپالاقتاپ قولىنداعى ىستىك تەمىردى جەرگە سۇققىلاپ، توپىراعىن قوپارا باستادى. ءبىراق ەكى بۇرىشتىڭ ەكەۋىنەن دە ەشتەڭە تابىلمادى.
— ەندى انا بۇرىشتى، – دەدى جاقاي. ساعيدوللانىڭ دەگبىرىن قاشىرىپ.
بايتەن پەشكە سۇيەنگەن كۇيى ەكى كوزىن اۋىلنايدان ايىرمايدى. ۇرانىڭ ءدال جاقاي وتىرعان كەبەجەنىڭ استىندا ەكەنى ايدان انىق – قوپسىعان توپىراقتىڭ ءوزى ايتىپ تۇر. ءبىراق سونىڭ ءبارىن اۋىلنايدىڭ ءوپ–وتىرىك سەزبەگەن بولىپ وتىرۋى تۇسىنىكسىز جۇمباق. ساعيدوللا دا بۇل جايتكە تۇسىنبەي، جەردىڭ توپىراعىن قوپارىپ جاتىپ، كەبەجەنىڭ استىنداعى بوس توپىراققا قايتا–قايتا قاراپ قويادى.
— اۋىز ءۇيدى تەكسەرىڭدەر، – دەپ باستىرمالاتتى اۋىلناي. – وندا بولماسا، قورانىڭ ءىشىن تىنتىڭدەر.
جۇرت توپىرلاپ اۋىز ۇيگە ءوتتى، ودان ءبىرشاما ۋ–شۋ بولىپ، دالاعا شىقتى. اۋىلناي كەبەجەنىڭ ۇستىندە ءالى وتىر. بيكەن دە، بايتەن دە قاققان قازىقتاي ورىندارىنان قوزعالمايدى. كەنەت جاقاي ۇيقىدان ويانعان ادامشا سىلكىنىپ، ءىس ءبىتتى دەگەندەي الاقانىمەن تىزەسىن سارت ەتكىزدى دە، ءلام–ميم دەمەستەن شىعا جونەلدى.
تۇستەن كەيىن تەكسەرۋ تاعى ءجۇردى. بوس تۇرعان قويما استىق پەن تاماققا تولىپ كەتتى.
— سورلى باسىم، اۋەلدەن وسىلاي ىستەسەمشى، – دەپ وكىندى اۋىلناي. – سوندا جوسپاردىڭ ءبارىن باياعىدا ورىندايدى ەكەم.
تەكسەرۋ بويىنشا وتكىزىلگەن كەشكى جينالىستا كوميسسيا ءوز مىندەتىن تولىق اتقارىپ شىقتى دەگەن شەشىم قابىلداندى. كۇنى بويعى تىنتىستە تەك ولمەستىڭ عانا ۇراسى تابىلمادى. كورسەتىلگەن ەكى جەردىڭ ەكەۋى دە جاڭىلىس بولىپ شىقتى.
— ولمەس مۇنداي جەردەن ۇرا قازسا ولمەس بولا ما؟ – دەپ جاقاي كۇلدى دە قويدى جانە وسىنىڭ ءبارى ادامنىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، بۇل ۇيدە ايتىلعان اڭگىمە، ءازىل–قالجىڭ ايرىقشا ءماندى دە، ماعىنالى بولىپ شىعاتىنداي اسەر ەتەدى.
جاقاي دومبىراسىن تىڭقىلداتقان كۇيى بايتەنگە قاراپ، داۋسىن كوتەرە:
— قاتىن – ەي، شايدى تەزدەت، – دەدى.
سىرتتان:
— ءقازىر، ءقازىر، – دەگەن ايەلدىڭ كوڭىلدى داۋسى ەستىلدى.
— شايعا تىم كەش بوپ كەتتى عوي، – دەدى بايتەن ىڭعايسىزدانىپ. – مەن تەك الدىڭگۇنگى پوچتا ءسىزدىڭ ۇيدە قالدى دەگەن سوڭ، الا كەتەيىن دەپ... كۇندىز قول تيمەيدى.
— ە، الاسىڭ عوي، – دەدى جاقاي وعان ونشا ءمان بەرمەي. – ۇيگە كۇندە كەپ جۇرگەن ادام ەمەسسىڭ، شاي ءىشىپ كەت. دايىن تۇر. وسى ۇيدە ازعانتاي ءدام دە بار شىعار.
ەسىكتەن ساماۋرىن كوتەرىپ زليحا كىردى، كەرنەيدەن شىققان ءتۇتىن كوزىنە كىرىپ، باسىن قيسايتا، بەتىن تىجىرايتىپ، سونىسى وزىنە قىزىق بوپ كورىنگەندەي، كۇلىپ كەلەدى.
داستارقان جايىلىپ، قيىقشا نان مەن قورىتقان قانت تاستالدى.
جاقاي شايدى جاستىققا شىنتاقتاپ جاتىپ ءىشتى.
كەنەت زليحا قولىنداعى كەسەسىمەن سەلكىلدەي كۇلىپ:
— بۇگىنگى شۇجىقتى نە ىستەدىڭدەر؟– دەدى كۇيەۋىنە.
— قاي شۇجىق؟
— الگى ءساتىشتىڭ ءبىر جەرىنەن شىققان...
— ە – ە، – دەپ جاقاي دا كۇلىپ جىبەردى. – قويماعا جونەلتكەن شىعار. ەرتەڭ وزىنە قايتىپ بەرەرمىز.... ءۇستىپ قورقىتپاساڭ تاعى بولمايدى، – دەدى ءوزىنىڭ اۋىلناي ەكەنى ەسىنە تۇسكەندەي، رەسمي بايسالدى ۇنگە كوشىپ. – بىرەۋى باستاسا، ەرتەڭ ءبىر–ءبىر ەشكىدەن ءبارى سويىپ العالى وتىر. سوندا نە بولماق؟ ارتەل قۇلايدى دەگەن ءسوز عوي.
— ايتسە دە كوبەننىڭ ايەلىنە وبالداۋ بولدى، – دەدى بايتەن كۇندىزگى وقيعانى كوز الدىنا ەلەستەتكەندە وزىنەن–ءوزى قىزارىپ.
— وبال بولسا، ءوزىنىڭ تۋىسى عوي. ەنەسى تەپكەن قۇلىننىڭ ەتى اۋىرمايدى دەپ... ەرتەڭ–اق ۇمىتىپ كەتەدى. ال ونى سەنى مەن مەن جاساساق، ارازدىق تۇقىمىمىزعا كەتەر ەدى. سوندىقتان كوميسسيا ادەيى سپيسوكتەگى ادامداردىڭ تۋىسقاندارىنان جاسادىم..، ەندى ءتۇسىندىڭ بە، سەنى نەگە ەنگىزگەنىمدى؟
بايتەن باسىن يزەدى.
جاقاي ءوزىنىڭ تاپقىرلىعىنا ريزا بولىپ، ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردى دە، ىلە وزىنەن دە تاپقىر بىرەۋدىڭ بار ەكەنىن مويىنداعانداي جاۋاپ بەرە قويماعان سوڭ:
— تىزىمگە ىلىككەندەردىڭ ىشىندە ول دا بولاتىن، – دەدى بايتەن سوزگە ارالاسىپ. – ءبىراق ۇراسىن ىزدەپ تابا المادىق.
— ولمەس ولمەي، قولعا تۇسپەس، – دەدى جاقاي كۇشەنە سويلەپ. – مەن دە ءبىراز سوڭىنا ءتۇسىپ ەدىم، بولمادى.
— سوندا نە ىستەيدى؟
— نە ىستەسىن، قۇتىلىپ كەتە بەرەدى.
— قالاي؟
— قالاي؟ – دەدى جاقاي ءجونسىز سۇراقتى تاڭىرقاي قايتالاپ. – كادىمگىدەي. ماسەلەن، كوكتەمدە ءار جەردە شاشىراپ جۇرگەن مالشىلارعا قوسقان، اركىمگە ساۋىنعا بەرگەن، كورشى اۋىلعا اسىرىپ جىبەرگەن مالدارىن تەگىس جيناتىپ، اكتىلەپ، ەندى قۇرىعان شىعار دەپ ەك. سويتسەك، الگى مالدىڭ ءبارىن مىلقاۋ اعاسى يمانعاليعا جازدىرىپ ءجۇر ەكەن. ال ونىڭ اعاسى دەگەن اتى بولماسا، ەسىگىندە جۇرگەن مالايى ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. ءبىراق ءقايتىپ دالەلدەيسىڭ. بەيشارا مىلقاۋ، «مال سەنىكى مە دەسەڭ» باسىن يزەي بەرەدى. ءسويتىپ، ولمەستىڭ ورنىنا اعاسى بوداۋدا كەتتى.
اڭىرىپ قالعان بايتەن زليحانىڭ:
— قاينىم – اۋ، شايىڭدى ءىش، – دەگەن داۋسىنان شوشىپ ويانعانداي، اپىل–قۇپىل سۋىپ قالعان شايىن ءىشىپ، كەسەسىن پودنوسقا قويدى دا:
— اپىر–اۋ، سوندا قالعان جۇرت نە ءبىتىرىپ وتىر؟ – دەدى ءالى دە تۇككە تۇسىنبەي.
— جۇرت. جۇرت. – جاقاي الدەبىرەۋدى كەكەتكەندەي مىرس ەتتى. – جۇرت دەگەن نە؟ سەن تيمەسەڭ، مەن تيمە، بادىراق كوز. اركىمنىڭ ءبىر بىلىعى بار. سوندىقتان «بالەدەن ماشايىق قاشىپتى، تاپسا ۇكىمەت ءوزى تابار، تاپپاسا مەنىڭ شارۋام قانشا» دەيدى. ال جانى تازا بىرەۋ بولسا، ەشتەڭە بۇلدىرمەي–اق ارىزدىڭ استىندا قالار ەدى.
بايتەن اۋىلنايدىڭ شەشىلىپ سويلەگەنىن ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىر. وڭىنەن دە، داۋسىنان دا كەل سىرلاسايىق، ىشىمىزدەگىنىڭ ءبارىن اقتارايىق، سوعان مەن دايىنمىن دەگەن ىقىلاس بايقالادى.
شايدى جيناپ، زليحا سىرتقا شىقتى. جاقاي وسى ءساتتى كۇتىپ وتىرعانداي، باسىن كوتەرىپ تۇزەلىپ وتىردى دا:
— سەنىڭ قويا الماي وتىرعان سۇراعىڭدى، مەن سەزىپ وتىرمىن، شىراعىم، – دەدى تاماعىن قىرناپ الىپ. – سەن مەنىڭ اسقار ۇيىندەگى ۇرانى نەگە جاسىرىپ قالعانىما تۇسىنە الماي وتىرسىڭ. – جاقاي «قالاي ويىڭدى ءدال تاپتىم با» دەگەندەي بايتەننىڭ جۇزىنە تۋرا قارادى. – سەن ءالى جاسسىڭ، وقىعانىڭ بولسا دا، كورگەنىڭ از. ال مەن جاقسى – جاماننىڭ ءبىرازىن كوردىم. «دۇنيە تۇلكى بولسا، تازى بولىپ ءبىر شال» دەيدى عوي قازاق. ءبىراق دۇنيە ءارقاشاندا تۇلكى بولا بەرمەيدى، كەيدە تازى بولىپ ءوزىڭدى شالۋى مۇمكىن. سوندىقتان كىسىلىك پەن كىشىلىك قايسىبىردە ادامنىڭ ءوز باسىنا بايلانىستى بولماي قالادى. – جاقاي جاستىق اعاشقا شالقايا سۇيەنىپ، ءىلۋلى تۇرعان بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنان ءمۇيىز شاقشاسىن الدى دا، ءوزىنىڭ ەشقايدا اسىقپايتىنىن بىلدىرە، باپپەن ناسىبايىن اتىپ، استىڭعى ەرىنى بۇلتيىپ وتىرىپ، اڭگىمەسىن جالعادى. – بىزدەر ءقازىر ۇكىمەتتىڭ ادامىمىز. ۇكىمەتتىڭ ايت دەگەنىن ايتامىز، ىستە دەگەنىن ىستەيسىز، سولاي عوي ەندى. ال ۇكىمەت دەگەن اۋىل ءۇشىن مەن، مەن ءۇشىن اۋدان، وسىلاي كەتە بەرەدى. ال مەنىڭ تۇسىنگەنىم – قولىنان ءىس كەلەدى دەگەن اتقا يە بولۋ ءۇشىن، شاش ال دەسە، باس العانداي، ەكى يىعىڭدى جۇلىپ جەپ وتىرۋىڭ كەرەك. ال ونى ىستەي الماساڭ، ىستەي الاتىن ەكىنشى ادام ساعان جولدى بوسات دەيدى. قۇدايعا شۇكىر، قولىمىزدان ءىس كەلەتىنىن تالاي دالەلدەدىك... ءبىراق كەيبىر كەزدە اتتاي الماي قالاتىن تابالدىرىق بولادى ەكەن. – جاقاي وسى تۇستا داۋسىن وزگەرتىپ: – كەز كەلگەن تابالدىرىقتان اتتاي بەرۋ ءۇشىن ولمەس بولۋ كەرەك قوي، – دەگەندى ءسوزىنىڭ اراسىنا قىستىرىپ قويدى. – ال ەندى اسەكەڭدى اتتاۋعا، شىنىمدى ايتايىن، مەنىڭ ءداتىم بارمادى، – دەدى العاشقى ۇنىنە اۋىسىپ. – اسەكەڭنىڭ قۇنىن ءبىر كىسى عۇرلى مەن دە بىلەمىن. – جاقاي وسى سوزىنە قارسىلىق ىزدەگەندەي بايتەنگە تەرگەي قارادى. – بىلگەندە قانداي! وتە جاقسى بىلەمىن. بىلگەن سوڭ، ىستەدىم. راس، مەنىڭ ول جاقسىلىعىم زاڭعا سىيىپ تۇرعان جوق. زاڭسىز. – جاقاي تاڭ قالعان جۇزبەن كوزىن باقىرايتىپ، بايتەننىڭ دە وسىلاي تاڭ قالۋىن تالاپ ەتكەندەي سۇراۋلى جۇزبەن وعان تاعى قارادى. – ءبىراق مەن زاڭنىڭ سىرتىندا دا ءومىر بار ەكەنىن جاقسى بىلەمىن. سوندىقتان دا نە دە بولسا، سول ءبىر ىسكە تاۋەكەل ەتتىم. ەكىنشى ءبىر ويلاعانىم – اسەكەڭ ارتەلدە جوق جەكە شارۋا، ونىڭ ۇستىنە ءوزى اڭگىمەلەنىپ ءجۇر. ءبىز كوبەندى قانشا جالاڭاشتاساق تا، وشىرمەيمىز – ءوزىمىزدىڭ ادام، ال اسقارعا قيىن بولۋى مۇمكىن. ايتسە دە، مىنەكي، ءتۇن جامىلىپ وتىرمىن، مەن بۇل جاقسىلىعىمدى اسەكەڭنىڭ وزىنە ەشقاشاندا ايتپايمىن، – دەدى ول بايتەنگە مۇڭايا قاراپ، ءبىراق داۋىسىنداعى «سەن ايتىپ بار، اسەكەڭنىڭ بىلگەنى مەن ءۇشىن قاجەت دەگەن» تىلەكتى جاسىرا المادى. – ايتپايتىن سەبەبىم، بۇل اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن ۇلكەن ەرلىك ەمەس. ۇلكەن ەرلىككە مەن بارا المايمىن.. مەنىڭ دە سىرتىمنان تالاي دومالاق ارىز ءتۇسىپ جاتىر...
وسى كەزدە ۇيگە زليحا كىردى. جاقاي بۇل ەندى ايەلدىڭ كوزىنشە ايتاتىن شارۋا ەمەس دەگەندەي، شەگىنىپ وتىردى دا، داۋسىن كىلت وزگەرتىپ:
— ءاي، بايبىشە، كارتا قايدا وسى، تاۋىپ بەرشى، ءدام پىسكەنشە ەرمەك ەتەيىك، – دەدى ايەلىنە.
— قايدا، قايدا دەگەنشە ىزدەمەيسىڭ بە؟ – دەپ زليحا جاڭا زامان ايەلدەرىنە ءتان ەركىندىكپەن كۇيەۋىنە تۇر دەمەستەن، استىنداعى تەكەمەتتىڭ اراسىنا قولىن سۇعىپ جىبەرىپ كارتانى سۋىرىپ الدى.
جاقاي كارتانىڭ ءوز استىنان شىققانىنا ىڭعايسىزدانعانداي، جازىقتى كەيىپپەن جىميىپ، قايتادان بايتەنگە جاقىنداپ وتىردى.
بايتەن كارتانى ناشار بىلەتىن، سوندىقتان ويىننان گورى جاقايدىڭ ءۇي ىشىندەگى مىنەز–قۇلقىن، ايەلى ەكەۋىنىڭ ءازىل–قالجىڭدارىن كوبىرەك قىزىقتاپ وتىر. جۇرت اۋىلنايدىڭ بالاسى جوعىن اڭگىمە قىلعاندا، سەمياسىندا ەش قىزىق جوقتاي، مۇسىركەپ اياپ سويلەيتىن. «ال مىنالار بالا بولماسا دا، باقىتتى جاندار عوي»، – دەپ بايتەن ىشتەي تاڭ قالدى.
زليحا قازان كورۋگە سىرتقا شىققاندا، جاقاي ماناعى اڭگىمەسىن قايتا قوزعادى.
— وسى نازاردى جالشىلىقتىڭ قامىتىنان قۇتقارىپ، بەلسەندى قىلعان ءوزىم ەدىم. ايەلدى دە ءوزىم الىپ بەردىم. بايعۇس جاسىندا قورلىقتى كوپ كوردى عوي. شىنىمدى ايتسام، تۋعان ىنىمە مۇنداي جاقسىلىق جاساماعان شىعارمىن. ەندى ءقازىر وسىدان قالدىم بالەگە. وڭكەي ارىزقويلارعا قوسىلىپ الىپ، ءقازىر ءوزىمنىڭ سوڭىما ءتۇسىپ ءجۇر... الدە مەنىڭ ورنىم كەرەك بوپ ءجۇر مە بىرەۋلەرگە؟.. بىلمەيمىن... نۇربەك كەتەرىندە اۋدانعا شاقىرىپ كەتتى. – جاقايدىڭ جۇزىندە قورقىنىش كولەڭكەسى پايدا بولدى. ايەلى ەستىپ قالماسىن دەگەندەي جالتاقتاپ ەسىك جاققا قاراي بەرەدى. – ال ەندى ساعان ايتايىن دەگەنىم مىناۋ... ولار سەنىڭ دە سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇر. سەنى ءتۇبى اۋىلناي بوپ كەتە مە دەگەن قاۋىپتەرى بار سەكىلدى. مۇنى ماعان سول اڭگىمەنىڭ قالىڭ ورتاسىندا بولعان ادام جەتكىزدى. ولار الدىمەن اسقارعا تيىسەدى. ءبىراق نەگىزگى كوزدەگەنى – سەن. سەنى اعاڭا ارا تۇسكىزىپ، ەكەۋىڭدى ءبىر قاقپانعا تۇسىرمەكشى. ەسىڭدە بولسىن، ولاردىڭ ۇلكەن تىرەگى – نۇربەك. ول وسال جاۋ ەمەس، ونىڭ سۇيەنىشتەرى ارىدە جاتىر. سوندىقتان الدىمەن ءوزىڭ ساق بول. ارانداپ قالما. باسىڭا قانشا قيىندىق تۇسسە دە، دۇنيە وسىمەن ءبىتتى دەپ ويلاما. ءتوزىم كەرەك. سەبەبى امان ەردىڭ اتى شىعادى دەپ، امان بولساڭ عانا، توڭىرەگىڭە پايداڭ تيەدى. ال مەن بولسام... – دەي بەرگەن جاقاي كىرىپ كەلە جاتقان ايەلىن كورىپ: – تاك، تاك، – دەپ ءوپ–وتىرىك ويلانعان بولا قالدى.
— زليحا:
— تاستاڭدار كارتالارىڭدى، – دەپ بۇيىرا سولەيدى دە، شىلاپشىن مەن قۇمان اكەلىپ، ەكەۋىنىڭ قولىنا سۋ قۇيدى. سودان كەيىن ەت سالعان تاباقتى الدارىنا قويىپ جاتىپ:
— وزىمىزگە عانا اسىپ ەك، ازداۋ بولدى، – دەپ اقتالدى.
— جەتىپ جاتىر عوي، – دەدى بايتەن ءوزىنىڭ جوق جەردەن قىستىرىلىپ قوناق بولعانىنا ىشتەي ىڭعايسىزدانىپ.
زليحا شاراعا قۇيىپ سورپا اكەلدى دە، تاباققا جاقىنداي وتىرىپ، تۋرالعان ەتتىڭ دامدىلەرىن بايتەننىڭ الدىنا قاراي جىلجىتىپ:
— قاينىمىز ۇيگە ءبىرىنشى كەلگەندە، ەتتىڭ از بوپ قالعانىن قاراشى، – دەپ ۋايىم قىلۋمەن بولدى. ءجۇرىس–تۇرىسىنان، سويلەگەن سوزىنەن ءۇي شارۋاسىنا ابدەن بەرىلگەن، ءوزىن وسى شاڭىراققا كەلگەن ادامعا تاماق ىستەپ بەرۋگە جارالعانمىن دەپ ەسەپتەيتىن ايەل ەكەنى اڭعارىلادى.
دامنەن كەيىن بايتەن اۋداننان كەلگەن گازەتتەردى الىپ، قايتپاقشى بولدى. جاقاي سىرتقا بىرگە شىقتى.
— ايتىلعان اڭگىمە ىشىڭدە بولسىن، – دەدى ول قوشتاسىپ تۇرىپ. – ال جاقسى، كەلىپ تۇر ۇيگە.
— ساۋ بولىڭىز.
بايتەن ۇيىنە كەلگەندە قالاعان اۋىرىپ جاتقان. ۇلىنىڭ كەلگەنىن سەزىپ:
— جانىم–اي، شايىڭدى قويىپ ءىششى، قۇمان شوقتا تۇر. باسى قۇرعىردىڭ كوتەرتپەي قالعانىن كورمەيسىڭ بە؟ – دەدى ءوزىنىڭ اۋىرىپ قالعانىنا ەمەس، ۇلىنا شاي قويىپ بەرە الماعانىنا وكىنىپ.
— جاتا بەر، اپا، مەن شاي ءىشىپ كەلدىم.
بايتەن سالۋلى تۇرعان توسەگىنە كەلىپ جاتتى.
الدەن ۋاقىتتا قالاعان قايتا قوزعالىپ.
— بايتەن – اي، – دەدى ىڭقىلداي سويلەپ.
— نە، اپا؟
— بۇگىن ءۇي تەكسەرگەندەردىڭ ىشىندە سەن دە بولىپسىڭ. ونداي جەردە جۇرگەندە ارتىق ءىس، ارتىق ءسوز كوپ بولادى عوي. كوبەننىڭ ساتىشىنە سمايىل وبال جاساپتى دەپ ەستىدىم. كىشكەنتاي كەزىڭدە ءساتىشتىڭ ەمشەگىن ەمىپ ەدىڭ. بايقاماي سەنىڭ دە ءتىلىڭ ءتيىپ كەتكەن جوق پا ەكەن دەپ، قاتتى قورقايىن. ەمشەك ءسۇتىنىڭ كيەسى بولادى دەۋشى ەدى، جارىعىم، سونداي جەردە ساق بولشى.
— جارايدى، اپا، ساق بولايىن. ءبىراق ازىرگە ەشكىمگە ءتىلىم تيگەن جوق.
بايتەن اپاسىنىڭ بۇكىل اۋليە – امبيەلەرگە سىيىنىپ كۇبىرلەگەن داۋسىن ەستىپ جاتىپ، ءوزىنىڭ قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنىن سەزبەي قالدى.
XVI
ولمەستىڭ التى قانات كەڭ ءۇيىنىڭ تورىندە ەكى قابات كورپەنىڭ ۇستىندە قويباعاردىڭ ەندىگى اقساقالدارى تاۋمان مەن سۇيىندىك، وعان تاياۋ نازار، وعان تاياۋ ءابىل شال جايعاسقان. تاۋمان مەن سۇيىندىك كەز كەلگەن سىيعا بويى ۇيرەنگەن قالىپ ءبىلدىرىپ، ىڭىرانا سويلەپ، ەمىن–ەركىن وتىر. ال ءابىل بولسا، مىنانداي ازۋى التى قارىس شالداردىڭ ورتاسىنا قالاي كىرىپ كەتكەنىنە تۇسىنبەي، بىرەۋ جەتەكتەپ شىعارىپ جىبەرەتىندەي، جان–جاعىنا جالتاقتاي قارايدى. قىسىلعاننان شايىن دا دۇرىستاپ ىشە الماي وتىر. سونى سەزگەن ولمەس:
«ارالاسپاسا – اعايىن جات، بارماسا – باتا قازا» دەيدى ەكەن بۇرىنعىلار، – دەدى توردەگى ەكى شالعا كەزەك–كەزەك قاراپ. – ءبىرىنشى تىلەك – باستارىڭدى قوسىپ، ءدام تاتتىرۋ. تۋعان ىنىمنەن كەم كورمەيتىن مىناۋ وتىرعان نازارعا دا ءۇي كورسەتە الماي، قىسىلىپ جۇرەتىنمىن. «جاقسىدا جاتتىق جوق» دەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءبارىمىز ءبىر قوسىمنان تاراعان ۇرپاق ەمەسپىز بە؟ اقىرى، قويباعار كىم، ەنەمبالاسى كىم؟ ءبولىپ–جاراتىن تۇگى جوق. (تاۋمان شال «ءسوز–اق» دەگەندەي، باسىن يزەپ، ماقۇلداپ قويدى.) انادا نۇربەك كەلدى. شىركىن، جىگىتتىڭ تورەسى عوي. ءسوز قانداي، ءىس قانداي! تەك ءتىل–كوزدەن امان بولعاي. ءبارىمىز دە قۋانىپ جاتىرمىز. قويباعارعا ب ا ق قونسا، ءبىزدىڭ دە بوتەندىگىمىز جوق، دالادا قالماسپىز، – دەپ ءبىر توقتادى.
— ويباي، نە دەگەنىڭ! – دەدى سۇيىندىك الگى ءسوزدىڭ داۋسىز ەكەنىن ەكىلەنە قۇپتاپ.
— ءيا، جاقسىمەن جاناسقانعا نە جەتسىن، – دەپ ولمەس ءسوزىن جالعاپ ابىلگە قارادى. – مىناۋ وتىرعان ءابىل قاي جاعىنان قاراساڭ دا، بوتەن ەمەس. مەنىڭ شەشەم وسىلاردىڭ ەلىنەن. قۇدالىعىمىز تاعى بار. وسىلاردىڭ اتاسى ەمەس پە باياعىدا قوشقار باتىرمەن ىلەسىپ بارىپ، قالماقتى ەلىن شاۋىپ، قىزىن الىپ قايتاتىن؟ وسال تۇقىم دەپ كىم ايتار؟ ءيا. سوندىقتان وزدەرىڭمەن دامدەس بولسىن دەپ، ادەيى الدىرتتىم، – دەدى تاۋمانعا قاراپ.
— دۇرىس – اق، – دەدى تاۋمان تىسىنە جۇمساق بولۋ ءۇشىن ناندى شايىنا سالىپ جاتىپ.
الگى اڭگىمەدەن كەيىن، بۇرىن ەسىكتەن ءارى ۇزامايتىن ءابىلدىڭ توبەسى كوككە ەكى–اق ەلى جەتپەي قالدى. «ءاي، جۇرتتا دا يمان جوق–اۋ، – دەدى ىشىنەن كەيىگەندەي بولىپ. – وسى ولمەستى باك–شاك دەپ، وسەك قىلىپ، سىرتىنان سان ساققا جۇگىرتەدى. بىرەۋدىڭ اۋزىنداعى ىرىسىن تارتىپ الىپ ءجۇر مە ەكەن بۇل سوندا؟ ءوز داۋلەتى وزىندە. قۇداي ماڭدايىنا جازباسا، ول نەسىبەنى ءقايتىپ تابادى؟ مىسالى، مىنا ەكى شال مەن نازار مەن شاقىرسام، كەلەر مە؟ مەنى ءقايتسىن. ولاردىڭ كەبىسىن تاستاعان جەرگە بارا المايمىن. تەڭ تەڭىمەن تەزەك قابىمەن دەگەن وسى. ولاردىڭ تەڭى – ولمەس. ەندەشە، ول نەگە جامان بولادى». ءابىل ءوزىنىڭ وسى وتىرىسىنا شۇكىرلىك ەتىپ، قۇدايعا توبا قىلدى. وعان توردە وتىرعانداردىڭ ءار ءسوزى ۇلاعاتتى كورىنگەنى سونشا، شاي ءىشىپ وتىرىپ، كەيبىر سوزدەرىن بايقاماي جىبەرىپ الار ما ەكەم دەپ قورىقتى. تاۋماننىڭ الدەنەگە بايلانىستىرىپ: «جاماننان جاقسى تۋار ادام ايتسا نانعىسىز، جاقسىدان جامان تۋار ءبىر اياق اسقا العىسىز» دەپ ماقالداعانى سونىڭ ءوزى ويلاپ تاپقان ناقىل سوزدەي اسەر ەتىپ:
— و، شىركىن، ءسوز–اق قوي! – دەپ ەستىرتە قوشتاپ قويدى.
تاۋمان ءوز اتالارىنىڭ ارتىقشىلىعىن بىلدىرەتىن ۇزىن–سونار اڭگىمەگە ءتۇسىپ كەتتى. ءبىراق سودان باسقا اڭگىمەسى دە جوق ەكەن، شايدان كەيىن مۇلدە ءۇنسىز قالىپ، ءسوز كەزەگىن سۇيىندىك الدى. سۇيىندىكتىڭ جاسى تاۋماننان كىشى بولعانمەن، ساقال–شاشى قۇداي، قىر مۇرىندى كەربەزسىنىپ وتىرعاندى ءتاۋىر كورەتىن سىنالاۋ كىسى. تاماقتى كوپ جەمەيدى، ءبىر كەسەك قانتپەن ءبىر ساماۋرىن شاي ىشەدى دەگەن اتى شىققان. سونى دالەلدەگىسى كەلگەندەي، جاڭادا قورىتىلعان cap قانتتان اندا–ساندا ءبىر تىستەپ قويىپ، شايدى جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىندا قالىپ ءىشتى.
— مىناۋ جامان تابان اياق ەرمان شال، – دەدى سۇيىندىك ايتىپ وتىرعان ادامىنىڭ تۇككە تۇرمايتىنىن بىلدىرە ماڭدايىن تىرجيتىپ. – انادا جەتپىسبايدىڭ كەمپىرى ولگەندە: «بىرماعامبەتتىڭ شالدارى تۇرعاندا قويباعارعا باس ۇستاۋ قايدا»، – دەپ بىلجىراپ وتىر. – وسى كەزدە سۇيىندىك شىن اشۋعا مىنگەندەي كوزى شاتىناپ: – ءاي، ەرمان، دەدىم، – دەدى ەكىلەنە، – سەنىڭ ارعى اتاڭ بىرماعامبەت بولعانمەن، جەڭگەدەي كەلگەن شەشەلەرىڭ قاينىسىمەن ويناپ قويىپ، ەكى قابات كۇيىندە كەلگەن. ويناستان تۋعان وڭباعان، مەن تۇرعاندا، ساعان جول قايدا، اكەل بەرى باستى دەدىم... – سۇيىندىك قاتىرعان جوقپىن با دەگەندەي ماقتانشاق بوز كوزدەرىمەن جان–جاعىنا اجىرايا قارادى.
تىڭداعان جۇرت قىران–توپان كۇلكىگە باتتى.
— ءاي، بۇل شال ما، بۇل شال سوزدەن جەڭىلمەيدى عوي، – دەپ ولمەس كوپشىك قويا سويلەدى.
— ساۋاپ بولعان ەكەن، – دەدى تاۋمان. جۇرت كۇلگەنگە ماسايراپ، اي – قۇلاقتانىپ العان سۇيىندىك: – مەن باسقا قازاق قۇساپ بۇلتالاقتاعاندى بىلمەيمىن دەدىم. ايتاتىنىمدى تۋرا ايتىپ، قاراپ وتىرامىن دەپ جاۋلىقتاي ورامالىمەن موينىن ءسۇرتتى.—ودان انادا بەرەگەندى دە ءبىر قاتىردىم...
سۇيىندىكتىڭ مۇنىسى دا العاشقى اڭگىمەسىنە ۇقساس بولىپ شىقتى.
اياق جاقتا وتىرعان كەمپىرلەر:
— ءسوز قالاي، ا؟ – دەپ تاڭ قالىپ ءبىر–بىرىنە قارادى.
الدىعا ەت كەلدى. ولمەس ەشكىنىڭ باسىن جەكە شاعىن تاباققا سالىپ تاۋماننىڭ الدىنا تارتتى.
— اعايىننىڭ اتقا مىنگەنى نەگە جامان بولسىن. مىنا نازارجاننىڭ ەزۋلىگى بار، – دەدى شالدىڭ قولىنا پىشاق ۇستاتىپ جاتىپ. – ايتەۋىر، وسىلاردىڭ ارقاسى عوي بىردەڭەنى قاعىستىرۋعا شامانىڭ كەلىپ جاتقانى. داۋلەت كورسەتۋ ەمەس، كوڭىل ءبىلدىرۋ، كوڭىل.
— دۇرىس – اق، دۇرىس – اق، – دەپ تاۋمان ريزاشىلىق ءبىلدىردى دە، جانىنداعى سۇيىندىككە سەلقوس قاراپ: – كوڭىلدەن ارتىق ەشتەڭە جوق قوي ءوزى، – دەدى ايتىپ وتىرعان سوزىنە ءوزى ونشا ءمان بەرمەي.
ءوز ۇيىندە تىسكە باسار قىزىل جوق ءابىل بەيشارا: «اپىر–اۋ، ءبارىمىزدىڭ جۇتاپ وتىرعانىمىز مىناۋ، وسىلار سويۋعا مالدى قايدان تابادى ەكەن»، – دەپ ىشتەي قايران قالدى. ىرىزدىق، نەسىبە، اركىمدە ءارتۇرلى دەپ جۇباتتى ارتىنان ءوزىن–ءوزى.
ەتكە تويعاننان كەيىن ءابىلدىڭ كوڭىلى جايلانىپ، ارقاسى كەڭي ءتۇستى. «وسىنداي ادامدارمەن ىلىك – جىلىك بولىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى قانداي باقىت، – دەپ ويلادى. – ايتقان اڭگىمەلەرىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ توردە تەڭ وتىرماي–اق، وسىلاردىڭ توڭىرەگىندە قىزمەت قىلىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى راقات ەمەس پە؟»
ابەكەڭ اعايىنعا جۇتاڭ شاڭىراقتىڭ ءبىرى ەدى. جاقىن دەگەندە، جالعىز نەمەرە ءىنىسى بولاتىن. وزدەرى قاۋەندەرگە كىرمە، قيت ەتسە «جامان شومەي، ساعان نە جوق»، – دەپ اۋزىنان قاعىپ، سويلەتكىزبەس ەدى. ءوزى كوزىن اشقالى امانعالي بايدىڭ جىلقىسىن باقتى. وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقتى. ايتقانىن ەكى ەتپەي، بايدىڭ بايبىشەسىنە جاقتى. سولاردىڭ كومەگىمەن قاتىن الدى. ءبىراق كىسى قاباعىنا قاراعان جالتاقتىق ءومىر بويى مىنەز بولىپ بويىندا قالىپ قويدى. جالعىز قىزى حاديشانى نەمەرە ءىنىسى باۋىرىنا سالىپ اسىراپ العان. ءىنىسى ولگەن سوڭ، كوكتەمدە كەلىنى باسقا بىرەۋگە ءتيىپ كەتتى دە، بويجەتكەن قىزىن قولىنا الىپ، بالالى بولعانى وسى جاقىندا عانا. كەدەيلىككە بويى ۇيرەنگەن ءابىل ەشتەڭەنى ۋايىم قىلمايتىن. بۇگىنگى قوناعاسى كوڭىلىن قىدىقتاپ، «شىركىن، وسىنداي داۋلەت مەندە دە بولار ما ەكەن» دەگەن وي تۋدىردى.
قوناقتار باستارىن ىرگەگە بەرە، شالقايىپ جاتىپ، تىستەرىن شۇقىپ، تاماق باسىپ، كور–جەردى اڭگىمە قىلىپ وتىر. وسى كەزدە ولمەس ايەلدەرشە ءبىر تىزەسىن قۇشاقتاي وتىرىپ:
— ال، اقساقالدار، ايتاتىن ءبىر اڭگىمە بولىپ تۇر، باستارىڭدى كوتەرىڭدەر، – دەپ داۋىستادى.
قوناقتار «نە بوپ قالدى» دەگەندەي، باستارىن كوتەرىپ، مولداسوقىنىپ وتىردى.
— باياعىدا ىرىمكەلدى دەگەن ءبىر باتىر مەرگەندىككە باستەسىپ، ءبىر ءبيدىڭ بالاسىن ءولتىرىپ العان ەكەن، – دەپ ولمەس اڭگىمەنى ارىدەن باستادى. – سودان ەل بۇلىنەتىن بولعان سوڭ، الگى باتىر قاشىپ، باسقا جاققا ءوتىپ كەتەدى. ەلدەن ەل كەزىپ ءجۇرىپ، ءبىر بايدىڭ اۋلىنا تاپ بولادى: سوندا جۇرە بەرگەن. ول كەزدە جاۋگەرشىلىك زامان بولسا كەرەك. ەلگە قالماقتىڭ ءبىر باتىرى شابۋىل جاساپ، بار جىلقىنى ايداپ الىپ كەتىپتى. ارتىنان قۋاتىن ادام بولماي، ەل كۇدەرىن ءۇزىپ وتىرعاندا، كەلەسى كۇنى قالماقتار جاعىنان شاڭ كورىنەدى. قايتا شاپقان جاۋ جامان دەپ، ەلدەن زارە قالمايدى. ءسويتىپ وتىرعاندا بۇكىل جىلقىنى زىرىلداۋىقپەن ايداپ، ول كەزدە زىرىلداۋىق دەگەن بولادى ەكەن عوي، جاڭاعى ىرىسكەلدى باتىرىڭ جەتىپ كەلگەن. سوندا سول ەلدىڭ سارى دەگەن ءبيى: «اۋ، حالايىق، قوينىڭداعى قاتىنىڭدى بەرسەڭ دە، وسى جىگىتتى ەلىڭدە قالدىر. ەرتەڭ الماعايىپ زاماندا ەلىڭنىڭ پاناسى بولار»، – دەگەن ەكەن. ءسويتىپ جاڭاعى ىرىسكەلدىنى بايدىڭ ءوزى قىزىن بەرىپ، بالا قىلىپ الىپتى. مىناۋ بەسقوپا جاقتا ىرىسكەلدى دەگەن رۋ بار. سول جاڭاعى ىرىسكەلدى باتىردىڭ ۇرپاعى كورىنەدى، – دەپ ءبىر توقتادى.
— ءتۇۋ! جاڭاعى ءبيىڭ نە دەگەن كورەگەن ادام ەدى. – دەدى سۇيىندىك ەكىلەنىپ.
— بۇرىنعىنىڭ ادامى سول عوي، – دەدى تاۋمان.
— سول ايتقانداي، – دەپ اڭگىمەنىڭ ەندى باستالعانىن ءبىلدىرىپ، ولمەس جوندەلىپ وتىردى، – اۋىلىمىزعا ەلدىڭ پاناسى بولاتىن ءبىر جىگىت كەلدى انادا. ول ءوزىمىزدىڭ از اتا قويباعاردىڭ اتقا مىنگەن ازاماتى – نۇربەك. «ازدىڭ اتاسى ءبىر» دەيدى قازاق. نۇربەكتىڭ كەلگەنىنە ءبارىمىز دە قۋاندىق. جەتىم وسكەن بالا ەدى، باسىنا ب ا ق قونىپ، ۇلكەن اكىم بولدى. ءبىراق ءالى سالت باس، ساباۋ قامشى كۇيدە ەكەن. جالعىزدىق قۇدايدان باسقاعا جاراسقان ەمەس. وسى تۇستا اعايىننىڭ ءبىر كورىنەتىن ءجونى بار سەكىلدى.
تاۋمان قارت ءالى دە ءسوزدىڭ توركىنىنە تۇسىنبەي، اڭىرايىپ، ولمەستىڭ اۋزىنا قاراپ وتىر.
— ەلدىڭ جىگىتى ەمەس پە؟ – دەدى ولمەس اڭگىمەسىن جالعاپ، – ەل بوپ سول جىگىتتى ءۇي قىلىپ، شاڭىراعىن كوتەرىپ بەرسەك، دۇشپان كۇيىنىپ، دوس ءسۇيىنىپ قالماس پا ەدى؟ – ولمەس ايتقان ءسوزىنىڭ اسەرىن بىلگىسى كەلىپ، وتىرعاندارعا جاعالاي قاراپ ءوتتى.
ابىلگە الگى ايتىلعان ءسوزدىڭ ورىندى بولىپ كورىنگەنى سونشالىق، داۋرىعا سويلەپ:
— ويباي–اۋ، مىناۋىڭ اتالى ءسوز عوي، – دەپ كيىپ كەتتى.
— وقىعان بالا سەنىڭ ءۇي قىلام دەگەنىڭە كونەر مە ەكەن؟ – دەپ ءقاۋىپ ءبىلدىردى سۇيىندىك.
— قانشا وقىسا دا، ءوزىمىزدىڭ بالا عوي، ايتقانىمىزدان شىعىپ قايدا بارار دەيسىڭ، – دەدى مانادان ءۇنسىز وتىرعان نازار وسى اڭگىمەنىڭ باسى–قاسىندا ءوزىنىڭ دە بار ەكەنىن بىلدىرە.
— ەندەشە، وسى ارادا بوتەن كىسى جوق، – دەدى ولمەس داۋسىن نىقتاپ، – ءوز باسىم نۇربەككە وسى ابەكەڭنىڭ بالاسىنان باسقا ەشكىمدى لايىق كورىپ وتىرعام جوق.
ءابىل ولمەستىڭ سوڭعى سوزىنە قۇلاق قويىڭقىراماي، الدىڭعى ايتىلعان اڭگىمەنى قوشتاپ، ءبىر–ەكى اۋىز ءسوز قىستىرعىسى كەلىپ ويلانىپ وتىرعان: «ابەكەڭنىڭ بالاسى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە، كىمدى ايتىپ وتىرعانىنا تۇسىنبەي، تاعى ءبىر ابەكەڭ بار ما دەگەن ادامشا جان–جاعىنا الاقتاي قارادى. جۇرتتىڭ ءبارى وزىنە تەسىلە قاراپ وتىرعانىن كورگەندە الگى «ابەكەڭنىڭ» باسقا ەمەس، ءوزى ەكەنىنە كوزى جەتىپ، سوعان نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي قاتتى ساستى.
ساسقان سەبەبى، حاديشا جالعىز قىزى بولعان سوڭ، بەتىنەن قاقپاي، ءوزىنىڭ سۇيگەنىنە بەرەرمىن دەپ، وزىنشە قازاقى عۇرىپقا قارسى شىققانداي بولىپ جۇرەتىن. ەكىنشى سەبەبى، حاديشا مەن بايتەننىڭ اراسىنداعى اۋىزعا ىلىنە باستاعان اڭگىمە قۇلاعىنا جەتكەندە: «مىرزاكەڭنىڭ بالاسى اقىلدى بالا عوي، ءدام بۇيىرسا، بارعان جەرى جامان بولماس»، – دەپ ىشتەي سوعان قورىپ قويعان ەدى. ەندى اياق استىنان مىنانداي اڭگىمە بولارى ءۇش ۇيىقتاسا، تۇسىنە كىرگەن ەمەس. كوز الدىنا بىرەسە بايتەن، بىرەسە نۇربەك كەلىپ، ەكەۋى «مەن جاقسىمىن»، «جوق مەن جاقسىمىن» دەپ كەزەك–كەزەك ايتىسىپ تۇرعان سەكىلدى.
— ءاي، ءابىل، نۇربەك ساعان كۇيەۋ بالا بوپ بۇيىراتىن بولسا، قۇدايىنا قوي ايتارسىڭ ءبىلدىڭ بە، – دەدى سۇيىندىك ەكىلەنىپ. سودان كەيىن «قالاي ايتتىم» دەگەندەي ماڭايىنا اجىرايىپ ماقتانا قارادى.
ابىلدەن تەر شىقتى. ءماسىنىڭ تابانىن شۇقىلاپ وتىرىپ، بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەگەن بولدى، وعان ءوزى دە تۇسىنگەن جوق.
تاۋمان اشۋعا باستى:
— ءاي، سەن نە دەپ جاۋعا ۇرىنىپ، جاباعىعا ءسۇرىنىپ وتىرسىڭ؟ وسىندا قىزىڭدى جەتپىستەگى شالعا سۇراپ وتىرعان بىرەۋ بار ما؟
— جوق، ەندى... مەن ءتىپتى بىلگەم جوق... بالانىڭ ءوزى...
— ءوي، مىناۋىڭ ءبىر كەششە عوي سوزگە تۇسىنبەيتىن.
— جارايدى، بۇل كىسىنى ەندى قىستامايىق، – دەپ اراعا ولمەستىڭ ءوزى تۇسپەگەندە، شالدار ءابىلدى ءتۇتىپ جەپ قويعانداي ەدى. – ۇيىندە كەمپىرى بار، وزدەرى اقىلداسسىن، بالا ەشقايدا قاشپاس، ءوزىنىڭ تەڭى. ءيا... بايقاپ وتىرمىن، ابەكەڭ بارىنە دە ءتۇسىنىپ وتىر، ءبىراق ىشتەن شىققان بالانى كىم سالعان جەردەن قيىپ، ال جارايدى دەسىن... سوندىقتان، ابەكە، سەن قىسىلما، قابىرعاڭمەن كەڭەس، سودان كەيىن قۇداي بۇيىرتسا، وسىندا اعايىن جەتەدى، قالعان سالماعىن ءوزىمىز كوتەرىپ الىپ كەتەمىز، سولاي ەمەس پە، نازار؟
— ارينە، عوي، نۇربەكتەن نەمىزدى ايايىق، – دەپ نازار ماسەلە ءبىرجولا شەشىلدى دەگەندەي شەگىنىپ، جاستىققا شالقايدى.
شالدار باسقا اڭگىمەگە كوشتى. بىرەۋ تىزەسىنىڭ سىقىرلايتىنىن، كوزىنىڭ شالا كورىنەتىنىن، ەكىنشىسى قۇلاقتان قالعانىن ايتىپ، مۇڭدارىن شىقتى.
— مىناۋ ەسداۋلەتتىڭ شەشەسى نە دەگەن بالە؟ – دەپ تاۋمان توڭىرەگىنە تاڭىرقاي قارادى. – انادا كورسەم، تەزەك تەرىپ ءجۇر. جاعامدى ۇستادىم. سول ءوزى توقسانعا كەلىپ قالعان جوق پا؟
— توقساننىڭ تورتەۋىندە تۇر، – دەدى سۇيىندىك ءوز قولىنان تۋدىرىپ العانداي، ءار ءسوزىن شەگەلەپ.
— اپىر–اي، ءا. سۇيەگى اسىل بولعانى – اۋ؟
— دۇرىس ايتاسىز، كوپ جاساۋ – سۇيەكتىڭ اسىلدىعى عوي، – دەپ مانادان بەرى ەسىن ارەڭ جيعان ءابىل دە ءوزىنىڭ وسى ۇيدە وتىرعانىن بىلدىرگەندەي بولدى.
— ءبىراق سۇيەگى اسىل دەگەن جاي ءسوز، – دەپ تاۋمان العاشقى ءسوزىن قايتىپ الدى. – قۇدايدىڭ بەرگەن عۇمىرىنان ارتىق كىم جاساۋشى ەدى؟ ءدام–تۇز قاشان تاۋسىلادى، سول كۇنى ەلەسىڭ دە قالاسىڭ.
— ا، يا، سولاي ەكەن–اۋ ءوزى، – دەگەنمەن باسقا ەشتەڭە ايتا المادى ءابىل.
شالدار باتا بەرىپ، ورىندارىنان تۇردى. ءابىل جۇرتتىڭ سوڭىنان ەرۋگە داعدىلانعان ادەتىمەن قوناقتاردىڭ شىعۋىن كۇتىپ تۇرعان. جانىنا ولمەس كەلىپ:
— ابەكە، تۇرا تۇرىڭىزشى، مەن مىنا كىسىلەردى شىعارىپ ساپ كەلەيىن، – دەپ اسىعىس سىرتقا شىقتى.
ءابىل نە ءارى، نە بەرى كەتپەي، اياققا ورالعى بولىپ، بوساعادا تۇرىپ قالدى.
ولمەستىڭ ايەلى:
— بىلاي شىعىپ، وتىرا تۇرساڭىزشى، – دەپ ەدى.
— جوق، وسى جەر بولادى، – دەپ تىرتىسىپ تۇرىپ الدى.
الدەن ۋاقىتتا سىرتتان ولمەس كىردى.
— شالدار ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى ۇستاپ كەتتى، اداسىپ كەتپەسە بولدى، – دەدى كۇلە سويلەپ. – ءاي، بايبىشە – اي، – دەدى سوسىن داۋسىن باسەڭدەتىپ. – الگى ازعانتاي تارىڭ قايدا، سودان ءبىر شەلەگىن ابەكەڭە بەرشى، بالا–شاعاسى تارىعىپ قالماسىن.
ابەكەڭ شوشىپ كەتتى.
— ويباي–اۋ، شىراعىم–اۋ، – دەدى ابدىراپ. – ءبىر شەلەك تارى كىسى قۇنى عوي، ونىڭ نە؟
— ولە جەگەنشە، بولە جە دەگەن، – دەدى ولمەس جادىراي سويلەپ. – قىسىلماڭىز، ابەكە. ءالى تالاي ارالاسامىز عوي.
ولمەستىڭ ايەلى ءبىر شەلەك تارىنى قاپقا سالىپ الىپ كەلدى. ابدەن ساسقان ءابىل راقمەت ايتۋدى دا ۇمىتىپ، قاپشىقتى يىعىنا استى دا، ۇيدەن شىعا جونەلدى.
— قاپ، ۇيات بولدى–اۋ، – دەدى بىلاي شىققان سوڭ، وزىنە–ءوزى كەيىپ. – تىم بولماسا، اللا رازى بولسىن دەسەمشى.
ەكىنشى ءبولىم
I
اقشوقى حالقىنىڭ ارىزقوي دەگەن اتى بۇل كۇندە بۇكىل اۋدانعا ءمالىم. «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما دەگەن، ول ەلگە بارىپ باستىق بولعانشا، ءبىرجولا قاراپ وتىرعاننىڭ ءوزى ارتىق»، – دەپ، بۇرىن اتقا مىنگەن كوزى اشىق كىسىلەر ءوز ارا اڭگىمە قىلار ەدى.
وسى ءسوزدى راستاعانداي، كۇزەم كەزىندە كوبەگەننىڭ جاقايى ۇستىنەن ارىز ءتۇسىپ، ءىستى بولىپ، قىزمەتتەن بوسادى دا، ماي تاسىپ جۇرگەن نازار ونىڭ ورنىنا اۋىلدىق كەڭەستىڭ اعاسى بولىپ سايلاندى. كوپ ۇزاماي ءۇش ارتەلدىڭ باستىقتارى: قۇسايىنوۆ سۇلتان، ماقاشيەۆ تۇرسىن، ءسالىموۆ كاكىمبەك ورىندارىنان ءتۇستى. ءسويتىپ اۋىل تىرلىگى اياق استىنان كۇرت وزگەردى. يگى جاقسىمىن دەپ جۇرگەندەر يگى جاقسى بولا الماي قالدى، سالەم الماي جۇرگەندەر سالەمگە ءزارۋ بولدى. گۋ–گۋ اڭگىمە. وسەك–اياڭ. بىرەۋلەرگە وسىنىڭ ءوزى قىزىق سەكىلدى.
— تالاي سوراقىنى كوزىمىز كورىپ ەدى، ءبىراق ماي تاسۋشىنىڭ اۋىلناي بولعانىن ءبىرىنشى كورۋىم، – دەپ تاڭ قالدى ۇناتپاعاندار.
— بۇعان دەيىنگىلەردىڭ دە وڭىپ تۇرعانى شامالى ەدى عوي، ءبارىبىر ەمەس پە؟ – دەگەندەر دە بولدى.
ەندى بىرەۋلەر:
— باس قامىنان باسقانى ويلامايتىن بىلقىلداقتاردان ءمۇيىز شىقسا، كوردىك قوي تالايىن. ونان دا بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەيتىن ءوزىمىزدىڭ نازاردىڭ ءوزى دۇرىس. مۇنىڭ ءبىر بەتكەي مىنەزى بار، سوسىن وزگەلەردەي بويكۇيەز ەمەس، ىسكە جان سالىپ كىرىسەدى عوي، – دەپ اشىق قۇپتاپ، قۋانىپ ءجۇردى.
قۋانعانداردىڭ ءوزى بىركەلكى بولعان جوق، بىرەۋلەرى – نازارعا شىن جانى اشىپ، ونىڭ قۋانىشىن ءوز قۋانىشىم دەپ، تۋى بىرلىگىن تانىتقاندار بولسا، ەكىنشىلەرى – بۇرىن جولى بولماي، وسى تۇستا جولىم بولار ما ەكەن دەپ دامە قىلۋشىلار ەدى. سوڭعىلارى – كوبىنە اۋىزدارىن باعىپ، كىمنىڭ دۇرىس، كىمنىڭ بۇرىس ەكەنىنە پىكىر بىلدىرمەي، نازاردى جامانداۋشىلارعا دا ءۇنسىز باسىن يزەپ، نازاردى جاقتاۋشىلارعا دا باسىن يزەپ، وسى ارقىلى ءوزىن ۇلكەن پايدا تاۋىپ ءجۇرمىن دەپ ويلايتىن جولبيكە توپتار بولاتىڭ.
ءبىراق وسىلاردىڭ ءبارى دە نازاردىڭ ۇكىمەت بولۋى نۇربەكتىڭ ارقاسىندا دەگەن پىكىردى ءبىر اۋىزدان تاراتىپ ءجۇردى. بۇل تۇستا دا بىرەۋلەر: «ادىلىك قايدان بولسىن، اركىم جاقىنىن سۇيرەگەن زامان عوي»، – دەپ نارازى كوڭىل تانىتسا نەمەسە: «ءتايىرى، جالعىز سول دەيسىڭ بە، ءبارى دە سۇيتەدى»، – دەپ ءپالساپا – كەلىسىمگە شاقىرعا، ەندى بىرەۋلەر: «دەگەنمەن ازامات ەكەن، قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن دەگەن، سويتپەسە بولا ما»، – دەپ، وسى ءبىر ىستەن وزىنشە ادامگەرشىلىكتىڭ نىشانىن بايقاعانداي بولادى.
جاڭا سايلانعان اۋىلنايدى ءوز ادامى ەتپەك بولعاندار الدەبىر يەسىز قونىسقا ورنىعىپ الماق بولعان پايداكۇنەمدەرشە نەمەسە قاجەت مۇلىكتى قولعا تۇسىرمەك بولعان بازارشىداي جانتالاسىپ، ەلدەن بۇرىن قيمىلداۋعا تىرىستى. زورلىقشىل مەملەكەتتەردىڭ ءبىرىن–ءبىرى باسىپ العىسى كەلەتىنى سەكىلدى، ادامدار دا ءبىرىن–ءبىرى باسىپ الىپ، بيلىكتەرىن جۇرگىزگىسى كەلەدى عوي. ءبىراق بۇل كۇرەستە ءاماندا كۇشى باسىم جەڭە بەرمەيدى، كەيدە كۇشتىنى السىزدەر دە جەڭىپ كەتە الادى. ول جولدا ءالسىزدىڭ ەڭ ۇلكەن قارۋى – جاعىمپازدىق.
الايدا وسى تۇستا كوڭىلدەستىك تۋىن جوعارى كوتەرىپ، «قوناراسى» دەپ اتالاتىن اۋىر ارتيللەريانى ىسكە قوسىپ، «نازار» اتتى قامالعا شابۋىل جاساپ جاتقاندار وزدەرىن جاعىمپاز ەكەنبىز دەپ ءتىپتى دە ويلاعان جوق. ولار ءوز ارەكەتتەرىن رياسىز كوڭىلدىڭ ادال ىقىلاسى دەپ، سوعان وزدەرىن سەندىرگىسى كەلدى جانە سولاي بولسا ەكەن دەپ تىلەدى. ال قويباعار اۋلەتى وزدەرىن قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا وسى قۋانىشتىڭ زاڭدى يەسىمىز دەپ ەسەپتەدى. نازار ۇيىنە قايىرلى بولسىن ايتا كەلگەن جۇرت ءدام ءىشىپ، ءتۇن جارىمدا تاراي باستاعاندا، وڭكەي قويباعاردىڭ قۇپيا ايتاتىن اڭگىمەسى بارداي، قوزعالماي وتىرىپ قالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى دە وسى ەدى.
تاۋمان شال قايتا–قايتا جوتكىرىنىپ، قاسىندا وتىرعان ءومىرالى قويباعارعا جاتپاعان سوڭ، اشىلىپ اڭگىمە ايتا الماي كىبىرتىكتەپ وتىر. اقىرى، ول دا كەتتى–اۋ. ەندى تەك ەت جاقىن تۋىستار عانا قالدىق دەگەن تۇرمەن تاۋمان ساقالىن سيپاپ قويىپ، ءبىر ۇزاق اڭگىمەگە كوشكەن سىڭاي ءبىلدىردى.
— شىراعىم، نازار، وسى وتىرعانداردىڭ ءبارى ءوزىڭنىڭ ەت جاقىن باۋىرلارىڭ، بوتەن ەشكىم جوق، – دەپ شال تاعى ساقالىن سالالاپ، جان–جاعىنا قاراعان كەزدە، بۇرىشتا وتىرعان ولمەسكە كوزى ءتۇستى.
ولمەس ونىڭ كىدىرىپ قالعانىن بايقاپ:
— ويباي، اقساقال، ايتا بەرىڭىز، – دەدى كۇلىپ. – مەنىڭ بوتەندىگىم جوق، تۋعان جيەنمىن، قاجەت بولسا، قويباعار – اق بولايىن.
بۇل سوزگە جۇرتتىڭ ءبارى ءماز بولىپ: «بارەكەلدى، مىنە، تاۋىپ ايتىلعان ءسوز، قانداي تاماشا!» – دەپ قۋانىسىپ قالدى.
ساتىبەك دەگەن كىسى داۋرىعىپ ءۇيدى باسىنا كوتەردى:
— ال، اعايىن، كوردىڭدەر عوي، ولەكەڭ بۇگىننەن باستاپ قويباعار بولدى. كۋاسىڭدەر عوي...
— كۋامىز، كۋامىز...
— ە، شىراقتارىم – اي جاراسىپ، ءوستىپ وتىرعاندارىڭنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ – دەپ شالداردىڭ ءبىرى شۇكىرشىلىك قىلدى.
ءسوزى بولىنگەن تاۋمان تومەن قاراپ، ءۇنسىز وتىردى دا:
— قويباعارعا دا تەڭدىك تيەتىن كۇن بار ەكەن–اۋ، – دەدى داۋسى جارىقشاقتانىپ. – اتامىزدىڭ اتىن قويباعار قويعاندا، سودان باسقا كاسىپتى قيمادى ما، الدە ەلدىڭ جامانى بولار دەپ ويلادى ما ەكەن... قوسىم بالاسىندا قويباعاردىڭ بيلىك ايتقان كۇنى جوق. توي–تومالاقتا توقالدان تۋعانداي توردەن تومەن وتىرار ەك... بۇل كۇندى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن... ءتاۋبا، قۇدايعا ءتاۋبا. جاس وسپەي مە، جارلى بايىماي ما دەپتى عوي. ەندى، مىنە، ەل بيلەدىڭ، شىراعىم نازار. بۇكىل ءۇش اۋىل، ءۇش رۋ اۋزىڭا قارادى، قايىرىڭ تيەر–تيمەس، بىزگە اتاعىڭ دا جەتىپ جاتىر... ايتەۋىر، امان ءجۇر، ابرويىڭ ارتا بەرسىن، جارىعىم... قويباعاردىڭ ارۋاعى دا ءبىر قۋانىپ جاتقان شىعار... – شال كوزىنىڭ جاسىن ىركىپ الدى.
جۇرتتىڭ كوبىنىڭ كوڭىلى بۇزىلدى.
— مىنالارعا جاقسىلىق جاسايمىن دەپ، انا جاقتاعى ابىرويىڭنان ايرىلىپ قالىپ جۇرمە، – دەدى تاۋمان داۋسىنان بەكىتىپ. – بۇلاردان بىردەڭە شىعادى دەيسىڭ بە، ءتايىرى؟.. سەن امان بول. وسىلاردىڭ كەز كەلگەنى وزىڭنەن ساداعا.
— تاكەڭدىكى التىن ءسوز.
— تاكەن دۇرىس ايتادى، – دەگەن داۋىستار ەستىلدى.
تاۋماننان كەيىن ءبىر سويلەپ قالۋدى ءوزىنىڭ مىندەتىندەي كورەتىن سۇيىندىك:
— ال ەندى وسى ورنىڭ باياندى دا قۇتتى بولسىن، نازار شىراعىم، – دەدى ەكىلەنىپ. – باسقا قونعان ب ا ق قوي بۇل ءوزى. ونى قادىرلەپ، قاستەرلەي ءبىلۋ كەرەك. «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەيدى قازاق. اۋىز بىرلىكتى بولىڭدار. ءيا. ءوز اتاسىن سىيلاماعان وزگەنىڭ اتاسىن نە قىلسىن دەۋشى ەدى باياعىدا مەنىڭ اكەم جارىقتىق. ءوزىڭدى سىيلا، سوندا وزگەنى دە سىيلايسىڭ. سەنى مىنا وتىرعاندار ارقا تۇتادى، شىراعىم. وسىلاردىڭ باسى ەندى ءوزىڭسىڭ. ءبىز قويشى... ءبىز ەندى وسى كەتكەنىمىز، كەتكەن. سەندەردىڭ قىزىقتارىڭدى كورىپ، تىلەكشى بوپ، قالقاقتاپ جۇرە تۇرساق، ودان باسقا نە كەرەك؟
نازار اۋدان باسشىلارىنىڭ: «رۋعا ءبولۋدى اتىمەن قويۋ كەرەك»، – دەگەن تاپسىرماسىن جادىندا قاتتى ساقتاپ قالسا دا: «بايعۇستار، قۋانباي ءقايتسىن، بۇلارعا تەڭدىك تيگەن كۇن بار ما؟ ءار اتادان وقىعان ازاماتتار شىعىپ، اتقا ءمىنىپ جاتقاندا، قويباعاردى جانقۇرلى كورگەن ەشكىم بولدى ما؟ رۋ–رۋ بولىپ جان باققان قازاقتار جاقىنىنان جاقسىلىق كۇتپەگەندە، كىمنەن كۇتەدى» – دەگەندى ويلاماي قالا المادى.
تاۋمان مەن سۇيىندىك ءبىر–بىرىنە قاراپ، نازاردىڭ اكەسىن اڭگىمە قىلدى.
— ەسەكەڭمەن كىشكەنتايىمىزدان بىرگە وستىك قوي، كىسىگە زارەدەي قياناتى بولمايتىن.
— ءوزىنىڭ وجەتتىگى دە بار ەدى عوي؟..
— ويباي، ونداي ادامدار قايدا ءقازىر؟ – دەستى كەزەك–كەزەك تاڭىرقاپ.
جاستاردىڭ ىشىنەن قىزبالاۋ بىرەۋى:
— اتاڭا نالەت، مىرزابولات تەڭدىكتى ءبىر بەرمەي كەلىپ ەدى، ەندى سولاردىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك الدىمەن، – دەدى جۇلقىنىپ.
— قوي، بوس ءسوز سويلەمە.
— تۇك تە بوس ءسوز ەمەس. اتقا تەك مىرزابولات ءمىنسىن دەگەن، ۇكىمەتتىڭ زاڭى بار ما؟ اداممەن دۇرىستاپ سالەمدەسە المايتىن جامان تۇراپتارىنا دەيىن سكلاد ۇستاپ وتىر. ال ءبىز سول عۇرلى جوقپىز با؟
— ايتسا، ايتقانداي...
— ءاي، سەندەر ءويتىپ نازاردىڭ باسىن قاتىرماڭدار، – دەدى ساتىبەك جۇرتقا ۇرسا سويلەپ. ساتىبەك ەلۋلەردى القىمداپ قالعان، ءوزىن وسى اتانىڭ ەتى تىرىلەرىنىڭ ءبىرىمىن دەپ ەسەپتەيتىن، ءىرى سويلەگەندى جاقسى كورەتىن شاقارلاۋ كىسى. – بۇل – ويىڭا كەلگەندى ىستەي بەرەتىن باياعىنىڭ زامانى دەپ وتىرسىڭ با؟ سەندەرگە سالسا، وسى جەردەن سوۆەت وكىمەتىن ەمەس، قويباعار وكىمەتىن ورناتقىلارىڭ كەلەدى عوي، شاماسى؟ مۇنىمەن سەندەر نازاردى تەككە جارعا جىعاسىڭدار. ابايلاۋ كەرەك. ابايلاۋ كەرەك – دەدى وسى ءسوزدىڭ استارىندا تەرەڭ ماعىنا بارداي، كوزىن سىعىرايتا ويلانىپ.
— دۇرىس ايتادى.
— ساتەكەڭدەردىڭ كورگەنى كوپ قوي، – دەپ كوپشىك قويدى وعان بىرەۋلەر.
— بىزدىكى ناداندىق ەكەن عوي، – دەدى تاعى بىرەۋى اقىلى ەندى كىرگەندەي بولىپ.
قويباعار دەگەن اتى عانا بولماسا، ءبىر–بىرىمەن قاتىناسپاي كەتكەن اعايىندار دا ەت – باۋىرلارى ەلجىرەپ، وزدەرىنىڭ قاتىگەزدىكتەرىنە ىشتەي رەنىش ءبىلدىرىپ، بۇدان بىلاي تۋىستىقتان جازبايتىنداي بولىپ، اقىرى وسىنداي شەشىمگە كەلگەندەرىنە وزدەرى قاتتى قۋاندى ەندى وسىدان ءارى قاراي ءومىر قۇلپىرىپ سالا بەرەتىندەي كورىندى بارىنە.
قوزىداي شۋلاپ، قوشەمەت ءبىلدىرىپ جاتقان تۋىسقاندارىنا نازار ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتقان جوق. ويتكەنى ونىڭ ىشىندە بۇدان گورى ماڭىزدىراق ءالى شەشىلمەي جاتقان ماسەلەلەر كوپ ەدى. ول بۇرىن «ەل بيلەگەن ادام قىزمەت شارۋاسىنا جان سالىپ كىرىسسە بولدى، باسقا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق» دەپ ەسەپتەيتىن. سويتسە، ونىڭ سىرتىندا جاڭاعى بيلىكتىڭ ءوزى ءۇشىن كۇرەسۋ دەگەن قوسالقى ماقسات العاشقى مۇراتىڭنان تۇك تە ەمەس ەكەن. كوپ ادامنىڭ كۇش–جىگەرى، ۋاقىتى جاڭاعى بيلىك ءۇشىن كۇرەستەن اسپايتىن سەكىلدى. بۇل نازار ءۇشىن كۇتپەگەن جاڭالىق ەدى.
وتكەندە، اۋدانعا بارعان ساپارىندا نۇربەكتىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىرىپ، ءجون بىلەتىن ۇلكەن كىسىلەردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ، كوزى جەتكەن ءبىر شىندىق وسى بولدى.
— اۋ، سەندەر اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردىڭدەر عوي، – دەگەن نۇربەك الدەنەدەن ىڭعايسىزدانعانداي بولىپ. ونان دا بۇل كىسىگە پايدالى ءبىر اڭگىمە ايتپايسىڭدار ما؟
ەلىمىزدە نە بولىپ جاتىر؟ نەگىزگى ساياسات نە؟ قانداي قاۋلى بار؟ ءىستى نەدەن باستاۋ كەرەك دەگەن سەكىلدى...
شاشىنا اق كىرە باستاعان قارا تورى تولىق كىسى:
— ارينە، ارينە، نەگىزگى شارۋا سول عوي، وعان داۋ بار ما؟ ءبىراق مۇنى عانا ءبىلىپ، انانى بىلمەسە، تاعى بولمايدى، – دەپ استارلاپ سويلەگەن.
* * *
اڭىزاق پەن اپتاپتان، شىبىن–شىركەي، ماسادان ەلدىڭ زىقىسى شىعىپ، تاي قازان ءسۇت سۋىمايتىن قىسقا تاڭدا ەس جيىپ ۇلگەرە المايتىن مازاسىز جاز دا تاۋسىلىپ، كۇز نىشانى بايقالدى. مال توعايدى. ءشوپ ناۋقانى ءالى ءجۇرىپ جاتىر. كۇزەم الۋدىڭ بىتكەن كەزى.
اقسۋاتتىڭ باسىنان ەكى ءۇي، ءبىر قورا سالىنعان. كورشى اۋىلدان كەلگەندەر «اقسۋات قالا بوپ كەتىپتى»، – دەپ اڭىز قىلىپ بارىپتى. اسىرەسە قىراتتاۋ جەرگە وداعايلاتا سالىنعان كەڭسە ءۇيى ەسكى كوڭ، جەركەپەلەردىڭ اراسىندا حان سارايىنداي كورىنەدى. ەسكى كوڭنىڭ توڭىرەگى تولعان اۋىلدىڭ قاڭعىباس ەشكىلەرى مەن باۋىرلارىنا كۇيەك بايلاعان لاق – تەكەلەر، ەنەلەرىن ەمبەس ءۇشىن تۇمسىقتارىنا قاڭىلتىر ىستىك بايلانعان اردا بۇزاۋلار. كەڭسە الدىنداعى بورەنەنىڭ ۇستىندە بىرنەشە ادام الدەنەگە ريزا بولماي، كۇڭكىلدەسىپ سويلەسىپ وتىر.
نازار اۋىلناي بولعان ءبىر ايدىڭ ىشىندە ەلدە كوپ نارسە وزگەردى. سونىڭ ءبارى كەڭسە ءتارتىبى. شارۋاسى بار ادام كەزەك كۇتىپ، اۋىلناي بوساعانشا، ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇرادى. بۇرىن–سوڭدى مۇنداي ادەتكە قالىپتاسپاعان اقشوقىلىقتار «اقىرى مۇنى دا كوردىك – اۋ» دەگەندەي وسىنىڭ ءوزىن ۇلكەن اڭگىمەگە اينالدىرىپ وتىر.
— بۇل قايدان شىققان ونەر؟ – دەيدى تىشقان كوز كوسە شال قاسىنداعى كوزى باقىرايعان تولىق جىگىتكە سىعىرايا قاراپ. – كەڭسەدە وتىرىپ اپ، ادامدى ءبىر–بىرلەپ شاقىرۋ دەگەن نە بالە؟ بىرەۋدى سوتتاپ جاتقانداي...
كوزى باقىرايعان جىگىت وعان ۇناتپاي الارا قارادى.
— جاربيدايىقتىڭ حالقى شەتىنەن نادان دەگەنى راس ەكەن عوي، – دەدى باسقالارعا دا سولاي الارا قاراپ. سوسىن شالعا قايتا بۇرىلدى. – بۇل سەنىڭ ناعاشىڭنىڭ ءۇيى ەمەس قوي، باسا–كوكتەپ كىرە بەرەتىن. ۇكىمەتتىڭ ءۇيى. شاڭىراققا قارا.
كوسە شال ۇيرەكتىڭ قىرقىلداعانىنا ۇقساس ءبىر دىبىسپەن سەلكىلدەي كۇلىپ، قاسىندا وتىرعان ادامنان ناسىباي سۇرادى.
— ويباي، قويدىق، – دەدى ءتىسىنىڭ اراسىنان شىرت تۇكىرىپ. – بۇل كۇندە قويباعاردان جاقسى ەشكىم بولماي تۇر عوي.
— قويباعاردىڭ جامان بولعانىن قاشان كورىپ ەڭ؟ – دەدى الدەكىم شامدانىپ.
— سورلى – اۋ، ءوز اتاڭ جەتىسىپ تۇرعانداي، كىسىگە ءتيىسۋ نەڭدى العان؟
— سەندەردىڭ اتالارىڭدا شارۋام جوق. ءبىراق نازار اۋىلناي بولعالى، ەلگە ءتارتىپ ورناعانى راس، – دەدى العاشقى الاڭ كوز قارا جىگىت لاعىپ بارا جاتقان اڭگىمەنى جولعا سالىپ.
— ونىڭ راس ەلگە ۇكىمەت ورنادى. ال جاقاي نە ءبىتىردى، قۇر ەت جەپ، قىمىز ىشكەننەن باسقا؟
— جاقاي بايعۇس تۇرمەدە ەكەن–اۋ، – دەدى الدەكىم كوڭىل ايتقانداي ءبىر ۇنمەن.
— كەشەگى جان بالاسىنا تاقىمى تولمايتىن ءداۋىتبايلارىڭ ءقازىر قالاي ءجۇر؟ – قارا جىگىت تاعى دا توڭىرەگىنە قارادى. – بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولعان جوق پا؟ قاي اۋىلنايدىڭ ءالى كەلىپ ەدى سولارعا؟
اڭگىمەگە كەڭسە الدىندا وتىرعانداردىڭ ءبارى ارالاستى.
— اپىر–اي، ءداۋىتباي ومىرىندە ونداي قورلىقتى كورمەگەن شىعار؟
— ايتپا دەيمىن.
— نازار دا قاسقىر – اۋ، «كەت دەگەندە يت تە كەتەدى، شىق جينالىستان، بۇل سەن وتىراتىن جەر ەمەس»، – دەدى عوي.
— سول جەردە ءبىر ايىزىم قاندى – اۋ، نە دە بولسا...
وسى كەزدە ىشتەن بۇلقان–تالقان اشۋلانىپ بوتباي شىقتى. نازاردان قانداي ءسوز ەستىگەنىن قۇداي ءبىلسىن، قىلعىنا سويلەپ:
— ويباي–اۋ، ويباي، قۇداي قايدا دەپ ءجۇرۋشى ەم، قۇداي مىندا وتىرادى ەكەن عوي، – دەدى كەڭسەنى قولىمەن كورسەتىپ. – ءوزىنىڭ ءبىر اتىم ناسىباي سەكىلدى مۇرتى بولادى ەكەن...
ءتىلى اششى بوتبايدىڭ نازاردى ايتىپ وتىرعانىن سەزىپ، وتىرعان ادامدار ءۇن شىعارماي، سەلكىلدەي كۇلدى. بوتباي ەسكى تىرمانىڭ دوڭعالاعىنا بايلاۋلى تۇرعان اتىن شەشىپ الىپ، اياعىمەن ۇزەڭگىنى ارەڭ تاۋىپ، ەردىڭ قاسىنان ۇستاپ، ەكى–ءۇش رەت ۇمتىلا «قاپ» دەپ وزىنە–ءوزى دەم بەرىپ، اتقا قارعىپ ءمىندى دە، كەڭسە الدىندا وتىرعاندارعا قاراپ:
— قۇداي ساندالتىپ قويعان سوڭ، نە شارا؟ – دەدى شاعىنعانداي ءبىر ۇنمەن. – ماعان بايدىڭ قۇيىرشىعىسىڭ دەيدى. اۋ، مەن ءقايتىپ قۇيىرشىق بولامىن، ا؟ اي، اقىماق، ءماجنۇن، كەڭكەلەس...
ءوزى ايتقان ءسوزى ءوزىنىڭ اشۋىن قوزدىرىپ، بوتباي ماستەك تورىسىن باۋىرعا تارتىپ – تارتىپ جىبەردى.
— ءماجنۇن...
تورى ات يەسىنە ءبىر جامان ءسوز ايتقىسى كەلگەندەي، شايپاۋلانىپ، قۇلاعىن جىميتىپ، باسىن كەگجەڭدەتتى دە، شوقالاقتاعان ارباداي قولق–قولق جورتىپ كەڭسەدەن ۇزاي بەردى.
— وسى شالعا – اق ادام بالاسى ۇناماي قويدى، – دەپ كۇڭك ەتتى الدەكىم.
— بايتەن، سەنى شاقىرىپ جاتىر، – دەگەن قاميدوللانىڭ داۋسى ەستىلدى.
بورەنەنىڭ شەتىندە وتىرعان بايتەن ورنىنان تۇرىپ، اۋىلنايدىڭ كابينەتىنە كىردى. نازار تەرەزە الدىندا تۇرەگەپ تۇر ەكەن. بايتەندى كورىپ، ستولىنا كەلىپ وتىردى. ۇستىندەگى سۇر گيمناستەركا، بەلىندەگى بىلعارى بەلبەۋى، گاليفە شالبارى مەن قۇرىم ەتىگى ءون بويىنا اسكەري ءپىشىن بەرىپ ىزعارلاندىرا تۇسكەن. بۇل كۇندە نازاردىڭ جۇرگەن ءجۇرىسى، سويلەگەن ءسوزى جۇرت اۋزىندا ءجيى ايتىلاتىن اڭگىمەگە اينالعان. ونىڭ ءتۇن ورتاسىنا دەيىن كەڭسەدە وتىرىپ، جۇمىس ىستەيتىنىنە، ەلمەن ارالاسپايتىنىنا، كۇلمەيتىنىنە، شارشامايتىنىنا تاعى سول سياقتى قاسيەتتەرىنە اقشوقىلىقتار قايران قالادى. ءتىپتى نازاردى جەك كورەتىندەردىڭ وزدەرى: «وسىنىڭ ۇلى ناعاشىسىندا ءبىر ەل بيلەگەن بىرەۋ بولىپتى دەپ ەستۋشى ەك، سول بولار تارتىپ جۇرگەن، بولماسا وسىنشا ىسكەرلىك مۇنىڭ باسىنا قايدان كەلەدى؟» – دەپ امالسىز مويىنداعانداي بولار ەدى.
نازار ءسوزدى نەدەن باستارىن بىلمەگەندەي، ءبىر اۋىق ءۇنسىز وتىردى دا، «اقىرى، تاپتىم – اۋ نە ايتارىمدى» دەگەن سەكىلدەنىپ، ءجۇزى سەرگىپ:
— ءقازىر ەلىمىزدە تاپ كۇرەسى ءجۇرىپ جاتىر، – دەدى سالماقتى ۇنمەن، – ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. بايلار مەن ولاردىڭ قۇيىرشىقتارىن قۇرتپاي، ءبىز جاڭا قوعامدى تۇبەگەيلى ورناتا المايمىز. پارتيا مەن وكىمەت بىزگە وسىنى ايتادى. جاۋعا قاتال، ىمىراسىز بولۋدى تالاپ ەتەدى بىزدەن. ال بۇل كۇرەستەن شەتكەرى قالاتىن ءبىر دە ءبىر سوۆەت ادامى بولۋعا ءتيىس ەمەس...
بايتەن ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەدى. «مىناۋ سويلەپ تۇرعان شىنىمەن نازاردىڭ ءوزى مە؟ ءسوز ساپتاسى مۇلدە بولەك قوي».
— بالا وقىتۋ، ساۋاتسىزدىقتى جويۋ، بۇل دا تاپتىق كۇرەستىڭ ءبىر ءتۇرى، – دەدى نازار تىڭداۋشىسىن تاڭ قالدىرا تۇسكىسى كەلگەندەي، رەسمي داۋسىن وزگەرتپەستەن. – بارلىق كۇش–جىگەر ءقازىر پارتيانىڭ ۇرانىن جۇزەگە اسىرۋعا ارنالىپ وتىر. ەندەشە، سەنىڭ دە، مەنىڭ دە يلەپ وتىرعانىمىز ءبىر–اق تەرىنىڭ پۇشپاعى.
بايتەن «ول راس» دەگەندەي، باسىن بولار بولماس يزەپ قويدى.
— ءبىز بۇكىل اۋدان بويىنشا ەڭ ارتتا قالعان اۋىل بولىپ وتىرمىز. ارتەل دەگەن اتىمىز عانا، ال زاتىمىز جوقتىڭ قاسى. قۇم جاقتاعى «بىرلىك»، «بوستاندىقتىڭ» جاعدايلارى ءتىپتى سوراقى. «بوستاندىق» ارتەلىنە بەس ات، ءبىر اربا، ءتورت سوقا، بەس اعاش تىرمادان باسقا تۇك جوق. ال باسقا اۋىلدا... – نازار ستول ۇستىندەگى قاعازداردىڭ اراسىنان ءبىر گازەتتى سۋىرىپ الدى. – باسقا اۋىلدا ءتىپتى باسقاشا. بۇرىنعى جاربوگەت قازىرگى لەنين كولحوزى تۇقىمدىق استىق جوسپارىن ەكى ەسە ارتىعىمەن ورىنداپتى، وكرۋگ بويىنشا ەڭ ۇلگىلى شارۋاشىلىق دەپ جازىپتى. بىزدە نەگە ولاي ەمەس؟ سەبەبى ءبىز بايلارمەن كۇرەستى دۇرىس جۇرگىزە الماي وتىرمىز. – نازار وسى تۇستا ءسوزىمنىڭ رەسمي بولىگى وسىمەن ءبىتتى دەگەندەي ءوزىنىڭ تابيعي داۋسىمەن: – ءبىز ەندى بايلاردى تاپ رەتىندە جويۋعا ءبىرجولا ايانباي كىرىسەمىز، – دەدى بايتەنگە قادالا قاراپ. – ساعان بەرىلەتىن تاپسىرما: ءداۋىتبايدىڭ، تۇرشابايدىڭ، وماردىڭ نەمەرەلەرىن، كۇندەربەكتىڭ، بازاربايدىڭ بالالارىن مەكتەپتەن شىعاراسىڭ...
بايتەن سەلك ەتە قالعانداي بولدى.
— نەگە؟ – دەدى شوشىنىپ.
— ويتكەنى ولار بايدىڭ بالالارى.
— بالالار الەۋمەتتىك ومىرگە ءالى كەلگەن دە جوق قوي. ولاردىڭ تاپ كۇرەسىنە قانشا قاتىسى بار؟
— جوق، شىراعىم، سەن ونداي قيتۇرقىلىعىڭدى قوي. ەگەر مەنىڭ قويىمدى قاسقىر جەپ كەتكەن بولسا، مەن سول قويىمدى جەگەن قاسقىردىڭ ءوزىن عانا ىزدەپ جۇرە المايمىن، مەن بارلىق قاسقىرعا كۇرەس اشامىن. بايلاردىڭ ءوزىن سەمياسىنان ءبولىپ قاراۋ دۇرىس ەمەس. ءداۋىتبايدىڭ بۇكىل تۇقىمى تەك ءداۋىتبايشا ويلايدى. بولتىرىك اسىراپ، ابروي المايسىڭ، شىراعىم. مەكتەپ كەدەيلەر ءۇشىن اشىلدى ما،– ەندەشە، تەك كەدەيلەردىڭ بالاسى وقىسىن.
— دۇرىس ايتاسىز، مەكتەپتە ەڭ الدىمەن كەدەيدىڭ بالالارى وقۋعا ءتيىستى. ءبىراق بايلاردىڭ بالالارى وقىماسىن دەگەن نۇسقاۋ جوق. مەنىڭ ۇعىمىمشا، بايلاردى تاپ رەتىندە جويۋ، بايلاردى ادام رەتىندە جويۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ەگەر ولار ءوز كىنالارىڭ ءتۇسىنىپ، ءبىزدىڭ قوعامعا شىن كوڭىلمەن قوسىلعىسى كەلسە، ەشكىم ولاردى بەتىنەن قاعۋعا ءتيىس ەمەس. ويتكەنى وسى ارقىلى–اق ءبىز ولاردى تاپ رەتىندە جويىپ وتىرمىز.
— جو–جوق، ولار ەشقاشاندا ءوز ەركىمەن قوسىلمايدى، ال ەگەر قوسىلسا، تەك ىرىتكى سالۋ ءۇشىن قوسىلادى.
— بالكىم، سولاي دا بولار. مەن وعان تالاسىپ وتىرعان جوقپىن. مەن بايلارعا قارسى كۇرەسىمىزدىڭ ءپرينسيپىن عانا ايتىپ وتىرمىن. ەگەر ءبىز ولاردىڭ بالالارىنا سوۆەتتىك تاربيە بەرەتىن بولساق، بۇل دا ولاردىڭ ىشىنە ىرىتكى سالۋ دەگەن ءسوز. كومسومولعا ەنگەن جاستاردىڭ ىشىندە سوۆەت ۇكىمەتى ءۇشىن ءوز اكە–شەشەسىنە قارسى شىققاندارى بار. ويتكەنى ولار ءبىزدىڭ تاربيەگە قولى ىلىككەن كوزى اشىق جاستار. شىندىق پەن ادىلدىكتىڭ كىم جاعىندا ەكەنىن جاقسى بىلەدى.
— سەنىمەن قىزىل ءسوز جارىستىرىپ وتىرۋعا ۋاقىتىم جوق، شىراعىم. مەنىڭ بىلەتىنىم – وسىنداعى بايلار. ولاردى ەلدەن الاستاتپاي، ءبىز سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتا المايمىز. – نازار قىپ–قىزىل بولىپ ستولدى جۇدىرىعىمەن سالىپ قالدى. – ارقا ەتىڭ ارشا، بورباي ەتىڭ بورشا بوپ، كىسى ەسىگىندە ءجۇرىپ كورسەڭ، كورەر ەم نە ايتقانىمدى. وندا باسقاشا سويلەر ەدىڭ... ەكى–ءۇش كىتاپ وقىدىم دەپ، ماعان اقىل ايتقىڭ كەلەدى. سەن بوزالا تاڭنان تاڭدايىڭ كەۋىپ قوي سوڭىندا ءجۇرۋدىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ اشتىق پەن جالاڭاشتىقتىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ اۋزى–مۇرنىڭ قان بولىپ، تاياق جەپ كوردىڭ بە، ا؟ ال مەن وسىنىڭ ءبارىن باسىمنان كەشتىم. ءبىز نەگە ولاردى اياۋىمىز كەرەك؟... جو–جوق، شىراعىم، جاراپازانىڭ وزىڭە. مەن ونداي بىلجىراعىڭا كونە المايمىن...
اشۋ قىسقان نازارمەن تاجىكەلەسىپ ەشكىمنىڭ دە پايدا تاپپايتىنىن جاقسى بىلەتىن بايتەن ەندى قايتىپ وعان قارسى ءسوز ايتقان جوق، الاتىن ەمەس. قايتا–قايتا تىزىمدەردى تەكسەرىپ، مازا كورمەيدى. بىردەڭەلەردى جازىپ، وزىنەن–ءوزى كۇبىرلەپ سويلەپ وتىرادى – شاماسى جينالىستا سويلەيتىن سوزىنە دايىندالاتىن بولۋى كەرەك.
قاميدوللا اندا–ساندا نازارعا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويادى. قوزعالاتىن ءتۇرى جوق. «ءبىزدىڭ ءۇي كەشكى شايىن باياعىدا–اق ىشكەن شىعار، – دەپ ويلادى ول كۇرسىنىپ. – ەندى قاشان شىعامىز، جانىم – اۋ؟ تاڭەرتەڭنەن ءتۇن جارىمعا دەيىن كەڭسەدە وتىرۋ نە دەگەن سۇمدىق؟ ءۇي شارۋاسى دەگەن دالادا قالدى. جۇرت كوكپەك شاۋىپ، تال قيىپ، قىس قامىنا كىرىسىپ جاتىر... قوي، مىنا جۇمىستان ارىز بەرىپ قۇتىلماسام بولماس». كۇندە وسىلاي ويلاسا دا، ارىز بەرۋگە قاميدوللانىڭ باتىلى بارمايدى. بارماعاندا، بىرەۋدەن قورىققاندىقتان ەمەس، مىناۋ ورىندى قيمايدى.
اۋىلناي مىقتى بولسا، جۇرت ونىڭ حاتشىسىنان دا ىعادى. اسىرەسە نازاردىڭ تۇسىندا قاميدوللانىڭ بەدەلى مىقتاپ ءوستى. ەپتەپ نازارعا ەلىكتەيتىن دە سەكىلدى. نازارشا اشۋلانىپ، ۇرساتىن بولدى. دورەكى سويلەۋدى ۇيرەندى. الدىندا وتىرعان ادامنىڭ قارسى ءسوز ايتا الماي، وزىنەن ىعىپ وتىرعانىن كورۋ ءبىر ءتۇرلى ۇنايتىن. ءوزىنىڭ وسىنشا باتىل ەكەنىن بۇرىن قالاي بايقاماعانىنا ءوزى تاڭ قالاتىن. (جانە بۇل مىنەزگە بويى تەز ۇيرەنىپ، وزگەلەردىڭ ءازىل–قالجىڭدارى ىڭعاي اشۋىن قوزدىراتىن بولدى.)
وسىدان كەيىن قانشا ءتيىمسىز بولسا دا، بۇل قىزمەتتى تاستاعىسى كەلمەيدى. نازاردىڭ كۇن سايىن ءوسىپ كەلە جاتقان بەدەلىندە مۇنىڭ دا ۇلەسى بارداي كورىنەدى. تەك وسى ءبىر تۇنىمەن وتىراتىن مىنەزى عانا نازار قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان گازەت تىگىندىسىن ستولعا بۇرق ەتكىزىپ تاستاي سالعاندا: «ءبىتتى، ەندى ءتۇن ورتاسى اۋعانشا وتىراتىن بولدىق»، – دەپ ويلادى قاميدوللا كۇدەرىن ءۇزىپ. «قوي، مىنا جۇمىستان كەتپەسە، بولمايدى ەكەن». ءبىراق قاميدوللانىڭ كۇدىگى زاياعا كەتتى. نازار تىگىندىنىڭ اراسىنان ءبىر گازەتتى ءتورت بۇكتەپ، قالتاسىنا سالدى دا:
— ال كەتتىك، – دەدى ورنىنان تۇرىپ.
قاميدوللا دا اتىپ تۇردى.
— سوڭعى سپيسوكتى كوشىرىپ ءبىتىپ پە ەڭ؟
— ءبىتتىم، ءبىتتىم، – دەپ اپالاقتادى قاميدوللا، سەنبەي قويار ما ەكەن دەپ قورىققانداي، قاعازدى قايتا–قايتا كورسەتىپ.
— سوڭعى جينالىستىڭ قاۋلىسى بار ما؟
— بار. ءيا... وسى سوڭعى جينالىستىڭ با؟ – سوڭعى جينالىس ەكەنىن قاميدوللا جوپەلدەمەدە ەسىنە تۇسىرە المادى.
— سايلاۋ پراۆوسىنان ايىرۋ تۋرالى قاۋلى شە؟
— ءا، ءيا، ول بار عوي.
— بايقا، ءتىزىم بىرەۋدىڭ قولىنا ءتۇسىپ قاپ جۇرمەسىن.
— اللا ساقتاسىن.
— اللانى قايتەسىڭ، ءوزىڭ ساقتان.
قاميدوللا كۇلىپ جىبەردى. ونىسى باستىعىنىڭ تاپقىر سوزىنە سۇيسىنگەنىن ءبىلدىرىپ تۇردى.
كۇن جەلكەمدەۋ ەكەن. كوك جۇزىندەگى ويقى–شويقى قورعاسىن بۇلتتار تاۋ كوشكەندەي باياۋ جىلجىپ بارادى، سىعىرايعان جۇلدىزدار ءبىر جالت ەتىپ اراسىنان كورىنەدى دە، قايتا جوق بولادى.
— بيىل قىس ەرتە تۇسپەسە نەعىلسىن، – دەپ ءقاۋىپ ءبىلدىردى نازار.
قاميدوللا نە دەرىن بىلمەدى، اسپانعا ءبىر–ەكى رەت قارادى دا قويدى.
سيىر قورانىڭ تۇسىنا كەلگەندە نازار وڭعا بۇرىلدى.
— ۇيگە دەيىن شىعارىپ سالايىن دا، – دەدى قاميدوللا ەرە ءتۇسىپ.
— قوي، جۇرەسىڭ بە اينالىپ. ءوزىم – اق بارامىن. – نازار توقتاعان جوق.
قاميدوللا امالسىز سولعا بۇرىلدى. ول الگى ءسوزدى نازار ءۇشىن ەمەس، ءوزى ءۇشىن ايتىپ ەدى. اۋىل ۇستىمەن اينالىپ بارۋ قاشىق بولسا دا، ءقاۋىپسىز. ال توتە جۇرگەن ادامعا يەسىز كوڭدەردىڭ اراسىنان وتۋگە تۋرا كەلەدى. قاميدوللا ناتىندە قورقاق ەدى، شايتان دەسە، زارەسى قالمايتىن. وسى ارادان وتكەن سايىن يمانىن ءۇيىرىپ وتەدى. بۇل جولى دا ءار دىبىسقا قۇلاعىن تىگىپ، سەكەم الىپ كەلە جاتقان. كەنەت «ا–ا–ا» دەپ باقىرعان ءبىر دىبىس ءدال كوڭنىڭ ىشىنەن شىققانداي بولىپ، جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەن قاميدوللا ويبايلاپ كەيىن قاشتى.
— نازار اعا، توقتا، نازار اعا...
الدەبىر شۇقىرعا اياعىن تىعىپ الىپ، مۇرتتاي ۇشتى. جان دارمەن تۇرەگەلىپ، قايتا جۇگىردى.
— نازار اعا، قايداسىڭ؟
الدىنان قاراڭداعان بەينەنى نازار ەكەن دەپ ويلاعان قاميدوللا الگىنىڭ قىستاۋ جاققا قاراي قاشقانىن كورگەندە تۇككە تۇسىنبەي، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. قاراڭداعان بەينە ەكەۋ بولىپ شىقتى. قاميدوللادان تاعى زارە كەتتى. «استاپىراللا! – دەي بەردى قالش–قالش ەتىپ. – ءوزىڭ ساقتا، اللا تاعالا». جۇگىرە تۇسكەن ول ءدال جانىنان ىڭىرسىعان دىبىستى ەستىپ، توقتاي قالدى. ادام ەكەنىن سەزگەن سوڭ، جۇرەگىن بەكىتكەندەي بولدى. جاقىنداپ كەلىپ ۇڭىلگەندە، نازاردىڭ قۇرىم ەتىگىن كوردى. بىردەڭەنى باسىنا بۇركەپ العان سەكىلدى، بۇك ءتۇسىپ جاتىر.
— نازار اعا.
قاميدوللا وسى كەزدە اڭعاردى، نازاردىڭ باسىنا قاپ كيگىزىپ تاستاپتى. ىڭىرسىعان دىبىسى تۇنشىعىپ شىعادى. قاميدوللا قاپتى جانتالاسا سىپىرىپ، نازاردىڭ باسىن جوعارى كوتەردى.
نازاردا ءۇن جوق. الدەن ۋاقىتتا:
— قاميدوللامىسىڭ؟ – دەدى باياۋ عانا. – ءيا، ءيا، – دەدى قاميدوللا ەڭكەيە ءتۇسىپ.
نازار تالتىرەكتەپ قولىمەن جەر تىرەدى.
— مىقتاپ ۇستا.
قاميدوللا نازاردىڭ ءبىر قولىن موينىنا اسىپ الدى.
— اقىرىن، اقىرىن...
ۇيگە جاقىنداعاندا نازار ەسىن جيىپ:
— ەندى قويا بەر، – دەدى سىبىرلاپ. – ءبيبىنىڭ زارەسى ۇشىپ كەتەر. ءوزىم ءجۇرىپ بارايىن، تەك دەمەپ وتىر.
قاميدوللا ۇيگە كىرگەندە كوردى، نازاردىڭ شەكەسىندە قان بار ەكەن. قاندى كورىپ، داۋىس قىلا جونەلگەن ايەلىن نازار ءوزى توقتاتتى.
— دىمىڭدى شىعارما دەدىم عوي سەن قاتىنعا؟... امان قالعانىما قۇدايى اتا.
ءبيبى جانتالاسىپ ءجۇرىپ، ساندىقتان اق ماتا الىپ جىرتىپ، كۇيەۋىنىڭ باسىن تاڭىپ، توسەككە جاتقىزدى.
— تۇرلەرىن تاني المادىم، – دەدى نازار ءبىرازدان كەيىن ءسال–ءپال كوڭىلدەنگەندەي بولىپ. – باسىما قاپتى كيگىزە سالىپ، سويىلمەن ۇردى. ءولتىرىپ–اق تاستايتىن ەدى، مىنا قاميدوللا بولماعاندا. جان داۋسى شىعا ايقايلاپ، وسى كەلگەسىن، الگىلەر قاشىپ كەتتى عوي... وسى قاينىڭا قارىزدارسىڭ...
قاميدوللا اياق استىنان ابىرويعا يە بولدى. ءوزىنىڭ قورقىپ قاشقانىن جاسىرىپ قالدى. «داۋىستى ەستي سالىسىمەن، نازەكەڭە بىردەڭە بولىپ قالدى ما دەپ، جۇگىردىم عوي»، – دەپ باستايتىن بولدى اڭگىمەسىن. كەيىن وسى اڭگىمەسىنە ءوزى دە شىن سەنىپ كەتتى.
II
– سوققىعا جىعىلعان نازار ءۇش كۇن توسەك تارتىپ جاتىپ ءتورتىنشى كۇنى باسى تاڭۋلى كۇيىندە كەڭسەگە كەلدى. بۇرىنعى اشۋ اشۋ ما، قاھارىنا ابدەن مىنگەن، اۋىل بەلسەندىلەرىن جيناپ، تەگىس اتقا وتىرعىزدى. ۇيىنەن ءوزىنىڭ مىلتىعىن الدىردى. جۇرت اڭ–تاڭ. نازاردىڭ كابينەتىنە بايداۋلەت كىردى.
— نازار – اۋ، مىناۋىڭ نە، جاۋعا شاباتىنداي، ەلدىڭ ءبارىن دۇرلىكتىرگەنىڭ؟
— ءوزىمىز دە جاۋعا شابامىز.
— ءجونىڭدى ايتساڭشى ەندى.
— ءداۋىتبايلار قاشقالى جاتىر.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— ءبىلدىم عوي، ايتەۋىر. ۇيدە قاراپ جاتقام جوق. – نازار ساۋساعىمەن تاڭۋلى باسىن كورسەتتى. – مىناۋ دا سولاردىڭ ءىسى. ونى سول كۇنى–اق بىلگەنمىن. ەندى بۇگىن ۇستىنەن تۇسپەسەك، ايرىلامىز.
نازار باستاعان ونشاقتى ادام ساسكە الەتىندە تولەك سايىندا وتىرعان ءداۋىتبايدىڭ اۋلىنا ساۋ ەتە قالدى. تاسادا وتىرعان ءتورت – ون بەس ءۇي مىلتىقتارى بار ءبىر توپ ادامنىڭ ۇستەرىنەن قالاي شىققانىن بايقاماي قالدى. ۇرەيى ۇشىپ، ەكى كوزى اتىزداي بولعان كىشكەنتاي توقال:
— ويباي، ءمىليسا! – دەپ ۇيگە جۇگىرىپ كىرگەندە ءداۋىتباي قارامەرگەنگە شاشىن الدىرىپ وتىر ەدى. ۇستارا تيگەن توبەسى اق قاسقا بولىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى.
— نە دەپ تۇرسىڭ؟ – دەپ اقىردى توقالىنا.
— ءمىليسالار كەپ قالدى...
ءداۋىتباي سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— اتتەگەن–اي! – دەدى زارلانىپ. – قاپىدا قالدىم–اۋ، اتتەگەن–اي!..
وسىدان ەكى كۇن بۇرىن باتپاقتىدان ساۋىتبايدىڭ قۇداسى قاسىمحان كەلىپ، ءوزارا قۇپيا – كەڭەس قۇرىپ، الدەبىر تاۋەكەل ىسكە بەل بۋعان ەدى.
«باتپاقتىداعى بايلار ۇلكەن كوتەرىلىسكە دايىندالىپ جاتىر، ىشتەرىندە مىرزاكەرەي مەن قاز اينەكىباي، سوسىن اتاقتى سەيدالى قاراقشى بار»، – دەگەن قاسىمحان. سەيدالىنىڭ اتىن ايتقاندا اعايىندى ەكەۋى دە ارقا سۇيەر ادام تاپقانداي، الدەنەدەن دامەتىپ قالدى. سەيدالى بۇل جاقتىڭ ادامدارىنا وتقا سالسا جانبايتىن، سۋعا سالسا، باتپايتىن باياعىنىڭ باتىرلارىنداي كورىنەتىن. تۇنىمەن اقىلداسىپ، توقتاعان شەشىمدەرى مىناۋ بولدى. ءبىر–ەكى كۇننىڭ ىشىندە ءداۋىتباي مەن ساۋىتباي جاسىرىن قاراقۇم كوشپەك. سودان ءارى جىلجىپ وتىرىپ، بەتپاقدالاعا ۇلاسار جەردە قاسىمحانمەن قوسىلىپ، قۇم ىشىندە قىستاپ شىعادى. قۇدىعى بار، ءشوبى شۇيگىن، ەلدەن جىراق – ءبىر قىسقا جاراپ جاتىر. ونىڭ بەر جاعىندا مىنا جەلىككەن بايلار كوتەرىلىس جاساپ، (ايتۋلارىنا قاراعاندا، باسقا كورشىلەس حالىقتار دا ۇكىمەتكە قارسى ارەكەتكە دايىندالىپ جاتقان سەكىلدى) دۇنيەنى توڭكەرىپ جاتسا، ونى كورمەك، ال ەگەر ودان ەشتەڭە شىقپاسا، جاز شىعا ەلسىزبەن كوشىپ وتىرىپ، بالقاشتى توڭىرەكتەپ، الاكولدەتىپ، جۇڭگو اسادى. جۇڭگو وتەتىن جولدى جاقسى بىلەتىن ادام بار. ساۋىتباي الدىندا بۇل پىكىرگە قوسىلماپ ەدى، ءداۋىتباي كەۋدەلەپ ءىنىسىنىڭ اۋزىن اشىرمادى. قاسىمحاننىڭ: «اماندىق بولىپ وتە قالساق، اكەمنىڭ ناعاشىلارى قالىڭ جۇڭگو سول جاقتا تۇرادى. ولاردىڭ ىشىنەن ءبىزدى ەشبىر جاۋ الا المايدى»، – دەگەن كوڭىلىندە قۇراننىڭ سوزىندەي بولىپ جاتتالىپ قالدى. وسى بايلامعا كەلگەلى ءداۋىتبايدان تاعات كەتتى. ەكى كۇن بويى كوشتىڭ جايىن ويلاپ، ۇيقى كورمەدى. بۇكىل اۋليە – امبيەلەرگە سىيىنىپ، قۇدايعا ءمىناجات قىلىپ، وڭ ساپار تىلەدى. سويتكەن شارۋانىڭ اقىرى ەندى وسىنداي بولدى... ءداۋىتبايدىڭ وكىنىشىندە شەك جوق.
كوميسسيا ادامدارى توپىرلاپ ۇيگە كىرگەندە، ءداۋىتباي سول وكىنىشتەن ءالى ەسىن جيا الماي وتىرعان.
— تاستا قولىڭداعىڭدى، – دەپ اقىرىپ جىبەردى نازار قارامەرگەننىڭ قولىنداعى ۇستارانى كورىپ.
ساعيدوللا قارامەرگەننىڭ قولىنان ۇستارانى جۇلىپ الدى دا، ءوزىن يتەرىپ جىبەردى، سودان كەيىن، بارماعىمەن ۇستارانىڭ قىلپىپ تۇرعان ءجۇزىن كورىپ:
— بۇل ماعان كەرەك دۇنيە ەكەن، – دەپ قالتاسىنا سالا سالدى.
— مىناۋ نە؟ – دەدى نازار ءداۋىتبايعا بۋۋلى تۇرعان تەڭدەردى قامشىسىمەن كورسەتىپ.
— ول اشەيىن بۋىپ قويعان نارسەلەر عوي، – دەدى ءداۋىتباي مىڭگىرلەپ، – قىستاۋعا كوشەمىز بە دەپ ەك...
— قونىس اۋدارعانىڭا ءۇش كۇن بولماي جاتىپ پا؟
— ءيا، ءيا، سونداي ءبىر وي كەلىپ...
— ءاي، قاراتاز، – دەپ ايقاي سالدى نازار.
سىرتتان كەرتپە تاناۋ قارا جىگىت جەتىپ كەلدى.
— مىناۋ نەعىلعان تەڭدەر؟ – دەدى نازار وعان دا جۇكتى قامشىسىمەن كورسەتىپ.
قارا جىگىت جەرگە قاراپ ويلانىپ تۇردى دا:
— داۋكەن قاراقۇمعا كوشۋگە بۇگىن تۇندە دايىندالىپ جاتقان، – دەدى ءار ءسوزىن شەگەلەپ نىق داۋىسپەن. – كەشە باتپاقتىدا تۇراتىن قاسىمحان دەگەن قۇدالارى كەلىپ كەتتى. نە ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ءبىر كەلىسىمدەرى بار.
«بۇعان نە ايتاسىڭ» دەگەندەي نازار ءداۋىتبايعا شانشىلا قارادى.
— اتەڭە–لاعنە–ە–ە–ەت، قۇل! – دەدى ءداۋىتباي ءيتتىڭ ىرىلداعانىنا ۇقساس ءبىر دىبىس شىعارىپ. – سەن ەكەنسىڭ عوي ءبارىن ىستەپ جۇرگەن. ەكى دۇنيەدە وڭباعىر! ءوز قولىمنان ادام قىلىپ ە–ە–ەم...
قاراتازعا ۇمتىلا بەرگەن ءداۋىتبايدى نازار قامشىمەن تارتىپ ءوتتى. ومىرىندە دەنەسىنە تاياق ءتيىپ كورمەگەن ءداۋىتباي «اح» دەپ ىشقىنىپ، جالت بۇرىلعاندا، جۇزىنەن الدەنەگە تۇسىنبەي، تاڭىرقاعان سەكىلدى ءبىر نىشان بايقالدى. العاشقى ەكپىنىمەن تالتىرەكتەي، تاعى ۇمتىلا بەرگەن ءداۋىتباي قامشى ەكىنشى رەت تيگەندە، ەتپەتىنەن ءتۇستى. نازار ونى اياعىمەن اۋدارىپ، شالقاسىنان سالدى دا:
— بايەكە، قالاي ەكەن قامشى دەگەن؟ – دەدى ءوز اشۋىن ءوزى زورعا باسىپ. – سەن انا قاراتازدى ەس بىلگەلى قامشىدان كوز اشىرماپ ەڭ، دۇنيە كەزەك دەگەن وسى، ەندى سەن دە قامشىنىڭ ءدامىن تاتىپ كور، ازعىن توبەت. – نازار جەم كورگەن بۇركىتتەي كوزى جايناپ، شالقاسىنان جاتقان ءداۋىتبايدىڭ كەۋدەسىنەن اياعىمەن باسا ءتۇستى. – شىن بەكزات ەكەنىڭدى بىلەيىن. جاراسباي تۇقىمى، ءولشى، كانە، نامىستان. ءولشى، كانە، جارىلىپ. باسىڭا كوكتاستى ءوزىم قويايىن... ولە المايسىڭ با، ا؟ قالاي ەكەن قورلىق دەگەن؟ سەن انا قاراتازدىڭ شەشەسىن سارتقا ساتىپ، ءوزىن مال ەسەبىندە ۇستاپ ەڭ، سونىڭ كەگىن قايتاراتىن كەز كەلدى، مىنە. بۇل دۇنيەدە قايتپايتىن ەشتەڭە جوق، ءداۋىتباي. ءبىز ءقازىر سەنى ارباعا جەگىپ، ۇستىنە قاراتازدى وتىرعىزامىز. – نازار «شىنىندا دا، سويتسەك قايتەدى» دەگەندەي جانىنداعىلارعا قۋانا قارادى.
نازاردىڭ ءتۇرىن كورىپ شوشىپ كەتكەن بايداۋلەت:
— ەسىڭدى جي، ساعان نە بولعان، – دەدى ونىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ. – ارباعا جەگۋ دەگەن نە سۇمدىق؟
نازار رايىنان قايتسا دا، اشۋىن بىردەن توقتاتا المادى.
— ارامتاماق، جالماۋىز، – دەپ ءداۋىتبايعا تاعى شۇيلىكتى. – ءومىر بويى جاساعان قىلمىسىڭنان قاشىپ قۇتىلماق ەكەنسىڭ عوي. تاپقان ەكەنسىڭ وڭاي ءادىستى... تۇرا تۇر بالەم، وسىدان ءۇرىم بۇتاعىڭدى قۇرتپاسام، نازار اتىم ءوشسىن...
جۇرت توپىرلاپ سىرتقا شىقتى. دالادا جۋان بايبىشە ەسىرىكتەنگەن ادامداي، شاشىن جۇلىپ، داۋىس قىلا باستادى.
— ويباي، جۇرتىم–اۋ! ەلىم – اۋ! اعايىن – اۋ! ارۋاقتىڭ ورىنى ەدىك قوي، بۇلارىڭ نە؟ بارمىسىڭ كوكتە پاتشا قۇداي؟ بۇيتكەنشە نەگە المايسىڭ؟
— اسىقپا، بايبىشە، – دەدى نازار كەكەسىن ۇنمەن. – كوپ ۇزاماي ءوزىڭ دە بارارسىڭ. بايىڭ ەكەۋىڭ قۇدايدىڭ ەكى جاعىندا شانيىپ جاتاتىن بولارسىڭدار.
مىنا ءسوزدى ەستىگەندە، بايبىشەنىڭ يمانى قاسىم بولدى. جۇرەگىن ۇستاپ، الدەكىمنەن كومەك تىلەگەندەي، جان–جاعىنا الاقتاپ قاراي بەرەدى.
ساعيدوللا مەن قاراتاي ساۋىتبايدى الدارىنا سالىپ ايداپ الىپ كەلدى. ۇستىنە شي بارقىت بەشپەنت كيگەن، قياقتاي قارا مۇرتى بار، ۇزىن بويلى سۇلۋ ءجۇزدى ساۋىتباي اياعىن اسىقپاي باسىپ، نازاردىڭ قاسىنا كەلدى.
— امانسىڭ با، جاراسبايدىڭ قاتىن قۇمار سەرىسى، – دەپ نازار وعان كۇلىمسىرەي قارادى. – قاراقۇمنىڭ يەسىز دالاسىندا نە بىتىرەسىڭ؟ ونان دا تۇرمەگە بار، سول جەر ساعان كوڭىلدىرەك بولادى.
— جاراسبايدىڭ بالاسى ەكەنىم راس، – دەدى ساۋىتباي سابىرلى ۇنمەن. – ءبىراق كىسىگە جاساعان ءزابىرىم جوق... قۇدايدىڭ جازۋى وسى بولسا، قورىققاننان جان قالماس. يت جەككەنگە ايداتساڭ دا، ەركىڭ ءبىلسىن. ءبىراق قورلاما.
— ەكەۋىن دە قاماڭدار بەركىمبايدىڭ كوڭىنە، – دەپ نازار كوميسسيا مۇشەلەرىنە ايعاي سالدى. – قارعاعانىن قويماسا، انا جۋان بايبىشەنى قوسا قاماڭدار.
جۋان بايبىشە شوق باسىپ العانداي، شارىلداپ، ۇيگە قاراي قاشتى.
دۇنيە–مۇلىكتىڭ ءبارى حاتتالدى. اكت جاسالدى. ءداۋىتبايدىڭ ءتورتقۇدىقتاعى جىلقىسىنا كىسى جىبەرىلدى. بايدىڭ ەسىگىندە جۇرگەن جالشىلاردىڭ ءبارى جاقىن تۋىستارى ەدى. ءبىراق ءومىر بويى ىشتەرىنە كەك ساقتاپ كەلگەندەرىن تەگىس جايىپ سالدى.
جالشىلارعا سول جەردە دۇنيە–مۇلىكتەن زات ءبولىندى. قالعاندارى قويماعا جينالدى. ءداۋىتباي مەن ساۋىتبايدىڭ سەمياسىنا ەسكى–قۇسقى توسەك ورىن، ەكى قاراشا ءۇي مەن ءبىر سيىر قالدى.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ءبىر–بىرىنە قوساقتالىپ بايلانىپ، اۋدانعا جاۋاپقا ايدالىپ بارا جاتقان ءداۋىتباي مەن ساۋىتبايدى ءبىر توپ مىرزابولات اعايىن قىرعا دەيىن جاياۋ شىعارىپ سالدى.
«قازاق دەگەن اتىمىز بار ەدى عوي، تىم بولماسا، ءبىر كۇن كىدىرت، قوشتاسىپ قالايىق» دەگەن تىلەككە نازار قۇلاق اسقان جوق.
III
جاز بويى ءنار تامباي، قاتالاپ جاتقان اقشوقى دالاسى قىركۇيەكتىڭ ورتاسىندا قالىڭ جاڭبىردىڭ استىندا قالدى. اسپاننىڭ ءتۇبى تەسىلگەندەي اپتالاپ جاۋدى. جولدى جولسىزدىڭ ءبارى مي باتپاق بولىپ ەزىلىپ كەتتى. قورعاسىن بۇلتتار باۋىرىمەن جەر سىزارداي قالىقتاپ، جىلاندى وزەننىڭ ۇستىمەن تەرىستىككە قاراي جوڭكىلىپ جاتتى. مال باققان باقتاشى مەن كوكپەك شاۋىپ، تال قيعان ءبىرلى–جارىمدى شارۋالار ءۇستى باستارى مالمانداي بولىپ، وسى توڭىرەكتەگى وزىنەن باسقانىڭ ءبارىن سىباپ، بوقتاپ، كۇيىپ–ءپىسىپ جۇرگەنى، ءبىراق ونىسى اشۋدان گورى ادامنىڭ جالعىزسىراعان كەزدە ىسقىرىپ نەمەسە ولەڭ ايتىپ ەرمەك قىلعانىنا كوبىرەك ۇقسايدى. بۇل كەزدە سىرتقا شىعا الماي ۇيدە قامالىپ وتىرعان قارت كىسىلەر: «جاۋسىن، جاۋسىن جارىقتىق، ناعىز جاۋاتىن كەزى عوي، كۇزدە جاڭبىر مول بولسا، جەردە توڭ بولادى، توڭ بولسا، كەلەر كوكتەمدە سۋ جەرگە سىڭبەي، شابىندىققا جايىلادى، راقات ەمەس پە؟ – دەپ قۋانىپ وتىرار ەدى.
تۇندە جاڭبىر باسىلعان بولاتىن. تاڭەرتەڭ كۇن اشىق بولدى. قارا جەر ءشولى قانعان ادامداي ءجىپسىپ، بۋى بۇرقىراي راقاتتانىپ، بالقىپ جاتتى.
اسقار جاڭبىر باستالعالى بەرى سۇيەك سۇيەگى سىرقىراپ، باسى قاڭعىرىپ، مازاسى بولماي جۇرگەن. كۇندەگى ادەتىمەن تاڭ اتپاي تۇرىپ، كۇننىڭ اشىقتىعىن كورگەن سوڭ، سىرتقا شىققان. بويى اجەپتاۋىر سەرگىپ قالدى.
بۇرىن تاڭعى سەرۋەندە تۇبەكتەگى قىستاۋدان اسىپ كورگەن ەمەس. بۇل جولى وزەن جاعاسىمەن شىعاناققا دەيىن باردى. جيەكتەگى قۇبا تالدان «ناسىبايعا كۇل الايىنشى» دەپ، بەس – التاۋىن قيىپ الدى. ءوزىن–ءوزى جۇباتاتىن، الداندىراتىن ەرمەك ىزدەدى. ۇيرەنشىكتى اۋرۋدىڭ سىرتىندا اسقاردىڭ مازاسىن الىپ جۇرگەن باسقا دا جايتتار بولاتىن. ول – نازار ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى اتى–ءجونى بەلگىسىز ارازدىق. ەكەۋى زاۋقايىر كەزدەسە قالسا، اماندىقتان اسىپ، سويلەسىپ تە كورگەن ەمەس. ءبىر–بىرىنە ايتاتىن سوزدەرىن كولدەنەڭ بىرەۋدەن ەستيدى. بالكىم، ءوزى دە كىنالى شىعار. نازار اۋىلناي بولىپتى دەگەن حاباردى ەستىگەندە، قاراپ وتىرماي: «ايەل دەگەن كىسى جانداردى بولىس سايلاساق قايتەدى دەگەندە: «ەلىڭ وندا تەگىس ۇرى بوپ كەتەر – اۋ» دەگەن ەكەن، سول ايتقانداي نازار اۋىلناي بولسا، كوپ ۇزاماي قىرىق – پىشاق بوپ، ەكى ءۇيدىڭ اراسىنا جول تۇسپەيتىن شىعار»، – دەپ ەدى. سول ارادا بوتەن ەشكىم جوق بولاتىن، ءبىراق ءوزىم دەپ جۇرگەندەردىڭ بىرەۋى وسى ءسوزدى نازارعا جەتكىزىپتى. ونسىز دا يت تيگەن تاباقتاي تىجىرىنىپ قارايتىن نازار وسىدان كەيىن: «ەڭ ۇلكەن جاۋىم اسقار»، – دەيتىن كورىنەدى. قۇلاقتاردىڭ سپيسوگىنە كىرگىزىپتى دەيدى. سوندا وسىنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ الگى ءسوزدى ايتقان مەن بە؟
الدە... ءبىراق مەنىڭ ايتقانىم شىندىق بولسا، قايتەمىن؟..»
شەتكى ءۇيدىڭ قاسىندا جەر قازىپ، لاي ايداپ جاتقان بىرنەشە ادام تۇستارىنان ءبىر شوق تال سۇيرەتىپ، ءوتىپ بارا جاتقان اسقاردى اڭگىمە قىلدى.
— پاح، شىركىن، تال سۇيرەتىپ بارا جاتىپ، ءبىر ەڭكەيمەيدى – اۋ!
— كەربەز قايناعا دەپ بەكەر اتادى دەيسىڭ بە؟
— بايعۇس بۇ دا قاجىدى عوي..
— نەگە؟
— نازار سوڭىنا تۇسسە، قاجىماعاندا قايتەدى.
— نازارعا نە ىستەپتى؟
— قاراپ جۇرمەيدى. بىرەۋدى شاعىپ سويلەيدى. نازاردى سىرتىنان جاماندايتىن كورىنەدى.
— ونىسى دۇرىس ەمەس قوي.
— ودان كەيىن نازار اياي ما؟ سايلاۋ پراۆوسىنان ايرىلعانداردىڭ سپيسوگىندە ءجۇر دەپ ەستىدىم.
— قۇرىدى دەسەڭشى.
— ءيا، بۇل دا قۇريتىن بولدى. زامانىندا ورلەپ ەدى، قايتەسىڭ.
اسقار ءۇيىنىڭ قاسىنا كەلگەندە بيكەن بيە بايلاپ جاتىر ەدى.
قاسىندا جۇرگەن ايەلدى تاني الماي ءبىراز تۇردى. جاقىنداعاندا كوردى – زليحا ەكەن.
— امانسىڭ با، شىراعىم؟ – دەدى تاڭىرقاعانىن جاسىرا الماي – جاقايدان حابار بار ما؟
— انادا ءبىر حابار العانبىز، سوتى كەيىنگە قالدى دەگەن. ودان كەيىن حابار جوق.
— ءساتى اللادان، قايتەسىڭ ەندى؟ – دەدى اسقار ونىڭ قايعىلى جۇزىنە قينالا قاراپ.
زليحانىڭ تولىق دەنەسى ىسىلىپ، اجەپتاۋىر جۇدەپ قاپتى. كيگەن كيىمى دە جاداۋ.
— ۋايىمعا ەرىپ تىم جۇدەمە، شىراعىم؟ – دەدى اسقار ءسوز اراسىندا. – «ات جاقسىسىن كەرمەدەن، ەر جاقسىسىن تۇرمەدەن كور» دەگەن. ەر ادامنىڭ باسىنا نە كەلىپ، نە كەتپەيدى؟ دوس بار، دۇشپان بار دەگەندەي، ەزىلە بەرمە. سەن ءقازىر سول شاڭىراقتى ۇستاپ وتىرعان جوقسىڭ با؟»...
شاي ۇستىندە زليحا ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتقان جوق. داستارقان جينالعان كەزدە:
— قايناعا – اي، ايىپقا بۇيىرماساڭىز، شارۋا ايتا كەلىپ وتىرمىن، – دەدى تەكەمەتتىڭ ويۋىن قولىمەن سيپاپ وتىرىپ. – ءوزىڭىز بىلەسىز، جاقايدى، كىسىگە زيانى جوق، اق كوڭىل ەدى. وڭاشادا وزىڭىزگە جان تەڭگەرمەي وتىراتىن. ءبىر كەزدە كوز مايىن بەرگەن جولداستارى بۇل كۇندە بوكسەلەرىن سىرتقا سالدى. قۋىناتىن، ىزدەنەتىن ادامى جوق. دۇنيەنىڭ قورلىعى جالعىزدىق ەكەن. قۇداي قارعادى ما، مەن بايعۇستى ءبىر جاپىراق ەتتەن قىستى. ولاي–بۇلاي بولىپ كەتسە، شاڭىراعىنا يە بولار ەشكىم جوق. – زليحا كوز جاسىنا تۇنشىعىپ، جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن بەتىن باستى.
— بيكەن دە كوڭىلى بۇزىلىپ، قالتاسىنان ورامالىن الىپ، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى.
— سىزدەن باسقا ەندى جاردەم سۇرار ەشكىمىم جوق، – دەدى زليحا داۋسى قالتىراپ.
اسقار ساسىپ قالدى.
— شىراعىم–اۋ، مەندە نە قاۋقار بار؟ – دەدى قولىن جايىپ – مەن كىمگە تۇتقا بولعاندايمىن؟ دۇرديگەن سىرتىما قاراپ، جىلاندى قىرىق كەسسە، كەسىرتكەدەي قۇنى بار دەيتىن شىعارسىڭ. كەسىرتكە قۇننىڭ بۇل كۇندە ەشكىمگە كەرەگى بولماي قالدى. بىزدەن باياعى كۇن وتكەن. ەرتەڭ ءداۋىتباي مەن ساۋىتبايدىڭ اياعىن قۇشام با دەپ، شىنىمدى ايتسام، ءتۇن بالاسىنا ۇيىقتاماي شىعامىن. قارتايعان شاعىمدا باسىم وسىلاي بازارلى بولدى، شىراعىم. مەن ساعان... – ول «قول ۇشىمدى بەرە المايمىن» دەگەن ءسوزدى ايتپاق ەدى، وسى كەزدە الدىندا وتىرعان زليحاعا كوزى ءتۇسىپ، الگى ءسوزدى ايتسا، ايەلدىڭ ساعىن ءبىر جولا سىندىراتىنىن سەزىپ، ءتىلىن تىستەپ قالدى. «بۇلار مەنى ءالى پانا كورەدى ەكەن–اۋ»، – دەپ ويلادى ىشىنەن.
زليحا ەكى يىعى سەلكىلدەپ، جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن بەتىن باسا ءتۇستى. الدەن سوڭ بۇكىل ءجۇزى جاۋلىقتىڭ استىندا قالىپ، كورىنبەي كەتتى. تەك سەلكىلدەگەن يىعىنا قاراپ، ونىڭ جىلاپ وتىرعانىن سەزۋگە بولار ەدى. ءۇي ىشىندە جانعا باتقان ۇزاق ۇنسىزدىك ورنادى.
— شىراعىم، سابىر ەتشى، – دەدى اسقار باسىن كوتەرىپ. – ۋايىمىڭ – بەينەتىڭ عانا. ايتەۋىر، باسىڭ امان، باۋىرىنىڭ ءبۇتىن عوي. جىلاما. قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەيىن، قايراتىم كەمىپ، باعىم تايدى دەمەيىن، جارقىنىم، جىلاما.
اسقار وسىنى ايتىپ وتىرىپ، سوندا نە ىستەيتىنىن ءوزى دە بىلگەن جوق ەدى. زليحا كەتكەن سوڭ:
— ءباتىر – اۋ، سوندا نە ىستەمەكسىڭ؟ – دەدى بيكەن شالىنا تاڭىرقاي قاراپ. – ءقايتىپ قۋىناسىڭ؟
— ونى ءازىر ويلاستىرعام جوق، بايبىشە. ءبىر ءجونى بولار. – اسقار قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىندا ۇزاق وتىردى. – ءبۇيتىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى، – دەدى ءبىر كەزدە وزىمەن–ءوزى سويلەسكەندەي كۇبىرلەپ. – قام جاساۋ كەرەك، قام... سەندەردىڭ تىلىڭمەن دە ءبىر سويلەپ كورەيىن، نە بولار ەكەن؟..
— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، – دەدى بيكەن شىعىپ بارا جاتىپ.
كەشكە قاراي اسقار بالا جۇمساپ، كۇرەڭ اتىن الدىردى دا، وزەن جاعاسىنا اپارىپ ارقاندادى. قايتىپ كەلىپ، بۇيىرعانداي ءبىر ۇنمەن:
— ىمىرت جابىلعان سوڭ مالدىبايدى شاقىرتىپ الىپ، قارا توقتىنى سويىڭدار، – دەدى بيكەنگە. – سوسىن بالالارعا بەرەتىن بىردەڭەڭ بولسا، ونى دا دايىندارسىڭ. اۋدانعا جۇرەم.
شالىنىڭ مۇنداي داۋىسپەن وتە سيرەك سويلەيتىنىن جاقسى بىلەتىن بيكەن قارسى ءسوز ايتپاي، ايتقانىن ورىنداي بەردى.
* * *
ەلەڭ–الاڭدا اسقار اتقا وتىردى. كۇرەڭ اتتىڭ جول جورعاسىنا راقاتتانا تەربەلىپ، تۇلا بويىنىڭ قۇرىسقانىن، باسىنىڭ اۋىرعانىن تەز ۇمىتتى. جولعا نە جورىققا شىققاندا ادامنىڭ ارقالانىپ، شيرىعىپ كەتەتىن ادەتى ەمەس پە، اسقار دا وسى ساتتە ەڭسەسىن باسقان اۋىر ويدان ارىلعانداي بولدى. وزەن جيەگىندەگى قاراۋىتقان مايالاردى كورىپ: «شىراعىم–اۋ، ارتەلدىڭ جاعدايى جامان ەمەس قوي، – دەدى كۇبىرلەپ. – تەك نەگە وزەنگە جاقىنىراق كەپ، شاپپادى ەكەن. كەزىندە سۋ بولدى–اۋ، شاماسى...»
قاراۋىتىپ بوگەت كورىندى. تۇبىندەگى اعاشتار قالىڭ توعاي سەكىلدى. ونى ادەيى ەككەن ەشكىم جوق، وزەندى بوگەگەن كەزدە، توسەلگەن تالدار عوي. ءقازىر سودان وسكەن بۇتاقتار، جاپىراقتارى جەلبىرەپ ۇلكەن اعاش بولىپ تۇر. «شىركىن–اي، الدە دە ءبىر قابات بيىكتەتەر مە ەدى. قانشا مىقتى دەگەنمەن، تابيعاتقا سەنىم بار ما، ءبىر كوكتەمدە ءبىر جەرى جىرىلىپ كەتسە، وسىنشا ەڭبەكتىڭ زايا كەتكەنى ەمەس پە؟» بۇل بوگەتتىڭ سالىنۋى اسقاردىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءبىر ۇمىتىلماس وقيعالاردىڭ ءبىرى ەدى. سول سەبەپتى الگى «وسىنشا ەڭبەكتىڭ» قانشا ەڭبەك ەكەنىن جانە قانشالىقتى ءمانى بولعانىن ول بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. ال بوگەتتى سالۋدىڭ قيىندىعىندا ءتىپتى شەك جوق دەسە دە بولعانداي. ول كەزدە ءىرى بايلاردىڭ بار كەزى. اۋىلناي جاربيدايىقتاعى قاۋەن تولەپبەرگەن عوي. ەكى كۇننىڭ بىرىندە: «اعا، نە ىستەيمىن. مەنى زورلاپ اۋىلناي قىلدىڭدار. ال مەن تۇك بىلمەيمىن. قاراپ جۇرگەن مەنى ولتىردىڭدەر عوي»، – دەپ اسقارعا كەلەدى دە تۇرادى. قورقاقتىعى بولماسا، جۇرەگى تازا، جاقسى جىگىت ەدى. اقىرى، «مەنى تۇسىرىڭدەر» دەپ بولماعان سوڭ، اسقار وعان بىلاي دەدى.
— شىراعىم، سەن تۇسۋگە اسىقپا. ءبىر كۇنى ءوزىڭ دە تۇسەسىڭ. سوندا سەنىڭ ارتىندا ءبىر ءىس قالۋ كەرەك ەمەس پە، جۇرت ايتىپ جۇرەتىن. ايتپەسە تەككە جاتقان جىگىتكە توبەدەن تەگىننەن–تەگىن اتاق كەلە مە؟..
— ويباي–اۋ، مەن نە ىستەيمىن سوندا، جەر ورتەيمىن بە؟ – دەپ كۇيىپ–ءپىستى تولەپبەرگەن.
— جوق، سەن جەر ەرتە مە... سەن مەنى جاقسىلاپ تىڭداپ ال... مەنىڭ باياعى جاستاۋ كەزىمدە، ەلگە ءقايتىپ اتىمدى شىعارسام ەكەن، ءقايتىپ ەڭبەگىمدى سىڭىرسەم ەكەن دەپ اتاق اڭساپ جۇرگەن كەزىمدە ويعا العان ءبىر ارمانىم بولۋشى ەدى... ول ارمانىم – جىلاندىعا ۇلكەن بوگەت سالىپ، سۋدى وزەكپەن قىرعا شىعارىپ، وسى ەلدىڭ بارىنە بولماسا دا، جارتىسىنا جەتەتىن شابىندىق ءوسىرىپ، قاڭعىعان جۇرتتان اۋىل جاساۋ. ءوزىڭ بىلەسىڭ، جىلاندىنىڭ سۋى كوكتەمدە توقتاماي اعىپ، جاز ورتاسىندا ۇزىك–ۇزىك قارا سۋعا اينالادى. ال كوكتەمگى سول سۋ اشەيىن دالاعا كەتۋدە. ول سۋدى قولعا تۇسىرسەك، وسى توڭىرەك جۇماقتاي بولىپ قۇلپىرار ەدى. ەل بوپ، باسىمىز بىرىگەر ەدى. ءبىراق ول اتاق ماعان بۇيىرمادى. ويتكەنى ونى جاسايتىن مەندە بيلىك تە، كۇش تە بولعان جوق. ودان بەرى، مىنەكي، زامان وزىپ، باسىمىزعا قارتتىق كەلدى. ال قارت ادامعا اتاقتىڭ قاجەتى جوق. قارت ادامعا ءومىردىڭ باسقا جاعى قىمبات. وسى ارمانىمدى ساعان بەرەيىن. سەنىڭ قولىڭدا ۇكىمەت بار عوي. دۇرىستاپ پايدالانا الساڭ، وسىدان ءبىر ءىس شىعارۋعا بولادى. قولىمنان كەلمەيدى دەپ قورىقپا. تاۋقىمەتىن بىردەي كوتەرەمىز.
سودان ءبىر كۇنى: «اۋدان قولداپ، ءوزىمدى ماقتادى، قىسقاسى ۇكىمەتتىڭ كومەگى دايىن، ەندى ەلدىڭ باسىن قوسۋدى ءوزىڭىز قولعا الىڭىز»، – دەپ تولەپبەرگەن كەلدى.
سودان كۇندە جينالىس. قىم–قيعاش ايتىس. جۇرتتىڭ كوبى: «قوي، مىناۋ بالا بولمايتىن ءسوز، وعان كولىك قايدا، كۇش قايدا؟» – دەپ بەزىپ شىقتى. جان شىقتى دەگەندە جۇرتقا دالەلدەپ، بوگەت سالماي ەل بولمايتىندارىنا كوزدەرىن جەتكىزىپ، مامىلەگە كەلىپ وتىرعاندا، «ءبىز قوسىلمايمىز» دەپ بايلار قيسايدى. ايتەۋىر، ۇكىمەتتىڭ كۇشىمەن ولار دا قوسىلدى – اۋ.
اقىرى بۇكىل اقشوقى حالقى وزەككە جينالىپ، اركىم ءوز كولىگىمەن – وگىز جەككەن، ات جەككەن، ءتىپتى سيىر جەككەن اربالار، جايداق اربا، دەرەبەن اربا، تارانتاس، قول اربا دا بار – كەدەيلەر تايلى – تۇياعىنا دەيىن قالماي، قالىڭ ءنوپىر بولىپ، بوگەت سالۋعا كىرىسىپ تە كەتتى. ەڭ قيىنى سۋدى ءبىر توقتاتىپ الۋ ەكەن. قۇم سالعان اۋىر قاپشىقتار سۋ تۇبىنە جۇزدەپ تاستالدى. اياعان تۇبەكتەن قىرۋار تال قيىلدى. ءبىراق سۋدى توقتاتۋ وڭاي بولمادى، شىمنان بۋعان «قارا بۋرالاردى» تاستاعان سوڭ عانا، بەتى قايتىپ بوگەتتى كوتەرۋ باستالدى. كووپەراتيۆتەن زات الىپ، جۇمىسكەرلەرگە سىيلىق تاعايىندالىپ، ونىڭ سىرتىندا نورمامەن سوك بەرىلگەننەن كەيىن، جۇمىس ابدەن قىزدى. كەيبىرەۋلەر سىيلىق الامىز دەپ تۇنگە قالىپ، جۇمىس ىستەيتىن. بايلار سىناپ سالىپ، بوگەتتى بۇزباققا بىرنەشە رەت ارەكەت جاسادى. اسقار بايلارمەن ايقاسقا ايانباي كىرىستى. تۇنىمەن كۇزەتتە ءوزى تۇردى. ۋەزدەن ميليسيا شاقىرتىلدى. سونىمەن نە كەرەك، كۇزدىڭ باسىندا وزەكتىڭ تۇسىنان وزەن سۋىن ەكىگە ءبولىپ عاجايىپ زور بوگەت پايدا بولدى. اسقاردىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق. بوگەتتى كۇنىنە ءبىر كورمەسە، تۇرا المايتىن. كەيدە ءتۇن ورتاسىندا كەلىپ، ءوزىنىڭ ءبىر قىمبات مۇلكىن ۇستاعانداي، جالعىز ءوزى بوگەت ۇستىندە وتىرىپ، الاقانىمەن توپىراقتى سيپايتىن. «شىركىن، ەندى كەلەسى كوكتەمدە سۋدىڭ بۇكىل القاپقا قالاي جايىلعانىن كورسەم»، – دەيتىن قۋانا كۇبىرلەپ. كەلەسى كوكتەمدە قۇلاق ەستىپ كوز كورمەگەن سۋ بولدى. ومار مەن ءداۋىتبايدىڭ سيىرلارى سۋعا كەتىپ بولدى. كوپ ءۇي ارالدا قالدى: سۋ اقجاننىڭ قىرىنان اسىپ كەتتى. ءبىراق ەڭ ۇلكەن ءقاۋىپ بوگەتكە تونگەن ەدى. حالىق قايتىپ جيىلدى. تاعى تال قيىلىپ، توپىراق سالعان قاپشىقتار مەن «قارا بۋرالار» تاستالدى. ءبىر كۇنى بوگەتتىڭ ارعى قاباتىنان سۋ جىرىپ، ماسقارا بولماسىن دە؟ جان داۋسى شىققان اسقار مۇزداي سۋعا ءوزىنىڭ قالاي قارعىپ تۇسكەنىن دە بىلگەن جوق.
— قاپشىق اكەلىڭدەر، قاپشىق، – دەپ ايقايلادى ول سۋ جىرعان جەردى دەنەسىمەن بىتەپ.
دۇلەي سۋ بوستاندىققا شىعاتىن ساڭىلاۋدى بىتەپ تاستاعانى ءۇشىن قاھارىن توككەندەي، اسقاردى تۇنشىقتىرىپ كومىپ تاستادى. ىلە تاستاعان قۇم تولى قاپشىقتار جىرىلعان جەردى بىتەدى دە، تالىپ قالعان اسقاردى ادامدار سۋدان شىعارىپ الدى. اقىرى كوپتىڭ تىلەگى بولىپ، بوگەت امان قالدى. كەيىن الگى بوگەت تولەپبەرگەن بوگەتى اتانىپ كەتتى. سودان بىلاي قاراي ەل ءومىرى دە وسىناۋ كىلت بۇرىلعان وزەن سۋىنداي مۇلدە باسقاشا سيپات الدى: ەن شابىندىق، قامىستى قول، قالىڭ قوپاسى بار وزەن جاعاسىنا ەل جينالىپ، اقسۋات دەگەن ۇلكەن اۋىل پايدا بولدى. سول ۇلى وزگەرىستىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ دە ءبىر ۇلەسى بار ەكەنىن سەزگەندىكتەن اسقار جۇرەگىندە ريزاشىل، قۋانىشتى سەزىم وينايدى.
جولاۋشى تەربەلگەن كۇرەڭ جورعانىڭ ۇستىندە ەرگە ءبىر جامباستاي وتىرىپ، ارتىنا بۇرىلدى. تولەپبەرگەن بوگەتى تىم الىستا قالعان ەكەن، كورىنبەدى.
ءتۇس كەزىندە اسقار قوجايدىڭ ۇيىنەن ءبىر شاي ءىشتى دە، كىدىرمەي ءجۇرىپ وتىرىپ، قالاداعى قىزىنىڭ ۇيىنە ءتۇن ورتاسىندا ات باسىن ءبىر–اق تىرەدى. توبەسىنە قامىس جاپقان كىرپىش ءۇيدىڭ قوراسىنا كىرىپ، كۇرەڭ اتتى جايلاعاننان كەيىن، ەسىك قاقتى. ار جاقتان تارپىلداعان اياق دىبىسى ەستىلىپ، ەركەك ءۇنى: «بۇل كىم؟» – دەپ سۇرادى دا، جاۋاپ كۇتپەستەن، ىلگەشەكتى سالدىر ەتكىزىپ، ەسىك اشتى. اسقار كۇيەۋ بالاسىنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى.
ءاپ–ساتتە ءۇي ءىشى ابىر–سابىر بولدى. اۋىز ۇيدە ءتۇرى اسقارعا تارتقان اق سارى كەلىنشەك قوناقتى قۇشاقتاي الىپ، بالاشا كەمسەڭدەپ جىلاپ جىبەردى.
— نەگە جىلايسىڭ؟ – دەدى اسقار قىزىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ.
— ساعىندىم، – دەدى ساليقا ەركەلەگەن ۇنمەن.
* * *
تاڭەرتەڭگى شايدىڭ ۇستىندە اسقار:
— بۇگىن كەشكە قورجىنداعى توقتىنىڭ ەتىن اسىپ، قابيدىڭ نۇراحمەتىن قوناققا شاقىر، – دەدى كۇيەۋ بالاسىنا قاراپ.
— نۇراحمەتى كىم؟ – دەدى سەيىلحان تاڭىرقاپ. سوتتىڭ اعاسى ما؟
— ءيا، سونىڭ اعاسى:
— ونى ءقايتىپ شاقىرامىن؟ – دەپ سەيىلحان ابىرجىپ قالدى. – وزىمەن دۇرىستاپ سالەمدەسكەن دە ەمەسپىن.
— مەنىڭ دە الدىنا بارماسپىن دەگەن اجارسىز ادامىمنىڭ ءبىرى ەدى...
ەندەشە، ونىڭ كەرەگى نە؟
— كەرەگى بولماسا، شاقىرامىن با؟ پەرىشتە موينىن بۇرماسا، شايتاننان دا جاردەم سۇرايتىن كەز بولادى ەكەن. ادەيى سول ءۇشىن كەلدىم عوي. ازداپ ىشەتىنى دە بار ەدى، اراق–شارابىڭا مەنەن اقشا ال، بۇل سەندەر سالماعىن كوتەرەتىن شارۋا ەمەس. كەيىن ايتىپ تۇسىندىرەمىن... سوسىن نۇراحمەتكە مەنىڭ كەلگەنىمدى ايتا سال.
— جارايدى، – دەدى سەيىلحان «ءسىز ايتساڭىز امال بار ما» دەگەندەي يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ.
سەيىلحان جۇمىسىنا كەتتى، ساليقا ءۇي سىپىرىپ، قورجىنداعى ەتتى تۇزدى سۋمەن جۋىپ، قازانىن قىرىپ، كەشكى قوناققا دايىندالا باستادى. اسقار كۇنى بويى كوشەگە شىققان جوق، اۋلانىڭ ىشىندە سەندەلىپ ءجۇردى دە قويدى: تۇستە تورگى بولمەدە مىزعىپ الدى. دومبىرا تىڭقىلداتىپ ءبىراز جاتتى.
— «كوكەم قارتايايىن دەگەنى مە، دالاعا شىعۋدى قويىپتى – اۋ»، – دەپ ويلادى ساليقا.
— سىرتقا شىعىپ، بوي جازبايسىڭ با، كوكە؟ – دەدى ۇيگە ءبىر كىرگەندە.
— سىرتتان نە الايىن؟..
— قايناعالاردىڭ ۇيىنە بارۋشى ەدىڭىز عوي بۇرىن... الدە كەشكە قاراي ول كىسىلەردى دە شاقىرايىق پا؟
— جوق، قالقام، باسقا ەشكىمدى دە شاقىرما.
ساليقا اكەسىنە اڭىرايىپ قاراپ قاپتى. اسقار سونى بايقاپ:
— ءقازىر ءسوز كوبەيىپ ءجۇر، – دەدى جاستىعىنان باسىن كوتەرىپ. – بىرەۋگە بىرەۋدىڭ ايدالادا ءجۇرىپ بالەسى ءتيىپ جاتادى. سوندايدان امان بولسىن دەگەنىم عوي. ايتپەسە ولارعا ەشقانداي وكپەم جوق. وسى سەندەرگە كەلگەنىمنىڭ ءوزىن ەشكىم بىلمەسە ەكەن دەپ وتىرمىن...
* * *
كەشكە قاراي كەمپىرىن ەرتىپ نۇراحمەت كەلدى. الپىستىڭ قالىڭ ورتاسىنا كەلگەن، ساقال–شاشى كوك بۋرىل، ەڭكىشتەۋ كىسى. ءتوس قالتاسىنان ساعاتىنىڭ شىنجىر باۋى جارقىراپ، زيالى ادامدارعا ءتان داعدىمەن اسىقپاي قيمىلداپ، اسىقپاي سويلەيدى. كەمپىرى وزىنەن تىم كارى، ءاجىم باسقان جۇزىنەن قارتتىق پەن ناۋقاستىڭ تابى قاتار بىلىنەدى.
نۇراحمەت اسقارمەن سابىرلى ءجۇزىن وزگەرتپەي امانداسسا دا، ونىمەن ءوزىن تەڭ ساناي المايتىنى سويلەگەن سوزىنەن، كوزقاراسىنان اپ–ايقىن كورىنىپ تۇردى. ۇزاق ۇنسىزدىككە شىداماي، قايتا–قايتا ەلدەگى وزگەرىستى، الدەكىمدەردىڭ اماندىعىن سۇراپ، ەلپىلدەڭكىرەپ وتىر. اسقار بولسا، قوناعىم ەكەن–اۋ دەپ، يىلەتىن ءتۇرى جوق، قايتا ونى ءوزىنىڭ مەنسىنبەيتىنىن بىلدىرە تۇسكىسى كەلگەندەي، اندا–ساندا ىڭىرانا سويلەپ، كوبىنە ءۇن قاتپايدى.
شاي ۇستىندە اڭگىمە نۇراحمەت پەن سەيىلحاننىڭ اراسىندا عانا بولدى. نۇراحمەت ءوزىنىڭ قالا جاڭالىعىنان حاباردار ەكەنىن ءبىلدىرىپ، كوزگە ءتۇسىپ، قىزمەتتە جۇرگەندەردىڭ قايسىسىنىڭ ورىنىنان تۇسكەنىن، ول ورىنعا كىمدەردىڭ تاعايىندالاتىنىن، ولاردىڭ كىممەن تامىر–تانىس، تۋىستىق قارىم–قاتىناستا ەكەنىن، كىمدى كىم قويىپ وتىرعانىن اڭگىمە قىلدى. سويلەگەندە ۇنەمى كۇلىمسىرەپ تۇراتىن جۇزىنەن وسىناۋ تىرشىلىك زاڭى ءوزىنىڭ ويلاعانىنداي بولىپ، ءوزىنىڭ كوزقاراسىنا سايكەس كەلىپ جاتقانىنا ىشتەي قۋانىشتى ەكەنى دە بايقالىپ تۇردى. ويتكەنى ول ادىلدىك پەن ادىلەتسىزدىكتى بيلىك پەن كۇش جاسايدى، كىم جەڭسە، سونىكى ءادىل دەگەن پىكىردى بارلىق جەردە اشىق جاريالاپ جۇرەتىن، سونىسىن ءوزىنىڭ شىنشىلدىعى مەن تۋرالىعى دەپ ەسەپتەيتىن ادامداردىڭ ءبىرى ەدى. نۇراحمەتتىڭ ەسكىشە ءتاپ–ءتاۋىر ساۋاتى بولاتىن. كەيىن ءوز بەتىمەن وقىپ، زاڭ – زاكۇندى ءبىرقىدىرۋ مەڭگەرىپ الدى. سودان بەرگى كاسىبى – بازارداعى دەلدالداي ءىستى بولعان، سوتقا تارتىلعان ادامداردىڭ داۋىن داۋلاپ، ءىسىن بۇزدىرۋ. سوۆەت ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن ءبىراز ۋاقىت ورىنبوردا تۇرىپ، ۇلىقتارمەن تانىسىپ، وزىنشە داۋىرلەپ تۇرعان كۇندەرى بولدى. جەر داۋى، جەسىر داۋى،– كىسى قۇنى دەپ ەلدەن بارعانداردىڭ ءبارى وسىنىڭ ۇيىنە تۇسەتىن. ءبىراق كومەيى ۇلىقتاردىڭ كومەيىنەن كەم ەمەس، جەمقور دەگەن اتى شىقتى. وسى ءبىر جامىلعان ات بولماسا، قالعان تىرشىلىگى ەشكىمنەن كەم ەمەستىن. قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىمەن دە الىس–بەرىس جاقىن بولدى. تەك جانىنا جاقىنداتپاي قويعان وسى اسقار ەدى. سەرىلىگىمەن، شەشەندىگىمەن اتى شىققان باياعى توڭكەرىس كەزىندە ۇلى سارداردىڭ وڭ قولى بولعان وسى ءبىر تاكاپپار كىسىنى نۇراحمەت ىشتەي مويىندايتىن، ءارى كۇندەيتىن، سول سەبەپتى جاراتپايتىن. ەكەۋىنىڭ ماقساتى دا، مۇراتى دا ءبىر تاياقتىڭ ەكى ۇشىنداي ءبىر–بىرىمەن ەشقاشاندا قوسىلمايتىنىن جاقسى بىلەتىن. باياعى. شەگىرتورىنىڭ داۋى تۇسىندا اسقار ورىنبورعا كەلىپ، بۇكىل قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، قوناق قىلىپ، نۇراحمەت عانا شاقىرماپ ەدى. ءوزى تۋرالى اسقاردىڭ: «اقىسىن بەرمەسە، اكەسىنىڭ دە كورىن قازبايتىن ساۋداگەردىڭ ءوزى بولار–اۋ»، – دەگەن ءسوزىن دە بىرەۋلەر جەتكىزگەن. ودان بەرى كوپ جىل ءوتتى. اركىم ءوز بىلگەنىمەن ءومىر سۇرۋدە. نۇراحمەتتىڭ دە ءوز بىلگەنى وزىنە كەم بولعان جوق. جالعىز ءىنىسى راحمەتتى وقىتىپ سوت قىلدى. بەدەلى ەشكىمنەن كەم ەمەس. قۇدايعا شۇكىر.
ءبىر تۇستا شەگىرتورىنىڭ تاريحى تىلگە تيەك بولىپ، سوزگە اسقار دا ارالاسىپ، ءۇي ىشىندە اڭگىمە–دۇكەن بىرتە–بىرتە قىزا ءتۇستى.
ەت كەلدى. بىلقىپ پىسكەن باعىلاننىڭ ەتى، قارت ادامعا جايلى تيەتىن وتكەن كۇن جايلى قىزىق اڭگىمە، جاراستى ءازىل–كۇلكى قوناقتاردىڭ كوڭىلىن كوتەردى. دامنەن كەيىن نۇراحمەتتىڭ كەمپىرى ساليقامەن اڭگىمەلەسىپ، باسقا بولمەگە كەتتى دە، ەركەكتەر وڭاشا قالدى. وسى كەزدە اسقار ىڭىرانىپ وتىرىپ، اڭگىمە باستادى..
— قازاق ايتادى ەكەن، – دەپ تىڭداۋشىسىن كۇتتىرىپ قويىپ، اسىقپاي ناسىبايىن اتتى. – قازاق ايتادى ەكەن، – دەدى سوسىن العاشقى ءسوزىن قايتالاپ، – «ءسۇت سۇراي كەلىپ، شەلەگىڭدى جاسىرما» دەپ. شارۋامدى ايتايىن. ءوزىڭ دە ەستىپ جاتقاڭ شىعارسىڭ، ءبىزدىڭ جاقتا ەسەنەيدىڭ نازارى اۋىلناي بولعان. ءۇش اۋىلدان ارتەل اشىلدى. اقشوقى حالقى باس قوسىپ، مال قوسىپ، ەل بوپ جاتقان جايلارى بار. ءبىز بولساق قارتايدىق سونىڭ بارىنە سىرتتان قاراپ وتىرعاننان باسقاعا قاۋقار جوق... نازار دەگەن جىگىتىمىز مىقتى بولدى. اكەسى كوپ سويلەمەيتىن مومىن ەدى، ءبىراق ءبىر ايتارى بار تۋرا، ادال كىسى بولاتىن. بالاسى ناعاشىسىنا تارتتى ما، اقىلىنان اشۋى باسىم، ويىنان ءىسى شاپشاڭ اۋپىرىمدەۋ. ونىڭ باسقاسىن قويشى – ەكى دۇنيەدە وبالى جوق ءداۋىتبايدى، قاجەت بولسا، ءپىسىرىپ جەسىن، جازىقسىز بىرەۋلەرگە قيانات جاساپ، سونىسى قيىن بوپ تۇر... بۇعان دەيىن اۋىلنايىمىز كوبەگەننىڭ جاقايى بولاتىن، مىرزابولات قوي، بىلەتىن شىعارسىڭ. وسى نازار ەكەۋى قارشادايلارىنان كىسى ەسىگىندە ءوسىپ ەدى. كەيىن جاقاي ەرتە قارا تانىپ، اتقا ءمىندى دە، نازاردى دا وزىنە تارتىپ، ەل قاتارىنا قوستى. سول جاقاي ءقازىر تۇرمەدە جاتىر. بايعۇستىڭ بىرەۋگە جاساپ تاستاعان زالالى جوق. ءبىراق قۋىناتىن ەشكىمى بولماعان سوڭ، ءىسى سول كۇيىندە قوزعالاتىن ەمەس. ءوزى اتادان جالعىز ەدى، ونىڭ ۇستىنە ايەلى بالا كوتەرمەدى. شاڭىراعى قۇلاعالى تۇر... «اشارشىلىقتا بەرگەن اس كورىنەر، جاياۋشىلىقتا بەرگەن ات كورىنەر» دەگەن ەكەن بۇرىنعىلار...
— وي، شىركىن، ءسوز–اق قوي! – دەگەن نۇراحمەتتىڭ داۋسىنان ءوزىن وسى ماقالدىڭ ورىنداۋشىسىمىن دەپ بىلەتىنى بايقالعانداي بولدى.
اسقار تارشىلىقتا جاساعان قايىرمەن كوزگە تۇسكىسى كەلىپ وتىرماعانىن ادەيى باسىپ ايتقىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ماقال نۇراحمەتكە قاتتى ۇناپ قالعان سوڭ، الگى ويىن ىشىنە بۇگىپ قالدى.
— وتەۋسىز جاقسىلىقتى ومىرىمە ماقسات ەتىپ، سودان اينىماسقا سەرت ەتىپ ەم، – دەدى الدەقالاي داۋسى قۇبىلىپ، – سول سەرت ءقازىر اۋىر جۇك بولدى... شىندىققا جولداس بولىپ تاپقان پايدام از. ءبىراق ازعانتاي عانا عۇمىر قالعاندا، سوعان شىداپ باعايىن دەپ ءجۇرمىن. ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىم بولماسا دا، سول جاقايدىڭ جوقتاۋشىسى بولىپ، قويىمدى سويىپ، قولىمدى قۋسىرىپ، ءوزىڭدى شاقىرىپ وتىرعان جايىم وسى... قايراتىمنىڭ بارىندا پەندەشىلىك دەگەن ءبىر مىقتىمەن ارپالىسىپ كەلىپ ەم، ەندى ءقازىر قارتايعاندا وزگەنىڭ ىعىنا جىعىلىپ، كىشىرەيىپ، تىلەك ايتۋعا نامىستانبايتىن بولدىم. بۇل مەنىڭ قازىرگى كۇيىم. باسقا امالىم جوق... جول–جونەكەي ءوتىنىشتىڭ ءبىرى ەكەن دەپ ويلاما... قىل كوپىردىڭ اۋزىنان، قالاي قۇتقارساڭ دا، تالاي ادامدى قۇتقارىپ ەڭ. سونىڭ ءبىرى بولسىن. مىندەتىڭ موينىمدا. – اسقار نۇراحمەتكە تۋرا قارادى. – ساۋدىراعان سۇيەگىمدى سۇيرەتىپ، يت ارقاسى قياننان ەرىككەننەن كەلگەم جوق، نۇراحمەت. مەنىڭ جايىمدى تۇسىنگەيسىڭ.
نۇراحمەت قيىن ىسكە تاپ بولعان ادامداي ويلانىپ قالدى. ءبىراق، شىن مانىندە، تۇك ويلانىپ وتىرعان جوق. ءومىر بويى ءوزىن ەلەمەي وتكەن اسقاردىڭ الدىنا كەلىپ كومەك سۇراعانىنا ىشتەي قۋانىپ وتىرعان.
— ءبىز دە ءوزىڭ سەكىلدى كىسىگە قايىر قىلام دەپ، تالاي دودانى باستان كەشىپ، ەندى قۇدايدان يمان سۇراپ قانا وتىرعان ادامنىڭ ءبىرىمىز، – دەدى، نۇراحمەت داۋسىن اسقاردىڭ داۋسىنا ۇقساتا سويلەپ. – ءوزىڭ تىلەك ەتىپ كەلگەن سوڭ، نەسىن ايانايىن، قولىمنان كەلگەنىڭ ءبارىن ىستەپ باعام دا.
وسىدان كەيىن نۇراحمەت كوپ سويلەدى. ورىنبوردا جۇرگەندە يت جەككەنگە ايدالعالى تۇرعان ءبىر قازاقتى قالاي قۇتقارعانىن، ول ءۇشىن ورىستىڭ ۇلىعىن نەشە كۇن نەشە ءتۇن قىمىز بەن ەتكە بوكتىرىپ، سىي–سىياپات بەرگەندەرىن اڭگىمە قىلدى. اقىرى ءسوز اراسىندا ازعانتايدان ۇرتتاپ وتىرىپ، اراققا اجەپتاۋىر قىزىپ قالدى. تۇماندانعان كوزىمەن اسقارعا موليە قاراپ:
— اتا قازداي كەكىرەيىپ ءومىرى ءبىر مەنسىنبەي كەتىپ ەڭ، – دەدى ءتىلى كۇرمەلە. – دۇنيە كەزەك دەگەن وسى عوي. اقىرى الدىما كەلدىڭ بە؟.. تۋعاننان كۇناحار ادام بالاسىن سەن قانشا سۇتتەن اق، سۋدان تازا قىلام دەسەڭ دە، ول سەن ويلاعانداي بولا المايدى، ءبىلدىڭ بە؟ مەنى الاياق دە، ساۋداگەر دە، ءبارىبىر جۇرتقا جاقسىلىق جاسادىم. راس مەن جاقسىلىقتى قۇداي ءۇشىن جاساعام جوق. ءتيىستى سىباعامدى الدىم. ويتكەنى ماعان دا بىرەۋدى ساتىپ الۋ قاجەت بولدى. مەن ونى جاسىرمايمىن. مەن ۇلىقتاردى ساتىپ الدىم. بۇل ءومىردىڭ زاڭى. مىنەكي، ەندى سەن دە مەنى ساتىپ الىپ وتىرسىڭ... ءيا، ءيا، ساتىپ الىپ وتىرسىڭ... اينالىپ كەلىپ، اقىرى مەنىڭ زاڭىما پانالادىڭ. مەنىڭ بۇگىنگى ەڭ ۇلكەن جەڭىسىم دە، قۋانىشىم دا وسى. بۇل ءۇشىن مەن سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ ءبارىن ورىندايمىن. ماعان تۇك تە قارىزدار بولماي–اق قوي. وسى كەلگەن كەلىسىڭ جەتىپ جاتىر. مەن مۇنى ولسەم دە ورىندايمىن، – دەدى ول كىجىنىپ.
* * *
قوناقتاردى ۇيىنە اپارىپ سالىپ، قايتىپ كەلگەن سەيىلحان:
— اپىر–اي، مىنا شالىڭنىڭ اراقتى سىلتەسى سۇمدىق قوي، – دەدى كۇلە سويلەپ. – مەن كوبىنە بىلدىرمەي توگىپ تاستاپ وتىردىم، سونىڭ وزىندە ىلەسە المادىم.
— ۇيرەنگەن عوي، – دەدى اسقار كەكەسىن ۇنمەن. – ءومىر بويى كاسىبى وسى بولسا، ءقايتسىن... دەنساۋلىعى جاقسى شىعار. جانى اۋىرماعان ادامنىڭ ءتانى اۋىرۋشى ما ەدى؟..
ساليقا تاعى شاي اكەلدى. اسقار شاي ۇستىندە: – ءوز جاعدايلارىڭ قالاي؟ – دەدى كۇيەۋ بالاسىنا، «سەندەرمەن تىلدەسۋگە مۇرشام جاڭا جەتتى عوي» دەگەن ادامشا قاراپ.
— جاعداي... قانداي بولسىن... – سەيىلحان جاعدايىنىڭ قانداي ەكەنىن ۇمىتىپ قالعانداي ءبىر ءسات داعدارىپ قالدى. – ەل قاتارلى ءجۇرىپ جاتىرمىن...
سەيىلحان گازەتتە ىستەيتىن. ەل ءومىرىن كوپ جازىپ، كوزگە ەرتە ءتۇستى. جوعارعى جاقتا وتەتىن جينالىستارعا قاتىناسىپ جۇرەدى. جۇرتتىڭ ءبارى «ءبىر وسسە، وسەتىن جىگىت – وسى، ىسكەرلىگى دە، ادامگەرشىلىگى دە مول» دەپ اڭگىمە قىلاتىن. ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سوڭعى كەزدە اۋىزعا ىلىكپەي، ەلەۋسىز ءجۇر. وسىنى ويلاعان اسقار:
— قىزمەتىڭ قالاي؟ – دەدى كەسەسىن پودنوسقا قويىپ جاتىپ.
— قىزمەت جامان ەمەس.
— جاقسى بوپ جاتقانى دا شامالى، – دەپ وسى كەزدە اڭگىمەگە ساليقا ارالاستى. – بولعالى تۇرعان ءبىر قىزمەتتەن ايرىلىپ قالدى.
— ساليقا، – دەدى سەيىلحان وعان كىنالاي قاراپ. كۇيەۋىنىڭ كوزقاراسىنداعى: «بۇل كىسىنىڭ ءوز ۋايىمى وزىنە جەتىپ جاتىر، ەندى ءبىزدىڭ ۋايىمدى ارقالاتقاندا نە تاباسىڭ؟» – دەگەن ءسوزدى ساليقا ۇقپادى. ويتكەنى ول بارلىق قىزدار سەكىلدى اكەسىنىڭ قۇدىرەتىن قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنەن كەم كورمەيتىن.
— جاسىراتىن نەسى بار؛ كوكە – اۋ؟ – دەدى ساليقا وسىنى ايتۋىم وتە ورىندى دەگەن شەشىممەن. – گازەتتىڭ رەداكتورى حاميتتىڭ كەتكەنىنە ەكى اي بولدى. ونىڭ ورىنىنا سەيىلحان بولادى دەپ جۇرت شۋلاعالى قاشان. ەندى ايتسىن – ايتپاسىن ءجون وسىنىكى عوي... ءسويتىپ جۇرگەندە ءوزىنىڭ دوسى وراق دەگەن كىسى ۇستىنەن ارىز جازىپ، قىزمەت تۇگىلى قاراقان باسىن ارەڭ قالدىردى... كوكە – اۋ، – دەدى اكەسىن وزىنە قاراتىپ، – مىنا كۇيەۋ بالاڭنىڭ ومىرگە يكەمى جوق. قۇر «شىندىق، شىندىق» دەپ العان بەتىنەن قايتپاي جۇرە بەرگىسى كەلەدى. وقتاۋ جۇتىپ العانداي بوپ، بۇرىلماي جۇرە بەرگەن ادام شىندىققا جەتەدى دەگەندى ويلاپ تاپقان كىم؟... جانە قاراپ جۇرمەي، وزىنەن ۇلكەندەرگە قارسى كەلىپ، ءسوز ايتادى. ونىمەن كىمگە جاعاسىڭ؟ – ساليقا مۇنى ساعان ايتىپ وتىرمىن دەگەندەي كۇيەۋىنە قارادى. – اۋزىنا ساق بول دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلامىن... ءبىراق مەنىڭ ايتقانىمدى بۇل تىڭداۋشى ما ەدى؟
— ال جاقسى ءبارىمىز اۋزىمىزعا ساق بولايىق، سونداعى جەتەتىن مۇراتىمىزدىڭ اتى قايسى؟ ءبارىمىز ۇندەمەي دىمىمىزدى ىشىمىزگە ساقتاعاننان، ادىلەتكە، شىندىققا تيەتىن پايدا بار ما؟ – سەيىلحان اشۋلانىپ پودنوسقا كەسەسىن توڭكەرە سالدى.
— انە، انە، – دەدى ساليقا ايتقانىم كەلدى مە دەگەندەي كۇيەۋىن ساۋساعىمەن كورسەتىپ، – تاعى دا باستادى... قيت ەتسە، ايتاتىنى وسى.
سەيىلحان باسىن شايقاپ، كۇرسىنىپ شەگىنىپ وتىردى.
«شىراعىم – اي، سەن دە ءوزىم سەكىلدى ەكەنسىڭ – اۋ، – دەدى اسقار ىشىنەن. – جولىڭنىڭ اۋىر بولىپ جۇرگەنى وسى ەكەن عوي».
— قىزمەتتە تۇرعان نە بار دەيسىڭ، – دەدى ول الدەن سوڭ باسىن كوتەرىپ. – باس امان بولسا بولدى دا. تەك جاڭاعى ءبىر ارىز دەگەن بالەڭ قايدان شىققان نارسە؟..
— كەڭسەدە وتىر ەدىم... – دەدى سەيىلحان قايىن اتاسى مەن ايەلىنە كەزەك–كەزەك تاڭىرقاي قاراپ، – بىرەۋ جەتىپ كەپ، «رايكومعا شاقىرىپ جاتىر» دەدى. بارسام، ساعات ون بىردە بيۋرو باستالعالى جاتىر ەكەن. حوش. بيۋرو باستالدى. ماعان كىرسىن دەدى، كىردىم. سودان ال كەپ، شۇيلىكسىن ماعان ءبارى دە. جاپپاعان بالەسى جوق. جەتپىسبايەۆ سەيىلحان ۇرلاپ قوي سويعان، ات ولتىرگەن، كارتا ويناپ، بوزا ىشكەن، ايمۋرزين ەكەۋى بىرىگىپ كوستيۋم تىكتىرگەن (ايمۋرزين – انادا ۇستالىپ كەتكەن ايمۋرزين عوي)، نە كەرەك، ايتپاعاندارى قالمادى. پارتيادان شىعارۋ كەرەك دەدى. مەن دە ايانعام جوق، تاعىلعان ايىپتىڭ ءبارىن دە مويىندامادىم. ءبىراق مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداپ جاتقان ەشكىم جوق. قۇرىدىم دەپ وتىرمىن. وسى كەزدە وكرۋگتەن كەلگەن اكىم ورنىنان تۇرىپ: «فاكت دالەلدەنگەن جوق، كوميسسيا قۇرىلسىن»، – دەگەنى عوي. الگى جەردە كوميسسيا قۇرىلسىن دەپ قاۋلى الىندى. ءسويتىپ، ابىروي بەرىپ، الگىدەن امان كەتكەنىم. ارتىنان تەكسەرۋ كەزىندە ءبىلدىم، ارىز جازعان ءوزىمنىڭ وراعىم ەكەن.
— كوميسسيا ءبىتتى مە؟
— ءبىتۋىن ءبىتتى – اۋ، ءبىراق تاعى دا مازالاپ جۇرگەنى. رايكومداعى نۇربەك دەگەن كىسى سوڭىمنان قالماي قويدى.
اسقار قىزىل ماتامەن تىستالعان قۇس جاستىقتى قۇشاقتاپ، قۇمالاق سالعان ادامداي تۇقجيىپ ۇزاق وتىردى.
— بۇل ءومىردىڭ جاقسى – جامانىن كوپ كورسەم دە، ماعىناسىن ءالى ۇققام جوق، – دەدى وزىمەن–ءوزى سويلەسكەندەي تومەن قاراعان كۇيى. – بار بىلگەنىم – تۋرالىقتىڭ قاشان دا جولى اۋىر. «تۋراسىن ايتقان تۋعانىنا جاقپايدى» دەگەن عوي بۇرىنعىلار. ومىرىڭدە ءبىر–اق رەت شىندىق ايتىپ، ءومىر بويى جيناعانىڭنان ايرىلۋىڭ مۇمكىن. ونىڭ ءبارىن باسقا تۇسكەندە ءبىر–اق بىلدىك. ءبىراق مەن اسارىمدى اساپ، جاسارىمدى جاساعان ادامىمىن. ماعان ءوز باسىمنان سەندەردىڭ اماندىعىن قىمبات... ەسىمبەككە ەنشى بەرىپ بولەك شىعاردىم. نانساڭ، ءقازىر ونىمەن دە، بايتەنمەن دە ارالاسپايمىن. ءوزىمدى اعاش اتقا مىنگىزىپ جاتقان كەزدە كەسىرىمدى تيە مە دەپ قورقامىن. سونى بىلگەن جۇرت تا ءقازىر بىزگە جولامايدى. جۇقپالى دەرتكە ۇشىراعان جاندايمىز. وسىنىڭ ءبارىن تارازىلاپ، ءبىر ويعا كەلىپ وتىرمىن.
«ول نە وي ەكەن» دەپ قىزىققانداي سەيىلحان ىلگەرى جىلجىپ وتىردى.
— سەن دە ءبىر اتادان جالعىز ەڭ، – دەدى اسقار داۋسى قارلىعىپ. – اۋىزعا ىلىگىپ، جاقسى اتانىپ جۇرگەنىڭدى كوڭىلىمە مەدەت قىلىپ، اعايىننىڭ ەمەس، قالىڭ جۇرتتىڭ ازاماتى بولار دەپ قۋانۋشى ەدىم. جاڭا ءوزىڭ ايتىپ وتىرسىن، انا ءبىر كىسىمەن كوستيۋمى ءبىر دەپ ايىپ تاقتى دەپ، ەرتەڭ سەنى اسقاردىڭ كۇيەۋ بالاسى دەپ كۇيدىرۋ، ولار ءۇشىن دايىن تۇرعان دالەل. اقىلىڭ بار بالاسىڭ، ءسوزىمدى مۇقيات تىڭدا. – اسقار سەن دە تىڭدا دەگەندەي قىزىنا ءبىر قارادى دا، ءجۇزىن سەيىلحانعا بۇردى. – سەنى قىزىمنان ايىرعالى وتىرمىن...
ساليقا سەلك ەتە ءتۇستى. سەيىلحان دا شوشىنىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. ءوز قۇلاقتارىنا وزدەرى سەنبەي، الگى ءسوزدى سەن دە ەستىدىڭ بە دەگەندەي، ەكەۋى ءبىر–بىرىنە اڭىرايا قارادى.
— سەندەردى ءبىر جولا ايىرعالى وتىرعام جوق، شىراقتارىم. اعايىننىڭ اراسى ۋشىعىپ تۇرعان كەزدە، ۋاقىتشا كوز قىلىپ، سوت جۇزىندە اجىراسىڭدار دەگەنىم. جانە بۇل شارۋانى ەكى–ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جاسايسىڭدار. سودان كەيىن ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، تۇرا تۇرىڭدار، ءدال بۇلاي بوپ كەتە بەرمەس... قىزىم، سەن مۇنى دۇرىس ءتۇسىن. سەيىلحان ءبىر سەنىكى ەمەس، ەلدىڭ ازاماتى. ال ازاماتتى قورعاۋ كەرەك. مەنىڭ اكەلىك ارىزىم دا، باتام دا وسى... ەندى قارتايعان شاعىمدا بىرەۋدىڭ كوز جاسىن ارقالاپ، كورگە كىرۋ ماعان اۋىر...
ساليقا وكسىپ جىلاپ جىبەردى.
— باسىڭا كۇن تۇسكەن ەكەن عوي، جان كوكە،– دەدى كوز جاسىنا تۇنشىعا.
سەيىلحاننىڭ دا كوزى جاساۋراپ، جىپىلىقتاي بەردى.
— سەن تۇسكەن وتقا مەن نەگە تۇسپەيمىن، اعاجان؟ – دەدى داۋسى جارىقشاقتانىپ. — مەنىڭ قاي جانىم ارتىق...
— قوي، شىراعىم! – دەدى اسقار بوساعان كوڭىلدەردى بەكىتكىسى كەلگەندەي، داۋسىن قاتايتىپ. — مەنى قاي قانجىعادا بايلاپ جۇرەسىڭ؟ سۋعا باتىپ ەسىنەن ايرىلعان ادامدارشا ءبىر–ءبىرىمىزدى ۇستاي كەتكەننەن نە تۇسپەك؟ ونداي بالالىق وزگەگە بولسا دا، ساعان جاراسپايدى... ەگەر مەن دەيتىن بولساڭدار، وسى تىلەگىمدى ورىنداڭدار. بۇل مەنىڭ ەڭ سوڭعى تىلەگىم. — اسقار وسىنى ايتىپ ورنىنان تۇردى. — مەن تاڭەرتەڭ ەرتە ءجۇرىپ كەتەيىن.
* * *
قۇلان يەكتەنىپ تاڭ اتتى. قالا حالقى قالىڭ ۇيقىدا. ماۋجىراعان تىنىشتىقتى ات تۇياعىنىڭ دىبىسىمەن بۇزعان جالعىز جولاۋشى قارا كولەڭكە كوشە بويىمەن جوعارى ورلەپ، قاقپاسى باتىسقا قاراعان قورعان سەكىلدى بيىك كىرپىش ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ توقتادى. جالعىز جولاۋشىمىز اسقار ەدى. كەلگەن سايىن كوزىنە وتتاي باسىلاتىن وسى ۇيگە ءبىر توقتاماي كەتپەيتىن. باياعى كوتەرىلىستىڭ تۇسىندا ۇلى سارداردىڭ شتابى بولعان ءۇي عوي. جاۋلارمەن وسى ءۇيدىڭ ىشىندە جالعىز ءوزى اتىسىپ، كوپ ۋاقىت بەرىلمەي، جارالانىپ قولعا ءتۇستى. ول كەزدە اسقار كولچاك ۇكىمەتىنە قارسى سوعىسقان كوتەرىلىسشىلەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، سارداردىڭ اسكەرىنە قوسۋ ءۇشىن اۋليەكولگە كەتكەن. دۋاندا توڭكەرىس بولىپ باتىردى تۇتقىنعا الىپتى دەگەن حاباردى ول سول جاقتا ءجۇرىپ ەستىدى. سول كۇنى اقتوبە مايدانىنداعى سوۆەت اسكەرلەرىنە قوسىلۋعا بەت العان كوتەرىلىسشىلەردىڭ ۇلكەن توبىنا قوسىلىپ، تۇندەلەتىپ دۋانعا تارتتى. كوكتەمنىڭ اياعى بولاتىن. جەر لايساڭ. قارۋ–جاراق، جارالى پارتيزاندار تيەلگەن اربالار قايتا–قايتا باتپاققا باتىپ، جول ءجۇرىستى قيىنعا ءتۇسىردى. جول بويعى اڭگىمە – اق اسكەرلەرىنىڭ ادام جانىن تۇرشىكتىرەتىن ايۋاندىق ارەكەتتەرى بولدى. قالاعا ون شاقىرىم قالعاندا كوتەرىلىسشىلەر توقتاپ، شابۋىل جايىن كەڭەستى. قالاعا ءبىرىنشى بوپ اسقاردىڭ ادامدارى كىرەتىن بولدى. ولاردىڭ نەگىزگى مىندەتى باتىردى قۇتقارۋ. ءبىر وترياد قالانىڭ باتىس جاعىنان قاشقان جاۋدىڭ جولىن بوگەيتىن بولدى. نەگىزگى تول اسقارلاردىڭ ارتىنان ىلە–شالا قالاعا ەڭبەك. ءبىراق وسى جوسپاردىڭ كوبى ىسكە اسپاي قالدى.
كوتەرىلىسشىلەردىڭ قالىڭ قولى تاقاپ قالعانىن سەزگەن بەتتە جاۋ قالانى تاستاي قاشقان. قاشىپ ۇلگەرمەگەن سوڭعى توبىن كوتەرىلىسشىلەر جويىپ جىبەردى. اسقار ەشقايدا بۇرىلماي بىردەن شتابقا جەتكەن. ەسىك الدىندا تۇرعان ءۋالي دەگەن سولداتتان باسقا ەشكىم جوق. ەسىك، تەرەزەلەردىڭ ءبارى اشىق جاتىر.
— ساردار قايدا؟ – دەپ اقىردى اسقار.
— بىلمەيمىن،– دەپ قالتىرادى زارەسى ۇشقان سولدات يەگى يەگىنە تيمەي. — الىپ كەتكەنىنە ءبىراز بولدى. قايدا اكەتكەندەرىن بىلمەيمىن.
— سەن نە ءبىتىرىپ تۇرسىڭ؟
— ماعان وسى ەسىكتى كۇزەت دەپ بۇيىرعان سوڭ...
قانى باسىنا تەۋىپ، كوزى قاراۋىتقان اسقار جىندانعان ادامداي، ەشكىمگە اراشا بەرمەستەن ءۋاليدى قامشىنىڭ استىنا الىپ، تاماعى قارلىققانشا ايقايلادى.
— حايۋان! دوڭىز! باتىردى قاماپ، ەسىگىن كۇزەتىپ، جانىڭ شىقپاي، قالاي تۇرسىڭ؟ قالاي عانا ءداتىڭ جەتتى.– اتىلىپ ولسەڭ بولماي ما، مۇنى ىستەگەنشە؟!. قارعىس اتقىر...
جۇرت جابىلىپ اسقاردى ۇستادى.
— قوي، اسقار ەسىڭدى جي. بۇل بايعۇستىڭ قولىندا نە تۇر دەيسىڭ؟ – دەدى ولار بالاشا ەڭكىلدەپ جىلاپ جاتقان ءۋاليدى جەردەن تۇرعىزىپ جاتىپ. — ونان دا تەز باتىردى ىزدەيىك...
قالا الىندى. ءبىراق باتىردىڭ نە ءوزى، نە سۇيەگى تابىلمادى.
— قولىن ارتىنا قايىرعان ءبىر ادامدى سولداتتاردىڭ قالا سىرتىنا اكەتىپ بارا جاتقانىن كوردىم. الگى ادام ماعان باتىردىڭ ءوزى سەكىلدى كورىندى،– دەگەن حابار جەتكىزدى ءبىر ايەل.
اقىرى قالانىڭ – شىعىس جاعىنداعى جاس توپىراقتى جالعىز مولانى اشۋعا تۋرا كەلدى. ولىك تايىز جەردەن شىقتى، ءبىراق كىم ەكەنىن ايىرۋ مۇمكىن بولمادى، جاۋلار باسىن كەسىپ الىپ كەتىپتى. ءوستىپ داعدارىپ تۇرعاندا حاباردى ەستىپ، جۇگىرىپ جەتكەن باتىردىڭ ايەلى وكىرە جىلاپ، باسى جوق ولىكتى قۇشاقتاي قۇلادى.
— ارىستانىم–اي، جالعىزىم–اي،– دەپ ولىكتەن ايرىلماي قويدى.
ايەل ەسىن جيعان كەزدە ەڭىرەپ وتىرىپ، ولىكتىڭ ۇستىندەگى جولاق ماتادان تىگىلگەن جەيدەنى كورسەتتى.
— مىناۋ جەيدە سونىكى. مامىقتىڭ استارىنان تىگىپ بەرىپ ەدىم. — كورىڭدە وكىرگىلەر–اي...
الگى جەردە ولىك قايتا جەرلەندى. جانازاسىنا بۇكىل ەل جينالدى. قازاعا جىلاماعان ادام قالمادى. قايران باتىر، وسىلايشا مەرت بولدى.
اسقار باسقا كۇن بولسا، اسىقپاي كۇندىز كەلىپ، مىناۋ ءۇيدىڭ ىشىنە ەنىپ، ۇلى سارداردىڭ قارۋ–جاراعىن قولىمەن ۇستاپ، ءوزىن كورگەندەي بولىپ، كوڭىلىن ءبىر دەمدەر ەدى، ءقازىر وعان جاعداي جوق. سودان كەيىن ءۇيدىڭ سۇرقىنا تاعى ءبىر كوز تاستاپ، تەرەڭ كۇرسىندى دە، تىزگىنىن جيناپ ۇستاپ، قالانىڭ شىعىسىنداعى باتىردىڭ مولاسىنا تىكە تارتتى.
مولانىڭ توڭىرەگى بۇل كۇندە قورىمعا اينالعان. اسقار اتىن جەتەكتەپ، بەيىتتىڭ قاسىنا جاياۋ كەلدى دە، تىزەرلەپ وتىرىپ قۇران وقىدى. قولىن جايىپ بەتىن سيپاعاننان كەيىن:
— جانىڭ جانناتتا بوپ جاتىرسىڭ با، باتىرىم،– دەدى داۋىستاپ. — سەنى ولتىرگەن. ساتقىندىق كوپ قارعىستان قايتىپ ادام بولماس دەپ ويلاۋشى ەم، يت جاندى ەكەن، ءالى كەلەدى سۇيرەتىلىپ، سودان قورقام. سەن كەتكەلى باسىما قونعان جالعىزدىق بىرگە تۋعان باۋىرىمداي قايدا بارسام، قاسىمنان ءبىر قالماي قويدى... اندا–ساندا كەلگەندە وزىڭنەن قۋات الۋ ءۇشىن، باسىڭا كەلىپ، دۇعا قىلام. كوڭىلىمدى قايعى بيلەپ، قىسىلعاندا مەدەت بەر. قيىندىققا توزە الماي، قايىسقاندا دارمەن بول... نازارىڭنان تىس قالدىرما، ارۋاعىم. جەلەپ، جەبەي گور!..
اسقار تىزەسىنىڭ شاڭىن قاعىپ، اتقا وتىرعاندا، توڭىرەك تاڭ نۇرىمەن جارقىراپ، الىستاعى وزەن اڭعارى، قىراتتار، جايىلىپ جۇرگەن مالدارعا دەيىن كوزگە ايقىن كورىنە باستاعان ەدى.
— شۋ،– دەدى اسقار اتىن تەبىنىپ قالىپ. — شۋ، جانۋارىم. ەندى تەزىرەك ەلگە جەتەيىك...
IV
كۇزگى قاربالاس شارۋاشىلىقپەن بىرگە ساياسي كۇرەس كۇن سايىن شيەلەنىسىپ، اقشوقىلىقتاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇرىن بولىپ كورمەگەن دارەجەگە جەتتى. سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزىپ، جەكە سالىق تولەۋدەن قاشىپ، مالدارىن جاسىرىپ، شارۋالاردى ارتەلدەن شىعۋعا ازعىرعاندارى ءۇشىن، كولحوز جۇمىسىنا قاستاندىق جاساپ، جالعان وسەك تاراتقاندارى ءۇشىن، جەكە ادامدارعا جاساعان زابىرلىگى ءۇشىن، قاراسۋ، سۋىقبۇلاق، جاربيدايىقتان ون توعىز باي جانە بايدىڭ قۇيىرشىقتارى ستاتيامەن جەر اۋدارىلدى. اۋىلدىق كەڭەستىڭ شەشىمىمەن قايتادان كوميسسيا قۇرىلىپ، تەكسەرۋ ءجۇرىپ، ۇرالاردىڭ ءبارى اشىلدى. استىق قويماعا تولىپ كەتتى. بايلار كەتىسىمەن كولحوز جۇمىسى دا قىزا باستادى؛ ورتا شارۋالار توپىرلاپ ارتەلگە ەندى. بۇرىن جەردەن ءبىر تال ءشوپ كوتەرمەگەن جانە سونىسىن ەكى ءىنىمنىڭ ارقاسى دەپ ۇلكەن جەتىستىك كورەتىن ماقتانشاق تىماقبايعا دەيىن ناۋقان كەزىندە جۇمىسقا شىعىپ، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، «ماسقارا» بولىپتى. سالىق جوسپارى ءجۇز پروسەنتكە ورىندالدى. ەسكى ادەت–عۇرىپقا قارسى كۇرەس جولعا قويىلدى. كۇيەۋگە كەتكەن قىزى ارىز بەرىپ، مۇقاش جاۋاپقا تارتىلىپ، ونى دا ەل بولىپ، كەپىلدىككە ارەڭ الىپ قالدى. «قىزدارى اكەسىن قارالاعان تومايلارعا كوپ كۇلۋشى ەم، اقىرى باسىما كەلدى»،– دەيتىن كورىنەدى ءوزى.
اۋىل ومىرىندەگى وسىنداي قاۋىرت وزگەرىس، باتىل قيمىل جوعارى جاققا دا ۇناماي قالعان جوق. اۋداندىق گازەتكە نازاردىڭ سۋرەتى باسىلىپ، ول تۋرالى «كۋلاكتارمەن كۇرەس» دەگەن ۇلكەن ماقالا شىقتى. «جەرگىلىكتى سوۆەت ۇكىمەتىن نىعايتۋ ءۇشىن كۇرەستە ايرىقشا كوزگە تۇسكەن ەسەنبايەۆ نازاردىڭ باسشىلىق ارەكەتىن وزگەلەرگە ۇلگى ەتەمىز»،– دەپ جازدى گازەتتە.
قويباعارلار جينالىپ توي جاسادى. «بۇل دا ءبىر باسقا قونعان ب ا ق قوي»،– دەستى اۋىلدىڭ شالدارى. نازاردى جامانداۋشىلاردىڭ ءۇنى ءوشتى. ويتكەنى گازەتتەگى ماقالادان كەيىن، ولاردىڭ سوزىنە ءبارىبىر ەشكىم سەنبەس ەدى. نازاردىڭ جينالىستا سويلەگەن سوزدەرى جۇرتقا وتكىر دە، تەرەڭ، اقىلدى بولىپ كورىندى. «قالاي بولعاندا دا، ونىڭ ىستەگەنىن ءبىز ىستەي المايمىز» دەگەن ويعا جۇرتتىڭ ءبارى قورىدى. ءتىپتى نازاردىڭ جاۋلارى دا وڭاشادا: «وسى ءبىز اقىماق بوپ، شىندىقتى مويىنداي الماي جۇرگەن جوقپىز با»،– دەپ وزدەرىنە سۇراق قوياتىن. ويتكەنى دۇرىس–بۇرىسىن بىلمەگەن جاعدايدا ادامدار ءىستى كوپشىلىك زاڭىمەن عانا شەشەدى عوي.
قالىڭ ورمان ىشىندەگى جولاۋشىلارعا جولباسشى ادام (جەر جاعدايىن بىلسە دە، بىلمەسە دە)، جول باسشىلىقتان ءتۇسىپ قالعانعا دەيىن، وزگەلەردەن ايرىقشا اقىلدى، ءبىلىمدى بولىپ كورىنەدى. ويتكەنى جولاۋشىلار ونىڭ اقىلدى دا بىلگىر بولعانىن (ورماننان امان–ەسەن شىعۋ ءۇشىن) جان–تانىمەن تىلەيدى، وزدەرىن سوعان سەندىرەدى. الگى ادامنىڭ ءار ءسوزى ولارعا ۇلكەن تاپقىرلىق بولىپ كورىنەدى.
نەمەسە، اركىمگە ءوز بالاسى اقىلدى دا، مەيىرىمدى بولىپ كورىنەدى، سەبەبى ءار اتا–انا بالاسىنىڭ سونداي بولعانىن تىلەپ، ءوزىن سوعان سەندىرەدى. نەمەسە، اركىمنىڭ سۇيگەن جارى وزىنە سۇلۋ دا، سۇيكىمدى بولىپ كورىنەدى، سەبەبى سەن ول ايەلدى ەمەس، ءوز كوكىرەگىندە جاسالعان ايەلدى كورىپ تۇرسىڭ، وعان دەگەن ماحابباتىڭ جوعالعان كۇنى سەنىڭ كوز الدىڭدا اجارسىز، قىلىقسىز ناشار ايەل پايدا بولادى. بالكىم، قۇدايدى دا جۇرت مىناۋ جۇرتتىڭ تىلەگىنەن جاسالعان الگى ءبىر رۋحاني بەينە دە زورايىپ، ءوز بەتىنشە جەكە ءومىر سۇرەتىن حالگە كەلەدى. وسىدان كەيىن، كوز بايلاۋشى جالعان اتاق باستالادى...
بۇل كەزدە جولباسشىنىڭ ارەكەتىنە باعا بەرۋ جولاۋشىلارعا قيىنعا تۇسەدى. ويتكەنى ونىڭ ءار جاساعان قاتەلىگى جۇرتقا ءبىرىڭعاي دۇرىس بولىپ كورىنەدى. كوپشىلىك مويىنداعاننان كەيىن، كوپشىلىك زاڭى بويىنشا، الگى قاتەلىكتىڭ ءبارى جاساعان ادامنىڭ وزىنە دە دۇرىس بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بۇدان كەيىن الگى ادامنىڭ نەعۇرلىم قاتەلىگى ۇلكەن بولعان سايىن، سوعۇرلىم اتاعى دا ۇلكەن بولا تۇسەدى. بۇل تاريحتىڭ پارادوكسى.
الايدا جەك كورۋ مەن جاقسى كورۋ دەپ اتالاتىن ۇلانعايىر اراقاشىقتىقتى ەركىن جايلاعان، بىرەۋ ءۇشىن وتە ىسكەر اقىلدى، بىرەۋ ءۇشىن ءوزىمشىل، قاتىگەز، قىرى مەن سىرى كوپ نازارعا ءبىر سوزبەن باعا بەرۋ قيانات بولار ەدى.
ءقازىر ارتتا قالعان ۋاقىتتىڭ تۇلعاسى بەلگىلى ءبىر قالىپقا ءتۇسىپ، اق قاراسى ايقىندالىپ، جاقسى، جامانى جىكتەلگەن زاماندا «ءبىز ءبارىن بىلەمىز» دەپ ەسەپتەيتىن – بىزدەر، ادامداردىڭ ءىس–ارەكەتىنە سول تۇستاعى جاعدايدىڭ جاساعان ىقپالىن كوزگە ىلمەي، تەك قاراقات باسىنىڭ پيعىلىنان دەپ قانا ۇعاتىن – مىنا بىزدەر، ءوزىمىزدىڭ وتكەنگە دەگەن ءۇزىلدى–كەسىلدى باعامىزبەن ءجيى قاتەلەسەمىز. ويتكەنى مىنا دۇنيەنى اق پەن قارا دەپ، ەكى–اق ءتۇرلى بوياۋعا ءبولىپ، پىشاق كەستى شەكاراسىن جاساعانمەن، وسى ەكى بوياۋدىڭ ەكەۋىنە دە جاتقىزۋعا بولمايتىن سان ءتۇرلى بوياۋدىڭ اراسىندا ءبىر الگى ءوزىمىز بەلگىلەگەن شەكارانىڭ ءدال قاي جەردە ەكەنىن قولمەن ءتۇرتىپ، كورسەتىپ بەرە الماس ەدىك. بالكىم، ونداي سىزىلعان شەكارا الگى ەكى بوياۋدىڭ وڭدەرى جوعالىپ، ارسىزدەنىپ كەلىپ، ءبىر–بىرىنە وپ–وڭاي اينالىپ كەتە بەرەتىن ءدۇبارا تۇسى شىعار.
* * *
ساياسي اعارتۋ، مادەني جورىق شارالارىمەن اۋىلدارعا شىققان وكرۋگتىك ستۋدەنتتەردىڭ ءبىر بولىگى وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن اقشوقىعا كەلگەن بولاتىن. قاراسۋ، سۋىقبۇلاق، جاربيدايىقتاعى ەلدەردى ارالاپ، لەكسيا وقىپ، كونسەرت قويىپ اقسۋاتقا بۇگىن تاڭەرتەڭ ورالعان ەدى. ىشتەرىندە مەديسينا ۋچيليششەسىندە وقيتىن ءماريا دەگەن قىز اۋىلدىڭ بالالارىن ەگەدى ەكەن دەگەن حابار شىعىسىمەن بۇكىل بالالار قوپا، قامىسقا قاشىپ تىعىلىپ، ءتۇس كەزىندە اۋىلدىڭ اكتيۆتەرى بالا ىزدەۋگە شىقتى. ءماريا تابىلعانداردى كلۋبقا جيناپ شەشەك اۋرۋىنا قارسى يىقتارىنان، ەگىپ، بوي باستارىن تەكسەردى. باسىندا جاراسى بار بالالار تىزىمگە الىنىپ، اۋدانعا جىبەرىلەتىن بولدى. دارىگەرلىك جۇمىس اياقتالىسىمەن كومانديروۆكاعا كەلگەن جاستار كلۋب ىشىندە جينالىس وتكىزدى. قالىڭ قاباقتى، قىزعىلت ءجۇزدى جاقىپ بەيسەمبايەۆ حالىقارالىق جاعداي تۋرالى، ال مۋسين كۇزەمباي دەگەن شوي قارا جىگىت اۋىل شارۋاشىلىعىن جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ جايىندا لەكسيا وقىدى. ءماريا مەديسينالىق گيگيەنا، بالالاردىڭ تازالىعى، اۋرۋدان ساقتانۋ شارالارى جايىندا ايتا كەلىپ، ناۋقاستى باقسى–بالگەرلەرگە كورسەتۋدىڭ زياندى جاقتارىن دالەلدەدى.
— ءبىز قاراسۋ دەگەن جەردە كوزىمەن كورگەن ادامداردان مىنانداي ءبىر اڭگىمە ەستىدىك،– دەدى ءماريا ءالسىن–ءالسىن ىشتەگى ويىن ايتۋعا ءسوز تابا الماي قينالىپ. — ۇيقىسىنان ويانىپ تۇرىپ كەتە بەرگەن بالانى مولانىڭ باسىنا تۇنەتىپ ەمدەگەن. بالا قورىققاننان كەكەش بولىپ قالعان. ايشالىق اۋرۋى – ادامنىڭ ۇيقىسىراپ اۋرۋى، ونى مەديسينا تىلىندە سومنانبۋليزم دەيدى. ونداي ادامدى قورقىتۋعا، شوشىندىرۋعا بولمايدى. سول سياقتى بالا تاپپاعان ايەلدەردى دە اۋليەلەردىڭ باسىنا تۇنەتۋ – بارىپ تۇرعان ناداندىق. ودان ەشقاشاندا بالا بولمايدى...
— نەگە بولمايدى؟ – دەدى الدا وتىرعان شالداردىڭ ءبىرى.
ءماريا ۇيالىپ ۇندەمەي قالدى.
— اۋ، قويساڭدارشى، بالانى ۇيالتپاي.
— بالانى ۇيالتىپ قايتەيىن، اۋليەلەردىڭ باسىنا تۇنەۋدىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن ايتىپ وتىرعانىم دا،– دەدى العاشقى شال. — اتامىز قوبىلاندىنى دا اكە–شەشەسى اۋليەلەردى جاعالاپ ءجۇرىپ تاپقان جوق پا؟
— مىنا شال، ءتىپتى قوبىلاندىنى قولىمەن تۋدىرىپ العانداي سوعادى عوي،– دەدى ساعيدوللا اڭگىرلەپ. ساعيدوللاعا العاشقى كورگەندە–اق ءماريا قاتتى ۇناپ قالىپ ەدى، قالاي دا كوزىنە تۇسكىسى كەلىپ، ءسوز ىزدەپ وتىردى.
— قوبىلاندىنى قايتەسىڭ، باياعى تۇراشتىڭ كەلىنى بالا تاپپاي، جومارت باقسىعا قاراتىپ، سول مىنا ءوزىمىزدىڭ قورىمداعى تىلەپ اۋليەنىڭ تامىنا تۇنەگەننەن كەيىن، بالالى بولدى عوي،– دەدى سونارباي قيسىق ساۋساعىن شوشايتىپ.
— سول بالانىڭ اۋليەدەن ەكەنىنە كۇمانىم بار، ءتۇرى جومارت باقسىنىڭ وزىنەن اينىماي قاپ ەدى، ءپاتشاعار،– دەپ سايقىمازاق ءابدىعاپپار بۇكىل ەلدى قىران–توپان كۇلدىردى.
«ءماريانىڭ كوزىنە ءبىر تۇسەتىن كەز – وسى كەز» دەپ ويلاعان ساعيدوللا ورنىنان تۇردى.
— جاڭاعى تىلەپتىڭ مازارىن سىزدەر بىلمەيتىن شىعارسىزدار،– دەدى ول ستۋدەنتتەرگە قاراپ. — تىلەپ دەگەن باقسى بولعان ەكەن ەرتەرەكتە. قوبىز تارتىپ، سارناپ، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى اۋىلدى بەرگى بەتىنە قوندىرادى ەكەن دەپ اڭىز قىلادى. اۋىرعان، سىرقاعاندار باسىنا تۇنەيدى. باياعىدا مەنىڭ ناعاشىمنىڭ ايەلى سوندا تۇنەپ، مولاداعى وتتان شوشىپ، جىندانىپ كەتكەن. سودان بەرى سول مازاردى جەك كورەمىن. ال كيەسى بار دەگەنگە مەن ءتىپتى دە سەنبەيمىن...
— سەنىڭ سەنگەن سەنبەگەنىڭ كىمگە كەرەك؟ – دەدى الدەكىم توپ ىشىنەن.
— بايقا، كيەسى ءوزىڭدى سوعىپ كەتىپ جۇرمەسىن...
— سونىڭ كيەسىنەن سەن–اق امان قال،– دەدى ساعيدوللا قولىن سىلتەپ. — ال مەن ودان قورىقپايمىن، قاجەت بولسا، ءقازىر–اق تاس–تالقانىن شىعارىپ قيراتىپ بەرەيىن.
— ءايدا، قيراتامىز،– دەدى قىزۋلاۋ جاستاردىڭ ءبىرى.
— جولداستار، سابىر ەتىڭدەر، قيراتۋعا اسىقپايىق،– دەپ سوزگە شوي قارا كۇزەمباي ارالاستى. — ءبىز سوڭعى كەزدە تىم كوپ قيراتىپ كەتتىك. وزدەرىڭ ويلاڭدارشى... ءبىز الدى كۇنى سۋىقبۇلاقتا بولدىق. سوندا ءاپ–ادەمى كەڭسە بولىپ وتىرعان ءۇيدى بايدىڭ سالدىرعان ءۇيى دەپ قيراتىپ تاستاپتى. ال سوندا ەلگە، ۇكىمەتكە نە پايدا ءتۇستى؟ تۇك تە پايدا تۇسكەن جوق. قايتا دايىن تۇرعان ۇيدەن ايرىلىپ قالدىق...
— كورىنگەن جەردەن پايدا ىزدەۋ، مەنىڭشە، دۇرىس ەمەس،– دەپ وعان جاقىپ داۋ ايتتى. — مەن، ارينە، مازاردى قالاي دا قيراتۋ كەرەك دەگەن پىكىر ۇسىنعالى وتىرعان جوقپىن. ءبىراق كۇزەمبايدىڭ پىكىرىنە جاۋاپ ايتقىم كەلىپ وتىر. ماسەلەن، وتانىن ساتقان ادامداردى، قىلمىس جاساعان قانىشەرلەردى اتۋ جازاسىنا بۇيىرامىز. سوسىن ۇكىمدى ىسكە اسىرامىز. نەگە؟ سەبەبى بۇل يدەولوگيالىق اكت. ارينە، ول ادامدى اتىپ تاستاعانشا، پايدالانىپ تەگىن جۇمىس ىستەتۋگە بولار ەدى، ءبىراق ودان تۇسەر پايدا ءبىزدىڭ رۋحاني شىعىنىمىزدىڭ جۇزدەن ءبىرىن ورىنداي المايدى. اتىلمايتىنىن بىلگەننەن كەيىن، قىلمىستىلار، ساتقىندار جاڭا جىگەر، جاڭا سەنىممەن ارەكەت ەتەتىن بولادى. تۇسىنەمىسىڭدەر؟ يدەولوگيالىق كۇرەستە پرينسيپ ساقتاۋ – نەگىزگى ماسەلە. ونىڭ قۇنى اقشاعا شاققاندا الگى بايدىڭ ءۇيىنىڭ قۇنىنان الدەقايدا اسىپ تۇسەدى...
تىڭداپ وتىرعان جۇرت جىمىڭ–جىمىڭ ەتەدى.
— وكىلدەرىمىزدىڭ وزدەرى ايتىسىپ كەتتى عوي،– دەيدى بىرەۋ سىبىرلاپ.
— ءبىر قىزىعى ەكەۋىنىڭ دە ءسوزى دۇرىس سەكىلدى.
— قويشى، مازار قيراتۋ دەگەن ماسقارا ەمەس پە؟
— اتىڭا نالەت بايلار باياعىدا تالاي ازاماتتىڭ باسىن قۇرتقان، تىلەپتىڭ مازارى سودان قىمبات پا، قاجەت دەپ تاپسا، ءوزىم–اق قيراتار ەم...
ۋ–شۋ بولعان جۇرتتى نازار توقتاتتى.
— سابىر ەتىڭدەر، جولداستار. وكرۋگتان كەلگەن كوزى اشىق جاستار، وتە ءبىر ۇلكەن ماسەلە قويىپ وتىر. وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، اۋىلدىق جەردى سوۆەتتەندىرۋ جۇمىسىندا كەدەرگى بولىپ وتىرعان كوپ نارسە بار. سونىڭ ءبىرى – كەرتارتپا نانىم–سەنىم. جاقىپ ءىنىم دۇرىس ايتتى، ەگەر حالىقتىڭ ساناسىنا بوستاندىق بەرەتىن بولسا، ءبىز مازار تۇگىلى باسقاسىن دا قيراتۋعا دايىنبىز. ويتكەنى بۇل تاربيەلىك ءمانى بار ءىس. جاڭا ساعيدوللا ءوزىنىڭ كوڭىلىندەگى ىزا كەگىن ورتاعا سالىپ وتىر. ەگەر ول شىن بەلسەنىپ قيراتامىن دەسە، قارسى بولماس ەدىم. ويتكەنى ول تامنىڭ ەشقانداي كيەسى جوق ەكەنىنە كوپ ادامنىڭ كوزى جەتەر ەدى. ال پايدا كەرەك بولسا، — نازار بۇرىلىپ كۇزەمبايعا قارادى،– ارتەل كۇيدىرگەن قىش كىرپىشكە ابدەن–اق ءزارۋ بولىپ وتىر. وسىنداعى تىلەپتىڭ تامى مەن اسقاردىڭ كۇمبەزىن بۇزىپ بەرسەڭدەر، قىس قامىنا تيگىزگەن پايدالارىڭ بولار.
جاستار تاعى دا گۋىلدەپ كەتتى.
— مەن ايتقانىمدى ءقازىر ىستەۋگە دايىنمىن،– دەدى ساعيدوللا جۇلقىنىپ. سىرت كوزگە اپەرباقانداۋ كورىنگەنمەن، جاستايىنان جاسقانىپ جەتىم وسكەن ساعيدوللانىڭ كوكىرەگىندە ءوز قورقىنىشىن جەڭىپ، ءبىر ەرلىك ءىس ىستەسەم دەگەن جاستىق ارماننىڭ ۇشقىنى بولاتىن ءالى دە. سول ۇشقىندى دوڭگەلەك ءجۇزدى ءماريا مازداتا تۇسكەن سەكىلدى.
— كانە، كىم ەرەدى ماعان؟ – دەدى ساعيدوللا قويقالاقتاپ. كوزىنىڭ قيىعىمەن ءمارياعا قاراپ قويدى. — تاس–تالقان ەتىپ بۇزايىن دا، كىرپىشىنەن ارتەلگە قورا سالىپ بەرە قويايىن.
جەلىككەن جاستار:
— كانە، كەتتىك،– دەپ ايقايلادى.
كوپشىلىك داۋىسپەن: «ەسكى نانىمنىڭ وشاعى بولعان تىلەپتىڭ تامى قيراتىلسىن»،– دەگەن قاۋلى الىپ، جينالىس جابىلدى دا، جۇرت تاراي باستادى.
ساعيدوللا باستاعان توپ، گۋىلدەپ قورىمعا قاراي جىلجىدى.
تىلەپتىڭ مازارى كۇيدىرگەن قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان، جاۋىن–شاشىنعا مۇجىلمەي جاقسى ساقتالعان وسى توڭىرەكتەگى كونە ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى ەدى. جارتى جۇمىرتقاداي كۇمبەزىنىڭ ۇستىنە اي بەينەلى اينا قادالعان. ۇلكەن كىسىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇرىن جوعارعى جاعىندا كوك سىرمەن بويالعان بەلدەۋى بولىپتى. ءقازىر ول سىر جوق. بوياۋى ءار ءتۇرلى كىرپىشتەن قالانعان ەكى قابىرعاسى الىستان تۇسقا ىلىنگەن الاشا قۇساپ كورىنەدى. بۇرىش–بۇرىشتارىنىڭ قيۋلاسار تۇسىنداعى ورنەكتەر مازاردىڭ شەبەر قولدان شىققانىن ءبىلدىرىپ تۇر. ىرگەسىندەگى قۋراپ، سەمە باستاعان قارا اعاشتىڭ تۇبىندە موسىعا ىلىنگەن قارا شاۋگىم سالبىرايدى. كىسى بويىنان الاسا كىشكەنە ەسىگى ساۋلە كىرەتىن جالعىز تەسىك بولعاندىقتان، مازاردىڭ ءىشى قارا كولەڭكە، ءارى قوڭىر سالقىن. ورتاداعى تومپەشىك مولا مەن توڭىرەگىندە شاشىلعان كۇمىس تەڭگەلەردەن باسقا كوزگە تۇسەر ەشتەڭە جوق.
مازاردىڭ ىشىندەگى ءولى تىنىشتىق توڭىرەككە الدەبىر قۇپيا تىلسىم، كوڭىلگە بەيمالىم تۇسىنىكسىز وي اكەلەتىن سەكىلدى.
تاسقىن سۋداي دۇرىلدەپ كەلگەن توپ الگى ءولى تىنىشتىقپەن كەزدەسكەن كەزدە، ءسال–ءپال باسىلعانداي بولدى. تەك ساعيدوللا عانا ءوزىن–ءوزى ايباتتاندىرعىسى كەلگەندەي دابىرلاي سويلەپ، توبەگە شىعا باستادى.
— سۇيمەندى اپەرىڭدەر؟ – دەپ ايقايلادى ءبىر كەزدە.
جەردەن اپەرگەن سۇيمەندى الىپ، سول قولىمەن باسپالداقتان ۇستاپ، اياعىن ابايلاپ باسىپ، توبەنىڭ ەرنەۋىنە جەتتى دە، ەڭكەيىپ، ءوزىنىڭ ءار قيمىلىنان كوز جازباي تۇرعان جەردەگى توپقا قارادى. سودان كەيىن كىمدى بوقتاعانى بەلگىسىز.
— ءوي، اكەڭنىڭ...– دەپ جۇلقىنىپ توبەگە قارعىپ شىقتى.
— مىنا جىندى قۇلاپ ولەر مە ەكەن؟ – دەدى الدەكىم كۇڭك ەتىپ.
— ءوي، ەرىڭ–اۋ،– دەپ ءسۇيسىندى باسقا بىرەۋ.
ساعيدوللا قۇلاشتاي سىلتەپ، سۇيمەننىڭ وتكىر ۇشىن كۇمبەزدىڭ ىرگەسىنە قاداعاندا، مازار ءدىر ەتكەندەي بولدى. ىشتەن كۇڭگىرلەپ دىبىس شىقتى. الدەكىمدەر سەسكەنىپ، كەيىن شەگىندى.
— اۋ، سەن نەگە شىقپايسىڭ؟ – دەدى سمايىل قاراتايعا قاراپ. — كومسومول ەمەسسىڭ بە؟
— مەن ساعيدوللا قۇساپ جۇرتقا ۋادە بەرگەم جوق،– دەدى قاراتاي ۇرەيلى جۇزبەن جىميعان بولىپ. — كەرەك بولسا، ءوزىڭ شىق.
مازار تاعى دا كۇڭگىر ەتە قالعانداي بولدى. جۇرتتان قوبالجىعان ءتۇر بايقالدى.
ساعيدوللا سۇيمەنىن ولەرمەندەنە سەرمەپ، كۇمبەزدىڭ ەتەگىنەن بىرنەشە كەسەگىن شىعاردى دا، ەڭكەيىپ قاراپ:
— مىنا نەمە بىرنەشە قابات پا؟ استىندا دا كىرپىش بار عوي،– دەدى تاڭىرقاي داۋىستاپ.
— ءاي، وسى سەن تۇسسەڭ قايتەدى؟ – دەگەن داۋىس ەستىلدى تومەننەن.
ساعيدوللا ىرجيا كۇلىپ، جەڭىمەن تەرىن ءسۇرتتى دە، بەلىن جازىپ، شالقايا بەرىپ، تەمىر يا اعاش ەكەنى بەلگىسىز، جارتى قۇلاشتاي سىرىقتىڭ باسىنا ورناتقان ايدى كوردى. ايناسى كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ، جارق–جۇرق ەتەدى. ساعيدوللا قاتەر سەزگەن اڭداي قۇتىرىنىپ، كۇمبەزدىڭ تايعاناق توبەسىنە جۇگىرىپ شىقتى دا، قولىنداعى سۇيمەنمەن سىرىقتى ورتا تۇسىنان بار پارمەنىمەن سىلتەپ ءوتتى. قاداۋلى تۇرعان اينا، ويلاعانداي اسا بەرىك ەمەس ەكەن، جاڭقا قۇرلى بولماي، وپىرىلىپ ءتۇستى دە، قاتتى قيمىلداعان ساعيدوللا سۇيمەننىڭ ەكپىنىمەن دەدەكتەپ جايپاق توبەگە تىرەلىپ، ودان الدەنەگە ءسۇرىنىپ، ءوزىن–ءوزى توقتاتا الماي، جان تۇرشىكتىرە باقىرىپ، مازاردىڭ توبەسىنەن قۇلادى.
— ءولدى–اۋ،– دەگەن داۋىس شىقتى.
جۇرت جاپىرلاي جۇگىرىپ، بەتى قۇمعا كىرىپ تالىپ جاتقان ساعيدوللانىڭ قاسىنا كەلدى. ءابدىعاپپار ساعيدوللانى اۋدارىپ شالقاسىنان سالدى.
— ولمەگەن شىعار، قۇمعا قۇلادى عوي، ولمەگەن شىعار،– دەدى جاقىپ ەڭكەيە ءتۇسىپ.
— قورشاماڭدار، بىلاي تۇرىڭدار،– دەپ ايقاي سالعان ءماريا كەلە، سەرەيىپ جاتقان ساعيدوللانىڭ تامىرىن ۇستاپ، كوزىن اشىپ كوردى، جۇرەگىنە قۇلاعىن توسىپ تىڭدادى. سودان كەيىن جانتالاسىپ قالتاسىنان اپپاق قول ورامال الدى دا، جالاڭ قاباتتاپ ساعيدوللانىڭ اشىلىپ جاتقان اۋزىنا جاۋىپ، ونىڭ ۇستىنەن ءوزى اۋزىمەن باسىپ ۇرلەي باستادى.
— جۇرەگى سوقپاي قالدى عوي، دەم سالىپ جاتىر،– دەپ ءتۇسىندىردى جاقىپ.
ساعيدوللا ەسىن جيعاندا اۋزىنان باسىپ جاتقان ادامنىڭ كىم ەكەنىن جانە نەگە باسىپ جاتقانىنا تۇسىنبەي، قارسىلىق بىلدىرە باسىن شايقاپ، كەنەت الگى ادامنىڭ ءماريا ەكەنىن كورگەن كەزدە، قۋانعاننان جان–جاعىنا قاراپ ىرجالاقتاپ كۇلە بەردى.
جۇرت شۋ ەتە قالدى.
— ءوي، مىناۋ وتىرىك ىستەپ جاتىر...
— وسىنى جىن ۇرىپ كەتپەسىن.
— قۇمعا قۇلادى عوي...
— ءاي، دۇرىس بولدى–اۋ،– دەدى كۇزەمباي قۋانىپ.
— نەمەنە مازاردان قۇلاعانى ما؟
— جوعا، امان قالعانىن ايتام.
— ءتۇۋ، انادان قۇلاپ امان قالۋ دەگەن...– دەپ الدەكىم شوشىنىپ مازاردىڭ توبەسىنە قارادى.
— قۇداي ساقتادى عوي.
— اي، وسى قۇداي جوق دەيسىڭدەر، جوق بولسا، مىنادان قالاي امان قالدى؟ – دەپ قوتىر بۇلتارتپايتىن دالەل تاپقانداي داۋ ىزدەپ، ماڭايىنا باجىرايا قارادى.
مىنانداي وقيعادان كەيىن قۇدايمەن تالاسىپ جاتۋعا ەشكىمنىڭ ۋاقىتى جوق ەدى. قوتىردىڭ ءسوزى دالادا قالدى.
— سىزگە قوزعالۋعا بولمايدى، – دەدى ءماريا ساعيدوللانى تۇرعىزباي. – ءبىر جەرىڭىز مەرتىككەن بولۋى مۇمكىن. ءقازىر اربا الدىرتامىز. قوزعالماڭىز...
قىزدىڭ اسەرىنەن بويى بالقىپ، دەنەسىنىڭ اۋىرعانىن ۇمىتىپ كەتكەن ساعيدوللانىڭ ەسىنە ءوزىنىڭ جاساي الماعان ەرلىگى ءتۇستى.
سونىڭ ورنىن تولتىرعىسى كەلگەندەي:
— جوق، ماعان ەشقانداي اربانىڭ كەرەگى جوق، – دەپ قولىمەن جەر تىرەپ، تالتىرەكتەپ ورنىنان تۇرەگەلدى. كوزى قاراۋىتىپ قايتا قۇلاي بەرگەن ساعيدوللانى جۇرت ۇستاپ قالدى.
اقىرى ۋ–شۋ بوپ كەلگەن توپ، ساعيدوللانى جولدان تاۋىپ العانداي ۋ–شۋ بوپ قۋانىپ، اۋىلعا قايتتى.
توبەسىندەگى ايى قيراپ، كۇمبەزىنىڭ شەتى وپىرىلعان قىزىل مازار دا باياعى ءولى تىنىشتىعىنا قايتا ورالدى.
V
اسقار كوك بيەنى قامساقتىنىڭ قىرىنان تاپتى. جامانداتقىر، جەردىڭ تۇبىنە كەتىپتى. يەسىنىڭ باسىنداعى جالعىزدىقتى بىلدىرگىسى كەلگەندەي، بۇل دا باسقا جىلقىعا قوسىلماستان، جالعىز جايىلاتىن بولدى.
اسقار دەمىن باسىپ، ءبىراز تۇردى دا، بيەنى جۇگەندەپ، جەتەكتەپ اكەلىپ، جاردىڭ جاعاسىنا كەلدى. سودان كەيىن بيىككە شىعىپ، «اپ» دەپ بيەنىڭ ۇستىنە قارعىپ ءمىندى. ەڭكەيىپ قوساقتاۋلى قۇلىندى اعىتىپ جىبەردى.
— شۋ، – دەدى تەبىنىپ.
ماڭدايى جارقىراعان كەربەز كىسىنىڭ بالا قۇساپ اياعىن سالبىراتىپ، جايداق بيەنىڭ ۇستىندە كەلە جاتقانى سىرت كوزگە ءبىر ءتۇرلى ەرسى ەدى. ءبىراق اسقار ەشتەڭەنى ەلەر ەمەس، اۋىلدىڭ الدىمەن اقسۋاتتا جالعىز قالعان ۇيىنە تۇرا تارتىپ بارادى. الدان جالىن قىرىققان قۇنان مىنگەن مەيماندوس كەزدەستى. بىلتىر اركىمدەر سوڭىنا تۇسە بەرگەن سوڭ، جاربيدايىققا كوشىپ كەتكەن ەدى، كوپتەن كورمەگەن اسقاردى كورىپ، اناندايدان دابىرلاي سالەمدەستى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم، اسەكە، امانسىڭدار ما؟ بيكەننىڭ دەنى ساۋ ما؟
— اليكىسالام، – دەپ اۋزىن جىبىر ەتكىزگەن اسقار بۇرىلىپ تا قاراماستان، جولدىڭ ەكىنشى قاباتىمەن توقتاماي ءوتىپ جۇرە بەردى.
— وۋ، اسەكە، ساعان نە بولعان؟ – دەدى مەيماندوس ابدىراپ. – اۋ، اسەكە. تانىمادىڭ با، مەن مەيماندوسپىن عوي...
اسقار ساڭىراۋ ادامداي مەلشيىپ، باسى قايقايىپ ۇزاي بەردى. اڭ–تاڭ بولعان مەيماندوس قۇناننىڭ باسىن كەيىن بۇردى دا، تەپەڭدەپ اسقاردى قۋىپ جەتتى.
— اسەكە – اۋ، مىناۋىڭ نە؟ ويىنىڭ با، شىنىڭ با؟
— الاپەسىم بار، اۋلاق ءجۇر، – دەدى اسقار ايدالاعا قاراپ تۇرىپ. مەيماندوس شىن قورقىپ ىركىلىپ قالدى دا، ارتىنان قايتا تەبىنىپ، قاتارلاسىپ كەلىپ:
— اپىراي، نە جازدىق؟ – دەدى وكپەلەپ، – اماندىقتان قالاتىنداي نە بولدى؟
اۋىل قىرقانىڭ استىندا قالىپ كورىنبەي كەتكەن كەزدە اسقار بيەنىڭ شوقتىعىنا قولىن تىرەپ، جوندەلىپ وتىردى دا:
— سەن بايقامادىڭ – اۋ، مەيماندوس، – دەدى بۇرىلماعان كۇيى قوڭىر داۋسىن اندەتكەن ادامداي سوزا سويلەپ. – جاڭا اۋىلدان ءبىز جاققا بىرنەشە ادام قاراپ تۇردى. مەنىڭ جايىم ءقازىر جاقسى ەمەس. نازاردىڭ تىزىمىنە ىلىككەن ادامنىڭ وڭبايتىنىن ءوزىڭ دە بىلەتىن شىعارسىڭ. بالە ىزدەۋشىلەر تىلگە تيەك قىلى ما دەپ جانىما سەن تۇگىل ءوزىمنىڭ جاقىن تۋىستارىمدى دا جولاتپايمىن. سولاي، شىراعىم، بالا–شاعاڭا كەسىرىم تيمەسىن دەسەڭ، مەنەن اۋلاق ءجۇر. جالاڭداعان بەلسەندىلەردىڭ بىرەۋى كورىپ قالسا، سەنىڭ دە ءتۇبىڭ بوستاۋ، تەككە كەتەرسىڭ.
مەيماندوس قورقاق كىسى ەدى، كوزى ادىرايىپ نە دەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى.
— ال، قوش، – دەدى اسقار سول بۇرىلماعان كۇيى.
ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام بالاسى قۇساپ مەڭدەگەن ۋايىمعا بەرىلمەي قالاي تۇرا السىن. باسىن قانشا كەكىرەيتكەنمەن، اسقاردىڭ جانارى ءسونىپ، جاعى سۋالىپ، كوڭىلدەن قۋاتى ازايعان. ءتۇن بالاسى ۇيقى كورمەيدى. اجال اۋزىندا تۇرعانداي، بۇكىل وتكەن عۇمىرىنا، ىستەگەن ءىسى، ايتقان سوزدەرىنە وي جىبەرەدى. كىسىگە جاساعان قيانات – ءزابىرىم جوق دەپ ۇيعاردى ىشىنەن. ەندەشە، جان ازابىن تارتۋعا ءتيىستى ەمەس. ال ءدام–تۇزىنىڭ قاشان تاۋسىلارى ءبىر قۇدايدىڭ ەركىندە.
— كەشىكتىڭ عوي، قاي جاققا كەتىپ قاپتى؟ – دەگەن بيكەننىڭ داۋسىن ەستىپ، باسىن كوتەردى.
— ەندى سەنىڭ بيەڭدى اكەپ بەرۋگە دە جارايتىن ەمەسپىن، – دەدى بيەدەن ءتۇسىر جاتىپ. – وزەن جاعاسىنداعى وتتى كورمەي، قايداعى ءبىر قيانعا تارتادى.
قۇلىندى جەلىگە بايلاپ بولعاننان كەيىن، ايدالادا جەتىمسىرەپ جالعىز تۇرعان ۇيىنە كىرە الماي، سىرتتا ۇزاق ءجۇردى.
اۋىل قىستاۋدىڭ ەكىنشى بەتىندەگى تۇبەككە قونعان. بۇل جەردەن كورىنبەيدى. توڭىرەكتە ەل جوق سەكىلدى. ەڭسەسىن باسقان جالعىزدىق كوڭىلىن قۇلازىتىپ، جانىن سىزداۋىقتاي قينايدى. اپىرىم–اي، جالعىزدىق. سەنىڭ قۇدىرەتىڭە باسىمدى ءيدىم. سەنىمەن كۇرەسۋگە مەندە دارمەن جوق. سەن مەنى جەڭدىڭ، جالعىزدىق. جاۋلاسسام دا، ەلمەن بىرگە بولعانىم الدەقايدا ارتىق ەكەن.
جاۋلىعىنىڭ ۇشىن سالدە وراعانداي، ماڭدايىنا ءتۇيىپ العان بيكەن ءالسىن–ءالسىن سىرتقا شىعىپ، تىربىڭداپ بىردەڭە ىستەگەن بولادى. ءبىر جاققا اتتاناتىن ادامشا كور–جەرىن جيناستىرىپ، ورەدەگى كەۋىپ قالعان قۇرتىن قاپقا سالىپ، ەسكى–قۇسقى سالىنعان قاپشىقتارىن بوساتىپ، ابىگەرگە تۇسۋدە.
جالعىز ءۇي قالعالى ەرلى–زايىپتى ەكەۋىنىڭ اڭگىمەلەرى دە كەلىسپەي قويدى. اسقار وتكەن ومىردەن (جايشىلىقتا بۇكىل جۇرت قىزىعىپ تىڭدايتىن) ءبىر تاريحتى ءسوز قىلسا، بيكەن تىڭداعان بولىپ ءۇن–ءتۇنسىز وتىرا قالادى. ءبىراق ەكەۋىنىڭ دە كوڭىلدەرى ەكى جاقتا. ءبىر–ءبىرىنىڭ قايعىلارىن بولىسكەن سايىن، ءبىر قايعى ەكەۋ بولىپ، كوبەيە تۇسەتىن سەكىلدى.
قازان قىرىپ جاتقان بيكەننىڭ وكسىپ جىلاعان داۋسىن ەستىپ، اسقار ۇيگە قاراي اياڭدادى. الگى داۋىس جۇرەگىنە شانشۋداي قادالدى. ايەل نەمە بوركەمىكتەي ءمۇجىلىپ، ازىپ كەتتى. تۇنىمەن قالتىراپ كۇرسىنىپ شىعادى. اۋزىن اشسا، كوكىرەگى قارس ايرىلىپ، كوزىنىڭ جاسىن تىيا المايدى.
اسقار كەبىسىن سىرتقا شەشىپ ۇيگە كىردى. قانعا سىڭگەن سىرباز قيمىلمەن شەشىنىپ، توسەگىنە قيسايدى.
— يا، اللا، تىنىشتىعىڭدى بەرە گور، – دەپ قولىنا ۇكى تاققان دومبىراسىن الىپ، اقىرىن شەرتە باستادى. دومبىرا شەرتسە بولدى، كوڭىلىنە ءبىر شۋماق ەسكى ولەڭ ورالادى:
دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان،
ب ا ق تايسا، ەرگە داۋلەت قۇرالماعان.
كۇنىنە نەشە پالە كورسەڭ داعى،
سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان
اسقار ءوز تىرلىگى مەن توڭىرەكتىك تىرلىگىن سالعاستىرىپ وتىرىپ، تەرەڭ ويعا باتتى. ويعا باتقان سايىن سۇراققا جاۋاپ قايشى كەلىپ، ءوز كوڭىلىندە ءوزى الاسۇرىپ شارق ۇرىپ، تىعىرىققا تىرەلگەندەي بولادى. ونىڭ سەبەبىن باعى تاپپايدى. مىناۋ زامان سىقاي تيەلىپ، ۋ–شۋ بولىپ بارا جاتقان ۇلكەن كۇيمەدەي، وزىنە سول كۇيمەدەن ورىن جوقتاي كورىنەدى. كۇيمە ۋ–شۋ بولىپ ءوتىپ بارادى، ال ءوزى جول بويىندا قالىپ بارا جاتقان بەيشارا جولاۋشى سەكىلدى.
اسقار تورىعىپ اشىق تۇندىكتەن اسپانعا قارادى. كوك ءجۇزى بار قۇپيانى مەڭگەرگەن، قۇبىلمايتىن، تولقىمايتىن، اسا سابىرلى ادامنىڭ جانارى سەكىلدى. «تۇك تە بولعان جوق، ءبارى دە باياعىشا، بەكەرگە الاسۇراسىڭ، دۇنيەدە ەشتەڭەنىڭ وزگەرۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ تۇرعان سەكىلدى. ءبىراق تۇندىكتەن سىعالاعان الاقانداي اسپان اسقاردىڭ الابۇرتقان جانىنا تىنشۋ اكەلە المادى. ۇشتىعى جوق وي تەڭىزىندە جاعاعا شىعار ءتۇرى جوق... اشەيىن جان ءتاسىلىم مالتىپ كەلە جاتقان ادام سەكىلدى.
ىمىرت جابىلىپ، ءۇي ءىشىن قاراڭعىلىق باستى. سىرتتا بيكەننىڭ كۇرپىلدەتىپ سيىر ساۋعانى، كۇڭكىلدەپ سويلەگەنى، اياق باسقان دىبىسى – ءبارى ەستىلىپ تۇر. ءوزىن تىرشىلىكپەن بايلانىستىرىپ تۇرعان وسى ءبىر دىبىستار عانا سەكىلدى.
بيكەن سيىر ساۋىپ بولىپ، ۇيگە كىرىپ شام جاقتى. كيىز ءۇيدىڭ ءىشى شام جارىعىمەن كوڭىلدەنىپ سالا بەردى. كوپ ۇزاماي اندەتىپ ساماۋرىن كەلىپ، داستارقان دا جايىلدى. اسقار تاعى دا كەرەگەگە سۇيەۋلى تۇرعان دومبىراسىن الىپ، كوڭىلدەنە تۇسكىسى كەلىپ، جىلدامداتىپ كۇي تارتتى. سوسىن ءۇنسىز وتىرىپ ەكەۋى شاي ءىشتى. كەنەت يت ءۇرىپ، سىرتتان كولىككە مىنگەن الدەكىمنىڭ «شۋ–شۋلەگەن» داۋسى ەستىلدى.
— بۇل كىم؟ – دەدى بيكەن قۇلاعىن توسىپ.
— بايتەن شىعار، باسقا كىم كەلۋشى ەدى؟
سىرتتاعى كىسى كولىگىنەن ءتۇسىپ، اۋىر بىردەڭەنى ىرگەگە سۇيەگەندەي بولدى دا، قاپسىرۋلى ەسىكتى اشىپ، ۇيگە كىرىپ كەلدى. مالدىباي ەكەن.
— اسسالاۋماعالەيكۋم، جان اعا. – اليكسالام، قاراعىم.
— امان–ساۋ وتىرسىزدار ما؟
— شۇكىر دەپ...
اسقار مەن بيكەننىڭ جۇزدەرى جادىراپ سالا بەردى. «شىركىن–اي، قۇلىن–تايداي تەبىسىپ، ەلدىڭ ورتاسىندا وتىرعان قانداي راقات».
مالدىباي كەبىسىن شەشىپ، قامشىسىن كەرەگەگە ءىلدى دە، كورپە بويىمەن ءتوردى اينالىپ، اسقاردىڭ قولىن الدى.
— جۇمىستان قول بوساماي جاتىر، – دەدى كورپەگە وتىرا بەرىپ.
مالدىباي اتالاس تۋىسى. وسى ءۇيدىڭ مالىنا، شارۋاشىلىعىنا باس–كوز بولىپ جۇرەدى.
— ال، – دەدى اسقار كوڭىلدەنىپ. – سويلە، باتىرىم. بالا–شاعاڭ امان با؟ نەگە حابارلاسپاي كەتتىڭدەر؟
— امانشىلىق. كىشكەنتاي ەرمەگىمىز اۋىرىپ قالىپ، ءۇش كۇن بولدى، ىشكەن تاماعىن قۇسىپ تاستاي بەرەدى.
— قۇداي ساقتاي گور! – دەدى بيكەن شوشىنىپ.
اسقار مالدىبايدىڭ جۇزىندە قورقىنىش جوعىن بايقاپ:
— ۇشىنعان بولار، – دەدى جايباراقات.
— ءوزىمىز دە سولاي–اۋ دەپ وتىرمىز. بۇگىن ەپتەپ ءتاۋىر... ءقازىر وراق باستالىپ كەتتى عوي... ءتىپتى قول تيمەيدى.
— ەگىندەرىڭ قالاي؟
— ەگىن بيىل جاقسى–ە–ە، – دەدى مالدىباي باسىن يزەپ. – تەك سۋىق تۇسپەي، تەزىرەك ورىپ الساق. تورعاي دەگەن بالە شىداتپاي بارادى. ەرتەڭ جۇرتتىڭ ءبارىن اسارعا شاقىرىپ وتىرمىز.
بيكەن اققۇمانعا قايتادان شاي سالدى.
— كەنجەبالا، وتىرساڭ، ءدام ىستەيىن، – دەدى مالدىبايعا قاراپ.
— جوق، اۋرە بولما، شاي ءىشىپ اپ، جۇرەمىن. تۇنگى كۇزەتتەمىن عوي.
اسقار دۇرىستاپ ءبىر اڭگىمە تىڭداعىسى كەلگەندەي، جامباستاپ جاستىققا قيسايدى.
— باسقا نە جاڭالىق بار؟
مالدىباي ەسىككە قاراپ ويلانىپ:
— بالەندەي جاڭالىق جوق، – دەدى ەكى ۇشتىلاۋ. – ءالى سول باياعى اۋداننان كوميسسيا كەلەدى ەكەن دەگەن قۇر ءسوز... ازداپ اۋىس – ءتۇيىس بولىپ جاتقان سەكىلدى. سكلادقا بەيىس تۇرىپتى دەپ ەستىدىم.
— قويباعار بەيىس پە؟
— ءيا سول. ءقازىر «مەن قويباعارمىن» دەگەننىڭ ءبارى ادامعا جول بەرمەيدى، – دەدى مالدىباي بىرەۋ ەستىپ قوياتىنداي سىبىرلاي سويلەپ. – الگى جامان قالدىباي، سوعان نە كەرەك ەكەن دەيمىن–اۋ، ەركەمبايدىڭ ءمىنىپ جۇرگەن وگىزىن تارتىپ الىپ، وعان بوتباي بارىپ ارا اعايىن بولسا، ونىڭ تۇگىنەن – تۇگىن قويماي بوقتاپ، ماسقارا قىلىپتى.
— تەك، – دەدى اسقار شوشىنىپ. – ول ءبىر كىسىگە تۋرا قارامايتىن مومىن بالا ەمەس پە ەدى؟
— قايت دەيسىڭ؟ ءبارى دە نازاردى ارقا سۇيەيدى... بىزگە ەگىنگە بريگادير بولىپ ءابدىراحماننىڭ ىسقاعى كەلدى. ول دا – قويباعار. ال ەندى، راس بولسا، كەشە ەستىدىم، وزىنە حاتشى قىلىپ، تۋعان ءىنىسى قاراتايدى الىپتى.
— قاراتاي جامان بالا ەمەس، – دەدى اسقار كەسەسىن پودنوسقا سالدىر ەتكىزىپ. – ءبىراق ءسوز بولادى دەپ قورىقپاعانى – اۋ، شىركىننىڭ...
— قايدان قورىقسىن؟ – دەپ مالدىباي تاعى دا سىبىرلاي سويلەدى. – اۋدانمەن جاقسى كورىنەدى. كەلگەن ۋاكىلدەردى حان كوتەرىپ الادى. سوسىن ءقايتسىن...
— ونىڭ راس، مۇنداي باتىرلىق بىرەۋدى ارقا سۇيەگەننەن تۋادى. قورىقپايتىن ادامدا كەڭەسىپ ءىس ىستەۋ دەگەن بولمايدى عوي. ءوزى قوجا، ءوزى بي. قولپاشتاماعاننىڭ ءبارى، قۇپتاماعاننىڭ ءبارى – ونىڭ جاۋى بوپ ەسەپتەلەدى.
مالدىباي شايدى سوراپتاي تارتىپ ءبىراز وتىردى دا:
— جان اعا، – دەدى كەسەسىندەگى شايدان كوزىن الماي. – قۇتتايىمنان باۋىرىندا پانالاپ ءوسىپ ەدىم. ءسوزىڭدى ەكى ەتكەن كۇنىم جوق...
بيكەن دە باسىن كوتەرىپ، «بۇل نە ايتقالى وتىر» دەگەندەي مالدىبايعا اڭتارىلا قارادى.
— سەنىڭ اقىلىڭا اقىل قوسۋعا مەندە شاما از، – دەدى مالدىباي. – ءبىراق سول از اقىلمەن ويلانىپ – ويلانىپ، وزىمشە ءبىر شەشىمگە كەلدىم...
«توق ەتەرىن ەندى قاشان ايتار ەكەن؟ – دەپ اسقار دا ءۇنسىز وتىر.
— نازار ءقازىر ەشكىمگە ءال بەرمەيدى. ونى ءوزىڭ دە جاقسى بىلەسىڭ. جينالىس سايىن سەنى ءبىر ايتپاي قالمايدى. انەۋكۇنى بايتەندى دە ءبىر جەردە قاتتى ايتىپ كەتتى دەپ ءجۇر.
— بايتەندەگى شارۋاسى قانشا؟ – دەدى اسقار تىكسىنىپ.
مالدىباي ۇندەگەن جوق، «مەن قايدان بىلەيىن» دەگەندى تۇرىمەن ءبىلدىردى.
— اپىر–اۋ، – دەپ اسقار جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الدى، – ەكى ۇلدىڭ ەكەۋىنە دە جولاماي، دالادا قالعان اقساق قويداي بولىپ، وتىرعان ءتۇرىمىز مىناۋ عوي...
— مەنىڭ دە جانىما باتىپ وتىرعانى وسى، جان اعا... مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ، نازاردان جەڭىل... بۇل ومىردە كىمنەن جەڭىلمەي جاتىرمىز. مەن وسى ءۇشىن مالىمدى دايىنداپ قويدىم. ۇيگە وزىڭمەن قوسىپ، نازاردى قوناققا شاقىرامىن. ۇستىمدەگى كيىمىمدى ساتسام دا، سونىڭ كوڭىلىن تابامىن. سەن ۇندەمەي–اق قوي، اياعىنا ءوزىم–اق جىعىلايىن...
— تەك،– دەدى اسقار مالدىبايعا ۇرەيلەنە قاراپ. — نە ماسقارا ونىڭ؟
— باسقا امال جوق، جان اعا، تۇسىنسەڭشى. ماسقاراسىن مەن–اق ارقالايىن. ءوزىڭ امان قالساڭ بولدى ەمەس پە. كۇش جەتپەيتىن جاۋمەن سوعىسقاندا نە ماعىنا بار؟ ايتىڭىزشى، نە ماعىنا بار؟
اسقار ءسال–ءپال باسىن يزەگەندەي بولدى...
— ارينە، ماعىنا جوق، — مالدىباي قۋانىپ كەتتى. — مەنىڭ ۇعىمىمشا كۇشتىگە قارسى جالعىز عانا امال بار، ول – ءتوزىم. ەندەشە، توزەيىك بارىنە. ءومىر باقي وسىلاي بولا بەرمەس.
— سەنىڭ ءوستىپ شىرىلداپ، جانىڭدى اراعا سالعانىڭنىڭ ءوزى ماعان ءبىر مەدەت،– دەدى اسقار ءوزىنىڭ ەسكى ادەتىمەن ىڭىرانا سويلەپ. — قارتايعاندا كورگەن يت قورلىق كىمگە وڭاي بولۋشى ەدى. جانىمنىڭ جارالى ەكەنى راس. ءبىراق سەن مىناعان ءتۇسىن. ارىم مەن نامىسىمدى وت پەن سۋدان الپىس جىل قورعاعان ەكەم. سول الپىس جىلدىڭ ىشىندە تالاي بەلىمدى سىندىراتىن قيىندىقتار بولدى. قۇداي جار بوپ، بارىنەن امان ءوتتىم. ەندى از شىداسام، ءبارى دە ورىن ورنىنا كەلەدى. ءوزىم ولسەم، ارتىمدا ازعانتاي ابرويىم قالا ما دەگەن ەسەك دامەم بار. سەن مەنى تىپ–تيپىل قىلىپ، ءبىرجولا كومەيىن دەمەسەڭ، الگى ىسىڭە زورلاما... تىرشىلىكتىڭ اۋانىنا وسى كۇيىممەن ىلەسە السام، ىلەستىم، ىلەسە الماسام، قالارمىن. شەشەسىنىڭ شاۋجايىنا جارماسقان اقىلسىز بالاداي بولمايىن. سولاي، مالدىباي قاراعىم.
ءوز اقىلىنىڭ ىسكە اسپاي قالعانىنا رەنجىدى مە، الدە اسقاردىڭ ايتقان سوزىنە ءتۇسىندى مە — مالدىباي استىنداعى كورپەشەنىڭ جيەگىن شۇقىلاپ باسىن كوتەرمەي ۇزاق وتىردى. شاي جينالعاننان كەيىن، بوركىن كيىپ، كەرەگەدەگى قامشىسىن الىپ، قايتۋعا جينالدى.
— ءبىز ەندى ارتەلدەگى ادامبىز عوي،– دەدى كەبىسىن كيىپ جاتىپ. — كوپپەن كورگەن – ۇلى توي. سەندەر تارىعىپ قالار دەپ، ازعانتاي تارى اكەلدىم. ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق، ءوز سىباعام. ەندى كەشىكسەم بۇل دا بولماس دەپ، بۇگىن تارتىپ كەتكەنىم سول ەدى. – ءبىر جەرگە جاسىرا تۇرىڭدار. الدەقالاي زامان بولادى.
اسقاردىڭ سابىرلى جۇزىنەن قۋانىش نۇرى بايقالدى، ءبىراق ەشتەڭە ايتقان جوق، «سولاي ما» دەگەندەي، ىڭىراندى دا قويدى.
بيكەن كوڭىل كۇيىن جاسىرا المادى:
— جارىعىم–اۋ، نە دەيدى؟ كانە؟ – دەپ ورنىنان اتىپ تۇردى.
مالدىباي اتتانىپ كەتكەن سوڭ، سىرتتاعى قاپشىقتى ەكەۋلەپ ىشكە كىرگىزدى. زىلدەي ەكەن — بيكەن شويرىلىپ وتىرىپ قالدى. بەلىن ۇستاپ ءجۇرىپ، قاپتىڭ اۋزىن شەشتى دە، ورتا شارادايىن قۇيىپ الدى.
— اقتاي قويايىنشى،– دەدى تارىنى ۋىستاپ كورىپ.
— ءاي، بايبىشە، سەن اسىقپا. — اسقار نە ايتاتىنىن ءالى تولىق شەشپەگەن تۇرمەن ويلانىپ تۇرىپ قالدى. — مىناۋ مول تارى ەكەن،– دەدى سودان كەيىن قاپشىقتى كورسەتىپ. — مۇنى ءۇش ۇيگە بولەيىك... ەسىمبەك تە ءبىر شاڭىراق قوي. ونىڭ سىباعاسى وسىندا قالسىن. ءبىر قاتىناعاندا بەرىپ جىبەرەمىز. ال قالاعان جەڭەشەمە وسى ءقازىر ءوزىم اپارىپ بەرەيىن.
اسقار قاپشىقتاعى تارىنى ۇشكە ءبولىپ، ءبىر بولىگىن قاپشىقتىڭ تۇبىندە قالدىردى.
— ءباتىر–اۋ، وسى ءتۇن ىشىندە ازاپتانباساڭ قايتەدى،– دەدى بيكەن بايتەننىڭ ۇيىنە بولىنگەن قاپشىقتىڭ اۋزىن بۋىپ جاتىپ. — ەرتەڭ دە كۇن بار ەمەس پە؟
— سەن دە، قۇدايدىڭ جوعىن سويلەيدى ەكەنسىڭ،– دەدى اسقار ءزىلسىز كەيىپ. — تۇندە اپارماعاندا، كۇندىز اپارايىن دەپ پە ەڭ؟ ەرتەڭ بۇل تارىدان ايرىلىپ قالساڭ قايتەسىڭ؟
— اپارساڭ، اپار. اشەيىن ايتقانىم عوي.
اسقار قاپشىقتى ارقاسىنا سالىپ، اياعىن ازەر باساتىن بۇرىنعى اسقارعا تۇك ۇقساماي، بۇكەڭدەپ، اياعىن تەز–تەز باسىپ، ءتۇن قۇشاعىنا سۇڭگي بەردى. بۇلت اراسىنان جارقىراپ اي كورىنگەندە، جۇگىرىپ سايدىڭ ىشىنە ءتۇستى. ۇرى ادامداي جان–جاعىڭا جالتاقتاپ، تىڭ تىڭداپ، ءار جەرگە ءبىر توقتايدى. ەنتىگىپ، تەرىن ءسۇرتىپ، سايدىڭ جيەگىنە وتىردى. «شىركىن–اي، وسى وتىرىسىمدى بىرەۋلەر كورەر مە ەدى،– دەدى مىرس ەتىپ وزىنەن–ءوزى، — تابالاپ، جانى كىرىپ، مۇراتىنا جەتكەندەي بولار ەدى–اۋ. «جوقتان بار بولعان باسارعا جەر تاپپاس، باردان جوق بولعان كىرەرگە كور تاپپاس» دەگەن قازاق قانداي دانىشپان»...
اسقار قولىمەن جەر تىرەپ ورنىنان تۇردى. «تۋرا جۇرسەم، وڭكەي بەلسەندىلەردىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنان شىعارمىن،– دەپ ويلادى ول. — سوندىقتان شابىندىقتىڭ ىرگەسىمەن الىستان وراعىتىپ، اۋىلدىڭ ارعى بەتىنەن شىعايىن. سول قاۋىپسىزدەۋ بولار».
اۋىل ءالى جاتا قويماعان سەكىلدى. جەروشاق وتى جىلتىراپ، كيىز ۇيلەردىڭ اشىلعان ەسىگىنەن مول ساۋلە اندا–ساندا ءبىر جارق ەتىپ قالادى.
سۇمەكتەي بولىپ تەرلەگەن اسقار، تاعى دا توقتاپ دەم الدى. جۇرەگى شانىشقان سەكىلدى. ورامالىن الىپ، ماڭدايىن، جەلكەسىن ءسۇرتتى. بەشپەنتىنىڭ تۇيمەسىن اعىتتى. ءوستىپ جايباراقات وتىرعان ول كەنەت ۇستىنە كەلىپ قالعان ەكى ادامدى كورىپ ورنىنان، قالاي اتىپ تۇرعانىن ءوزى دە بىلگەن جوق. جالما–جان قاپشىعىن ارقاسىنا سالىپ، قۋراي وسكەن ەسكى اتىزدىڭ ىشىمەن دالباقتاپ قاشا جونەلدى. ارتىنان باج ەتە قالعان قىزدىڭ داۋسىن ەستىدى.
— قويشى، تەككە قورىقپاي،– دەدى جىگىت داۋسى. — يت شىعار تۇرا قاشقان. باسقا نە بولۋشى ەدى بۇل ماڭدا.
اسقار الگىلەردىڭ سوزىنەن كەيىن يتكە ۇقساۋعا تىرىسىپ، بۇكەڭدەپ، وزەن جيەگىنە قاراي بەتتەدى. اشىقتاۋ جەردە كۇدىك تۋدىرماۋ ءۇشىن، ءتورت اياقتاپ جۇگىردى. وزەن جاعاسىنا جەتىسىمەن، قاتتى القىنىپ، جۇمساق قۇمعا قيسايا كەتتى. بىرەۋ كەلىپ قالسا، جاعاداعى تالدىڭ اراسىنا كىرىپ كەتەرمىن دەپ ويلادى. ءبىراق بايىز تاۋىپ وتىرا المادى، الدەبىرەۋ جەتىپ كەلىپ، قاپشىعىن تارتىپ الاتىنداي كورىنىپ، ورنىنان تاعى دا اتىپ تۇردى. وزەن جاعاسىمەن بۇقپالاپ، سۋاتقا دەيىن كەلدى دە، اۋىل ادامى بولىپ كورىنۋگە تىرىسىپ، ارقاسىنداعى قاپشىعىن بالا كوتەرگەندەي، قۇشاقتاپ الدى. جان–جاعىنا الاقتاي قاراپ، بايتەن ۇيىنە تىكە تارتىپ كەلەدى. جۇگىرە باسىپ جەتكەن بەتتە ءۇيدىڭ ىرگەسىنە قاپشىقتى تاستاي سالىپ، الدەبىر شوقپىتتارمەن بەتىن جابا سالدى دا، يت قۋعانداي بولىپ اپىر–توپىر ۇيگە كىردى.
قالاعان ۇرشىق ءيىرىپ وتىرعان، اسقاردى كورىپ ۇرشىعىن ءتۇسىرىپ الدى.
— كوتەك، ۇلمىسىڭ؟
— ءيا، جەڭەشە، مەن عوي. امانسىڭدار ما؟
— شۇكىر، وزدەرىڭ شە؟
— امانبىز عوي.
— ويپىرىم–اي، جايشا ما؟ – دەپ قالاعان بورشا–بورشا بولىپ تەرلەگەن قاينىسىنىڭ بەتىنە قايتا–قايتا قاراي بەردى.
— قورىقپا، جەڭەشە، جايشا.
قالاعان قورىقپاي تۇرا المادى.
— بيكەن امان با؟ – دەدى ۇرەيلەنىپ.
— امان–امان. قورىقپا دەدىم عوي. — اسقار كەبىسىن تاستاپ، تورگە شىقتى دا، بوركىن الىپ، بەشپەنتىن شەشىپ، ورامالىمەن جەلپىنە باستادى. — بايتەن قايدا؟
— جۇمىستان قولى بوسامايدى بايعۇس بالانىڭ. بالالاردىڭ سىرتىندا اۋىلدىڭ ساۋاتسىز ادامدارىن وقىتادى. ودان الگى ءبىر... كانسەرت دەي مە، ايتەۋىر، جاستاردى جيناپ الىپ، ويىنعا دايىندالادى. سودان ءتۇن ورتاسىندا ءبىر–اق كەلەدى. — قالاعان بەلىن ۇستاپ، شويىرىلىپ ورنىنان ارەڭ تۇردى. — ويباي، بەلىم. بۇ قۇرعىرعا نە بوپ قالدى؟.. شاي قويايىن. بايتەن دە كەلىپ قالار.
— جوق، شاي قويما،– دەدى اسقار قولىن كوتەرىپ. — ماعان ءبىر كەسە شالاپ بولسا، جەتىپ جاتىر.
قالاعان ابدىراپ، ءشيدىڭ ىشىنەن كەسەگە اشىعان كوجە قۇيىپ، ۇرەيلەنگەن جۇزبەن اسقارعا ۇسىندى. اسقار سۋسىندى مول–مول ۇرتتاپ ءسىمىرىپ سالدى دا، جەڭگەسىن بۇدان ءارى شوشىتپايىن دەگەندەي:
— ەكى شەلەكتەي تارى اكەلدىم سەندەرگە،– دەدى ءتۇسىن جىلىتىپ. — ەشكىم كورمەسىن دەپ ادەيى تۇندەلەتىپ كەلگەنىم عوي. سەندەر دە جارىپ وتىرماعان شىعارسىڭدار. — اسقار قالتاسىنان شاقشاسىن الىپ، الاقانىنا ناسىباي سالدى. — مەنىڭ ءحالىم مىناۋ،– دەدى ءوزىن–ءوزى كەكەتكەندەي ءبىر ۇنمەن. — ەلمەن قاتار قونۋعا شاما كەلمەي، جۇرتتا جالعىز قالىپ وتىرمىز. ەسىمبەك بولسا، جىلقىعا كەتتى. ونىڭ وزىندە دە، جۇرت ايداۋعا كەتەتىندەي بوپ بارماي جاتقان سوڭ، ءوزىم ادەيى جىبەردىم. — اسقار الاقانىندا تۇرعان ناسىبايىن كورىپ، اسىقپاي استىڭعى ەرىنىنە سالدى، ساقاۋلانىپ تۇسىنىكسىز بىردەڭە ايتتى دا، ىرگەدەن تۇكىرگىش الىپ، شىرت تۇكىرىپ، ءسوزىن تۇزەدى. — ءوزىڭ كورىپ وتىرسىڭ، جەڭەشە، ءقازىر كۇندەلىكتى تاماقتىڭ ءوزى قيىن. بىرەۋدىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، جاعىنىپ جۇرمەسەڭ، كوشكە ىلىكپەيسىڭ. ال بايتەندە ونداي قىلىق جوق، ءوزىنىڭ قىزمەتىن عانا بىلەدى. ءبىر كۇنى مىناۋ تەنتەكتەر ارانداتا قالسا، ىشەر استىڭ ءوزى مۇڭ بولادى... بۇگىن مالدىباي قاراعىم ءوزىنىڭ تۇقىمىنان العان ازعانتاي تارىسىنان ءبىر قاپشىقتاي اكەپ تاستاعان، سونى ءۇش شاڭىراققا ءبولىپ، اكەپ وتىرمىن... ءوزىم مىناداي كۇيدە جۇرگەندە سەندەردى دە، كورە الماي، ابدەن ساعىنىپ... — اسقاردىڭ داۋسى قۇبىلىپ، سويلەي الماي ءۇنسىز قالدى. كوزى قىزارىپ ەسىككە قاراعان كۇيى ءبىراز وتىردى.
قالاعان كوزىنىڭ جاسىن جاۋلىعىمەن ءسۇرتتى.
— ۇل–اۋ،– دەدى سوسىن ارەڭ سويلەپ، — سەن ءبۇيتىپ تارىقساڭ، بىزدە نە جان قالادى؟ سۇيەنگەنىمىز دە، سىيىنعانىمىز دا ءوزىڭ ەمەسسىڭ بە؟..
— قوي، جەڭەشە،– دەدى كەنەت اسقار قاتايىپ،– بەكەر جىلاما. بۇدان دا قيىن كەزدى كورگەنبىز. تەك امان بولايىق. ءيا... ايتپاقشى، بايتەنجان نە ءبىتىرىپ ءجۇر، ادام الاتىن ءتۇرى بار ما؟
— قايدان بىلەيىن، مىنا ءابىلدىڭ قىزىمەن ءسوزى بار دەپ ەستۋشى ەم. ءقازىر وزدەرى ونشا ەمەس پە، ارالاسپايتىن سەكىلدى. ءوزى ۇندەمەيدى...
— جارايدى، ءبىر ءجونى بولار،– دەدى اسقار جەڭگەسىن ودان ءارى ۋايىمداتپايىن دەگەندەي ءسوزىن ءبولىپ. — تارىنى بەتىن جاۋىپ ىرگەگە قويدىم. جاسىرىپ ۇستا، بىرەۋ كورسەتە سالسا، كوميسسياسى كەلىپ، سىپىرىپ كەتىپ جۇرەر. — اسقار بوركىن الىپ باسىنا كيدى دە، بەشپەنتىن ۇستاعان كۇيى ورنىنان تۇردى. — قوي، مەن كەتەيىن، جۇرت كوزىنە تۇسپەي تۇرعاندا.
اسقار بەشپەنتىن جۇرە كيىپ، ۇيدەن شىقتى. سىرتقا ەرە شىققان قالاعان اسقاردىڭ جان–جاعىنا جالتاقتاي قاراپ، تابيعاتىندا جوق قيمىلمەن جورعالاي باسىپ كەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ، كوكىرەگى قارس ايرىلعانداي بولدى. كوزىنەن شۇبىرعان جاسىن قولىمەن ءسۇرتىپ:
— ءبىز تارىعىپ قالار دەپ، قارلىعاشتاي جەم تاسىپ، جانىن ورتاعا سالعان قاراعىم–اي،– دەدى تۇنشىعا سىبىرلاپ. — جاراتقان يەم، ءوزىڭ جار بول! عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن جەلەپ، جەبەي گور! جاپپار يەم...
VI
تىرەۋىشى تايىپ، قيسايا باستاعان قامىس شىعىردىڭ اينالاسى تولعان حالىق. ءبىرازى كۇن شىقپاي ەرتە كەلگەن؛ ءالى كەلەتىن جۇرتتىڭ سوڭىن كۇتىپ، كولىكتەرىن ارقانداپ، قىسىر اڭگىمە ايتىسىپ، كۇن كوتەرىلگەنشە بوس وتىردى. الدى وگىزگە مىنگەن، ارتى جاياۋ – ۇزدىك–سوزدىق بولىپ كەلىپ جاتقاندار اسىعار ەمەس، اشەيىن ەگىندى كورىپ كەتۋگە عانا كەلگەندەي شالقايىپ:
— اۋ، اسار قايىرلى بولسىن! – دەيدى جالپى جۇرتقا. جالپى جۇرت ۇندەمەيدى، شىعىردىڭ كولەڭكەسىندە جالبايىنىڭ ءبىر جاق قۇلاعىن توبەسىنە قايىرىپ، قوقىرايتا كيگەن جاربول:
— ايتقانىڭ كەلسىن، – دەپ باياعىنىڭ بولىسىنداي شىرەنەدى.
— مىناۋ ەگىنىڭ سۇمدىق قوي، شىراعىم–اۋ! – دەيدى كەلگەن ادام جان–جاعىنا كۇن سالا قاراپ: – ءتۇۋ!
— ەگىننىڭ ايتارى جوق!
— جاربول مەن مالدىبايدىڭ ەڭبەگى سىڭگەن ەكەن.
— ىرىسقا جازعاي، – دەپ بوس وتىرعان جۇرت اڭگىمەگە جان–جاقتان كىرىسىپ كەتەدى.
— شىركىن، ءالى دە ون كۇن تۇرا تۇرىپ، ورار ما ەدى؟ – دەپ، ۇسىنىس ايتپاسا وتىرا المايتىن سونارباي جۇرتقا ءجون كورسەتكەندەي بولىپ ەدى:
— وتتاپسىڭ! – دەپ جاربول وعان دۇرسە قويا بەردى. – بۇدان ارتىق نە كەرەك، كۇزدىڭ قارا سۋىعىنا اپارايىن دەپ پە ەدىڭ؟ تارىنى كوك الا ساقال بولعاندا ورماساڭ، ساقالىڭدى سيپاپ قالاسىڭ، ءبىلدىڭ بە؟ مەن وتىرعاندا، ەگىندى ايتىپ نە كەرەك، سەن الباستىعا، ا!؟ – دەپ اقىرىپ قالعاندا، سوناربايدىڭ وزىنەن باستاپ، بۇكىل جۇرت قىران–توپان كۇلكىگە باتتى.
جاربول اق كوڭىل ماقتانشاق كىسى عوي، بيىل ەگىن قورۋعا ارتەلدەن ءبىر كولىك تابىلماي، ىزا بولعاندا: «تۇرا تۇر، ەرتەڭ ەگىن پىسكەسىن، ات تۇگىل ادام مىنەم»، – دەگەن ەكەن باسقارماعا. سونى ەستىگەن بىرەۋلەر:
— وسى سونارباي بيىل جاز بويى بوس ءجۇردى، قوڭى دا جاقسى، ەگىن قورۋعا ءوزىن نەگە ەرتتەپ ءمىنىپ المايسىز؟ – دەپ جاربولدى شاپتاي تۇسەدى.
جاربول مۇرتىن شيراتىپ:
— مۇنى قايتەم، مىنسەم ءبىر دەنى دۇرىسىنا مىنبەيمىن بە؟ – دەپ قالىڭ جۇرتقا كولىككە قاراعانداي قارايدى.
— جولداستار – اۋ، وسىلاي وتىرا بەرەمىز بە؟ – دەگەن ىسقاقتىڭ ايعايى ەستىلدى. – جۇمىسقا كىرىسپەيمىز بە؟
— كوتەك، مىناعان نە جوق؟ – دەدى الدەكىم.
— نە دەپ وتىر، ىسقاق ەگىنگە بريگادير بولدى عوي.
— سولاي ما؟
ىسقاق ءوزىنىڭ بريگادير ەكەنىن دالەلدەگىسى كەلگەندەي، شەتتە تۇرعان جاستاردى جۇلقىلاپ تۇرعىزا باستادى.
— كيىمنەن نەگە ۇستايسىڭ؟ – دەپ شامداندى ەتجەڭدى قىزىل جىگىت.
ءبيباتيما ويناقىلاۋ ءبىر ۇنمەن:
— ۇلكەن راقمەت، – دەدى ءوزىنىڭ وراۋلى ساۋساعىن قيمىلداتىپ.
بايتەن بىردەڭە ايتقىسى كەلگەندەي بولىپ، اۋزىن اشا بەرىپ ەدى:
— جوق، كەرەگى جوق، – دەدى ءبيباتيما الدەقالاي سۇستانىپ، – ايتپا. – سودان كەيىن العاشقى كەيپىنە ءتۇسىپ، ارسىز جىميىپ:
— جەڭگەنىڭ كوڭىلىن قالدىرۋعا بولمايدى، جاقسى قاينىم، – دەدى سىبىرلاپ.
بايتەن سابىرلى ءتۇسىن وزگەرتپەي، ورنىنان تۇردى. ءبىراق ازىلگە ازىلمەن جاۋاپ بەرۋدى ءجون كورىپ:
— كوڭىل قالدىرمايتىن قاينىلار بار عوي مەنسىز دە، – دەدى كۇلە سويلەپ. سوسىن تاعى قىزارىپ كەتپەي تۇرعاندا ءجونىمدى تابايىن دەگەن ادامداي، تارىلاردان اتتاي باسىپ، ءوزىنىڭ ورنىنا كەلدى دە، جەردەن وراعىن الدى.
— اۋ، ومالىپ وتىرىپ العانىڭ نە جانىندا، – دەدى قاراتاي كۇڭكىلدەپ. – قۋ، سايقال، ءتىپتى ءىشىپ–جەپ بارادى عوي سەنى.
بايتەن ءبىراز جەرگە دەيىن ءۇنسىز ورىپ باردى دا:
— مىنا جەڭگەڭ ناعىز سىلقىمنىڭ ءوزى عوي، – دەپ جىميىپ قاراتايعا قارادى.
— قوي، قۇرىسىن، – دەدى قاراتاي ول تۋرالى ءتىپتى تىڭداعىسى دا كەلمەيتىنىن ءبىلدىرىپ. – نىساپ جوق ايەل عوي.
ازعانتاي ۇنسىزدىكتەن كەيىن قاراتاي ماناعى ۇزىلگەن اڭگىمەسىن قايتا باستادى.
— بايتەن – اۋ، اڭگىمەلەسەتىن شارۋا بار ەدى.
— اۋ، و قۇرعىرىڭدى «بار ەدى، بار ەدى» دەي بەرگەنشە، ايتپايسىڭ با؟
قاراتاي تارىنىڭ ساباقتارىن تەزدەتە قىرقىپ، بايتەننىڭ قاسىنا جاقىنداي ءتۇستى.
— سەن مەنى دۇرىس ءتۇسىن، – دەدى داۋسى قارلىعىڭقىراپ. – جۇرتتىڭ اڭگىمەسى ءقازىر مەن جايىندا كورىنەدى: «نازار ءوز ءىنىسىن وزىنە حاتشى قىلدى»، – دەپ. ال، شىندىعىندا، اعام ەمەس، اۋىلداعى بەلسەندىلەر مەن اۋداننان كەلگەن وكىل كۇشتەپ بولماعان.
— اعاڭنىڭ تۇك قاتىسى جوق دەپ ويلايسىڭ با؟ – دەدى بايتەن كەكەتكەن ۇنمەن.
قاراتاي كۇمىلجىڭكىرەپ تۇرىپ:
تۇك قاتىسى جوق دەپ ايتا المايمىن، ارينە، – دەدى شىندىقتى مويىنداعانداي جانە سونىسىنان ءوزى جەڭىلدەپ قالعانداي ىلە داۋسى كوتەرىڭكى نىق شىعىپ. – سونىڭ ءبارى سول كىسىنىڭ كوڭىلىندەگى وي بولۋى مۇمكىن، ال توڭىرەكتەگىلەر سونى جازباي تانىدى. ءبىراق... ءوزىڭ ويلاشى، نازەكەڭنىڭ ەڭبەگى جوق دەپ ەشكىم ايتا المايدى عوي.
شىنىندا دا، ىسكە بەرىلگەن ادام. تاپ جاۋلارىمەن قانشا ايقاستى، باسىن ولىمگە تىككەن كەزى دە بولدى. ناز... – جوق سەن ءويتىپ ادەمىلەمە، – دەدى بايتەن كيىپ كەتىپ. – ەكەۋمىز جينالىس سايىن تۇرىپ الىپ قاقسايتىن كەدەيلەر ۇستەمدىگى – اقشوقى سەكىلدى جۇزدەگەن سوۆەتتەردەگى نازارلاردىڭ ۇستەمدىگى ەمەس. سەن ول ەكەۋىن شاتاستىرما. ءوزىڭ، ويلاشى، ءقازىر ەشقايسىمىز ونىڭ بەتىنە تىكتەپ قاراي المايمىز. قالايشا ول سوندا كەدەيلەردىڭ ۇستەمدىگى بولىپ ەسەپتەلەدى، ا؟ مىناۋ جۇرگەن بۇكىل كەدەي–كەپشىكتەرىڭ نازار وتىرعان جەرگە باتىپ كىرە المايدى... وسى ما سەنىڭشە سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى؟
— جارايدى، بولماي–اق قويسىن، ءبىراق انداعى تارىنى جۇلماي دۇرىستاپ ور، – دەدى قاراتاي بايتەننىڭ ىزالانعان ءتۇرىن كورىپ.
بايتەننىڭ اشۋى باسىلدى – اۋ دەگەن كەزدە:
— سەن ەندى دۇرىستاپ تىڭداساڭشى، گۇجىلدەي بەرمەي، – دەدى ول بايسالدى ۇنمەن. – مەن اعامنىڭ قازىرگى ءىسىن قۇپتاعالى وتىرعام جوق.
— قۇپتاماساڭ، ماعان – مىناعان جاۋاپ بەر، – دەدى بايتەن توبەلەسەتىن، ادامداي جاقىنداي ءتۇسىپ. – اعاڭنىڭ بالا كەزىنەن بىرگە وسكەن قاندى كويلەك جولداسى جاقايدىڭ، كەشەگى ازاتتىق مايدانىنا قاتىسقان مىرزاكەرەيدىڭ، ەلدىڭ بەلگىلى ازاماتتارى قاسەننىڭ، بيمەندىنىڭ وبالدارى كىمنىڭ موينىندا، ا؟ ءتىپتى اناۋ بەيشارا تولەمىستىڭ نە جازىعى بار. سولاردى بايدىڭ قۇيىرشىعى دەگەنگە كىم سەنەدى؟
— اۋ، بيمەندىنى «بوستاندىقتان»، مىرزاكەرەيدى «بىرلىكتەن» اكەتتى عوي، ونىڭ ءبارىن نازەكەڭ قايدان بىلەدى؟.
— وسىنى ءسوز دەپ ايتىپ وتىرسىڭ با؟ – بايتەن وراعىن جەرگە شانىشتى دا، قاراتايدىڭ الدىنا جۇرەلەپ وتىرا كەتتى. – ءۇش ارتەلدىڭ باسىن قۇرعان، ءتورتىنشى اۋىلداعى ۇكىمەتتىڭ باسشىسى سەنىڭ اعاڭ نازار. ول وسى ەلگە باسىمەن جاۋاپ بەرەتىن كىسى. بىرەۋدىڭ مالى جوعالسا دا، بىلۋگە ءتيىستى... ال ادام كەتىپ جاتقاندا نەگە بىلمەيدى؟
— كەتىپ جاتقاندار تەك وسى اۋىلدان عانا ما؟
— ال جارايدى، باسقا جاقتا دا وسىلاي كەتىپ جاتىر. سوندا وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ اعاڭنىڭ ىستەپ وتىرعان ءىسىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەي مە؟ باسقا جاقتا كىسى ءولتىرىپ جاتىر ەكەن دەپ، كىسى ولتىرە بەرۋگە بولا ما؟
— قويشى، – دەدى قاراتاي قولىن سىلتەپ، – ادامنىڭ ميىن اشىتپاي. قايداعى ءبىر بالەلەردى تاۋىپ الاسىڭ دا...
— جو–جوق، سەن مەنەن ءۇيتىپ قۇتىلا المايسىڭ. سەنىڭ اعاڭنىڭ ەلگە جاساعان قياناتى قياناتتاردىڭ بارىنەن دە اۋىر.
— سەن نەمەنە، ونى ءبىرجولا ۇكىمەتتىڭ جاۋى قىلىپ شىعارماقسىڭ با؟
— ۇكىمەتتىڭ جاۋىمەن كۇرەسۋ وڭايدىڭ وڭايى. ول باسى اشىق نارسە. ال نازارمەن كۇرەسۋ وڭاي ەمەس. زۇلىمدىق اتىمەن جاسالعان جاماندىقتان جاقسىلىق اتىن جامىلىپ جاساعان جاماندىق الدەقايدا قاۋىپتىرەك.
قاراتاي ەندى اڭگىمەلەسپەيتىن ادامداي ەگىندى جىلدامداتا ورىپ، ءبىر بۇيىرلەي ۇزاي بەردى دە، وراعىتىپ ارتىنا شاعىن–شاعىن دەستەلەردى قالدىرىپ، بايتەننىڭ قاسىنا قايتا ورالدى.
— ايتۋعا ءبارى وڭاي عوي، — دەدى اڭگىمەنى ۇزىلگەن جەرىنەن باستاپ. — مۇنداي كۇرەستە قاتالدىق بولماسا، نە بولار ەدى. ءداۋىتبايلار جاساعان قاستاندىقتىڭ قۇربانى بوپ كەتە بەرەر ەدى. قاتالدىقتىڭ ارقاسىندا...
— قاتالدىقتى دۇشپانعا عانا جاساۋ كەرەك، وزىمىزگە ەمەس. بالكىم، سەن: «سول كەزدە سولاي بولۋ كەرەك ەدى، ويتكەنى جاعداي سولاي بولدى»، — دەپ اعاڭدى اقتاماق شىعارسىڭ كەيىن. جو–جوق، شىراعىم. سەن ءويتىپ ەشكىمدى الداي المايسىڭ... جاقسىلىق ءۇشىن ءبارىن جاساۋعا بولادى، ءبىراق قىلمىس جاساۋعا ەشكىمنىڭ پراۆوسى جوق؛
قاراتاي ايتىلعان سوزگە تولىق ءتۇسىنىپ العىسى كەلگەندەي، تومەن قاراپ، ءۇنسىز جۇرەلەپ وتىردى دا:
— جارايدى، — دەدى باسىن كوتەرىپ، — سولاي بولسىن... بالكىم، راس تا شىعار. ءبىراق مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم باسقا... نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، نازەكەڭ سوڭعى كەزدە ساعان شۇيلىگىپ الدى. قىسقاسى، ونىڭ قازىرگى ماقساتى سەنى قۇرتۋ،— قاراتاي ۇرلىق جايىن اقىلداسقان ادامداي سىبىرلاپ سويلەدى. — وسىنى ساعان كوپتەن ەسكەرتكىم كەلىپ جۇرگەن.
بايتەننىڭ ءتۇسى كۇرەڭىتىپ كەتتى. وسىنداي بىردەڭەنى ول اۋەلدەن اڭعاراتىن، ءبىراق «سەنى قۇرتۋ» دەگەن ەكى كۇننىڭ بىرىندە ايتىلاتىن ءسوز، كۇندە ۇستاپ جۇرگەن مىلتىقتىڭ اۋزىن وزىنە قاراتقانداي، تۇلا بويىن تۇرشىكتىردى. «سوندا ءقايتىپ قۇرتار ەكەن، قۇريتىن ادام قانداي بولادى... ولە مە؟..» بايتەن ءوزىنىڭ قۇريتىنىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ كورىپ ەدى، ءبىراق قالاي قۇرتاتىنىن تۇسىنە الماي قويدى.
— سەن ساق بول، — دەدى قاراتاي سىبىرلاعان كۇيى. — ولار الدىمەن اسەكەڭە اۋىز سالىپ، سەن شىرىلداپ ارا تۇسكەندە، سەنى قوسا ىلىكتىرمەكشى. ولاردىڭ جوسپارى وسى. — قاراتاي الدەقالاي القىنىپ تەرلەپ كەتتى. — بۇل اڭگىمەنى ساعان مەن جەتكىزەر دەپ ولاردىڭ ەشقايسىسى ويلامايدى. نەسىن جاسىرايىن، ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، مەن اعامدى جەك كورمەيمىن. جەتىم وستىك. مەنى ادام قىلعان سول كىسى. اكەم دە، اعام دا سول. ءبىراق... سەن ارانداپ قالىپ جۇرمە دەپ...
بايتەن مەڭىرەۋلەنىپ، قاراتايدىڭ تەر باسقان ماڭدايىنا قارادى. «ارانداعانى» نەسى؟ «باياعىدا اڭشىلار قۇلاندى ىستىك ارانمەن اۋلاعان دەۋشى ەدى. سوندا...» بايتەن كوز الدىنا كوپ قۇلانمەن بىرگە ءوزىنىڭ دە ءبىر ارانعا شانشىلىپ قۇلاپ جاتقانىن ەلەستەتتى. ماڭايى تولعان قۇلان... «ال سوندا بۇعان مەنىڭ قانداي قاتىسىم بار؟..» — دەدى ىشىنەن تاڭ قالىپ.
قاراتاي مۇنىڭ اڭشىلىق تۋرالى ويلاپ وتىرعانىن سەزگەن ادامداي:
— قاسقىردى قالاي اۋلايتىنىن بىلەسىڭ عوي، — دەدى ماقۇلداتا باسىن يزەپ. — اككى اڭشىلار ولاردى كۇشىگىمەن قۇرتادى، ياعني ءۇرىم بۇتاق، ءزاۋ–زاتىمەن...
— اۋ، مىناۋ ەكەۋىنە نە بولعان، ايەلدەر عۇرلى جوقسىڭدار ما؟ — دەگەن داۋىس ەستىلدى...
ەكى جىگىت باستارىن كوتەرىپ، جان–جاعىنا قاراپ ەدى، شىنىندا دا، جۇرتتىڭ سوڭىندا قالىپتى، وراقشىلاردىڭ الدى وق بويى الدا، ءبيباتيمانىڭ ءوزى اجەپتاۋىر ۇزاپ كەتىپتى.
— وقۋ وقيمىن دەپ، ەگىن ورۋدى ۇمىتىپ قالعان عوي، — دەپ كۇلدى الدەكىم بايتەندى مازاق قىلىپ.
— بىزدە قانشا شارۋالارىڭ بار، — دەپ ايقايلادى قاراتاي الداعىلارعا. — ءوز جەرىمىزدى وزىمىزگە قالدىرىپ، كەتە بەرىڭدەر. وزىمىزگە بولىنگەن اتىزدى ورىپ بەرسەك، بولدى ەمەس پە... ال انا شەتكە كىمنىڭ بۇرىن جەتەتىنىن ءالى ۋاقىت كورسەتەدى... اسىقپاڭدار.
الىستان ساعيدوللا مەن ءابدىعاپپاردىڭ «قويان قاشتىلاعان» قيقۋى ەستىلدى.
بايتەننىڭ ساناسىنداعى دوعال تۇيسىك بىرتە–بىرتە سەيىلىپ، الگى ايتىلعان اڭگىمەنىڭ توركىنىنە ەندى تۇسىنە باستاعانداي بولدى. كەنەت ونىڭ ونە بويىن سوقىر اشۋ بيلەدى. قىپ–قىزىل بولىپ تۇتىگىپ:
— ال سوندا ولار جاساعان جاماندىق مەنىڭ قولىمنان كەلمەي مە؟ — دەدى تىستەنە سويلەپ. — ۇيىمداستىرىپ، ادام قارالاتۋ، بولماعاندى بولدىرىپ، جاساماعاندى جاساتتىرۋ سونشالىقتى قيىن با؟ ايتشى، قيىن با؟ — دەپ ورشەلەندى، بىرەۋ «جوق ولاي ەمەس» دەپ تۇرعانداي. — اعايىن اتىمەن ەل جيناپ، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىپ، توپ قۇراۋ قولدان كەلمەيدى دەپ ويلايسىڭ با؟ وسى جاۋلاستىق تۇبىمىزگە تالاي جەتپەپ پە ەدى، ايتشى، كانە...— بايتەن سىبىرلاي ايعايلاپ قالش–قالش ەتتى. — جارايدى. جەتتى ەندى. مەن دە كىرىستىم ايقاستىڭ وسى تۇرىنە. مەن دە ەندى سولاردىڭ ىستەگەنىن ىستەيمىن. قارالاۋ، وسەك، وتىرىك، ەكى جۇزدىلىك، قاستاندىق. مىنەكي، مەنىڭ ەندىگى قارۋىم... ءيا، ءيا، ماعان دا جان كەرەك.
— جوق، ساعان بولمايدى،— دەپ كۇڭك ەتە قالدى قاراتاي. — ساعان ول جاراسپايدى.
— اۋ، جۇرتقا نەگە جاراسادى، ال ماعان نەگە جاراسپايدى؟ — بايتەننىڭ كۇرە تامىرى بىلەۋلەنىپ، قاراتايدىڭ جۇزىمەن بەتپە–بەت كەلدى. — جوق، ماعان نەگە جاراسپايدى، ا؟
— ويتكەنى... ساعان بولمايدى،— دەدى قاراتاي بۇلتارتپايتىن دالەل كەلتىرىپ تۇرعان ادامداي جايباراقات. — ساعان بولمايدى.
ونىڭ وسى ءسوزىنىڭ اقيقات شىندىقتاي سەنىممەن شىققانى سونشا، بايتەن نە ايتارىن بىلمەي، ساسىپ قالدى.
— اپىرىم–اۋ، نەگە، نەگە؟ — دەي بەردى جىلارمان ادامداي شاراسىز ۇنمەن.
— ول سەنىڭ ءىسىڭ ەمەس، — دەپ نىقتادى قاراتاي ماڭداي تەرىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ. — ەگەر جولدان سەن دە اداسساڭ، وندا نە بولادى. وندا ەشتەڭە قالمايدى... — قاراتاي داۋسى قارلىعىپ بايتەنگە تاڭىرقاي قارادى. — ءتۇسىنىپ تۇرسىڭ با؟ تۇك تە قالمايدى.
بايتەن نە دەرىن بىلمەدى. «مىناۋ قىزىق ەكەن، — دەدى ىشىنەن قايران قالىپ. — جاماندىققا جاماندىق جاساۋ باسقاعا بولادى، ال ماعان بولمايدى... سەبەبى نە؟ مۇنى انىقتاپ بەرىپ وتىرعان كىم سوندا؟»
اشۋى باسىلعان بايتەنگە قاراتايدىڭ الگى ءسوزى ۇلكەن ءبىر جاڭالىق بوپ كورىندى. وزىپ كەتكەن جۇرتتى قۋىپ جەتۋ ءۇشىن، كەي جەرلەرى سارعايا باستاعان بىتىك تارىنى تەزدەتە ورىپ، اندا–ساندا: «جوق، ساعان بولمايدى»، — دەگەن قاراتايدىڭ ءسوزىن قايتالايدى دا، مىرس ەتىپ باسىن شايقايدى.
ەكىندى كەزىندە وراقشىلار ەگىندى اياقتاپ، اسارعا سويىلعان قويدىڭ ەتىن تاۋسىپ جەپ، ءار جەردە ءبىر، اڭگىمە دۇكەنمەن ۇزدىك–سوزدىق بولىپ اقسۋاتتاعى اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتتى.
بايتەن مەن قاراتاي جەلىمشە جابىسقان ءبيباتيمادان «اسىعىس ەدىك» دەگەن سىلتاۋمەن ارەڭ قۇتىلىپ، اۋىلعا ەلدەن بۇرىن جەتتى.
— بىزگە ءجۇر، — دەدى قاراتاي قوسقا ۇساعان كىشكەنە قاراشا ۇيگە تاقاعاندا، — شاي ءىشىپ بارارسىڭ ۇيىڭە. — سودان كەيىن بايتەننىڭ قۇلاعىنا: — ءبىزدىڭ ۇيدە ازعانتاي بوزا بار، انادا نازەكەڭدەر تويعا دەپ اشىتقان. سودان ءبىر شاينەگىن ۇيگە الىپ كەلگەم،— دەپ سىبىرلادى.
— جوق، — دەدى بايتەن ءۇزىلدى–كەسىلدى. — شاي ىشەيىن، ءبىراق بوزاڭدى كورسەتپە.
— ە، مەيلىڭ، اۋزىڭا قۇيار دەپ پە ەڭ.
سىرتى قانداي جۇپىنى بولسا، ءىشى دە سونداي جۇپىنى قاراشا ءۇيدىڭ ىشىندە ادام جوق ەكەن، ەكەۋى تورگە كورپە توسەپ، جاستىق سالىپ، ابدەن قالجىراپ شارشاعان كۇيلەرى قيسايىپ جاتا كەتتى.
— شەشەڭ سەنىڭ قولىڭدا ما؟ — دەدى بايتەن اۋىلنايدىڭ ءىنىسىنىڭ وسىنشا جۇپىنى تۇراتىنىنا تاڭ قالعانداي ءبىر ۇنمەن.
— جوق، مەن شەشەمنىڭ قولىندا تۇرامىن.
— نازار شە؟
— جەڭگەمىز شەشەممەن سىيىسپاعان سوڭ، ءبولىنىپ شىقتىق.
— قويشى، ءبيبى سونداي ما ەدى؟
— جالپى جامان ادام ەمەس، ءبىراق نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، شەشەممەن جۇلدىزى جاراسپادى.
— شەشەنى سىيدىرماعان ايەلدىڭ نەسى جاقسى؟
— وي، ول ۇزاق جىر،— دەپ كۇرسىندى قاراتاي. — قۇرىسىن، باسقا بەرمەسىن، ەرتەڭ ءوز ايەلىم شەشەمە قارسى شىعاتىن بولسا، قۇداي بىلەدى، ءبىر كۇن دە ۇستامايمىن.
— اسىلىق ايتىپ جۇرمە.
— تۇك تە اسىلىعى جوق. ايتقانىم ايتقان... نەمەنە سەن شەشەڭدى قاتىنىڭا باسىندىرىپ قوياسىڭ با؟
— جوعا، سەن باسىندىرماعاندا، مەن نەگە باسىندىرامىن.
قاراتاي ءبىر قىرىنا اۋناپ ءتۇسىپ، بايتەنگە تۋرا قاراپ:
— شىنىڭدى ايتشى،— دەدى اقىرىن عانا،— حاديشا ەكەۋىڭنىڭ ۋادەلەرىڭ ءالى بەرىك پە؟
— كۇمانىڭ بار ما؟
— بار.
بايتەن سەلك ەتە قالدى. قىزارىپ كەتكەنىن بىلدىرمەس ءۇشىن، باسىن ىرگەگە بۇرىپ ءبىراز جاتتى دا:
— كىسىنىڭ كوڭىلىنە كەلەتىن ءسوز ايتپا، — دەدى وكپەلەپ. — حاديشا جاقسى قىز.
— مەن ونى عايباتتاعالى وتىرعام جوق. ەستىگەن اڭگىمەمدى ايتايىن، ويتكەنى مەن سەنى ناعىز ادال جارعا عانا قيامىن، بايتەن... — قاراتاي قايتا اۋناپ ءتۇسىپ، شالقاسىنان جاتتى. — مەنىڭ نازار اعام باستاعان يگى جاقسىلار حاديشانى نۇربەككە اپەرەمىز دەپ ارەكەت جاساپ ءجۇر. قىزدىڭ ءوزى ايتقان جوق پا ساعان؟
— جوق.
— ەندەشە، ول جاقسىلىق ەمەس — دەپ قاراتاي الدەنەدەن كۇدىكتەنگەن تۇرمەن ەرنىن جىمقىرا، باسىن شايقادى. — مۇنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ولمەس كورىنەدى. ونىڭ سەبەبى بەلگىلى — نۇربەكپەن جاقىن بولۋ. حاديشانىڭ اۋدانعا كەتۋىندە ءبىر سىر بار. سول جاقتان نۇربەكپەن كەزدەستىرمەكشى. وزدەرى ءالى قايتپاپ پا ەكەن؟
— بۇگىن كەلەتىن كۇنى.
— كەلسە، مەنىڭ ەستىگەنىم — وسى. انىق–قانىعىنا ءوزىڭ جەتەرسىڭ.
ۇيگە ساماۋرىن كوتەرىپ قاراتايدىڭ شەشەسى كىردى. وتتىقتان شىققان تۇتىننەن جاساۋراعان كوزىن جاۋلىعىنىڭ ەتەگىمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ:
— كوتەك، مىناۋ بايتەن بە؟ — دەدى تورگە قاراپ. — امانسىڭ با، قاراعىم. قالاعان اۋىرماي ما؟ ءبىر اۋىلدا وتىرىپ، كورمەيمىز ءبىر–ءبىرىمىزدى، نە دەگەن سۇمدىق، قۇداي–اۋ.
شاي ۇستىندە بايتەن مەن قاراتاي ءبىر–بىرىنە ءلام–ميم دەپ اۋىزدارىن اشپادى. تەك كەمپىر اندا–ساندا بايتەننىڭ جۇزىنە قاراپ.
— قاراعىم، اۋىرىپ وتىرعان جوقسىڭ با، ءتۇرىڭ كەلىسپەي وتىر عوي،— دەپ قايتا–قايتا سۇراپ قويادى.
شاي ءىشىپ بولعان سوڭ، ەكى جىگىت سىرتقا شىقتى. ىمىرت جابىلىپ، كوز بايلانعان شاق. ءبىراق ەل ورىنعا ءالى وتىرا قويماعان، اۋىل ءىشى ابىر–سابىر. وزەن جاعالاپ اۋىلدىڭ ارعى شەتىنە كەلگەن كەزدە.
— سەن ۇيگە جۇرە بەر،— دەدى بايتەن قاراتايعا بۇرىلىپ.
— جوق، مەن كۇتەيىن سەنى. ەگەر ۇزاق الدانساڭ، اڭشىنىڭ كەشىككەنىنەن ءسۇيىن دەگەن، الاڭداماي قايتا بەرەمىن.
بايتەن اۋىلدىڭ سىرتىمەن ءجۇرىپ، ءابىلدىڭ كورشىسى سەيتقاسىمنىڭ ءۇيىنىڭ قاسىنا كەلدى. سەيتقاسىمنىڭ ايەلى نۇرپاتشا سيىر ساۋىپ وتىر ەكەن، سىرتىنان كەلىپ توقتاعان بايتەنگە:
— اك–ءاي، ءارى، مىنا ءبىر قاڭعىعان قاي ءۇيدىڭ مالى؟ — دەپ شەلەگىن قويىپ، جەردەن ۇراتىن شىبىق ىزدەي ءجۇرىپ، ادام ەكەنىن كورىپ:
— كوتەك، بۇ قايسى؟ — دەپ تاني الماي، كوزىن سىعىرايتىپ جاقىنداي ءتۇستى.
— بايتەنمىن عوي، نۇرپاتشا، امانسىڭدار ما؟ سەكەڭ قايدا؟
— ۇيدە جوق.
— كورشىنىڭ قىزى كەلدى مە ەكەن قالادان؟
— كەلگەن.
— ەندەشە، ءبىر ءوتىنىشىمدى ورىنداپ، سول قىزدى سىرتقا شىعارىپ بەر، نۇرپاتشا. جاقسىلىعىڭدى ۇمىتپايمىن، — دەدى بايتەن قۋاقى ءازىل ۇنمەن.
— ويباي، و نە دەگەنىڭ، جارايدى. ءقازىر،— دەپ نۇرپاتشا ءوزىنىڭ بىردەڭەگە كەرەك بوپ شىققانىنا قۋانعان ادامداي، ساۋىپ وتىرعان سيىرىن تاستاي سالىپ، ءابىلدىڭ ۇيىنە قاراي جونەلدى. بارعانى سول، ىلە قايتا شىقتى. سيىردىڭ قاسىندا تۇرعان بايتەنگە جاقىنداپ كەلىپ، كەرەمەت قىزىق بولعانداي:
— ماسقارا–اۋ، قىزىڭ شىقپايمىن دەپ جاتىر، — دەدى ءماز بولىپ.
بايتەن نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى.
— نەگە؟ — دەدى الدەن سوڭ.
— ۋاقىتىم جوق دەيدى.
بايتەن ويلانىپ قالدى.
— نۇرپاتشا، سەن قايتا بار، — دەدى ءبىر كەزدە. — ەگەر ۋاقىتى بولماسا، بولعانشا كۇتەمىن. قالاي دا شىقسىن دەپ ايتتى دە.
نۇرپاتشا وزىنەن–ءوزى ءماز بولىپ تاعى دا تومپاڭداي جونەلدى. بۇل جولى كەشىكتى.
بايتەن قوبالجيىن دەدى. «نەگە ءبۇيتتى ەكەن. وسەك ءسوزدىڭ جانى بولعانى ما؟» ءبىراق ىشكى كوڭىلىندە ءالسىز شىراقتاي جىپىلىقتاعان جەتىم ءۇمىت، وسەك–اياڭنىڭ بەكەرلىگىنە، حاديشانىڭ تازالىعىنا ءوزىن سەندىرگەندەي بولدى.
ىشتەگى جارىقتى سىرتقا لاق ەتكىزە كيىز ەسىك اشىلدى دا، ۇيدەن نۇرپاتشا مەن حاديشا شىقتى. ءتۇن قاراڭعىلىعىنا كوزدەرىن ۇيرەتىپ، ءبىر ءسات ايالداپ تۇردى دا، قول ۇستاسىپ، اۋىلدىڭ سىرتىنا قاراي اياڭداپ ءجۇردى. بايتەن الدەقالاي جۇرەگى ورەكپىپ جۇگىرە باسىپ سوڭدارىنان ەردى.
بايتەن قۋىپ جەتكەن كەزدە، نۇرپاتشا:
— ءويبۇي، سيىرىم قالىپ قويدى–اۋ ساۋىلماي، — دەپ، ويىن–شىندى بەتىن جىرتىپ، ءبولىنىپ قالا بەردى.
بايتەن حاديشانىڭ بوي باسىنا كوز سالىپ، الدەبىر وزگەرىستى سەزگەندەي بولسا دا، ماناعى ولەرمەن ءۇمىت–شىراق ولىمسىرەي جىپىلىقتاپ، سونبەي تۇرىپ الدى. «مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن ەمەس، قارا دا تۇر، ءبارى دە باياعىداي بولىپ شىعادى...»
— قاشان كەلدىڭ قالادان؟ — دەدى ءۇنى ءسال دىرىلدەپ.
— وسى كەشكە قاراي، — دەدى حاديشا بايتەنگە قاراماۋعا تىرىسىپ.
— قالاي بارىپ قايتتىڭ؟
— جاقسى.
— شارشادىڭ با؟
— جوق.
بايتەن اڭگىمە وربىتكىسى كەلىپ، سۇراقتى نەشە قۇبىلتىپ قويسا دا، حاديشا ايداعان جاققا جۇرمەگەن مالعا ۇساپ، ىڭعايعا كونبەي، «يا»، «جوق» دەگەن قىسقا جاۋاپتان ءارى اسپادى.
— ەندى ايتپايسىڭ با اڭگىمەڭدى، — دەدى بايتەن ءوزىنىڭ ىزالانا باستاعانىن سەزىپ.
— ول اڭگىمەنىڭ ساعان قاجەتى جوق، — دەدى حاديشا باسقا جاققا قاراپ.
بايتەننىڭ جۇرەگى قىلپ ەتە ءتۇستى. ايتەۋىر، ءبىر اڭگىمەنىڭ بولعانى راس. تەگىن بولمادى عوي.
— قاجەت بولماسا دا، تىڭدايىق ەندى...
— ول اڭگىمەنى ايتسام، سەن مەنىڭ قاسىمدا ءبىر ساتكە دە تۇرمايسىڭ. — حاديشا ۇنىنەن اشىق ايتىسقا بەت العان ادامنىڭ سىڭايى بايقالدى.
بايتەن نە ىستەرىن بىلمەدى. اۋىزدان شىققان ءاربىر ءسوز ارالارىن كورەر كوزگە الىستاتىپ بارا جاتقانىن سەزىپ تۇر.
— سوندا جۇرتتىڭ وسەگى راس بولعانى ما؟
— قانداي وسەك؟— دەدى حاديشا تۇڭعىش رەت بايتەننىڭ جۇزىنە قاراپ.
— نۇربەك ەكەۋىڭ جايىندا.
حاديشا ءۇنسىز تۇرىپ قالدى دا:
— راس، — دەدى مەڭىرەۋلەنىپ.
بايتەننىڭ دەنەسىن وت شارپىپ وتكەندەي بولدى. (بۇل ادام بالاسىنىڭ عاسىرلار بويعى سەرىگى — قىزعانىش وتى ەدى.) «اقىرى راس بوپ شىقتى، راس بوپ شىقتى» دەي بەردى وسى ءسوزدى ىشتەي ماعىناسىز قايتالاپ. بۇعان دەيىن داۋلاسۋعا، رەنجۋگە، جاۋلاسۋعا دالەلى بارداي بولىپ وتىرعان ادام، ەندى بارىنەن جۇرداي بولىپ، ءتىپتى الدىندا تۇرعان قىزعا ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا دا حاقىسى جوقتاي، بار قارۋىنان ايرىلىپ قۇر قول قالعان سەكىلدى ءبىر كۇيگە ءتۇستى. ونىڭ جانىنا ەكى نارسە باتتى: ءبىرىنشىسى — كوكىرەگىن ورتەگەن قىزعانىش كۇيىگى، ەكىنشىسى — جىگەرىن قۇم قىلعان جاڭاعى شاراسىزدىق.
باقىتسىزدىق تا تابيعاتتىڭ اپاتى سەكىلدى. سەلدىڭ نەمەسە ءورتتىڭ العاشقى ەكپىنىنەن كەيىن ادام ەسىن جيناپ، جەڭسىن، جەڭبەسىن، ايتەۋىر، ارەكەتكە قامدانادى. بايتەن ءبىرىنشى سوققىدان كەيىن، ءوزىن–ءوزى قولعا الىپ، قاسىرەتىن بىلدىرمەۋگە، ءتىپتى ايتارلىقتاي ەشتەڭە بولماعانداي ءتۇر كورسەتۋگە تىرىستى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى جالعان ەكەنىن ءوزى جاقسى ءبىلدى، ايتسە دە وسىلاي قىر كورسەتىپ ويناعاننان باسقا لاج قالماپ ەدى. ءومىردى ءسۇرۋ قاۋىپكە اينالعان كەزدە، ءومىر سۇرگەن بولىپ ويناۋ كەرەك ەكەنىن ادام قۇپيا تۇيسىكپەن سەزەتىن بولۋعا كەرەك.
— مۇنىڭ، شىنىندا دا، ۇلكەن جاڭالىق...— دەدى بايتەن ءسال كەكەشتەنىپ، سوڭىندا «ەكەن» دەگەن ءسوزدى ايتپاق بولىپ ەدى، الدەقالاي ەنتىگىپ دەمى جەتپەي قالدى.
حاديشا ۇندەگەن جوق.
بايتەن ەندى اۋىل ادامىنىڭ داعدىسىنا ۇقسامايتىن، قالا كورگەن، وقىعان، مادەنيەتتى كىسىنىڭ قىلىعىن كورسەتپەك بولدى.
— شىنداپ كەلگەندە، مەنىڭ بۇعان قارسىلىعىم... — دەدى تاعى دا سوڭعى سوزىنە دەمى جەتپەي، —...جوق. سەن كوڭىلىڭ قالاعان كەز كەلگەن ادامعا شىعا الاسىڭ. ايەل تەڭدىگى...
ول وقىس تاڭىرقاي قاراعان حاديشاعا بۇرىلىپ جىميعان بولىپ ەدى، ونىسى جىلامسىراعان سەكىلدى شىقتى. ءوزىن–ءوزى قانشا زورلاسا دا، مىنا جاعدايعا قارسىلىق بىلدىرۋگە شاماسى جەتپەدى. ءبىراق قانداي قارسىلىق بولۋى مۇمكىن؟ ايتىسىپ، دالەل كەلتىرگەننەن پايدا جوق، قايتا سىڭايىنا قاراعاندا، قىزدىڭ دا تىلەگەنى سونداي ءبىر ات قۇيرىعىن كەسەتىن ايتىس سەكىلدى. ەندەشە، تىزەرلەپ وتىرىپ جالىنعاننان باسقا نە بار؟ ال جىك–جاپار بوپ جالىندى. ءبىراق قىزدىڭ قايتپاس قاتىگەزدىگىنە ساعان دەگەن جيرەنىش سەزىمى قوسىلىپ، سۇيەگىڭە وشپەستەي قورلىق تاڭباسىن قالدىرماي ما؟
كەنەت حاديشا توقتاي قالدى دا، ەندى بۇدان ءارى ايتاتىن ەشتەڭە جوق، ءبارى شەشىلدى دەگەندەي، سەرگەك باتىل ۇنمەن:
— جارايدى، مەن كەتتىم، — دەدى. — ماعان ەندى كەلمەي–اق قوي.
حاديشا كەرى بۇرىلىپ، ۇيىنە قاراي ءجۇردى. بايتەن وعان ءوزىنىڭ جاقىن ادامىن ءولتىرىپ، ونى نەگە ولتىرگەنىن دە ايتپاي، قۇنىن دا بەرمەي، كەتىپ بارا جاتقان بىرەۋگە قاراعانداي اقىسى كەتە، قورلانا قارادى.
حاديشا قاراڭعىلىققا ءبىرجولا ءسىڭىپ، كورىنبەي كەتكەن كەزدە بارىپ: «وۋ، مەن نەگە الگى جەردە ايتار ءسوزىمدى ايتىپ قالمادىم؟— دەگەن وي كەلدى ونىڭ كوڭىلىنە. — نەگە ونىڭ وپاسىزدىعىن، ەكى جۇزدىلىگىن، ساتقىندىعىن بەتىنە باسپادىم؟ ءيا، نەگە بەتىنە باسپادىم؟ ول مەنىڭ كىرشىكسىز كوڭىلىمدى، ماحابباتىمدى قورلادى. ال مەن...— بايتەن وكسىگەندەي ءبىر دىبىس شىعاردى. ال مەنىڭ سول ماحابباتتى قورعاپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا شامام كەلمەگەنى مە؟ سوندا نەنى قورعاپ قالۋعا شامام كەلەدى؟ بۇل نە قورلىق؟..»
بايتەن بارلىق جۇمساق مىنەزدى ادامدار سەكىلدى، ۇتاتىن جەردە ۇتا الماي، ايتار جاۋابىن دەر كەزىندە ايتا الماي، ەسىنە كەيىن تۇسەتىن، ەسەسى كەتىپ، وزىنە–ءوزى ىزا بولىپ جۇرەتىندەردىڭ ءبىرى ەدى. بۇل جولى دا جاۋ كەتكەندە ەسىن جيناپ، قىلىشىن قيعا شاپتى. وكىندى، ىزا بولدى، قورلاندى...
وزەن جاعاسىندا قاراتاي كۇتىپ تۇر ەكەن. بايتەننىڭ ءتۇرىن كوردى دە، ەشتەڭە سۇراعان جوق.
— ءجۇر، بىزدىكىنە بارايىق، — دەدى، — ۇيگە سونان كەيىن–اق قايتارسىڭ.
بايتەن «ماعان ەندى ءبارىبىر» دەگەن ادامشا، ءۇنسىز ەرىپ جۇرە بەردى.
بۇلت اراسىنان اي كورىنىپ، توڭىرەككە ساۋلەسىن ءتۇسىردى. ءار ءۇيدىڭ تۇسىنان كەشكى شارۋادا جۇرگەن ايەلدەردىڭ بەينەسى كولبەڭدەيدى. بالا شاقىرعان، مالعا كەيىگەن داۋىستار تۇنگى اۋادا جاڭعىرىپ ءدال جانىڭنان شىققانداي اپ–ايقىن ەستىلەدى.
قاراتايدىڭ شەشەسى ۇيىندە جوق ەكەن.
— اعامدىكىنە كەتكەن عوي،— دەدى قاراتاي پيالاسى سىنىق جەتىلىك شامدى جاعىپ جاتىپ. — شاي ىشەمىز بە؟
— جوق،— دەدى بايتەن توردەگى كورپەگە سىلق قۇلاپ.
قاراتاي اۋرۋ ادامداي ۇھىلەگەن دوسىن نە دەپ جۇباتارىن بىلمەي، جاستىعىن شىنتاقتاپ ءۇنسىز جاتىر.
كەنەت بايتەن:
— الگى بوزاڭ قايدا؟— دەدى باسىن كوتەرىپ الىپ.
— نەمەنە دەيسىڭ؟— دەدى تۇسىنبەي قالعان قاراتاي.
— بوزا بار دەپ ەدىڭ عوي وسى ۇيدە.
قاراتاي قۋانىپ كەتكەندەي اتىپ تۇرىپ، ءشيدىڭ ىشىنەن ەكى كەسە مەن كوك قۇماندى الىپ شىقتى.
— ەسىڭە قالاي ءتۇستى، — دەدى شالاپ سەكىلدى سۇرعىلت بوزانى كەسەگە قۇيىپ جاتىپ.— انادا اعامنىڭ اۋداننان كەلگەندەرگە قۇيعان بوزاسى عوي. ەكى قۇمانداي قالعان ەكەن بىرەۋىن ءاي–شايعا قاراماي، الدىم دا كەتتىم. كانە...
كۇشتى اشىعان سالقىن بوزا مىنەزى جەڭىلدەۋ قاراتايعا بىردەن اسەر ەتتى.
— انادا جۇمابەكتىڭ ءۇيىنىڭ بوزاسىن ىشكەنبىز، — دەدى تىلىنە وراتىلىپ. — كەلەسى كۇنى باسىم سىنىپ ءولىپ قالا جازدادىم. سويتسە، الگى وڭباعان جۇرتتى ماس قىلامىن دەپ، بوزاعا ناسىباي سالىپتى. نە دەگەن جىندى، ەي؟
بايتەن ءۇشىنشى كەسەسىن ءسىمىردى.
— سەن بار عوي ساسپا، ونىڭ اكەسىندەي قىزدى تاباسىڭ ءالى... — قاراتاي جان–جاعىنا قاراپ الىپ بايتەننىڭ قۇلاعىنا:— وسىنىڭ ءبارىن ىستەپ وتىرعان نۇربەك. ەسىڭدە بولسىن، سەنىڭ ەڭ ۇلكەن جاۋىڭ مەنىڭ اعام ەمەس، سول،— دەپ كۇتپەگەن حاباردان شالقاسىنان تۇسەر مە ەكەن دەگەندەي شەگىنە ءتۇسىپ، بايتەننىڭ بەتىنە بارلاي قارادى. — مەنىڭ اعامنىڭ اۋدانداعى تىرەگى — سول...
قاراتاي بوساعان كەسەلەرگە تاعى دا بوزا قۇيدى.
— جارايدى، سەن ەندى تۇنەرە بەرمەشى. قايعىرعاندى جانىم جەك كورەدى. الدە...— قاراتاي ىقىلىق اتا:— شىن سۇيەتىن بە ەدىڭ؟— دەدى سىبىرلاپ. — ا؟ ءاي مەيلى. ءوزىڭ كىنالى بولماساڭ، بولدى ەمەس پە؟.. قايعىنىڭ اۋىرى — كىنا وزىڭدە بولعاندا...
— جوق، — دەدى بايتەن بوتەن ءبىر جىڭىشكە داۋىسپەن شاڭق ەتىپ. — دۇنيەنىڭ وزىندە جوق تازالىقتى ساقتايمىن دەپ باسىمدى قاتىرار جايىم جوق. ماحاببات دەگەن ساندىراق بولىپ شىقتى. ءيا، ءيا!— ماحابباتتىڭ ساندىراق بوپ شىققانىنا قۋانعان ادامداي قاراتايعا قاراپ لەكىلدەتە كۇلدى. — ەشتەڭەگە باستى قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبارى دە بوس ءسوز. ساندىراق. — بايتەن كوڭىلدەنە ايعايلاپ ورنىنان اتىپ تۇردى. — ونان دا دۇنيەنىڭ قىزىعىن كور، كۇناعا بات. باس پايداڭدى ويلا. مىنەكي، مەن كەتتىم، ءبيباتيماعا. كەتتىم. جاساسىن ءبيباتيما!
قاراتاي تالتىرەكتەپ ورنىنان تۇرا باستادى.
— نە دەيسىڭ؟
— ءبيباتيماعا كەتتىم دەيمىن.
— جو–وق،— دەدى قاراتاي تالتىرەكتەگەن كۇيى بايتەننىڭ الدىن بوگەپ. — جو–وق.
— نەگە جوق.
— جوق، ساعان بولمايدى.
بايتەن ىزادان قالش–قالش ەتتى.
— ءاي، نەگە بولمايدى، نە–گە بو–ولما–ايدى، ما–عا–ن؟ — دەدى كەڭىردەگى جىرتىلارداي باقىرىپ. — ويباي–اۋ، نەگە بولمايدى؟ ايتشى، كانە؟ نەگە باسقالارعا بولادى، ال ماعان... نەگە؟ مەن نە جازدىم سونشالىق، ا؟
— سەبەبى، ساعان بولمايدى، — دەدى قاراتاي كەكەشتەنىپ، ءبىر قولىمەن بايتەننىڭ جەڭىنەن تاس قىپ ۇستاپ العان. — ماعان بولۋى مۇمكىن، — دەدى ەكىنشى قولىمەن ءوزىن كورسەتىپ، — ال ساعان بولمايدى. ونى سەن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ.
— جىبەر،— دەپ قىرىلدادى بايتەن.
قاراتاي قولى قارىسىپ قالعان ادامداي ايىرىلار ەمەس. اندا–ساندا:
— جوق، بولمايدى، — دەيدى كۇشەنىپ.
بايتەن مىسى قۇرىپ، كورپەگە وتىرا كەتتى. قاراتاي تالتىرەكتەپ كەلىپ الاشا ۇستىنە قيسايدى دا، الدەنە ەسىنە ءتۇستى مە، الدە اشەيىن ماس بولىپ قالدى ما، باسىن تىزەسىنە قويىپ سولقىلداي جىلادى.
بايتەن قاراتايدى كورپەگە اكەپ سالدى دا، ءوزى قاتارىنا جاتتى.
— جارايدى ەندى، — دەدى دوسىنىڭ باسىنان سيپاپ. — قوي، ەندى... بولدى، بولدى دەدىم عوي... ەشقايدا دا بارماي–اق قويايىن...
VII
بۇگىن نازاردىڭ ءۇيى عانا ەمەس، بۇكىل اۋىل ابىر–سابىر. نازاردىڭ ايەلى ءبيبى قازان–وشاقتىڭ باسىندا ءبىر شارۋادان ءبىر شارۋاعا جۇگىرىپ دامىل تاپپايدى.
— قاتيرا–اۋ، سەن مىنا قازاننىڭ جانىندا بول، ەت قايناعان سوڭ كوبىگىن الىپ، وتىن ازايت، — دەپ جەروشاق باسىنداعى كوزى باقىرايعان قارا قاتىنعا تاپسىرما بەpءىپ، ودان نان ءپىسىرىپ جاتقان ەكىنشى جەروشاقتىڭ قاسىنا كەلدى:
— اسىقپا، اسىقپا، — دەدى قازاننىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ. — نانىڭدى ۇستاڭقىراي ءتۇس، قىزارىپ ءپىسسىن...
سەگىز قانات اق بوز ءۇيدىڭ الدى تولعان ايەل. بىرەۋى ساماۋرىنعا تال بۇتاپ، بىرەۋى يىناعاشپەن سۋ اكەلىپ، تەزەك تاسىپ، قىزمەت قىلىپ ءجۇر. ەكى كوزدەرى بيبىدە — تاعى نە ىستەسەك ەكەن دەگەندەي سۇرانىپ، جۇمىس تىلەي قارايدى.
— ءاي، جۇگىرمەك، — دەدى ءبيبى قارا كوبەيتىپ تەككە سولبىرايىپ تۇرعان ەرەسەكتەۋ بالاعا، — ساماۋرىندى ۇيگە كىرگىزىپ بەرە قويشى، قوناقتارعا شاي بەرەيىن.
ۇيگە ساماۋرىن كىرگەن كەزدە، تومەنگى جاقتا وتىرعان ىڭعايلى جاس جىگىت اتىپ تۇرىپ، جوعارىدا كەرمە جىپتە ءىلۋلى تۇرعان قىزىل الا داستارقاندى الىپ ورتاعا جايدى.
— شىراعىم–اۋ، ساعان نە بولعان، داستارقاندى تەرىس جايعانىڭ نە، — دەدى ءبيبى وعان كەيىپ. — بەر جاعىن قوناقتارعا قاراتىپ جاي.
جاس جىگىت ايىپتى تۇرمەن كۇلىمسىرەپ:
— قايدان بىلەيىن، ءتىپتى تىگىسى بىلىنبەيدى، — دەپ داستارقاندى قايتا جايدى.
نازار قوناقتاردان كوز جازباي، قىسىر اڭگىمەنىڭ ورتاسىندا وتىرسا دا، بۇكىل شارۋانى بىلدىرمەي، ءوزى باسقارىپ وتىر. لىپىلداعان جاس جىگىت نە كەرەك ەكەنىن ونىڭ قاباعىنان بىلەدى. بۇل جولى ۇشىپ تۇرىپ، شكافتىڭ ىشىنەن ەكى بوتەلكە اراق الدى دا، سۇلگىگە وراپ كورسەتپەي، نازاردىڭ «ءوزىم بەلگى بەرمەي، قوزعالما» دەگەنىن ءتۇسىنىپ، ورنىنا قايتىپ كەلدى.
توردەگى قوناقتاردىڭ وسال ادامدار ەمەس ەكەنى تۇرلەرىنەن كورىنىپ تۇر. ءبارى دە قالاشا كيىنىپ، قالاشا شاش قويعان. سويلەگەن سوزدەرى، وتىرعان وتىرىستارى اۋىل ادامدارىنا ۇقسامايدى، ماڭعاز دا سابىرلى. ءبىراق سولاردىڭ ىشىندە ەكى قوناققا دەگەن قۇرمەت ايرىقشا. ونىڭ ءبىرى — اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى — ىبىش قالتاڭبايەۆ. ەكىنشىسى، وكرۋگتەن كەلگەن ۋاكىل، سۇرعىلت ماتادان تىگىلگەن اسكەري كيتەل مەن گاليفە شالبار كيگەن، شاشىن جىلميتا تاراعان جاس جىگىت — مۇستافا قامباروۆ. قيمىل–قوزعالىسى، كۇلگەنى ءالى مىنەزى جاتتىقپاعان ەرەسەك بالا سەكىلدى. ءبىراق ءسوز سويلەسى شىمىر. ىبىش قالتاڭبايەۆقا قالجىڭداپ بىردەڭە ايتسا، انا كىسى ىشەگى قاتىپ ۇزاق كۇلەدى. قالعاندارى الگى ءسوزدىڭ توركىنىنە تۇسىنبەسە دە، توڭىرەككە كەششە بولىپ كورىنبەس ءۇشىن قوسىلا ءماز بولىپ، اسىرەسە كۇلەگەش قاميدوللا جالعىز ءوزى كوزىنەن جاس اققانشا كۇلىپ توقتاي الماي قويدى. ءبىرازدان كەيىن وتىرعان ادامدارعا ۋاكىل جىگىتتىڭ ازىلدەرى، شىنىندا دا، تاپقىر دا ويناقى بولىپ كورىنىپ، ەندى قاميدوللا ءسوز ايتقىزباي–اق، الدىن الا بۋىنى قۇرىپ، بىلق–سىلق ەتىپ، كۇلكىدەن كوز اشپاي وتىردى.
وبلىستا وتكەن الدەبىر جينالىس جايىندا مۇستافا ىبەكەڭە:
— جينالىستاعى ءسوزىڭىز وتە ورىندى بولدى، مەن دە بايقاپ قالدىم، ۇلكەن كىسى دەن قويىپ تىڭداپ، ريزا بولىپ وتىردى، — دەي كەلىپ، تاعى دا قۋاقىلانا:
— جينالىستان كەيىن الماتىدان كەلگەن انەبىرەۋ وكىل كەلىنشەك ەكەۋىڭىز... ءوزى... قالاي... — دەپ داۋسىن قۇبىلتىپ، جىمىڭ قاعىپ ەدى، ونىڭ نەعىلعان كەلىنشەك ەكەنىن، ەكەۋىنىڭ اراسىندا نە بولعانىن بىلمەسە دە، ۋاكىلدىڭ سوزدەرىنەن كۇلگەندى تىلەپ وتىرعانىن سەزىپ، جۇرت قىران–توپان كۇلكىگە باتتى. جايشىلىقتا ەشكىمنىڭ قالجىڭىن كوتەرمەيتىن ىبەكەڭ دە الدەبىردەڭەنى مويىنداعان ادامشا اتقا جورتاقتاعانداي سەلكىلدەي كۇلىپ، باسىن شايقاپ قويدى.
ىبىش قالتاڭبايەۆ اۋداننىڭ ەڭ الىس جەرى اقشوقى اۋلىنا وكرۋگتەن كەلگەن ۋاكىلدى ادەيى اكەلگەن. ونداعى ويى: «كوللەكتيۆتەندىرۋ جۇمىسىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك دەپ جوعارىدان كۇندە قىسادى، ونان دا اۋىلدىڭ جاعدايىن — كادردىڭ ازدىعىن، جەرىنىڭ الىستىعىن، مادەني تۇرمىستىڭ تومەندىگىن تاعى سول سياقتى تولىپ جاتقان قيىندىقتاردى كورسىن ءوز كوزدەرىمەن». ونىڭ ۇستىنە كەتەردە نۇربەك وسىنداعى اۋىلنايدىڭ قوناق كۇتە الاتىن، ءجون بىلەتىن ادام ەكەنىن قۇلاعىنا سىبىرلاپ ايتقان. وكىل جىگىت تە پەندە شىعار، ادام قۇساپ ءبىر دەمالىپ قايتسىن.
نۇربەكتىڭ الگى ءسوزى بەكەر بولمادى. اۋىلناي بۇلاردى اقشوقى كولەمىنە اتتاپ باسقاننان الدارىنان شىعىپ قارسى الىپ ەدى، سودان بەرى، مىنەكي، قايدا بارسا دا، قاستارىنان ەكى ەلى قالماي، قۇرمەت كورسەتىپ، ەندى ءوز ۇيىنە كەلگەندە دە كوزى اشىق، اق كوڭىل، كوزجۇمباي قوناقجاي ادام ەكەنىن سەزدىرىپ وتىر. ەر كوڭىلدىلىگىندە شەك جوق، ءتىپتى نە ايتساڭ دا، ورىندايتىن سەكىلدى.
نازاردىڭ قوناقجايلىلىعى بۇل كۇندە ەلگە اڭىز بولا باستاعان. سىرتتان اكىمدەر كەلسە، وسى ۇيگە ءبىر ءتۇسۋدى وزىنە ماقسات قىلادى. سودان كەيىن اۋدانعا قايتىپ بارىپ، كومانديروۆكا جايى اڭگىمە بولعاندا، بۇل جاقتا بۇرىن بولعان بىرەۋلەر مىندەتتى تۇردە: «قالاي نازاردىكىندە بولدىڭ با؟» — دەر ەدى، جانە ول سۇراعانىنان سول ۇيدە ونىڭ ءوزىنىڭ دە بولعانىن، ءارى ونى اجەپتاۋىر دارەجە كورەتىنى بايقالاتىن. ءارقايسىسى ءدال وزىنە بەرىلگەن قوناقاسىنىڭ بارىنەن ارتىق بولعانىن دالەلدەۋگە تىرىساتىن.
ال اۋىل ادامدارى كەشە عانا كوز الدارىندا وسكەن نازاردىڭ وسىنشا ونەردى قاي جاقتا ءجۇرىپ ۇيرەنىپ العانىنا قايران قالىپ، كەيبىرەۋلەرى: «ءتايىرى، ول نازاردىڭ وزىنەن دەپ وتىرسىڭ با؟ اناۋ كەلىننىڭ پىسىقتىعى عوي، ول بولماسا، داستارقانى ءقايتىپ جاقسى بولادى»،— دەپ جۇمباقتىڭ شەشۋىن بيبىدەن ىزدەيدى. بالكىم، راس تا شىعار، كۇنىنە ءجۇز قوناق كەلسە دە، ءبيبى قاباعىن شىتپايدى، قايتا شارۋاسى كوبەيگەن سايىن كوڭىلدەنىپ، جانىعا تۇسەر ەدى. قازاق «ەكىنشى بايلىق اق جاۋلىق» دەيدى، ونىڭ ۇستىنە نازاردىڭ دا باعى جانىپ، ەلگە تورە بولدى، باي كوڭىلگە بايلىق قوسىلعان سوڭ، بۇل ءۇيدىڭ داستارقانى اڭىز بولماعاندا، كىمنىڭ داستارقانى اڭىز بولسىن؟
ەندى، مىنە، اۋداننىڭ كەزەكتى ۋاكىلىنەن باسقا اكىم كورمەگەن اقشوقىلىقتارعا جىرداعى باتىرداي بوپ ەلەستەيتىن قالتاڭبايەۆتىڭ ءوزى وكرۋگتىك ۋاكىلمەن بىرگە كەلىپ، ءومىر بويى اقسۋاتتىڭ باسىندا ءوسىپ–ونگەن كادىمگى نازاردىڭ ۇيىنە كەلىپ قوناق بولۋى ءۇش ۇيىقتاسا، تۇسكە كىرەتىن نارسە مە؟
— نە دە بولسا، قالتاڭبايەۆتى ءبىر كورىپ قالدىق–اۋ،— دەيدى ساعيدوللا، سودان باسقا ارمانى جوقتاي.
— شىراعىم–اۋ، وكرۋگتىڭ ادامىن قايتەسىڭ، ول دا ۇلكەن اكىم عوي، — دەپ الدەكىم بۇگىنگى قىزىقتىڭ ايبىنىن الدەدە اسىرا تۇسەدى.
قوناقتارعا اراق قۇيىلدى. تومەنىرەك وتىرعان ۋاكىلدەر «ءبىز ىشپەيتىن ەدىك» دەپ تەرىس باتا بەرەتىندەي، الاقاندارىن سىرتقا توسىپ، ات توندارىن الا قاشىپ جاتتى دا، ءبىراق وسى كەزدە ىبەكەڭ ءوزى ىڭعاي بىلدىرە، اراق قۇيعان كەسەنى الدىمەن مۇستافانىڭ الدىنا، سودان كەيىن ءوزىنىڭ الدىنا قويعان كەزدە امالدارى قۇرىپ، قايىرىپ جىبەرگەن ىدىستارىن قايتا سۇراتىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى.
نازار ىبەكەڭنىڭ قاس–قاباعىن سەزگەننەن كەيىن–اق، قالعان جۇرتتىڭ اپشىسىن قۋىردى.
— حالقىمىزدىس ۇلكەن ازاماتى مۇسەكەڭ مەن ىبەكەڭنىڭ قولىمىزدى قاقپاي وتىرعانىن، مىنا داستارقاندى، قالا بەردى، ەلىمىزدى، جەرىمىزدى سىيلاعانى دەپ بىلەمىن. سوندىقتان وسى ءدامدى ءبارىمىز دە قالدىرماي الىپ قويايىق، — دەدى قالعان ۋاكىلدەرگە سالماق سالا. سودان كەيىن قاسىندا وتىرعان ادامعا: — ءاي، قاميدوللا، ءسوزدى قوي، كانە، ءولىپ كەتسەڭ دە، ىشەسىڭ، — دەدى ءامىر ەتە.
نازار اكىمدەرمەن سويلەسكەندە: «ءبىز ەشتەڭە بىلمەيمىز، نادانبىز، مىنەكي، قانداي ۇلاعاتتى ءسوز ايتىلدى، وسىنىڭ ءوزى بىزگە ۇلكەن عيبرات قوي»، — دەپ ءوزىن تۇقىرتىپ، كىشىرەيتە سويلەسە، اۋىل ادامدارىنا سويلەگەندە، مۇنداعىلاردىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ەكەنىن جۇرتقا ادەيى بىلدىرە، وكتەمدەۋ ءۇن قاتادى. ءبىراق سونىسى ەشكىمگە ەرسى كورىنبەدى، قايتا اقىلدىلىقتىڭ تاجىريبەلىلىكتىڭ بەلگىسىندەي بولىپ قوناقتارعا بۇل ەلدە ءجون بىلەتىن ءبىر سەنىمدى ادام بار ەكەن دەگەن ۇعىم قالىپتاستىردى.
تومەنگى جاقتا وتىرعان اۋىل ادامدارىنىڭ نازارى توردەگى ەكى اكىمدە. بوتەن ءبىر حالىقتىڭ ادامىن كورگەندەي، ەكەۋىنىڭ وتىرىسىنا، كۇلگەنىنە، سويلەگەنىنە، ءىشىپ–جەگەنىنە تاڭىرقاي قارايدى.
— باسى قانداي ۇلكەن؟ — دەيدى الدەكىم قاسىنداعى ادامعا سىبىرلاپ.
— كىمنىڭ؟
— قالتاڭبايەۆتىڭ.
— انا جىگىتتىڭ دە باسى ءبىراز بار ەكەن.
— كوپ وقىعان ادامدار عوي، — دەپ ساۋەگەيسىدى باسقا بىرەۋى. — كوپ وقىعاننان ادامنىڭ باسى ۇلكەن بولادى دەيدى.
— تىلەۋماعامبەتتىڭ باسى جەز شىلاپشىنداي ەدى، — دەدى سەنتاي دەگەن كىسى شىلاپشىننىڭ اۋماعىن قولىمەن كورسەتىپ.
— وتتاپسىڭ. بەسكە دەيىن سان بىلمەيتىن جىندى قارقىنبايدىڭ باسىنان ۇلكەن باس جوق. نەمەنە ول دا ءبىر جەردەن وقىپ كەپ پە؟
— باياعى بايماعامبەتتىڭ پەتەربوردا وقىعان بالاسى سالىق شە؟ قيلىمدى مەڭگەرگەن ادام سونداي–اق بولار.
باسى كىپ–كىشكەنتاي ەدى عوي سونىڭ، — دەپ ءۇشىنشى بىرەۋى دەرەۋ الگىنىڭ ءسوزىن ءتىرىلتتى.
— ءيا، ناعىز ەشكى باس بولاتىن...
— ت–س–س... انا كىسى سويلەپ جاتىر.
ءبىراق سىبىر توقتامادى. ىبەكەڭنىڭ وتىرىسى، اراق ىشكەندە كوزىن جۇمىپ نان يىسكەيتىنى، جاستىققا قيسايماي تىك وتىراتىنى؛ وبلىستان كەلگەن ۋاكىلدىڭ شىبىنداعان ات قۇساپ باسىپ كەكجەڭ ەتكىزىپ، شاشىن كەيىن سىلكيتىنى، شاي ۇستىندە تەمەكى تارتاتىنى، ىشكەن سايىن قىزارىپ كەلە جاتقانى تاعى سول سياقتىلار اڭگىمە بولدى.
شايدان كەيىن نازار ءانشى ءابدىعاپپاردى الدىردى. قوناقتار ىرگەگە باستارىن بەرە، جاستىققا قيسايىپ، ءان تىڭدادى. تەك ىبەكەڭ عانا قيسايماي تىك وتىر.
ومىرىندە مۇنداي كىسىلەرمەن باس قوسىپ كورمەگەن ءابدىعاپپار ءبىرازعا دەيىن شەشىلىپ كەتە الماي، تەك ىبەكەڭنىڭ قىستاۋىمەن جارتى كەسە اراقتى تارتىپ جىبەرگەننەن كەيىن عانا داۋسى شىعىپ، ءوزى دە كوتەرىلىپ سالا بەردى.
— بىلەم عوي مەن بۇلاردى، — دەدى ىبەكەڭ ءوزىنىڭ تاپقىرلىعىنا ماقتانعانداي جۇرتقا كۇلە قاراپ.
ءابدىعاپپار بۇرىنعى ادەتىمەن «دۇنيە ءبىر قيسىق جول...» — دەپ باستالاتىن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن سازدى ماقاممەن باستاي بەرىپ ەدى، بايداۋلەت:
— تەك، انداعىڭ ەسكى ولەڭ عوي،— دەپ شوشىپ كەتتى.
وبلىستان كەلگەن ۋاكىل:
— ءبارى دە حالىقتىڭ مۇراسى عوي، ايتا بەرسىن، — دەپ بايداۋلەتكە قاراپ جايباراقات كوزىن جۇمىپ، باسىن يزەپ، «ەشتەڭە ەتپەيدى، قورىقپا» دەگەندى بىلدىرگەندەي بولدى.
ءۇش–ءتورت ولەڭنەن كەيىن ءابدىعاپپار بايگە اتىنداي قىزىنىپ، الدەبىر اششى ايقايمەن باستالاتىن اندەرگە ءتۇسىپ، دۋمانداتىپ اكەتتى.
وبلىستان كەلگەن ۋاكىل:
— مىناۋىڭ الماتىعا كەتەتىن ادام عوي، مۇندا تەككە قور بولعانشا. داۋسى قانداي عاجاپ! — دەپ باسىن شايقاپ تاڭ قالدى.
ولەڭنەن كەيىن ءابدىعاپپار ءداۋىتبايدىڭ توقالىمەن ايتىسىن، اۋىلداعى ايەلدەردىڭ داۋسىن، كۇنزاعيلانىڭ قارعاعانىن سالىپ، وتىرعان جۇرتتىڭ ءبارىن قىرعىن كۇلكىگە باتىردى. ۋاكىل مۇستافا قىپ–قىزىل بوپ ءىشىن باسىپ جاتىپ قالدى، ىبەكەڭ جىلاعان ادامداي ەكى كوزىن جۇمىپ الىپ، بەتىن باسىپ، سەلك–سەلك ەتەدى.
ابدەد قۇتىرىپ العان ءابدىعاپپاردى نازاردىڭ ءوزى ارەڭ توقتاتتى.
— ءاي، بولار ەندى،— دەدى نازار ۋھىلەپ، كۇلكىسىن باسقان كەزدە. — ولتىرەسىڭ بە، جۇرتتى، قوي ەندى.
ءابدىعاپپار كوزىن الاق–جۇلاق ەتكىزىپ:
— قۇرىسىن قويدىم، ەندەشە، — دەپ الىپ، ىلە كۇنزاعيلا بولىپ قارعاي جونەلگەندە، قايتادان قىران–توپان بولعان جۇرتتىڭ ىشىنەن الدەكىم بۋلىعىپ، لوقسي باستاعان سوڭ:
— ءاي، بولدى ەندى،— دەدى نازار داۋسىن قاتايتىپ. — جەتەدى.
جۇرت ەستەرىن جيىپ، ءبىر–بىرىمەن كۇرەسىپ شىققانداي ەنتىگىپ، تەرلەرىن ءسۇرتىپ، وزدەرىن جونگە كەلتىرە باستادى.
الدىعا قۋىرداق كەلدى. مايلى قۋىرداقتىڭ اشقىلتىم ءدامى ءتىلدى ۇيىرەدى.
اۋدان اكىمدەرىنىڭ ءبىرى:
— ماعان جەۋگە بولمايدى، ويتكەنى دارىگەر رۇقسات ەتپەيدى، — دەپ قۋىرداقتان باس تارتتى. — شىركىن–اي، ءيىسى قانداي عاجاپ، تويعانشا ءبىر جەر مە ەدى، — دەدى سوسىن قىزىعىپ. — اتتەڭ بولمايدى، رۇقسات جوق.
— مىنا كىسى ءبىر قىزىق ادام ەكەن، — دەپ تاڭ قالدى ساعيدوللا قاسىنداعىلارعا سىبىرلاپ. — دارىگەرىنە بىرەۋ ايتىپ بارادى دەپ ويلاي ما، جەي بەرمەي مە.
بابىمەن پىسكەن ءدام، جاقسى ىقىلاس، كوڭىل كوتەرگەن ويىن–كۇلكى قوناقتار مەن اۋىل ادامدارىنىڭ اراسىن مۇلدە جاقىنداستىرىپ جىبەرگەندەي بولدى.
توردە وتىرعان سىيلى قوناقتار تومەندە وتىرعان اۋىل ادامدارىنىڭ اتىن اتاپ سويلەسە باستادى. (كەيىن ساعيدوللا وسى وقيعا تۋرالى ءسوز بولعاندا: «ىبەكەڭ ماعان ساعيدوللا دەدى» نەمەسە «وبلىستان كەلگەن ۋاكىل ايتتى: «ساعيدوللا سەن ءبۇيتشى دەدى» — دەپ اڭگىمەنى ءوز اتىنان باستايتىن بولدى.)
قوناقتار بوي جازۋعا دالاعا شىققاندا ءتۇس اۋعان قوڭىر سالقىن مەزگىل ەدى. جەلپىنىپ شىققان كوڭىلدى توپقا اۋا رايى دا، وزەن جاعاسىنداعى توعاي دا، ارعى بەتتەگى يت ارقا قۇم شوقىلار دا كەرەمەت كورىنىس بولىپ ەلەستەدى.
— وزەندە بالىق بار ما؟ — دەدى اجەپتاۋىر قىزىپ جەڭىلتەكتەنىپ العان مۇستافا قامباروۆيچ الدەنەگە بالاشا قۋانىپ.
— بار، — دەدى نازار باسىن يزەپ. — شورتان، تابان، اق بالىق — ءبارى بار. ال ەگەر اۋلايتىن بولساق، سورعا بارايىق. وسىدان ءۇش شاقىرىم جەر. ونىڭ بالىعى دەگەن اياققا ورالادى.
— ويپىرىم–اي، ءا؟ — دەدى مۇستافا كوزى جايناپ. — پريامو اياققا ورالادى دەيسىز بە؟ مەن ونداي بالىقتى ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن...
قالادا وسكەن مۇستافانىڭ بالىق اۋلاۋعا قاتتى قىزىعىپ تۇرعانىن سەزگەن ىبەكەڭ:
— نەسى بار، بارساق بارايىق،— دەدى قولىن جايىپ. — مۇستافا تۇگىل مەنىڭ دە كۇندە كەلىپ جاتقان جەرىم ەمەس.
تابيعاتتىڭ بايلىعىن وسىندايدا "كورمەگەندە، قايدا كورەمىز. سولاي ەمەس پە؟ — دەپ سوسىن ول اۋىل ادامدارىنا قارادى.
— سولاي، سولاي، — دەپ جامىراستى ءبارى دە.
نازار جاستاردىڭ ىشىنەن وزدەرىمەن بىرگە بالىققا باراتىن ادام تاڭدادى.
— قاراتاي، ساعيدوللا، ءابدىعاپپار سەندەر دە جۇرەسىڭدەر.
كوپ ۇزاماي دۋماندى ءماجىلىستىڭ قىزىعىنا ەلتىپ، جەلىككەن كىسىلەر اتقا وتىرىپ، اۋىلدىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى سور كولىنە بەت الدى.
— ۇلكەن كىسىلەر دە بالا قۇساپ ەرىگەدى ەكەن–اۋ، — دەپ اۋىلدىڭ قاتىن–قالاشتارى قىزىق كورىپ بۇلاردىڭ سوڭدارىنان قاراپ تۇردى.
سور دەپ وتىرعانىمىز جىلاندى وزەنىنە ۇلكەن بوگەت سالعاندا، ويپاڭعا جينالعان سۋ عوي. سودان بەرى بالىق پايدا بولىپ، نۋ قامىس ءوسىپ جاعاسىنا مالشىلار قىستايتىن ۇلكەن ايدىندى كولگە اينالدى. كوكتەمدە سۋ تاسىعاندا وزەن سۋى كولگە قۇيسا، كەيىن كولدىڭ سۋى وزەنگە قايتا قۇيادى. وسى كەزدە جاس بالالار ۇستىندەگى كويلەگىمەن، ۇن ەلەيتىن ەلەۋىشپەن، قاپشىقپەن ءسۇزىپ مايدا شاباقتاردى قىرىپ الادى.
قالىڭ نار قامىستى جاعالاپ، انا جەر مىنا جەردىڭ اتىن، تاريحىن اڭگىمە قىلىپ كەلە جاتقان، اتتىلار اشىق ايدىننىڭ تۇسىنان قالاي شىعا كەلگەندەرىن بايقاعان جوق. وسى تۇستا نازاردىڭ ءجون بىلگەندىگىنە ىبەكەڭنىڭ ءوزى دە تاڭ قالدى. وسىلاي بولارىن بىلگەندەي ءبىر كۇن بۇرىن كولگە اۋ قۇرعىزىپ، بالىقشى ءارى اڭشى ءبايدىلدانى قايىعىمەن كۇتتىرىپ قويىپتى. جالاڭاش دەنەسىنە شەكپەن كيگەن باكەڭ ءوز ۇيىنە قوناق كەلگەندەي، كىسىلەردى اتتان ءتۇسىرىپ، قۇراق ۇشىپ جۇگىرىپ ءجۇر.
— ال ەندى بالىقتى قارماقسىز قالاي اۋلايمىز؟— دەدى مۇستافا جان–جاعىنا تاڭىرقاي قاراپ.
— كولدەن قارماق پەن بالىق اۋلاۋ ونبەيتىن ءىس، — دەدى اڭگىمەگە ءبايدىلدا ارالاسىپ.— ادەتتە اۋمەن اۋلايدى. ال اۋ بولسا، انەكي، قۇرۋلى تۇر. بالىقتىڭ ءتۇسۋى تۇسپەۋى سىزدەردىڭ نەسىبەلەرىڭىزگە بايلانىستى. باراسىزدار دا، تۇسكەن بالىقتى الا بەرەسىزدەر...
— سولاي ما؟
— سولاي–سولاي، مۇسەكە، — دەدى نازار كۇلىپ. — قارماق سالعاندا دا، ۇستايتىن بالىقتارىڭىز وسى بالىقتار.
جاعادا تۇرعان قايىققا ەكى جىگىت پەن مۇستافا، ال ۇلكەن سالىعا ىبىش باستاعان ءبىر توپ ادام وتىردى.
مۇستافا ايدىننىڭ ارعى بەتىنە قۇرىلعان اۋعا بۇرىن جەتۋ ءۇشىن:
— ويپىرىم–اۋ، تەزىرەك ەسپەيمىز بە، اۋعا انالار بۇرىن جەتەتىن بولدى عوي ەندى، — دەپ ەسكەك ۇستاپ وتىرعان ءبايدىلدانىڭ دەگبىرىن الدى.
— جەتپەيدى عوي، — دەيدى باكەڭ اسىقپاي، سابىرلى ۇنمەن.
ايدىنعا شىققان سوڭ، قايىق سالدى لەزدە باسىپ وزدى.
— ۋرا!— دەدى مۇستافا بالاشا قۋانىپ.
سالدىڭ قاق ورتاسىندا وتىرعان ىبەكەڭ تاياۋ ۇستاپ يتەرىپ تۇرعان ءوزىنىڭ قىزمەتكەرىنە:
— ويباي–اۋ، تاماق ىشپەگەنسىڭ بە، قاتتىراق يتەرمەيسىڭ بە، قوي، مىنانى مەن بارعان سوڭ قىزمەتتەن شىعارادى ەكەنمىن،— دەيدى جوپ–جورتا كەيىپ.
اۋعا تۇسكەن بالىقتىڭ سانىندا ەسەپ جوق، ۇستىڭگى قاباتىندا ەكى قاسقالداق ءىلىنىپ ءولىپ قالىپتى. مۇستافا ەسى شىعىپ، ءبىر جاققا الىپ كەتەتىندەي، توڭىرەگىنىڭ بارىنەن قىزعانىپ، اۋداعى بالىقتاردى بوساتىپ، قايىققا سالا باستادى. كولتاباننىڭ سارعىلت جوتالارى التىنداي جارقىراپ كۇن كوزىنە شاعىلىسادى. اراسىندا ەكى–ءۇش شوراعاي كەزدەسىپ ەدى:
— بۇل كولدىڭ بالىعى ەمەس، — دەدى ءبايدىلدا تابيعاتتىڭ وزىنەن قاتە تاپقان ادامداي كەلىسپەي. — كوكتەمدە وزەننەن اعىسپەن كەلىپ، اداسىپ قالعان عوي.
— ويباي، اداسپاق تۇگىلى، قاڭعىپ كەتسىن، بىزگە بالىق بولسا بولدى،— دەيدى مۇستافا بالىقتاردى اۋدان جانتالاسا اعىتىپ جاتىپ.
مۇستافانىڭ بالاشا سۇيكىمدى قىلىعىن جۇرت قىزىقتاپ ءماز بولدى.
— وسى اۋداننان ادام كەلسە بەتىنە قاراي الماۋشى ەك، مىناۋىڭ ءبىر كىشىپەيىل عاجاپ ادام عوي، — دەدى ساعيدوللا ريزا بولىپ.
— «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەگەن وسى–ay، ءا؟
— بەت قاراتپايتىندار بەر جاعىنداعىلار عوي، — دەدى جۇمابەك، وسى ءبىر جايدى ءوزىنىڭ باياعىدان بىلەتىنىن سەزدىرگىسى كەلگەندەي تىجىرىنا سويلەپ. — ۇلكەن ۇلىقتىڭ الدى قاشان دا كەڭ بولادى.
اۋ قاراۋشىلار بالىقتارىن قايىققا تيەپ، بەينە ءبىر تەڭىزدەن قايتقان بالىقشىلارداي شارشاپ–شالدىعىپ جاعاعا ورالدى.
مۇستافا اۋدى تارقاتىپ جاتىپ ءبىر شوراعايدان ايرىلىپ قالعان ەكەن، ەشكىمگە ءسوز بەرمەي، قايتا–قايتا سونى ايتۋمەن بولدى. تىڭداۋشىلار ءار ايتقان سايىن الگىنى جاڭا ەستىگەندەي، باستارىن شايقاپ، تاڭدايلارىن قاعىپ تاڭ قالىسىپ جاتتى. ماسەلەن جۇمابەك:
«اپىر–اي، ءا، ءوزى شاماسى ۇلكەن بولدى عوي، ايتپەسە مىقتاپ ۇستاعاندا كەتە الا ما؟— دەگەندى ءۇش رەت ايتتى.
— شىركىن–اي، مىلتىق بولىپ قۇس اۋلار ما ەدى، — دەدى ىبەكەڭ توبەدەن ۇشىپ بارا جاتقان ءبىر توپ ۇيرەكتى كورىپ.
— مىلتىق بار عوي، — دەدى ءبايدىلدا وسى ايتۋىم دۇرىس پا دەگەندەي نازارعا قاراپ قويىپ.
قوناقتار نە قالايتىنىن كۇنى بۇرىن بىلەتىن ءوزىنىڭ اۋليەلىك قاسيەتىنە ريزا بولعانداي نازار ءبايدىلداعا باسىن يزەپ، ميىعىنان كۇلدى. ءبايدىلدا قامىس كۇركەنىڭ ىشىنەن مىلتىق الىپ شىقتى.
بالىقتان قۇسقا اۋىسقان اڭشىلار كولدىڭ ارعى قاباتىنا شىقپاق بولىپ، جالعىز اياق جولعا تۇسكەنى سول ەدى:
— ويباي، انە، كيىكتەر قۇلادى سۋعا، — دەگەن جۇمابەكتىڭ داۋسى جۇرتتى سەلك ەتكىزدى.
اۋەيى جۇرتتىڭ جوسپارى وسى ارادا قۇستان كيىككە اۋدى.
ءبايدىلدا بالالاردىڭ ءسوزىن تىڭداعان ۇلكەن كىسى سەكىلدى، ءار سۇراققا سابىرمەن جاۋاپ بەرىپ، «ءتايىرى، وسى دا اڭشىلىق پا، اشەيىن ەرمەك قوي» دەگەن تۇرمەن استىنداعى قارنى قامپيعان تورى اتىن تەبىنىپ كيىكتەر سۋعا قۇلاعان تۇبەككە قاراي جول باستادى. ودان كەيىن توپتى ەكىگە ءبولىپ، كيىكتەر كەرى قايتقاندا بىتىراي قاشپاس ءۇشىن قاپتالدان ۇركىتۋدى تاپسىردى.
تۋرا جولدا مۇستافا مەن ءبايدىلدا قالدى. مۇستافا ءبىر جەردە تىعىلىپ جاتاتىن شىعارمىز دەپ ويلاعان، ءبىراق ءبايدىلدا بۇلاي اڭ اتۋدى وزىنە لايىق سانامايتىن جانە قازىرگى جايعا ونشا ءمان بەرمەيتىن، ءوزىن ودان ۇلكەنىرەك ىسكە لايىقتى سانايتىن ءىرى اڭشىنىڭ سىڭايىن بايقاتىپ:
— ەشتەڭە ەتپەيدى،— دەدى كۇلىپ. — جۇرە بەرەيىك. كيىكتەر ءبارىبىر ءقازىر ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن وتەدى.
بۇرىن اڭ اۋلاپ كورمەگەن مۇستافا «ۇستىمىزدەن وتەدى» دەگەنگە ءجوندى تۇسىنبەي، قورقىپ قالدى.
— مىنا جەر تۇبەك قوي، — دەدى ءبايدىلدا وزىنەن اقىل–ويى تومەن بالاعا ءجون تۇسىندىرگەندەي ەجەلەي سويلەپ. — ەكى جاق قاپتالداعى جىرانىڭ اۋزىن بەتتەگەننەن كەيىن تەك تۋرا جولمەن قاشادى. جولىنداعى ادامعا دا قارامايدى. ءبىراق باسىپ كەتپەيدى، ارينە،— دەدى تاعى دا كۇلىپ. — وسىلاي قاسىمىزدان زۋىلداپ ءوتىپ جاتادى.
— ءسىز وسى جەردەن تالاي اتىپ العان شىعارسىز؟
— مەن كيىكتى مىلتىقپەن اۋلامايمىن، — دەدى ءبايدىلدا جايباراقات ماقتانا سويلەپ، — مەن كيىكتى تەك قاقپانمەن اۋلايمىن. كيىك دەگەن ۇركەك حايۋان عوي.
— ويباي، كەلە جاتىر، — دەدى مۇستافا وسى كەزدە، قاشاتىن ادامداي اپالاقتاپ.
— تەز اتتان ءتۇسىڭىز، — دەدى ءبايدىلدا قالادان كەلگەن اكىمگە بۇيىرا سويلەپ. — ءما، مىلتىقتى الىڭىز، اسىقپاي تەكەسىن تاڭداپ اتىڭىز.
انداعايلاپ زىمىراعان قالىڭ كيىك قىرىپ جىبەرەتىن جاۋ اسكەرىندەي ەنتەلەپ كەلىپ قالدى. ودان كەيىن ەكىگە جارىلىپ، ءدال وسى جەردەن تۋرا ءوتىپ كەتپەسە، باستەن ايرىلاتىنداي ورشەلەنە ىلگەرى ۇمتىلدى. باستارى تۇقجيىپ، كوزدەرى الارىپ، ءدال قاستارىنان زۋىلداپ ءوتىپ جاتقان كيىكتەرگە قاراپ، مۇستافا اڭىرىپ قالعان.
— تەز ات!— دەگەن بۇيرىق ەستىلدى.
مۇستافا «تەكەسىن تاڭداپ ات» دەگەن ءسوزدى ەسىنە الىپ، مىلتىعىن كوتەرىپ كوزدەي باستاپ ەدى، مىنانداي زىمىراعان حايۋاننىڭ بىرەۋىن دالدەپ اتۋ دەگەن مۇمكىن ەمەس سەكىلدى كورىندى دە، وڭ قاپتالدا شوعىرلانىپ وتە بەرگەن ءبىر توپ كيىكتى نىساناعا الىپ، شۇرىپپەنى باسىپ قالدى. گۇرس ەتكەن مىلتىق ۇنىمەن بىرگە كوك ءتۇتىن شاڭمەن ارالاسىپ جوعارى كوتەرىلدى. مۇستافا قالىڭ شاڭنىڭ اراسىنان وعىنىڭ تيگەن تيمەگەنىن بىلمەي، «ءاي، ءتايىرى، مەنىڭ اتقان وعىم ءتيۋشى مە ەدى»،— دەپ الدىن الا وزىنە رەنجىپ داعدارىپ تۇرعاندا، ءبايدىلدانىڭ:
— قۇلادى، قۇلادى — دەگەن داۋسى ەستىلدى.
وسى كەزدە كيىكتەردىڭ سوڭعى توبى دا ەكى اڭشىنىڭ جانىنان وقتاي زىمىراپ كەڭ دالانى بەتكە الىپ، ۇزاي بەرگەن. مۇستافا نەنىڭ قۇلاعانىن ايىرا الماي تۇر ەدى، ءبىر توپ بوزدىڭ ار جاعىندا يتشە شوقيىپ تۇرۋعا تىرمىسىپ جاتقان جالعىز كيىكتى كوردى دە، ەسى شىعىپ تۇرا جۇگىردى. كەلە، جەم كورگەندە بۇكىل حايۋان اتاۋلىنى بيلەيتىن ەسىرىك سەزىممەن جاتقان كيىكتى جانتالاسىپ قۇشاقتاي قۇلادى. زارەسى ۇشىپ كەتكەن كيىك، اياعى اسپاننان كەلە اۋناپ ءتۇستى دە، ولگەن ەكەم دەپ ويلاعانداي قيمىلسىز قالدى.
— مۇسەكە ءتۇرىڭىز. انداعى جاتىسىڭىز نە؟— دەدى ىلە ارتىنان جەتكەن ءبايدىلدا.— ءۇستىڭىزدى ءبۇلدىردىڭىز عوي. ەشقايدا كەتپەيدى ەندى...— ءبايدىلدا اتتان ءتۇسىپ قالتاسىنان پىشاعىن الدى دا، كيىكتىڭ باسىن شالقايتا ۇستاپ، «ءبىسسىمىللا» دەپ تاماقتان ورىپ جىبەردى.
كوپ ۇزاماي باسقا اڭشىلار دا جەتتى. ءبارى دە ءماز بولىپ، بۇرىن كيىك كورمەگەندەي شۋلادى.
— مىناۋىڭ ەشكى عوي، تەكەسىن نەگە اتپادىڭدار،— دەدى ىبەكەڭ...
— مەن تەكەسىن ات دەپ ايتىپ ەدىم،— دەدى ءبايدىلدا «مەنەن كىنا جوق» دەگەندەي جايباراقات.
مۇستافا الدىندا بار شىندىقتى ايتقىسى كەلىپ وتىرعان، ءبىراق:
— تۋرا تەكەسىن–اق كوزدەپ ەدىم، بولمادى،— دەپ قالاي وتىرىك ايتقانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى.
ادەيىلەپ تەكەسىن كوزدەگەندە ەشكىگە نە لاققا تيەتىنى اڭشىلىق ومىردە ءجيى كەزدەسەتىن وقيعا بولعاندىقتان، الگى ءسوزدىڭ شىندىعىنا ەشكىم كۇمان بىلدىرگەن جوق.
بۇدان كەيىنگى اڭگىمە–دۇكەننىڭ قىزىعى اڭ اۋلاعاننىڭ وزىنەن كەم بولعان جوق. اركىم ءوزى سويلەگىسى كەلىپ، «ءسوزىڭ اۋزىڭدا» دەپ ءبىرىن–ءبىرى توقتاتىپ، كەيدە ەكەۋ–ۇشەۋدەن قاتار سويلەپ، ۋ–شۋ، ازان–قازان بولدى. ىبەكەڭنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا سول جاق قاناتتا بۇلار بولماعاندا، مۇنىڭ ءبىرى دە بولمايدى ەكەن، ساعادان كيىكتەردىڭ ءبارى شىعىپ كەتكەلى تۇرعاندا، ۇلكەن ەپتىلىكپەن، اڭشىلىق تاپقىرلىقپەن ارەڭ دەپ بەتىن قايتارىپتى. وڭ قاناتتاعىلاردىڭ تاپقىرلىعى ونان دا اسىپ تۇسەدى. ولار كيىكتىڭ ءبىر بەت العاندا توقتاي المايتىنىن ءبىلىپ، الدىن الا قاز–قاتار تۇرىپ، كيىمدەرىن بۇلعاپ، قيقۋ سالىپ، ماڭدارىنا جولاتپاعان. اتىپ الىنعان جالعىز كيىكتە ءبارىنىڭ دە ۇلەسى بار ەكەنىنە كوزدەرى جەتكەن كەزدە اڭشىلار وزدەرىنە–وزدەرى ريزا بولىپ اۋىلعا قايتتى.
الدا ىبەكەڭ مەن مۇستافانىڭ ورتاسىندا — نازار، ودان كەيىن اۋداننىڭ قالعان اكىمدەرى، ولاردىڭ قاسىندا پارتورگ پەن ارتەل باستىعى جۇمابەك، سوڭىندا اۋىلدىڭ شاشباۋ كوتەرۋشى اكتيۆتەرى، ساعيدوللا سەكىلدى «الىپ كەل، بارىپ كەلگە» جۇمسايتىن ەكى ءۇش جىگىت.
نازار قالعان اكىمدەرمەن كوپ سويلەسە بەرمەيدى، سەندەرگە لايىقتى اتقوسشىلار بار عوي دەگەندەي، ءوزى ىبەكەڭ مەن مۇستافاعا عانا جۇعىسىپ، سولاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ، ايتقانىن ورىنداپ، ءارى تەرەزەسى تەڭ ادامداي، ەمىن–ەركىن اڭگىمەلەسىپ كەلەدى.
— مىناۋ ءبىر اشەيىن ىرىمىن جاساعان سەكىلدى ءىس دانا بولدى. اماندىق بولىپ، كەيىن ءبىر رەتى كەلسە، شارۋاشىلىعىمىز جاقسى بولسا،— وسى تۇستا نازار وزىمەن–ءوزى سويلەسكەندەي ءبىر ۇنمەن،— شارۋاشىلىقتى جوندەيمىز عوي، جوباعا كەپ قالدى،— دەدى دە، سوسىن العاشقى كوتەرىڭكىلەۋ ۇنىنە قايتىپ ورالدى: — سوسىن ءبىر جولدارىڭىز ءتۇسىپ وسىندا كەلە قالساڭىزدار، ناعىز اڭشىلىقتى جاسار ەدىك. بۇ دا ءبىر قىزىق قوي...
— نەسى بار،— دەدى ىبەكەڭ مۇستافا «جوق» دەپ قويا ما دەپ قورىققانداي، الدىن الا اسىعىس ءۇن قاتىپ، — مۇستەكەڭ تاعى ءبىر كەلگەندە، دۇرىستاپ ۇيىمداستىرامىز... سولاي ەمەس پە؟
— ارينە، — دەدى مۇستافا بالاشا قۋانىپ.
كۇن باتىپ، اقشام جامىراپ، ەل ورىنعا وتىرعان كەزدە اڭ اۋلاعاندار اۋىلعا كەلدى.
ەندى قوناقتارمەن بىرگە اڭعا بارىپ كەلگەندەردىڭ بەدەلى اياق استىنان كوتەرىلدى. ىبەكەڭ ماعان وسىلاي دا، وسىلاي دەدى، سوسىن مەن ىبەكەڭە بىلاي دەدىم دەگەن اڭگىمەلەردى جەرگىلىكتى حالىق اۋىزدارىن اشىپ تىڭدادى. ال نازارعا اۋىل ادامى تۇگىل اۋدان جىگىتتەرىنىڭ قولى جەتپەي قالدى. ءتۇرى ونسىز دا سۇستى ىبىكەڭ ءوزىنىڭ جولداستارىمەن ءجۇزىن جىلىتپاي، سازارىپ وتىرىپ سويلەسسە، نازارعا كەلگەندە مۇلدە وزگەرىپ، قاباعى اشىلىپ قويا بەرەدى. ال مۇستافا «نازەكە، نازاعا، نازكە» دەپ اتىن نەشە قۇبىلتىپ، ەركەلەتىپ اتايدى.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ىبىش پەن مۇستافا «وينادىق، كۇلدىك، ەندى جەتەر» دەگەندەي، تۇرلەرىن سۋىتىپ العاشقى ۋاكىل قالىپتارىنا ءتۇستى. بەلسەندىلەردىڭ باسىن قۇراپ، شاعىن جينالىس وتكىزدى. مۇستافا دەگەن جىگىتىڭىز اعىپ تۇرعان شەشەن ەكەن، پارتيانىڭ ىشكى–سىرتقى ساياساتى، حالىقارالىق جاعداي، وبلىس كولەمىندەگى وزگەرىستەردى نەشە ءتۇرلى سيفرلارمەن ارالاستىرىپ بايانداعان كەزدە، ەل اۋزىن اشىپ وتىرىپ قالدى. ىبەكەڭ پارتيا، سوۆەت كادرلارىنىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى مىندەتتەر: مال باسىن امان ساقتاۋ، كوللەكتيۆتەندىرۋ جۇمىسىن تۇبەگەيلى ورىنداۋ، قىستان امان شىعۋ، ساۋاتسىزدىققا قارسى كۇرەس سەكىلدى كۇن تارتىبىندەگى شارۋالاردى اتاپ كورسەتتى. بۇل كىسى جەكىپ، ۇرسىپ سويلەگەندى جاقسى كورەدى ەكەن، ءبىراق ونىسى وزىنە ءبىر ءتۇرلى جاراسىپ تۇردى.
اتتانار الدىندا نازاردى جەكە شاقىرىپ الىپ:
— اناۋ ارتەل باستىعىڭ ماعان ونشا ۇناعان جوق، — دەدى ءوزىنىڭ جولداستارىنا سويلەيتىن قاتقىل داۋسىمەن، — تىم بوس، سوندىقتان بار شارۋاعا جاۋاپ بەرەسىڭ. ال ءىس جونگە كەلمەسە، اعايىنشىلىقتان كەتىسەمىز. ۇقتىڭ با؟
— ۇققاندا قانداي، — دەدى سەنىمدى ۇنمەن نازار. قامشىنى سۇيەتىن كولىك سەكىلدى، جۇزىندە قۇلشىنۋ، سول ءبىر بارلىق ىسكە جاۋاپ بەرەتىن سىن ءساتتى اسىعا كۇتۋ بار. وسىنى سەزگەن ىبەكەڭ «جارايسىڭ، جۇرەگىڭدە وتىڭ بار ەكەن»،— دەپ ىشتەي ءسۇيسىنىپ قالدى.
ءجون–جوبانى جاقسى بىلەدى دەگەن اتىنا كىر كەلتىرمەي، نازار قاسىنا بايداۋلەت پەن جۇمابەكتى ەرتىپ، قوناقتاردى قوڭىروزەك سايىنا دەيىن شىعارىپ سالدى.
VIII
كلۋبتىڭ ماڭدايشاسىنداعى قىزىل تۋ جەل ەكپىنىمەن شىبىرتقى ۇيىرگەندەي سارتىلداپ، توڭىرەككە سالتاناتتى دا ايبارلى ءتۇر بەرىپ تۇر.
جاز بويى ۇڭىرەيىپ تۇراتىن قىستاۋلاردىڭ تەرەزەلەرى سالىنىپ، سىرتى سىلانىپ، جان–جاعى تازارىپ قالعان. الدەكىمدەر البار بۋىپ، تەزەك ءتۇسىرىپ قىس قامىنا كىرىسۋدە. ءبىراق قالىڭ اۋىل ءالى قىستاۋعا كوشپەگەن — مەزگىلى جەتسە دە، كۇزدىڭ قاباعى اشىلىپ قوڭىر تارتقان سوڭ، ءار كۇندى ولجا كورىپ، انە–مىنە دەپ وتىرعان تۇرلەرى بار. ءشوپ شابۋ، ەگىن ورۋ، كۇزەم، كۇيەك الۋ سەكىلدى ناۋقاندى قاۋىرت جۇمىستار اياقتالعان كەز. اۋىلدا قولى بوس ادام كوپ. كلۋب توڭىرەگىندەگى قاراڭ–قۇراڭ كىسىلەردى كورىپ:
— بۇگىن وسى بىردەڭە بار–اۋ دەيمىن كەڭسە جاعىندا،— دەيدى ءبىر–بىرىنە.
— شىراعىم–اۋ، ءوزىڭ قايدا ءجۇرسىڭ، بۇگىن ۇلكەن جينالىس قوي.
— ءيا، ايتپاقشى بۇگىن اقشوقى اۋىل كەڭەسىنىڭ جالپى جينالىسى بولادى. «بىرلىك» پەن «بوستاندىقتىڭ» دا ادامدارى كەلۋگە ءتيىستى.
تالما ءتۇستىڭ شاماسىندا كورشى اۋىل ادامدارىنىڭ قاراسى كورىندى. قاراسۋداعى «بىرلىك» ارتەلىنىڭ باسقارماسى رامازان باستاعان ءبىر توپ ادام اۋىلدىڭ الدىمەن كەڭسەگە قاراي تۋرا تارتتى.
رامازاننىڭ استىندا جالى توقپاقتاي قاراكەر ات، قارا بەشپەنتىنىڭ سىرتىنان قىزىل جولاق ماتا بەلبەۋمەن بۋىنىپ الىپتى. قاراكەردى سيپاي قامشىلاپ، قۇرىق تاستام جەردە كيىكتىڭ تەكەسىندەي بولىپ الدا كەلەدى.
اۋىلعا كەلگەن–كەتكەندى ءسوز قىلماسا وتىرا المايتىن شال–شاۋقاندار كوبىن جىعا تاني الماي:
— سەنىڭ كوزىڭ جەتەدى عوي، اناۋ رامازاننىڭ ارت جاعىنداعى كىم؟ — دەيدى جاستاۋ بىرەۋىنە.
— تۇماق كيگەن بە؟
— جوعا، ارتىنداعى شە، انە بىرەۋ، بالانىڭ شۇمەتەگى قۇساپ شىكىرەيگەن؟
— سونىڭ — ارقاۋبايدىڭ بالاسى بولۋ كەرەك. جaقىندا ەسەپشى بولدى دەپ ەستىگەم.
— تەك. و ماجنۇننەن ەسەپشى شىعۋشى ما ەدى؟ — دەيدى العاشقى شال شوشىنىپ.
كوپ ۇزاماي سۋىقبۇلاقتىڭ دا ادامدارى كەلىپ جەتتى. ونداعى «بوستاندىق» ارتەلىنىڭ باستىعى ساتىبالدى — جاڭا سايلانعان جاس جىگىت. ءوزىن وتكىر دە، ءتىلدى ەكەن دەپ جۇرت ماقتاپ، اڭگىمە قىلاتىن. استىنداعى قويتورىلاۋ كوك اتىن، جۇپىنى كيىمىن كورىپ، اقسۋات حالقى ونى مەنسىنبەي قالدى.
— ءبۇيتىپ باستىق بولعانىڭا بولايىن،— دەدى الدەكىم مىرس ەتىپ.— قولىنان كەلىپ تۇرعاندا الگى رامازان قۇساپ جۇرمەي مە ەكەن شىرەنىپ.
ونىڭ ەسەسىنە شەكپەن كيگەن ءبىر جۋان قارىن ءتوسى قايقايىپ، اۋىلنايدان جامان اسپانعا قارايدى.
— پاھ، پاھ، مىناۋ قالاي شىرەنەدى–ەي؟
— اپىر–اي، جەردى ويىپ جىبەرەر مە ەكەن؟..
— مىناۋىڭ ءتىپتى ۇلكەن دارەتكە وتىرمايتىن ادام سەكىلدى عوي.
— سوندا بۇل كىم؟
— قۋ سۇيەك كوميتەتىنىڭ باستىعى عوي،— دەدى الدەكىم ەشكىنىڭ ماڭىراعانىنداي ءبىر دىبىسپەن كۇلىپ.
— ونىڭ نە بالە تاعى دا؟
— ويباي–اۋ، جەتپىسباي ەمەس پە، — دەدى ەكىنشى بىرەۋ. — كادىمگى ءجۇن–جۇرقا، تەرى–تەرسەك، سۇيەك جينايتىن جەتپىسباي شە؟...
— و، حۋداۋانداۋ!— دەيدى شالدار ونى دا ۇناتپاي.
شالداردىڭ كوڭىلىنە جاعۋ قيىن. قيت ەتسە: «قايران باياعىنىڭ زامانى قانداي ەدى؟» — دەپ ءبىرىن–ءبىرى كۋاگە تارتىپ وتىرعانى. بۇگىنگى زاماننىڭ ادامى دا، مالى دا ءبىر ءتۇرلى... وتىرسا — وپاق، تۇرسا — سوپاق.
جاڭا مەكەندى قاشان دا جەرسىنبەيتىن حايۋاندار سەكىلدى ادام بالاسى جاڭا زاماننان گورى باياعى زاماندى اڭساپ وتىراتىن ادەتى عوي. ءبىراق ول ءوزىنىڭ باياعى جاستىق شاعىن — جاقسى شاعىن عانا ساعىنىپ وتىرعانىن سەزبەيدى. ەرتەڭ تاعى دا بۇگىنگى وسى كۇندى ويلاپ، قايران زامان دەپ وتىراتىن ۇرپاق كەلەدى. ودان كەيىن تاعى سولاي، تاعى سولاي بولىپ كەتە بەرەدى. اركىم ءوز بويىنىڭ قۋانىشىنان يا قايعىسىنان قوعامنىڭ قۋانىش–قايعىسىن ىزدەيدى. ءوستىپ ءومىر، ۋاقىت جايىندا مىڭ ءتۇرلى وي–پىكىر پايدا بولادى.
ۇلى بەسىندە كلۋبتىڭ الدى ادامعا لىق تولدى. «ىشكە كىرىڭدەر» دەپ جىلماقاي قارا بالا ەكى رەت شاقىرسا دا، قابىرعاداعى گازەتتى قىزىقتاعان قالىڭ توپ گۋىلدەپ تۇرىپ الدى. اۋداندىق گازەتتە نازاردىڭ كۇلىپ تۇسكەن سۋرەتى باسىلعان ەدى. بۇرىن سۋرەت كورىپ ۇيرەنبەگەن ۇلكەن كىسىلەر:
— سوندا وسى تۇرعان كىسىڭ كادىمگى نازار ما؟ — دەپ ءوزى نازاردى تانىمايتىنداي جانىندا تۇرعان ادامنان سۇرايدى.
— اپىر–اۋ، ءوزىڭ نازار ەكەنىن كورىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟
— قايدام، — دەيدى ۇلكەن كىسى اۋزىن سىلپ ەتكىزىپ.
ەكىنشى گازەت — قولدان جاسالعان قابىرعا گازەتى. وندا دا نازاردىڭ سۋرەتى. استىندا «نازەكەڭنىڭ ارقاسى» دەگەن ولەڭدى مانەرلەپ سيامەن جازعان. داۋسى شىڭكىلدەگەن بىرەۋ ولەڭدى داۋىستاپ وقي باستادى:
اۋىلىمنىڭ وسكەنى،
نازەكەمنىڭ ارقاسى.
جاۋلارىمنىڭ وشكەنى
نازەكەمنىڭ ارقاسى،
بەرەكەسى ەلىمنىڭ
نازەكەمنىڭ ارقاسى،
مەرەكەسى ەلىمنىڭ
نازەكەمنىڭ ارقاسى..،
— پاھ. قيىستىرعان–اق ەكەن، — دەپ اڭگى ساعيدوللا كوريدوردى باسىنا كوتەردى.
— ءسوز قالاي؟
— مۇنى كىم شىعارىپ ءجۇر؟
— قاميدوللا شىعار، باسقا كىم دەيسىڭ؟
— ءسوزدى قالاي ۇيقاستىرادى جىمداي قىلىپ.
— وتىرىكتى شىنداي قىلىپ،— دەپ قالدى بىرەۋ توپ ىشىنەن.
— نازەكەڭدى قالاي ماقتاساڭ دا تۇراتىن ادام عوي، قايتەسىڭدەر قىزعانىشتىق جاساپ،— دەدى قويباعار ساتىبەك رەنىشتى ۇنمەن. — بۇكىل اۋداندى شۋلاتقان كىمىڭ بار وسىدان باسقا؟ اشەيىن، ساندالىپ...
— ويباي، نە دەپ وتىر؟— دەپ تاپەلتەك قارا كىسى كوزىن الاق–جۇلاق ەتكىزدى. — نازەكەڭدى اۋدان تۇگىل وكرۋگىڭ دە بىلەدى. انەۋ كۇنى سەكلەتارىڭنىڭ ءوزى قالاي–قالاي جامپەڭدەدى؟
— جولداستار–اۋ، ىشكە كىرىڭدەر دەدىك قوي، — دەپ جىلتىر قارا ءۇشىنشى رەت ايقايلاعاندا، جۇرت توپىرلاپ، بيىك تابالدىرىقتان سۇرىنە اتتاپ، ىشكە كىرە باستادى.
اكتيۆتەر جاعى قىزىل ماتا جاپقان ۇزىن ستولدى جاعالاي ورنالاسقان. ورتادا — نازار. ۇستىندەگى اسكەري گيمناستەركا، تىكىرەيگەن قايراتتى شاشى مەن قارا مۇرتى تۇرىنە ايرىقشا ايبات بەرىپ تۇر. ءتۇسى سۇرلانىپ، الدەبىر قاتتى اشۋدىڭ ۇستىندە وتىرعانداي توڭىرەگىنە شانشىلىپ، قاتال قارايدى.
بايداۋلەت جينالىستى اشىپ، نازارعا ءسوز بەردى.
نازار ورنىنان تۇرىپ، قىزىل ماتامەن قاپتالعان مىنبەگە كەلدى.
— جولداستار،— دەدى ول باسىن شالقايتا وتىرعان جۇرتتى كوزىمەن شولىپ. — كەلە جاتقان وكتيابر مەرەكەسى بارىڭە دە قۇتتى بولسىن!
جۇرت دۋ قول شاپالاقتادى. جينالىستىڭ سالتاناتى جۇرتقا بىردەن اسەر ەتتى.
— بيىلعى جاز اقشوقىلىقتار ءۇشىن تابىستى جاز بولدى،— دەپ ءسوزىن جالعاستىردى نازار.— اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ جۇمىسى ويداعىداي ءوتتى. سالىق جوسپارىن ورىنداپ شىقتىق. تاپ جاۋلارىن ەلدەن قۋدىق. قۇلاعان ارتەلدەر قايتا، قۇرىلدى. ەگىن، ءشوپ، كۇزەم ناۋقاندارىن اتقارىپ شىقتىق. ەندى وسىنىڭ ءبارى وپ–وڭاي ورىندالدى دەسەم، ارينە، ءسوزىم بەكەر بولار ەدى. بيىلعى جاز بىزگە وتە اۋىر ءتيدى. ويتكەنى الگى ايتىلعانداردىڭ ءبارى شيەلەنىسكەن تاپ تارتىسى جاعدايىندا ءوتتى...
جۇرت الدىندا كوپ شىعىپ ابدەن جاتتىققان نازار ۇيىندە وتىرعانداي ەركىن سويلەپ، تىڭداۋشى حالىقتى بىردەن وزىنە باۋراپ الدى.
— سوۆەت جۇمىسىنا، كووپەراتيۆ، ارتەل شارۋاشىلىعىنا بەلسەنە ارالاسقان كەدەيلەر توبىن ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى، — دەدى ءبىر تۇستا. — ماسەلەن، بەكبولاتوۆ وگىزباي، بايمولدين وشاقباي...
وتىرعان جۇرت وشارىلىپ، ءوز ارالارىنان اتتارى اتالعان ادامداردى ىزدەي باستادى.
— وۋ، توي عوي بۇگىن ۇيىڭدە. يت–اۋ، وسىندايدا شاشىلماعاندا، قايدا شاشىلاسىڭ؟— دەگەن سوزدەر كوبەيىپ، بايداۋلەت جۇرتتى قوڭىراۋ سوعىپ توقتاتتى.
— جولداستار، — دەدى نازار تاعى دا جۇرتتىڭ شۋىلى باسىلعان كەزدە. — ەندى الگى جولداستارعا تاعايىندالعان زاتتاي سىيلىق بار، سولاردى ۇلەستىرەمىز... بەكبولاتوۆ وگىزبايعا — ءۇش مەتر سيسا.
باسقارما رامازان ورنىنان تۇرىپ كەلىپ، وراۋلى ماتانى مىنبەدە تۇرعان نازارعا ۇسىندى. نازار ماتانى جازىپ، جۇرت كورسىن دەگەندەي جوعارى كوتەرىپ ۇستادى دا:
— ءما، قاتىنىڭدى ءبىر قۋانت،— دەپ وگىزبايدىڭ قولتىعىنا قىستىرا سالدى.
وگىزباي قۋانعاننان قىپ–قىزىل بولىپ، تۋرا نازاردىڭ ءوز ءۇيىنىڭ ماتاسىن الىپ تۇرعانداي، قولىن ۇستاپ جىبەرمەي، قايتا–قايتا راقمەت ايتىپ تۇرىپ العان سوڭ، ساعيدوللا ونى يتەرىپ اپارىپ ورنىنا وتىرعىزدى.
جۇرت ماتانى ۇستاپ كورمەك بولىپ توپىرلاپ، تۇرىپ كەتتى. كلۋبتىڭ ءىشى گۋ–گۋ. سىيلىققا ىلىككەن مالدىباي بىرەۋ تارتىپ الاتىنداي، ماتاسىن قوينىنا تىعىپ، جۇرتتان قاشىپ بولەك وتىردى.
— اي، مىناۋ نازارىڭ كەرەمەت ادام بولىپ شىقتى عوي، — دەپ ورازماعامبەت سوناربايعا اڭ–تاڭ بولىپ قارايدى.
سونارباي باسىن شايقاپ، ءوزىنىڭ دە قايران قالىپ تۇرعانىن ءبىلدىردى.
سىيلىقتى ەڭ سوڭىنان العان كەنجەعۇل وتە كەدەي كىسى ەدى، ماتانى كورگەندە، شىداي الماي جىلاپ جىبەردى. كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ:
— جولداستار، — دەدى ءبىر كەزدە داۋسىن كوتەرە، — مەن باسقاڭدى بىلمەيمىن، نازار جاساسىن، نازار!
جۇرتتىڭ ساتىرلاتا قول سوعىپ، قوشەمەت كورسەتكەنى، ءار تۇستان ايقايلاعان داۋىستار ەشكىمگە دە ەرسى كورىنگەن جوق.
— ءبىزدىڭ كەنجەكەڭ ەر عوي، تۋراسىن ءبىراق ايتتى.
— ەندى ءقايتسىن، — دەگەن داۋىستار ەستىلدى.
نازار باي–كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ شارالارىنىڭ ءالى دە تولىق ىسكە اسپاي كەلە جاتقانىن، بايلارعا كونفيسكە جاساعان كەزدە ورتاعا تۇسكەن مالداردىڭ تالان–تاراجعا تۇسكەنىن، اۋىل باسشىلارىنىڭ ءوز تۋىستارىن قىزعىشتاي قورىپ، ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ ساياساتىن بۇرمالاعانىن باياندادى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا ارتەل ءونىمىنىڭ جان باسىنا ورتاق ءبولىنۋى دۇرىس ەمەستىگىن، سونىڭ ارقاسىندا ارتەلگە سىعالاپ ەنىپ العان بايلاردىڭ قۇيىرشىقتارى دا تەگىن ەڭبەك اقى الىپ وتىرعانىن ايتتى. وسى تۇستا كەدەيلەر جاعى شۋىلداپ، ءماز بولىپ قالدى.
— دۇرىس–اق، وتە دۇرىس.
— ورىندى ءسوز.
— نازەكەڭ دۇرىس ايتادى.
نازاردان كەيىن ارتەل باستىقتارى ءسوز سويلەدى. جۇمابەك بيىلعى جينالعان ءشوپتىڭ ءالى دە از ەكەنىن، جاڭادان ۇيىمداسقان ەشكى فەرماسى ناۋقان كەزىندە ەسكەرىلمەگەنىن ايتىپ ەدى، سونارباي تاعى دا ساۋەگەيسىپ:
— وسىلاي بولارىن مەن باياعىدا ءبىلىپ ەدىم. قۇدايدىڭ جاربيدايىعى تۇرعاندا، كىسى شومىشتەن ءشوپ شابار ما؟ قۇدايدىڭ زارىن قىلدىم، شومىشتەن بيىل ءشوپ شىقپايدى دەپ، تىڭدادىڭدار ما؟ — دەپ شىعا كەلدى.
وعان ءشوپ بريگاديرى ەرمەكباي شامدانىپ:
— ءاي، سەن ونى ماعان قاشان ايتىپ ءجۇرسىڭ؟ قاشىپ بوعىڭا جىعىلعاندا ما؟ قۇدايدىڭ بوس ءسوزىن سويلەيدى ەكەنسىڭ. شاۋىپ الاتىن ادامىمىز جەتسە، ءشومىشتىڭ ءشوبى جەتپەۋشى مە ەدى؟.. وسىنىڭ–اق پايعامبارلىعىنان ءولدىم–اۋ، — دەپ كۇيىپ–ءپىستى.
شوقشا ساقالدى، ۇزىن مۇرىن قۇلاحمەت، كەلىندەرى سۋمۇرىن قايناعا دەيتىن، قاشان كورسەڭ، زارلاپ وتىراتىن ۋايىمشىل كىسى. العاش ارتەل قۇرىلعاندا جىلقى باعىپ، ءقازىر جاسى كەلگەن سوڭ، ۇيدە وتىرىپ قالعان. ءبىراق شارۋاعا ۇيرەنىپ قالعان ەسكى كەۋدە جىلقى جايلى ءسوز بولسا سويلەمەي قالمايدى.
— شىراقتارىم–اي، — دەدى ءبىر جەرى اۋىرعانداي زارلاي سويلەپ، — سەندەر نە ويلاپ وتىرسىڭدار؟ جىلقىعا كومەكشى ەتىپ، ايەلىمەن ەسىمبەكتى جىبەرىپسىڭدەر، ول ءالى جاس، ال باسشى قىپ جىبەرگەن ادامدارىڭنىڭ باس قوندىرىسى ماعان ۇنامايدى. مەن سەنسەم، كەر ايعىرعا عانا سەنەمىن. كەر ايعىر ءتىرى بولسا، قالىڭ جىلقىنى قاسقىرعا الدىرمايدى. ال ەگەر الگىلەر كەر ايعىردى ءولتىرىپ السا، ارتەل قۇريدى، ايتپادى دەمەڭدەر، — دەپ قاۋدىرەگەن تونىن قىمتانا، ءبىر پارىزىنان قۇتىلعان ادامشا شەگىنىپ وتىردى.
وسى كەزدە نازار ورنىنان تۇرىپ:
— جولداستار، — دەدى داۋسى قاڭق ەتىپ.
جۇرت نازاردىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن ىقىلاسپەن سىلتىدەي تىنىپ، تىڭداي قالدى.
— مەنىڭ ەندىگى ۇسىنىسىم مىناۋ، جولداستار. ءبىزدىڭ ارامىزدا بىرماعامبەتتىڭ اسقارى وتىر. ءبارىڭ دە بىلەسىڭدەر، ارعى اتاسى بي بولعان، ءوزى دە بيلىك ايتقان. ءبىزدىڭ قوعامعا جات، بوتەن ادام. ءبىزدىڭ قوعام — كەدەيلەردىڭ قوعامى. اتا سىيلايتىن، تەك سىيلايتىن زامان وتكەن. سوندىقتان بىرماعامبەتتىڭ اسقارى كۋلاك ەسەبىندە الاستالسىن. مەن وسىنى سۇرايمىن. كىمنىڭ قانداي ۇسىنىسى بار؟ — نازار تاس ءتۇيىن بوپ سازارىپ وتىرعان جۇرتقا قارادى.
اڭگىمەنىڭ بۇلاي وزگەرۋىن كۇتپەگەن حالىق نە دەرىن بىلمەي ءۇنسىز قالدى.
«نەعىپ وتىر ەكەن» دەگەندەي ءبارى كوزدەرىنىڭ قيىعىمەن اسقارعا قارادى. بىرەۋلەر: «اشەيىن ءسوز اراسىندا ايتىلعان اڭگىمە شىعار»، — دەپ ويلادى.
ورنىنان ايەلشە بۇراتىلىپ تۇرىپ، ورتاعا ولمەس شىققاندا، اسقار مۇنىڭ ادەيى ۇيىمداستىرىلعان شارۋا ەكەنىن بىردەن سەزدى.
ولمەس قاباعىن كىرجيتىپ، بىرەۋدەن ءزابىر كورگەن ادامنىڭ تۇرىمەن:
— بۇل ءوزى...— دەپ داۋسىن ءجىپ–جىڭىشكە قىلىپ، ويلانىپ، جان–جاعىنا قاراپ الدى دا:— شىنىن ايتۋ كەرەك، — دەدى داۋسىن زورايتىپ، — بىرماعامبەتتىڭ اسقارى تۇرعاندا، بىزگە كۇن جوق. نەگە دەيسىز عوي؟ سەبەبى ول وقىعان مولدا ادام، بيلىك قۇرعان ادام، ۇستەمدىك جۇرگىزىپ ۇيرەنگەن ادام. وعان ەشكىم دە ۇنامايدى. قۇداي اقىنا، وسى وتىرعان ەشقايسىمىز دا ۇناپ وتىرعان جوقپىز. انادا مەنى دىنگە قارسى سويلەدىڭ دەپ، ەل–جۇرتقا مازاق قىلىپ، ءيتىمدى شىعارعان جوق پا؟ ىستەيتىنى — وسى، بىرەۋدى بىرەۋگە ايداپ سالۋ، ۇگىت تاراتۋ، بىرەۋدى مازاق قىلۋ، سىرتىنان تون ءپىشۋ. مىنەكي، كۇن كورسەتپەيتىن سەبەبى. ماسەلەن، مەن ءوزىم ءوز شامامدى بىلگەن سوڭ، جايىما قاراپ تىنىش جۇرەمىن. ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنا قۇداي ىرزا... ويباي، — دەپ ولمەس اۋزىنا ءدامسىز بىردەڭە ءتۇسىپ كەتكەندەي تىجىرىنىپ باسىن شايقادى. — ۇيرەنىپ كەتكەن ءسوز... ءيا، مەن ىرزامىن. ۇكىمەتتەن اينالايىن، مىنەكي، جەتكىزگەن جوق پا ءبارىمىزدى.
جۇرت تومەن قارادى. ولمەستىڭ ءسوزى ايارلىق ەكەنىن، جاعىمپازدىق ەكەنىن ءبارى ءبىلدى، ءبىراق سولاي ەكەنىن دالەلدەپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ولمەستىڭ ءوزى دە جاقسى بىلەتىن، سول سەبەپتى ەشكىمنەن ايىلىن جيعان جوق.
— مەن نازاردىڭ سوزىنە قوسىلامىن، جينالىستان قۋىلسىن،— دەپ ءسوزىن اياقتادى.
— شىراعىم، ءتوراعاسى، ماعان ءسوز بەرىڭىزشى،— دەدى اسقار ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ.
— جوق بولمايدى. — نازار شوق باسىپ العانداي اتىپ تۇردى. — سىزگە ءسوزدى بەرە المايمىز، جولداس بىرماعامبەتوۆ. بۇل شەشەندىك كورسەتەتىن بيلەردىڭ ايتىسى ەمەس.
وتىرىڭىز دا، تىڭداڭىز جۇرتتىڭ ءسوزىن، ايتپەسە شىعىپ كەتىڭىز.
اسقار ورنىنا قايتا وتىردى. ءوزىن قورعاپ سويلەيتىن بىرەۋدىڭ تابىلاتىنىنا ول ءالى سەنىمدى ەدى. ورتاعا ىرعالا باسىپ، مالدىباي شىققاندا، وسى ويىنا بەكي تۇسكەندەي بولدى. كەنەت مالدىبايدىڭ:
— مەن دە نازەكەڭنىڭ سوزىنە قوسىلامىن، — دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە، ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي، مەلشيدى دە قالدى.
— اۋ، سەبەبىن ايتساڭشى، — دەدى الدەكىم.
— سەبەبى جوق، — دەپ مالدىباي ورنىنا قايتىپ كەلدى.
— سەبەبى جاڭا ايتىلدى، — دەدى نازار ايتقان ادامدى ىزدەگەندەي جۇرتتى كوزىمەن تىنتە قاراپ. — وتىراتىن بولساڭدار، جايلارىڭا وتىرىڭدار.
ودان كەيىنگىسى اسقارعا ءبىر ءتۇرلى بۇلدىراعان ءتۇس سەكىلدى بوپ كورىندى. ومىرىندە ءشاي دەسىپ كورمەگەن ادامداردىڭ ءبارى دە اسقاردى ەلدەن الاستاتۋ كەرەك، قۋۋ كەرەك دەپ سويلەدى. وسىنى ەستىگەندە اسقاردىڭ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلدى. «بۇل قالاي؟— دەدى ىشىنەن بولعان ىسكە اقىلى جەتپەي. — مىنالار مەنى وسىلاي اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، ولتىرە سالۋدان تايىنبايتىن سەكىلدى عوي. دەندەرى ساۋ ما وزدەرىنىڭ؟»
ورتاعا قالاشا كيىنگەن ۇزىن بويلى، سۇلۋ ءجۇزدى جاس جىگىت شىقتى.
— مىناۋىڭ كىم؟— دەدى الدىڭعى جاقتا وتىرعان ورازماعامبەت سوناربايدىڭ تىزەسىنە قولىن تيگىزىپ.
— رامازاننىڭ ۇلكەن ۇلى جاراس قوي، — دەدى سونارباي قىزىل ستولدا شىرەنىپ وتىرعان رامازاندى كوزىمەن كورسەتىپ. — قالاعا اپارىپ وقىتىپ ەدى، ەشتەڭە بىتىرمەي، قايتىپ كەلگەن سەكىلدى...
جاراس ءوزىن–ءوزى قىزىقتاعانداي، ادەمى بۇيرا شاشىن ءالسىن–ءالسىن سىلكىپ قالىپ، قالالىق ادامدارعا ءتان ادەتپەن:
— تا–اك،— دەدى ويلانىپ.
جاراستىڭ سۇلۋ كەلبەتى، جۋان قوڭىر داۋسى، اقىرىندا، ءسوزىنىڭ باسىن ورىسشا «تاك» دەپ باستاۋى جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزدى. «اپىر–اۋ، مىناۋىڭ قانداي كەلىستى بالا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ادامىنا ۇقسامايدى عوي»، — دەگەن اسەر اركىمنىڭ دە جۇزىنەن بايقالىپ تۇردى.
— مەن گازەتكە ماقالا جازىپ جۇرگەندە، — دەدى جاراس قاباعىن تۇيە جوعارى قاراپ،— وسى اۋدانداعى بۇكىل اۋىلدى ارالاپ شىقتىم...
— پاح، شىركىن،— دەپ تاڭ قالدى ورازماعامبەت. — شىراعىمنىڭ بارماعان جەرى قالماپتى عوي.
— كوپتەگەن ارتەل، كولحوز شارۋاشىلىعىمەن تانىستىم، — دەدى جاراس ورازماعامبەتتى تاڭ قالدىرا تۇسكىسى كەلگەندەي. — جەتىنشى اۋىلدىڭ اتاقتى «كومينتەرن» كولحوزىندا بولدىم. جۇرگەن جەردىڭ بارىندە دە ەڭ الدىمەن نازەكەڭدى سۇرايدى. گازەتكە شىققان سۋرەتىن كورىپ اڭگىمە قىلادى. ءقازىر نازەكەڭدى اۋدان كولەمىندە بىلمەيتىن ادام جوق. وسىنداي ادامنىڭ ءوز اۋلىمنان شىققانىن مەن ماقتانىش ەتەمىن.
وتىرعان ادامدار جاراستى الدىڭعى اڭگىمە بويىنشا بىردەڭە ايتاتىن شىعار دەپ ويلاعان بولاتىن، ءبىراق ول نازاردى ءبىرىڭعاي جەر–كوككە تۇسىرمەي ماقتاعاننان باسقا ەشتەڭە ايتپادى.
— نازەكەڭنىڭ اتاعىن ءبىز قادىرلەي ءبىلۋىمىز كەرەك، — دەدى جاراس شاشىن سىلكىپ قالىپ.— نازەكەڭدى الاقانعا سالۋىمىز كەرەك. ول ءبىزدىڭ ايبىنىمىز، ابرويىمىز. ال ابىرويدى اسىراتىن موجانتوپاي توبىر ەمەس، نازەكەڭ سەكىلدى ەل اعاسى. — جاراس وسىنى ايتىپ، جالعىز اۋىز سوزبەن جاۋ توقتاتقان ادامداي، قويقاڭداي باسىپ ورنىنا بارىپ وتىردى.
جۇرتتىڭ ءبارى ەشتەڭەگە تۇسىنبەي قالدى. ءبىرازى ءماز بولىپ:
— ءسوز–اق! تاماشا ايتتى. جاسا، شىراعىم! — دەپ شۋلاپ كەتتى.
ودان كەيىن ەكى ايەل شىعىپ سويلەدى.
— اتام بىلتىر بالامىزدى ۇشىقتاپ ەمدەگەن، ءبىراق ودان بالامىز تۇك جازىلعان جوق،— دەدى بىرەۋى.
ەكىنشىسى جاي سويلەگەندە بىدىق بولاتىن، وسى جولى نە ايتىپ، نە قويعانىن ەشكىم تۇسىنگەن جوق، اراسىندا «قايناعا» دەگەن ءسوزىن عانا ايقىن ايتىپ، جاۋلىعىمەن بەتىن باسا، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
اقىرىندا ورنىنان بوتباي تۇردى.
— مەن اسارىمدى اساپ، جاسارىمدى جاساعان اداممىن، — دەدى نازارعا قاراپ. — مەنى قورقىتىپ، نە بايگە الاسىڭدار. كەدەي دەسەڭ، كەدەيمىن، باتىراق دەسەڭ، باتىراقپىن. ارتەل العاش اشىلعاندا مۇشە ەدىم، سودان مۇشەمىن... ءبىراق سەندەردىڭ اسقارعا جاساپ وتىرعان مىنا زابىرلەرىڭە مەن ءتۇسىنىپ تۇرعام جوق. باس ارازدىق سەكىلدى بىردەڭە بولسا، ونى وسىنداي جەردە شەشە مە ەكەن. اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى دەمەۋشى مە ەدى؟ وسى وتىرعان قايسىڭ قيانات كوردىڭ ودان؟ سەن — وشاقباي، سەن — قابدىراق، قايسىڭ سونىڭ ەسىگىندە جالشى بوپ ءجۇرىپ ەڭ؟ ساعان نە جوق، مالدىباي؟..
— بوكە،— دەدى نازار ىزعارلى دا ءزىلدى ۇنمەن. — ايتارىڭىزدى ايتتىڭىز، ءبىراق جۇرتقا ۇگىت جۇرگىزبەڭىز. بۇل باس ارازدىعى ەمەس، تاپ ارازدىعى.
— اپىرىم–اي، — دەدى بوتباي قينالعان ۇنمەن،— ساياساتىڭدى ءوزىڭ بىلەسىڭ، شىراعىم. ءبىراق اسقاردى كەشەگى ءداۋىتبايلاردىڭ قاتارىنا قويۋعا ءقايتىپ داتتەرىڭ بارادى. اسقار ەلدىڭ ازاماتى ەمەس پە؟ — بوتباي بىرەۋ بىردەڭە دەر مە ەكەن دەگەندەي، جان–جاعىنا قاراپ ەدى، ەشكىم ۇندەمەدى. — جوق، مەن بۇعان قوسىلا المايمىن.
نازار ورنىنان تۇرىپ، بوتبايدىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى:
— بوكە، وتىرىڭىز، وتىرىڭىز، نە ايتاتىنىڭىز بەلگىلى بولدى. ال ەندى، جولداستار، كوپشىلىك داۋىسپەن اقشوقى ەڭبەكشىلەرى جينالىسىنىڭ قاۋلىسىن الامىز. — نازار ستول ۇستىندەگى ءبىر بەت قاعازدى الىپ وقي باستادى. — «ءبىز اقشوقى ءتورتىنشى اۋلىنىڭ كەدەيلەرى بۇدان بۇرىن ەلىمىزدەن الاستالعان بايلاردىڭ قۇيىرشىعى — بىرماعامبەتوۆ اسقاردىڭ ءىس–ارەكەتىن تالقىلاپ، اۋىل كەدەيلەرىنە وسى كەزگە دەيىن ۇستەمدىك جۇرگىزىپ كەلگەنىن جانە ولاردى قورقىتقانىن، قورلاعانىن، ءدىندى جاقتاپ، سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزگەنىن انىقتاپ، وسى ۇكىمدى شىعاردىق: ەڭبەكشىلەردىڭ جاۋى بىرماعامبەتوۆ اسقار بۇدان بۇرىنعى الاستالعان بايلاردىڭ ساناتىندا جەر اۋدارىلسىن. وسىنى اۋداندىق كەڭەستەن سۇرايمىز».
قاۋلى وقىلىپ بىتكەندە نارازىلىق ەكەنى، ءيا قۇپتاعانى بەلگىسىز كلۋبتىڭ ءىشى گۋىلدەپ كەتتى. نازار قوڭىراۋ سوعىپ جۇرتتى وزىنە قاراتقاننان كەيىن:
— بۇدان ءارى جينالىستى جالعاستىرۋ ءۇشىن اقشوقى ەڭبەكشىلەرىنىڭ اتىنان بىرماعامبەتوۆ اسقاردىڭ جينالىستان شىعۋىن تالاپ ەتەمىن، — دەدى اسقارعا قاراپ.
اسقار ەكى سوزگە كەلە المادى، ءبىر جاققا جۇمسالعان بالاشا قالبالاقتاپ ورنىنان تۇرىپ، ەشكىمنىڭ بەتىنە قاراي الماي، بۇرىنعى كەربەز جۇرىسىنە ۇقسامايتىن باسقا ءبىر جۇرىسپەن ەسىككە قاراي جورعالاي جونەلدى.
قاراشانىڭ كەشكى سالقىنى بەتىن شىمىرلاتقاندا بارىپ، ءوزىنىڭ دالاعا شىققانىن جانە سۇمەكتەي بولىپ تەرلەپ تۇرعانىن سەزدى.
باتقان كۇننىڭ جارىعى ءالى باسىلماعان. جىلاندىنىڭ ارعى بەتىنەن جەر باۋىرلاعان كۇزگى سۇيقىلتىم تۇمان كورىندى.
اسقار قاتتى ابدىراپ ءوزىنىڭ قالاي قاراي ءجۇرۋى كەرەك ەكەنىن ارەڭ اجىراتتى. ءوزىن شىڭىراۋعا قۇلاپ كەلە جاتقان، ءبىراق ءالى تۇبىنە جەتپەگەن ادامداي سەزىندى. جان دۇنيەسىندەگى اپاتتان شوشىنعانى سونشا، ءبىر ساتكە جينالىستاعى ايتىلعان سوزدەردى دە ۇمىتىپ كەتتى. ەشكىمگە رەنجىگەن دە جوق. ول ءۇشىن ەڭ قىمباتى مىنا قۇتى قاشقان قازىرگى كۇيىنەن قايتادان ادام قالپىنا ءتۇسىپ، وزىنە–ءوزى كەلۋ. مىنا كۇيىندە ول ءوزىن دەنى ساۋ ادام ەكەنمىن دەپ ويلاعان جوق.
* * *
بيكەن كەشەدەن بەرى قىمىزى اينىپ، كۇبىسىن ىستاۋعا ءۇيدىڭ وزگە شارۋاسىنان قولى بوساماي جۇرگەن. تۇسكى شايدان كەيىن جۋالى تۇبەكتەن تەزەك تەرە ءجۇرىپ، ءبىر قولتىق توبىلعى مەن يت مۇرىن الا كەلدى. اسىقپاي كەلسە دە، تەرلەپ، بولدىرىپ قالدى. بۇرىنعىداي توڭىرەكتە ءۇي بولسا، «اپالاپ» بىرەۋلەرى جۇگىرىپ كەلىپ، كومەكتەسەر مە ەدى، الاپەس بولعان جاندارشا جالعىز ءۇي قالعان مىنا وتىرىس جىگەرىن قۇم قىلىپ، جانىن كۇيزەلتتى.
بيكەن ءۇيىنىڭ قاسىنان شوتپەن كىشكەنە شۇقىر قازدى دا، ءىشىن توبىلعىمەن يت مۇرىنعا تولتىردى. شىرپى شاعىپ وت تۇتاتقان سوڭ، تولىق جاندىرماي، بىقسىتىپ، ءيىسى مۇرىندى قىتىقتاعان كوك شۋلان اششى ءتۇتىن شىققان كەزدە، كۇبىسىن توڭكەرىپ، شۇقىردىڭ اۋزىنا توستى. كوزىنە كىرگەن تۇتىننەن شالقايىپ باسىن بۇرعان كەزدە تومەن قاراي، جەلگە ىققانداي جورتاقتاپ كەلە جاتقان اسقاردى كورىپ: «مىنا كىسىگە نە بولعان، جانىم–اۋ»،— دەدى ىشىنەن تاڭىرقاپ.
ۇيگە كىرە بەرگەن اسقاردىڭ ءتۇرىن كورىپ، بيكەن قولىنداعى كۇبىسىن قۇلاتىپ الدى. بىقسىعان ءتۇتىن مەن قۇلاعان كۇبىنى سول كۇيىندە قالدىرىپ، جۇگىرە باسىپ ۇيگە قوسا كىرگەندە، اسقاردىڭ شالىقتاعان ادامشا توڭىرەككە ەشتەڭەنى كورمەيتىن ءبىر كوزقاراسپەن قاراپ تۇرعانىن كورىپ، بيكەننىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى.
— اللا–اي! — دەدى داۋسىنىڭ قالاي شىققانىن بىلمەي.— ءبىسسىمىللا، ءبىسسىمىللا! نە بولدى، جانىم؟ ءبىسسىمىللا دەشى، شىراعىم...
بيكەننىڭ قورىققانى اسقارعا اسەر ەتكەندەي بولدى. كەبىسىن شەشىپ، توسەگىنە جانتايىپ، شانشۋ قادالعان ادامداي ءبىر اۋىق قوزعالماي جاتتى دا، ءۇنى تارعىلدانىپ:
— مەن ءبىتتىم. ەندى ەشتەڭەگە شامام جوق،— دەپ شالقايىپ جاتا كەتتى.
بيكەن داۋسى شىرقىراپ «اسەكەم–اي» دەپ شالىنىڭ ۇستىنە ەتپەتتەي قۇلادى. ارتىنشا ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىپ، كوز جاسىنا تۇنشىعا:
— نە بولدى؟— دەدى قالتىراپ.
اسقار ىڭىرانىپ كوزىن جۇمدى.
— قۇريتىن بولدىق، — دەدى الدەقالاي القىنىپ. — نازار جينالىستا جۇرتتىڭ ءبارىن ماعان ايداپ سالىپ، بايلاردىڭ ساناتىندا جەر اۋدارىلسىن دەگەن قاۋلى شىعارتتى... سويلەمەگەن ادام قالمادى. ءبارى دە... ءبارى دە نازاردى قولداپ شىقتى. ءوزىم وسىرگەن باۋىرىم مالدىباي دا «قۋىلسىن» دەپ سويلەدى...
مالدىبايدى ايتقاندا بيكەننىڭ «اھ» دەگەن ۇنىنەن شوشىنۋدان گورى تاڭىرقاۋ سەزىمى باسىم سەكىلدى كورىندى.
— كەنجەبالانى ايتاسىڭ با؟
— ءيا... سول كەنجەبالاڭ...
بيكەن دەمى قالتىراپ، جاردەم ىزدەگەندەي، جاۋتاڭداپ اسقارعا قارادى دا، ءقازىر وندا قايرات قىلار دارمەن قالماعانىن سەزىپ، ەركەكتىڭ ەرىك–قۋاتى تاۋسىلعان جەردە ايەل بويىنان تابىلاتىن ءبىر قۇپيا كۇشتىڭ زاڭىمەن ىلە بويىن جيناپ الدى دا، جاس كۇيىندە بىلدىرمەگەن ءبىر عاجايىپ قۋاتتى سەزىممەن كۇيەۋىن اينالىپ، تولعانىپ شەشىندىرە باستادى.
— جالعىزىم، جارىعىم! — دەدى سۇيەك سىرقىراتقانداي ءبىر ۇنمەن جالبارىنا سىبىرلاپ. — جالعاندا كورگەن اسىل بەكزاتىم... سابىرىڭدى شاقىرشى، اياۋلىم...
بيكەن جىلاماي–اك، وزىنەن–ءوزى اققان كوز جاسىن الاقانىمەن ءسۇرتىپ تاستاپ، كۇيەۋىنىڭ بەشپەنتىن، ءماسىسىن شەشتى. سودان كەيىن جاتارداعى ادەتى ەسىنە تۇسكەندەي، جانتالاسا تابانىن سيپاپ:
— تىرەگىم... سۇيەنىشىم! اۋليەم، — دەدى كۇيەۋىنىڭ تىزەسىنە ماڭدايىن تىرەپ.
اسقار الدەنەگە تاڭ قالعانداي كوز توقتاتىپ بيكەننىڭ جۇزىنە قارادى. ونىڭ كوزقاراسىندا تاڭىرقاۋدىڭ سىرتىندا، ءتاڭىرىنى مويىنداعانداي قۇلشىلىق پەن رازىلىق سەزىمى تۇر ەدى. «اپىر–اۋ، مىناۋ ءتىپتى مەنىڭ ەستىمەگەن ءسوزىم عوي»، — دەدى ىشىنەن ءالى دە تاڭىرقاعانىن باسا الماي.
بيكەن الاسۇرعان ەسىرىك كۇيدە ءجۇرىپ، كۇيەۋىنە شاي بەردى، سيىرىن ساۋدى، كۇن جەلكەمدەنە باستاعان سوڭ، ۇيگە ارقان سالىپ، تۇندىكتى جاپتى. ۇيگە كىرىپ، چەموداننان جاڭا باتسايى كورپە، جاستىق الىپ، توسەك سالدى. شامدى ءسوندىردى. سودان كەيىن ۇيدە باسقا بوتەن ادام بارداي، شىمىلدىقتى ءتۇسىرىپ، كورپەنىڭ ىشىنە كىردى دە، ءسۇت ءيىسى، اس ءيىسى، ايەل ءيىسى قوسىلعان جانعا جايلى جۇپار دەمىمەن اسقاردى وزىنە قاراتىپ الىپ، باۋىرىنا قىستى.
اسقار قاتتى تاڭىرقاپ:
— مۇنىڭ نە؟ شىنىڭ با؟..— دەدى وزىنە–ءوزى سەنبەگەندەي.
— ءيا، ءيا،— دەدى بيكەن ەنتىگە سىبىرلاپ.— ءيا، شىنىم...
اسقار نە ىستەرىن بىلمەگەندەي، ءارى ۇيالعانداي، ءبىر ءسات اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. ويتكەنى ارالارىنداعى توسەكتىك قارىم–قاتىناس جاسقا بايلانىستى الدەقاشان دوعارىلعان بولاتىن. جانە وزدەرى سوعان ابدەن ۇيرەنگەندىكتەن ءارى قاجەت دەپ تاپپاعاندىقتان، ول تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى كۇپىرلىك سەكىلدى كورىنەتىن. كەنەت بيكەن وزىنە تانىس ءبىر قيمىلمەن تىم الىستا قالعان، كۇدەرىن ۇزگەن تىلسىم دۇنيەگە تاعى دا، بالكىم، سوڭعى رەت شاقىرعانداي بولىپ وتىر. وعان قۋاتتى قايدان الىپ وتىرعانىنا تۇسىنبەي، ودان ارمان قايران قالدى. اسقار نەمەن شەشىلەرى بەلگىسىز جەكپە–جەككە بەل شەشكەن ادامنىڭ تاۋەكەلىمەن بايبىشەسىنىڭ جىلى قۇشاعىندا جاستىق شاعىن ەسىنە تۇسىرگەندەي بولىپ ەلتىپ، ءبىر اۋىق جاتتى دا، بۇل تىرشىلىكتە ەكەۋى عانا تۇسىنەتىن ءبىر قيمىلمەن جان قۇپياسىنىڭ سوڭعى تۇياق سەرپەرىنە ءوزىنىڭ دايىن بولعانىن ءبىلدىردى...
اسقار ەگدە تارتقان بايبىشەسىنىڭ وسىناۋ ءال بەرمەيتىن اساۋداي بۋىرقانعان سەزىمىنەن كادىمگىدەي قورقىپ قالعان. ءبىراق بىرتە–بىرتە جاتىرقاۋ سەزىمى باسىلىپ، ءومىر بويى قالىپتاسقان تانىس داعدىعا ءتۇسىپ، ەندى بايبىشەسىنە ەمەس، ءوز بويىنان تابىلعان جاسىرىن قۋاتقا تاڭ قالدى.
ءبىر ساتكە بۇكىل وزگە تىرلىك — پەندەلىك عۇمىر: ۋايىم–قايعى، ارازدىق پەن جاۋلاستىق، ادىلدىك پەن ادىلەتسىزدىك، شىندىق پەن جالعان، وتىرىك–وسەك — ءبارى، ءبارى ەرتەكتەگى تاس بوپ قاتقان قالاداي قيمىلسىز قالدى. ال ۋاقىت جۇرىسىنەن جاڭىلىپ كەرى قايتقانداي ءبىر كۇي باستالدى. بالكىم، ءولىمدى دە وسىلاي توقتاتۋعا بولاتىن شىعار...
تىلسىم دۇنيەنىڭ سوڭعى شىراعى جالپ ەتىپ ءسوندى دە، ءبىر ساتتىك تۇنەكتەن كەيىن، ۋاقىت قايتادان ىلگەرى جىلجىپ، كۇندەلىكتى تىرشىلىك باستالدى. اسقار الدەنەگە وكىنگەندەي بولىپ، تاستاي قاراڭعى ءۇيدىڭ ىشىندە جانارعا ىلىكپەيتىن تۇنەككە قاراپ جاتىپ، تالىقسىعان ءبىر كۇيمەن ويعا شومدى. ولۋگە ءتيىستى جەرىنەن ولمەي قالىپ، ەندى سودان قانداي قۇدىرەتتىڭ قۇتقارعانىنا اقىلى جەتپەي وتىرعان ادامداي سەزىندى ءوزىن. اقىرى سول قۇدىرەتتىڭ نە ەكەنىنە اقىلى جەتكەن كەزدە اسقار القىمىنا تىرەلگەن ءبىر تۇيىنشەكتى ارەڭ توقتاتىپ، بيكەندى ەمىرەنە قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باستى.
* * *
اسقار كوزى ىلىنە بەرىپ، قايتا ويانىپ الدى. بايبىشەسىنىڭ ءبىر قالىپتى دەم الىسىنا، ءۇي سىرتىنداعى مالداردىڭ پىسقىرعان، جوتەلگەن دىبىستارىنا قۇلاق ءتۇرىپ جاتىپ، الگىندە عانا بولعان ءبىر ساتتىك ماڭگىلىك دۇنيەسىنەن مىناۋ اقيقات ومىرگە قايتىپ ورالعانىن سەزدى. ءبىراق ماناعى زارە قۇتىن قاشىرعان ۇلكەن ۇرەي، ەسىرىك كۇي جوعالعان. تالىپ قالعان ادامنىڭ جۇرەگىنىڭ قايتا سوققانى سەكىلدى، اقىل ساناسى ارناسىنا ءتۇسىپ، «ەشتەڭەمىز بۇلىنگەن جوق، امانبىز» دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. الايدا العاشقى ماڭگىلىك ءساتتىڭ اقيقات ومىردەن الدەقايدا ارتىق بوپ كورىنگەنى سونشالىق، ساناسىنداعى عۇمىردى سوزا تۇسپەككە كوزىن قايتا جۇمىپ، سۋعا كەتكىسى كەلگەن ادامداي ءوزىن–ءوزى العاشقى تىلسىم تۇڭعيىققا زورلاپ باتىرا ءتۇستى. ءبىراق دەنەسى سۋعا باتپادى. بايبىشەسىنىڭ بىركەلكى تىنىس العانى، مالداردىڭ پىسقىرعان دىبىسى قايتا ەستىلدى. قانشا قارسىلاسسا دا، وتكەن ءومىردىڭ ەلەستەرى بوگەتتى بۇزعان تاسقىن سۋداي اقتارىلىپ، جان سارايىنا قايتا قۇيىلدى. الدەن سوڭ ءوز قيالىنا ءوزى ەلىگىپ، شەتى دە، شەگى دە جوق كوڭىل مۇحيتىنداعى وي تولقىنىنا ىلەسىپ كەتە باردى.
ءومىرىنىڭ جاقسى ساتتەرىن ەسىنە الدى. ءومىر قانداي ءتاتتى! قانداي قىزىق! قانداي راقات! وتكەن ءومىردىڭ ءلاززاتىنا ءبىر اۋىق ەلتىپ جاتقان اسقار كەنەت ءوزىن–ءوزى مازاق كىلعانداي مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە، وياتىپ جىبەردىم بە دەپ شوشىنىپ بايبىشەسى جاعىنا قۇلاعىن ءتۇردى. بيكەن ۇيقىسىراپ، تۇسىنىكسىز بىردەڭەلەردى ايتىپ، ءارى قاراي اۋناپ ءتۇستى. ادامنىڭ بەيشارا بولا سالۋى وپ–وڭاي ەكەن عوي. كەشە عانا ءوزى ەل ورتاسىندا اربانىڭ بەل تەمىرىندەي ازامات–تۇتقا بوپ ءجۇر ەدى. قازىرگى كۇيىنە ايتسا، ادام سەنەر مە؟
قۇداي جاراتقان تىرشىلىكتە شەشىمى جوق ەشتەڭە بولمايدى دەپ ويلايتىن بۇرىن. اسقانعا — توسقان، قىلمىسقا — جازا، سابىرعا — مۇرات، ەڭبەككە — زەينەت، تارشىلىققا — بارشىلىق، ايتەۋىر، بار ازاپتىڭ اقىرى قايىر — كەز كەلگەن جازمىشتىڭ سوڭىندا جاۋابى بولماق. تۇننەن كەيىن كۇننىڭ شىعاتىنى سەكىلدى، جاڭبىر مەن بوراننان كەيىن كۇننىڭ قالاي دا اشىلاتىنى سەكىلدى، اللا تاعالا ادامنىڭ دا تىرشىلىگىن الماعايىپ ەتىپ جاراتقان عوي. سوندىقتان جاقسىلىق تا، جاماندىق تا زايا كەتۋگە ءتيىستى ەمەس. تەك بارىنە سابىر كەرەك. شىعىردىڭ تەگەرىشىندەي ءار نارسە ەرتەڭ–اق، اللا بۇيىرتسا، ءوزىنىڭ ورىن–ورنىنا تۇسەدى. وسىلاي دەپ ويلايتىن. ءبىراق تاپ ءقازىر كوكىرەگىندە شايتان–كۇدىك كوبەيىپ، سۇراققا جاۋاپ قايشى كەپ، شىعىردىڭ جاڭاعى تەگەرىشتەرى ورىن–ورنىنا تۇسپەي قالاتىنداي كورىنىپ تۇر. ءوز كوڭىلىندە ءوزى الاسۇرىپ تىعىرىققا تىرەلگەندەي... «جو–و–ق، — دەدى كەنەت ەستىرتە سىبىر– لاپ، — ءبارى دە بەكەر... بەكەر... ەستيمىسىڭ»...
بيكەن سەلك ەتىپ «ا–ا» دەپ ساندىراقتاعاندا اسقار الاقانىمەن ءوزىنىڭ اۋزىن باستى... تاعى دا مالداردىڭ كۇيسەگەن، جوتەلگەن دىبىستارى ەستىلدى، بيكەن قالىڭ ۇيقى قۇشاعىنا قايتا ەندى.
اسقار كورپەدەن اياعىن شىعارىپ، ەپپەن ورنىنان تۇردى. كەرەگە باسىندا ءىلۋلى تۇرعان بەشپەنتىن الدى، سيپالاپ ءجۇرىپ شالبارىن، ءماسىسىن كيدى، سودان كەيىن شارۋاسى تىنعان ۇرىداي ەسىكتى دىبىسسىز اشىپ، سىرتقا شىقتى.
اۋاداعى دىمقىل سىز بويىن بىردەن قالتىراتىپ اكەتتى. قول وراقتاي بولىپ جۇقارعان اي ۇيەلەپ شالقاسىنان جاتىر. الا بۇلتتىڭ اراسىنان ويدىم–ويدىم جۇلدىزدار كورىنەدى. اسقار اۋىل سىرتىنداعى وزەنگە قاراي ءجۇردى.
سۋات تۇسىنداعى قالىڭ قوعا مال اياعىمەن تاپتالىپ، جاعالاۋ اق تاقىرعا اينالعاندىقتان، وزەننىڭ ارناسى ايدىندانىپ جالپاق كورىنەدى. اسقار قوشتاسقالى تۇرعان ادامداي توڭىرەككە ەمىرەنە قارادى. اقسۋاتتىڭ وڭ قاناتىندا باياعى دۇيسەن سۋعا كەتكەن قاندى شۇڭعىمانى ءتانى تۇرشىگىپ، جەك كورەتىن، ءقازىر ول دا كوڭىلىنە ىستىق كورىنىپ، «دۇيسەن كەتسە، ءوزىنىڭ قاتەلىگىنەن بولعان شىعار، مەنىڭ جازىعىم قانشا» دەپ جاتقان سەكىلدى. دۇيسەن اكەسىنىڭ ءىنىسى عوي. قايدا ءجۇرىپ ۇيرەنگەنىن كىم ءبىلسىن، اسا جۇزگىش ادام ەدى. سۋعا بەلۋارىنان باتپاي كەلە جاتقانىن كورىپ: «مىنا، شىركىن، اياعىمەن جەر تىرەپ كەلە مە، قالاي باتپايدى»،— دەپ جۇرت تاڭ قالاتىن. سول دۇيسەن ارعى بەتتە وتىرعان تاڭاتارلاردان قىز الاتىن بولىپ، قالىڭدىعىن اكەلۋگە كەتكەن. ول كەزدە بەرگى وتكەل جوق، اينالما. ارعى بەتكە كەلگەن تۇستا، قالىڭدىقتىڭ جاساۋىنا العان ءبىر بىلەزىكتىڭ قالىپ قويعانى ەستەرىنە ءتۇسىپ، دۇيسەن اقسۋاتتان ءجۇزىپ وتپەك بولادى. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا (الدە وتىرىك، الدە شىن) بەرگى بەتتەن ءبىر قويشى: «سۋعا تۇسە كورمە، دۇيسەن، ءۇش كۇن بولدى، سەنىڭ اتىڭدى اتاپ تۇندە سۋ شاقىردى، تۇسپە»،— دەپ ايعايلاپتى–مىس. ءبىراق شەشىنگەن سۋدان تايىنباس دەگەن. قالىڭدىق اكەلۋگە بارا جاتقان ادام (ءارى ول دۇيسەن بولسا) «سۋ شاقىردى ەكەن» دەپ قاراپ وتىرا ما؟ كيىمىن توبەسىنە بايلاپ الىپ، وزەنگە قويىپ كەتكەن. سول بەتىمەن بەرگى بەتكە ءوتىپ، بىلەزىكتى الىپ، كەرى قايتادى. وزەننىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، جاڭاعى شۇڭعىمانىڭ تۇسىنا كەلگەندە، اياعىنان بىرەۋ تارتقانداي، ىلگەرى جىلجي الماي، ءبىر ورىندا الاسۇرىپ، اقىرى: «اپىراي، سۋعا باتىرلىق جۇرمەيدى ەكەن»، — دەپ، ءبىر جەردى ءۇش اينالىپ، سۋعا باتىپ جۇرە بەرەدى. سۇيەگىن كەلەسى كۇنى وشاق سالىپ، وزەننەن ارەڭ تاۋىپ الادى. ول كەزدە اسقاردىڭ كىشكەنتاي كەزى. ەلدىڭ جىلاپ–سىقتاعانى، ايەلدەردىڭ داۋىس قىلعانى، اجەسىنىڭ وزەن جاعاسىنا كەلىپ، بۇكىل ەلدى جىلاتىپ، سۋدى قارعاعانى ەسىندە. ءسويتىپ تويعا جاسالعان دايىندىق ولىككە جۇمسالادى.
تاعدىردىڭ الدامشى ەكەنى وسى ەمەس پە. وسى تۇستا ءوز تاعدىرى ەسىنە تۇسكەن اسقار: «بولماسا، مەنىڭ قانداي جازىعىم بار؟»،— دەدى كۇبىرلەپ وزىنە–ءوزى. — ەلگە يتتىگىم بولدى ما؟ وسى جۇرگەن اعايىنعا قياناتىم بولدى ما؟ مىرزابولاتتىڭ وڭكەي جۋاندارىنا وسىلاردى تالاتپايمىن دەپ بيلىك ايتپاپ پا ەدىم. مەشىن جۇتتا وشاقبايدىڭ اكەسى اشتان ءولىپ، ايدالادا قالعاندا شەشەسى ەكەۋىن ءوزىم بارىپ كوشىرىپ اكەلىپ ەدىم. تىم بولماسا، جاقسىلىقتىڭ ءقادىرىن بىلەتىن ۇلكەن كىسى وسىنىن ءبارىن نەعىپ ايتپايدى ەكەن بالاسىنا. وسى اۋىلداعى جارلى–جاقىبايدىڭ بىرەۋى جاماندىق كوردى مە؟ ال مالدىباي...» مالدىباي ەسىنە تۇسكەندە اسقار ءتىسى اۋىرعان ادامداي تىجىرىنىپ، ايتۋ تۇگىلى، ويلاۋعا لايىقتى وي تاپپاعانداي، باسىن شايقاپ كۇرسىنە بەردى. ونىڭ كوڭىلىندە ەرى وپاسىزدىق جاساعان ايەلدىڭ نەمەسە ايەلى وپاسىزدىق جاساعان ەركەكتىڭ قورلانعانى سەكىلدى ءبىر سەزىم پايدا بولدى. جۇرەگى قايتا سىزداپ كومەيىنە جاس تىرەلدى. كەنەت كوز الدىنا «مەنى قايدا تاستادىڭ» دەگەندەي ەكى كوزى تىكىرەيىپ نازار كەلدى. اسقار يت كورگەن مىسىقتاي دەنەسىن جيىپ الدى. بىرەۋدىڭ تابانىن جالاۋدان، بىرەۋگە تابانىن جالاتۋدان شىمىرىكپەيتىن، ءارى قورقاق، ءارى باتىر، جاقسىنى اسىرىپ، جاماندى جاسىرا بىلەتىن، ءوزىن–ءوزى ەشقاشان كىنالامايتىن، ەشتەڭەگە كۇماندانبايتىن، ءتۇن بالاسىنا تۇياق سەرىپپەي قاتتى ۇيىقتايتىن، جولى اشىق، ماقساتى ايقىن باقىتتى جان. «جاساماعان قورلىعىڭ قالمادى، — دەپ سىبىرلادى اسقار، — ەڭ ۇلكەن جاۋىم سەن بولارسىڭ، دەپ، ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەگەن».
ءوستىپ نازاردى بۇكىل ءتۇر تۇلعاسىمەن كوز الدىنا ەلەستەتىپ وتىرعان ول، وزىمەن جاۋلاسقانى بولماسا، ونىڭ ەشقاشاندا ءوزىن ساتپاعانى ەسىنە ءتۇسىپ، كوڭىلى الدەقالاي سابىنداي بۇزىلىپ، ءتىپتى نازار العاشقى وشاقباي، مالدىبايلاردان وزىنە ءبىر تابان ىستىق كورىنگەندەي بولدى. بۇل ومىردە جاۋلاسۋ سونشالىقتى كىسى تاڭ قالاتىن نارسە مە؟ باياعىدا شتات قۇرىپ تالاسىپ، شالدىبايدىڭ بالالارى ءوزدى–ءوزى قىرقىسىپ ءبىرىن–ءبىرى تالاعان جوق پا؟.. ءتىپتى پايعامباردىڭ ۇرپاقتارى دا ءبىرىن–ءبىرى قىرعان جوق پا... ەندەشە، ونىڭ ەڭ ۇلكەڭ كىناسى نە؟ اسقار نە ايىپ تاعارىن بىلمەگەندەي ويلانىپ قالدى. «ءبارىبىر سەن مەنىڭ الدىمدا اقتالا المايسىڭ؟» – دەدى ءبىرازدان كەيىن قايتادان وزىنە–ءوزى كۇبىرلەپ. «سەن دە اقتالا المايسىڭ» – دەدى كەنەت نازار اپ–انىق ۇنمەن. اسقار سەلك ەتە قالدى. نازار شىن كەلىپ قالدى ما دەگەندەي بۇرىلىپ، جان–جاعىنا قارادى. سويلەپ تۇرعان ءوزىنىڭ كوڭىلىندەگى نازار ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن، جۇرەگى ورنىنا ءتۇسىپ، اڭگىمە وزىنە ۇناعانداي بولىپ، الگى بەينەنى كوز الدىنا قايتا شاقىردى.
«مەنىڭ اقتالاتىنداي قىلمىسىم جوق، – دەدى اسقار تۇك جوقتىعىن بىلدىرە قولىن جايىپ، – مىڭعىرعان مال بىتكەن باي ەمەسپىن، ءقازىر ەكى بيە، جالعىز سيىر مەن كۇرەڭ جورعادان باسقا مالىم جوق. ۇكىمەتكە قارسى ەمەسپىن...
راس، ەندى پايعامبار جاسىنان اسقاندا ولمەس قۇساپ وتىرىك ايتىپ، قۇدايدان بەزە المايمىن... بار قۇدايدى جۇرەگىمنەن سۋىرىپ تاستاۋعا سەن تۇگىل ءوزىمنىڭ دە شامام جەتپەيدى، سەبەبى مۇنىڭ ءوزى قۇدايدىڭ بۇيرىعى. بالكىم، سەنى دە شابالاندىرىپ قويعان سول بۇيرىقتىڭ قۇدىرەتى شىعار... ايتەۋىر، ءبىر زاتتى انىق بىلەم، – مەن سەن سياقتى ادامعا قيانات جاداعام جوق...»
«بۇل قيانات ەمەس، كۇرەس، – دەدى نازار كەكەتكەندەي ءبىر ۇنمەن، – زاماندى قولعا الۋ ءۇشىن ءبىز كۇرەسكە شىقتىق. سوسىن سول كۇرەستە جەڭدىك. ونىڭ قاي جەرى قيانات؟ بايلاردى قۇرتتىم با، قۇرتتىم. ولارمەن باسقاشا كۇرەسۋگە بولمايدى».
«شىراعىم، سول زامانعا اناۋ ايدالىپ كەتكەن جاقايدىڭ... كەنجەگۇلدىڭ، ايسانىڭ ەنشىسى دە سەنىمەن بىردەي ەمەس پە ەدى. سولاردىڭ بالا–شاعاسىنىڭ مۇرىن بوعى، كوز جاسى سەنىڭ موينىڭدا. ەسەنجول ەكەۋىن جالشىلىقتا بىرگە جۇرمەپ پە ەدىڭ، جاقىن دەسەڭ، جاقىنىڭ، قاي جاعىنان دا بوتەن ەمەس. ونى نەگە سوتتاتتىڭ؟..»
«ويتكەنى اۋىلنايلىق ورىن بىرەۋ–اق، – دەدى نازار قۇپيا سىبىرلاپ، – ەگەر ولار بۇل ورىنعا كوز الارتپاسا، ەشتەڭە دە بولمايتىن ەدى. بۇل جاۋلاستىقتىڭ مازمۇنى بولەك، قاي زاماندا دا قالمايتىن – كادىمگى باقتالاستىق... باقتالاسى مەن جار تالاسىندا بىرەۋدى بىرەۋ ايايدى دەگەنگە اقىماقتان باسقا ەشكىم سەنبەيدى».
اسقار وسى سوزگە ءبىر ءتۇرلى قۋانعانداي بولدى. ايتەۋىر، ەلگە ەمەس، تەك نازارعا عانا كەرەگى جوق ەكەن عوي... «ولاي بولسا، – دەدى اسقار الدە دە الگى سوزگە سەنگىسى كەلمەي – نەگە جۇرتتىڭ ءبارى ماعان قارسى سويلەدى؟»
«ولاردى سويلەتكەن مەن، – دەدى نازار تاعى دا كۇلىمسىرەپ. – مەن ولاردى ءوز ماقساتىما پايدالانا الامىن، ءبىراق، شىنداپ كەلگەندە، مەنىڭ ماقساتىم ولارعا دا بوتەن ەمەس. ءتۇبى – سولاردىڭ پايداسى. سەن اقىلدى بولعانمەن كۇرەستىڭ نە ەكەنىن بىلمەيسىڭ، ال مەن كۇرەستە شىڭدالعانمىن، سول سەبەپتى سەنى وپ–وڭاي جارعا جىعا الامىن. ماعان كۇرەستى ۇيرەتكەن – جوقشىلىق پەن جەتىمدىك. مەن جاۋىمدى ايامايمىن».
اسقار قارسى جاۋاپ ايتا الماي: «ءيا، ءيا، ول دا دۇرىس شىعار، – دەدى شاراسىز ۇنمەن. – مەنىڭ كۇرەسە الماعانىم راس. ءتىپتى ەشكىممەن كۇرەسكىم دە كەلگەن جوق... سوندا بارىنە ءوزىم كىنالى بولدىم با؟» اسقار الگى بەينەنى قايتا ىزدەپ باسىن كوتەرىپ ەدى، قويۋلانعان تۇماننان ارعى بەتى بۋالدىرلانىپ، ۇلكەن تەڭىزگە ۇقساپ كورىنگەن اقسۋاتتىڭ قاراۋىتقان جالپاق ايدىنىنان باسقا ەشتەڭە كورە المادى. نازار اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى دەگەندەي كوڭىلىنەن عايىپ بولدى. «شىنىندا دا، كىم كىنالى؟ – دەدى اسقار العاشقى ويىن قايتا جالعاپ. – باسقا كەلگەن بالەگە دۇشپانىڭدى كىنالاۋ – قاسقىر تارتقان قويعا قويشى ەمەس قاسقىر كىنالى دەگەن سەكىلدى اشەيىن بوس ءسوز بولىپ شىقپاي ما؟ قاسقىردى قۇداي اۋەلدە سول ءۇشىن جاراتقان جوق پا، ءوز مىندەتى ءۇشىن حايۋاندى قالاي كىنالايسىڭ؟ ەگەر مەن قاسقىر بولسام، مەن دە سويتەتىن شىعارمىن. ويداعى جەتىنشى اۋىل اۋدانداعى ەڭ ۇلگىلى شارۋاشىلىققا اينالدى. ورتالىعى ءتىپتى قالا سەكىلدى. تۇرمىستارى جاقسى. ماشينا، تراكتورلارى بار دەيدى. نە دەگەن بالە؟ ال وسىنىڭ سەبەبى نە؟ سەبەبى باسشىسى اقىلدى، وقىعان ءبىلىمدى جىگىت. ال ءوزىمىزدىڭ تۇراباي انادا ەلۋ ەشكىنى سۋعا توعىتام دەپ، ۇيىققا جىعىپ قىرىپ الدى. وعان كىم كىنالى – ارينە، تۇرابايدىڭ ءوزى... حوش، ال ەندى مەنىڭ باسىما كەلگەن سورعا كىم كىنالى بولدى الگى ايتقان زاڭعا باعىنساق، وزىمنەن باسقا كىم كىنالى بولماق؟ ايتالىق مەن – ءبىر ارتەلمىن، ارتەلدىڭ قۇلاۋى سونىڭ باسشىسىنا بايلانىستى، ال ول باسشى ءوزىم... مىناۋ قىزىق ەكەن، – دەدى اسقار ءوز ويىنا ءوزى ەلىگىپ. – ياعني وسىنىڭ ءبارى ءوزىمنىڭ ەل ىسىنە ارالاسپاي، كوكپاردى تارتاتىن ادامدار بار شىعار، ماعان نە جوق دەپ، ومىردەن شەتتەپ كەتكەنىمنەن، ايتىسا الماعانىمنان، كۇرەسە الماعانىمنان بولدى عوي... بالكىم... ءبىراق مەن ءقايتىپ كۇرەسەمىن... زامان بولەك، زاڭ بولەك... ءيا، زامان بولەك... نازار جامان بولسىن، جاقسى بولسىن وسى زاماننىڭ ادامى... جاياۋ قانشا قۋاتتى بولسا دا، اتتىمەن جارىسا المايدى. نازار اتتى ادام...
ەندەشە، جۇرەگىڭە تالشىق ەتەر جالعىز امالىڭ – ارىڭنىڭ ادالدىعى عانا... بالكىم، ەڭ سوڭعى دەم تاۋسىلاردا دا – ءوزىڭنىڭ ادال ەكەنىڭ شىققالى تۇرعان جانىڭا دەمەۋ بولاتىن شىعار. ءيا، ءيا، ەندى مەندە جان قورعايتىن جالعىز–اق قارۋ قالدى. ول – ادالدىق. قارا باسىمنىڭ تازالىعى».
اسقار جان جاراسىن جەڭىلدەتپەك بولعانداي «ادالدىق» دەگەن ءسوزدى ىشتەي بىرنەشە رەت قايتالادى. ءبىر عاجابى الگى ءسوزدى قايتالاعان سايىن، ەشقانداي ءمانى دە، ماعىناسى دا جوق بىردەڭە سەكىلدى بوپ ەستىلدى قۇلاعىنا.
IX
تەگىندە، جامانشىلىق دەپ اتالاتىن ۇلى كۇشتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن ادامدى بۇل ومىردەن تابۋ مۇمكىن ەمەس. ادام بالاسىنا ەڭ كوپ تاراعان ءبىلىم – جامانشىلىق تۋرالى ءبىلىم. ەس بىلگەن بالادان باستاپ، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن وزدەرىن باقىتسىز قىلاتىن نارسەنىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ قايدان، قالاي كەلەتىنىن تابيعي تۇيسىكپەن – اق تانىپ بىلەدى. جاڭا تۋعان حايۋان دا وزىنە تونگەن ءقاۋىپ قاتەردى ەڭ الدىمەن سەزەدى، ايتپەسە جارىق دۇنيەدە جەر باسىپ جۇرە الماس ەدى. ولاي بولسا، جامانشىلىقتى تانىپ ءبىلۋ، ءومىردى تانىپ ءبىلۋ دەگەن ءسوز. ال ءومىردى بىلمەگەن ادامنىڭ كۇنى – ءجۇزۋ بىلمەگەن ادامنىڭ سۋعا تۇسكەنى سەكىلدى.
الايدا ءومىر جايىن جالپى ءبىلۋ ءبىر باسقا دا، جانىڭمەن ۇعۋ ءتىپتى باسقا. ماسەلەن، الگى ايتىلعان جامانشىلىقتىڭ نە ەكەنىن ءبىر كىسىدەي بىلەمىن دەپ جۇرگەن بايتەن سول جامانشىلىق ءوزىنىڭ ەڭ جاقىنى اسقارعا جاسالىپ، ونىڭ قورلىعى مەن ازارىن، جان دۇنيەسىن اياۋسىز تالقانداعان قيساپسىز قياناتىن جۇرەگىمەن سەزگەندە بارىپ، ءوزىنىڭ بۇل جايىندا وسى كەزگە دەيىن تۇك بىلمەي كەلگەنىنە عاجاپ قايران قالدى.
ءبىراق ساتقىندىق سالعان جان جاراسىمەن سالىستىرعاندا بۇل دا تۇك ەمەس ەدى. ساتقىندىقتىڭ قۇدىرەتى ونىڭ زارەسىن ۇشىردى. ويتكەنى جەر بەتىندە ونىمەن قارسى كۇرەسۋدىڭ ەشقانداي امالى جوق ەدى.
وسى ويدىڭ قالىڭ شىرماۋىندا جۇرگەن بايتەن بايداۋلەتتى ىزدەپ ءجۇرىپ، كەڭسەنىڭ سىرتىندا مالدىبايعا ۇشىراسىپ قالدى. بايتەن جىلان كورگەندەي تىتىركەندى. بۇرىلا بەرگەن بايتەندى مالدىبايدىڭ ءوزى توقتاتتى.
— بايتەن – اي، توقتا. مەنىڭ ءوز قايعىم وزىمە ازداي، سەنىكى نە، تەرىس اينالىپ؟..
بايتەن مالدىبايدىڭ بەتىنە تاڭىرقاي قارادى. ءوزىن كىنالى ەكەنمىن دەپ تۇرعان جوق. «بۇل نە سۇمدىق، ار–ۇياتتىڭ جۇرناعى دا بولماعانى ما؟»
— اسەكەڭدىكىنە قاتىناسقان جوقسىڭ با؟ – دەدى تاعى دا جاقىنداي ءتۇسىپ.
باسىنا قان شاپشىپ، كوزى قاراۋىتقان بايتەن:
— نە بەتىڭىزبەن سويلەپ تۇرسىز؟ – دەدى سىبىرلاپ، كومەيىنە تاسقىن سۋداي تىرەلگەن دۇلەي اشۋدى ازەر تەجەپ. – ءجۇزىڭىز كۇيمەي، قالاي قاراپ تۇرسىز ماعان؟
مالدىباي ايىبىن مويىنداعانداي، تومەن قاراپ ۇندەمەي قالدى. ونىڭ مىنا ءتۇرىن كورىپ، بايتەن ءسال–ءپال ەسىن جيعانداي بولدى.
— وسىنشا سۋ تۇبىنە جىبەرەتىندەي، سىزگە نە جازىعى بولىپ ەدى؟ – دەدى داۋسى تارعىلدانىپ. – ادامدىق قاسيەتتەن وسىنشا جۇرداي بولىپ، نە قۇداي ۇردى ءسىزدى؟
مالدىبايدا ءالى ءۇن جوق.
— ءومىر بويى سىزگە جاقسىلىقتان باسقا ەشتەڭە جاساماپ ەدى، – دەدى بايتەن تاعى دا سىبىرلاپ. – ەكى دۇنيەدە دە ءسىزدى سول شاڭىراقتىڭ ءدامى ۇرسىن. بۇدان باسقا ايتارىم جوق.
مالدىباي وسى سىباعام جەتەر دەگەندەي، بۇرىلىپ جۇرە بەردى دە، كىلت توقتاپ، ارتىنا قايتا بۇرىلدى.
— شىراعىم–اۋ، – دەدى جىلامسىرعان ءبىر ۇنمەن. – ءوز كۇنىمدى كورە الماي جۇرگەن مىنا مەن كىمگە قورعان بولعاندايمىن، ايتشى؟ مەنى نازار ەكى بۇكتەپ، اۋزىنا ءبىر–اق سالادى. وسىنشا شيەتتەي بالا–شاعامەن مەن ءقايتىپ وعان قارسى شىعامىن؟ باسقا كوزى اشىق ادامدارعا، بالكىم، ازداپ ويلانار، الدەقالاي بولادى دەپ. ال مەنى قۇرتاردا تۇك تە ويلانبايدى. مەنىڭ قۇنىم سۇراۋسىز ەكەنىن جاقسى بىلەدى... مەندە باس ساۋعادان باسقا ۇرانعا شاما جوق. ەشكىمدى قورعاۋعا شامام كەلمەيدى. ال اسەكەڭ شارۋاسىن ول مەنەن بۇرىن بىتىرگەن. مەنىڭ سويلەگەن، سويلەمەگەنىمە تىرەلىپ تۇرعان تۇك تە جوق. مەن بولماسام، باسقا بىرەۋ سويلەيتىن ەدى. سوندىقتان ەڭ بولماسا بالا–شاعامدى ساقتايىن دەدىم. ولاردى شۋلاتىپ كەتكەندە نە تابامىن؟.. اركىمنىڭ وزىنە لايىق جۇگى بار ەمەس پە؟ ماعان ەردىڭ جۇگىن ارتقىڭ كەلەدى. مەن ءبارىبىر كوتەرە المايمىن، اشەيىن قاراپايىم جانمىن. نە ىستەيسىڭ؟ باتىردىڭ جۇگىن كوتەرمەدى دەپ، ءبىز سەكىلدى مىڭداعان كىشكەنتاي ادامداردى قىرىپ تاستايسىڭ با؟ اۋەلدە قۇداي جاراتقاندا، ءبىزدى دە جەر باسىپ، ءدام تاتىپ، اۋا جۇتىپ ءجۇرسىن دەپ جاراتقان شىعار... – مالدىباي قورس ەتىپ كوزىنىڭ جاسىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ بۇرىلىپ جۇرە بەردى. قايتىپ توقتاعان جوق.
بايتەن نە ايتارىن بىلمەي ويلانىپ قالدى، ىشتەي مالدىبايدى اياعانداي بولدى.
بەسىن كەزىندە بايتەن بايداۋلەتتىڭ ۇيىنە باردى. ءبىر جاقتان كەلگەن سەكىلدى، سىرتتا ءبىر قۇلاق الا اتى (ەكىنشى قۇلاعىن ايعىر شايناپ تاستاعان ەدى) قاڭتارۋلى تۇر.
بايداۋلەت جۋىنىپ كەلىپ، توسەگىنىڭ ۇستىندە سۇلگىمەن ءسۇرتىنىپ وتىر ەكەن.
— ءيا، تورگە شىق، – دەدى بايتەننىڭ سالەمىن الىپ. – ءۇي ءىشىڭ امان با؟
— شۇكىر، – دەي سالدى بايتەن «سىزگە ونىڭ قاجەتى قانشا» دەگەندەي ءبىر ۇنمەن. انەۋ كۇنگى جينالىستان كەيىن بايداۋلەتتى نازاردىڭ سەنىمدى ادامىنىڭ ءبىرى دەگەن شەشىمگە كەلگەن.
بايداۋلەتتىڭ ايەلى قاتيرا كوزىنە كىرگەن تۇتىننەن قورعانىپ، باسىن شاماسى جەتكەن جەرگە دەيىن كەگجيتىپ، بۇرقىلداعان ساماۋرىندى ۇيگە كىرگىزدى. قىزىل جولاق داستارقاندى جايىپ جاتىپ:
— تورگە شىقساڭشى، بوساعادا تۇرماي، – دەدى بايتەنگە.
— شاي ءىشىپ كەت، اسىعىس ەشتەڭە جوق شىعار، – دەدى جول سوققان بايداۋلەت تىنىعۋدىڭ راقاتىن جانىمەن سەزگەندەي، قىزىل جاستىققا ۇھىلەي جانتايىپ.
بايتەن تاپ ءقازىر شارۋا ايتۋدىڭ رەتى جوعىن سەزدى دە، بوساعاعا باتەڭكەسىن تاستاپ، قۇراق ماتادان جاسالعان قيىقشا كورپەگە وتىردى.
— كەشە «بىرلىككە» كەتىپ ەم، قونۋعا تۋرا كەپ... – دەپ بايداۋلەت نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ايەلىنە قاراپ الدى دا، ءسوزىن اياقتاماستان، شاي قۇيىلعان كەسەنى الىپ، سوراپتاپ ىشە باستادى. سودان كەيىن ەندىگىسى سەن تىڭدايتىن اڭگىمە دەگەن تۇرمەن بايتەنگە بۇرىلىپ: – «بىرلىگىڭ» بيىل «بىرلىك» بولمايىن دەپ وتىر، – دەدى قالاي بولمايتىنىن ەلەستەتىپ تۇرعانداي بەتىن تىرجيتىپ. – ەشكى فەرماسى تاراپ كەتكەن. جۇرت مالدارىن سويىپ الىپ، ءىس سوتقا بەرىلىپ جاتىر. ۇرلىق دەگەن سۇمدىق. باتپاقتى جاقتاعى بايلار كوتەرىلگەلى جاتىر دەگەن سىبىس بار... مىناۋ رامازان دەگەن ەل قىدىرىپ، قوناعاسى ىشكەننەن باسقا ەشتەڭە بىلمەيدى. – بايداۋلەت وسىنى ايتىپ، ايەلىنە تاعى قارادى، ونىسى «قونىپ قالعانىم ەندى دالەلدى بولدى ما» دەگەندى بىلدىرگەندەي بولدى.
ودان كەيىن بايداۋلەت ءبىر كۇننىڭ ىشىندە ءومىر وزگەرە قالعانداي، مەكتەپ جاعدايىن، ساۋاتسىزداردىڭ ساباققا قاتىناسۋىن، مەرەكەگە قالاي دايىندالىپ جاتقاندارىن سۇرادى.
— ساۋاتسىزداردىڭ ساباققا قاتىناسۋى ناشار، – دەدى بايتەن ءوزىن ونشا تىڭداماي وتىرعان پارتورگقا كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ. – كەيدە اپتاسىنا ءبىر رەت تە وتپەيدى. ونىڭ سىرتىندا وقۋ جاسىنداعى بالالار دا مەكتەپكە كەلمەي جاتىر. ەرتەڭ اۋدانعا وچەت بەرۋ كەرەك. ونىڭ سىرتىندا ءوزىڭىز دە بىلەسىز، ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالكومسوۆتىڭ بارشاعا بىردەي مىندەتتى باستاۋىش وقۋ جايىندا ارنايى قاۋلىسى بار...
«قاۋلى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە بايداۋلەت سەلك ەتە قالدى. ءبىراق الدىنداعى ەستىمەي قالعان سوزدەرىن سۇراۋعا ىڭعايسىزداندى:
— ءيا، ءيا، ايتپاقشى قاۋلى بار ەكەن عوي، – دەدى قاي قاۋلى ەكەنى ميىنا كىرمەستەن.
بايداۋلەت ەكى ايلىق كۋرسپەن ساۋاتىن اشقان ادام عوي، وسى جۇرگەن ءجۇرىسى – ءوزىنىڭ جەكە پىسىقتىعىنىڭ ارقاسىندا كەلگەن ءبىلىم. العاشقى حاتشى بولىپ تاعايىندالعاندا ءتىپتى ەشتەڭە بىلمەيتىن. ءقازىر بىرتە–بىرتە ساياساتتى مەڭگەرىپ كەلە جاتقانداعىسى.
— ءوزىڭ جايشا كەلىپ پە ەڭ، الدە ءبىر شارۋاڭ بار ما؟ – دەدى بايداۋلەت ءبىر تۇستا بايتەنگە قاراپ.
— شارۋام بار، – دەدى بايتەن قالتاسىنان ەكى بۇكتەلگەن قاعازدى الىپ جاتىپ. – پارتياعا وتەيىن دەپ ەدىم...
— ا–ا–ا، – دەدى بايداۋلەت «باسقا بىردەڭە مە دەپ قورقىپ كەتكەنىمشى» دەگەندەي ءبىر ۇنمەن. – انداعى قاعازىڭ نەمەنە؟
— ارىزىم عوي.
بايداۋلەت مۇنداي اڭگىمەنى ەندى ۇيدە ايتۋعا بولمايتىنداي، باسىن كوتەرىپ، كەسەسىن توڭكەردى.
— ءجۇر، ەندەشە، كونتورعا بارايىق، – دەدى سۇلگىمەن موينىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ جاتىپ.
بايداۋلەتتىڭ كابينەتى – قابىرعاسىنا لەنيننىڭ راماسىز پورترەت مەن گازەت تىگىندىلەرى ىلىنگەن شاعىن بولمە، وسى ۇلكەن كەڭسە سالىنعاننان كەيىن، ەنشىسىنە تيگەن. وعان دەيىن ۇيىندە وتىرىپ ىستەيتىن.
بايداۋلەت ستول ۇستىندەگى شاڭدى ۇرلەپ جىبەرىپ، ءوزى ورىندىققا وتىردى دا، بايتەنگە ۇزىن سكامەيكانى كورسەتتى.
— ال، سويلە، – دەدى سودان كەيىن ماناعى ءسوزدىڭ ءبارىن ۇمىتىپ قالعانداي نەمەسە بۇل جەردەن باسقا جەردە ايتىلعان ءسوزدى ءسوز دەپ مويىندامايتىنداي ءبىر تۇرمەن.
بايتەن قالتاسىنان ارىزىن الىپ ستول ۇستىنە قويدى.
بايداۋلەت ارىزدى قولىنا الىپ، ءبىراز تۇردى دا، شوشىنعانداي ۇنمەن:
«ارىز، – دەدى داۋىستاي وقىپ. – مەن مىرزابەكوۆ بايتەن، 1908 جىلى تۋعام كومسومولمىن، اۋىلدىق باستاۋىش مەكتەپ ءمۇعالىمىمىن، ءوزىمنىڭ پارتيا قاتارىنا وتكىم كەلەتىنىن ايتىپ، ءوتىنىش بىلدىرەمىن».
— دۇرى–ىس، – دەدى داۋسىن سوزىپ. – ءبىراق وسىنداعى ۇيا مۇشەلەرىمەن كەلىسۋ كەرەك ءبىر، ەكىنشىدەن، پارتياعا وپ–وڭاي وتە سالۋعا بولمايدى. جاقسىلاپ دايىندالۋ كەرەك. ۋستاۆتى وقۋ كەرەك.
— مەن ءوزىم دە دايىندالىپ ءجۇرمىن، – دەپ بايتەن قالتاسىنان پارتيانىڭ ۋستاۆىن سۋىرىپ الدى. – باسقا دا كىتاپتاردى وقىپ ءجۇرمىن. قاراپ جۇرگەم جوق.
— پارتياعا نەگە وتكىڭ كەلەدى؟ – دەدى بايداۋلەت مۇنىڭ دايىندىعىنا سەنبەگەن ادامداي.
— شىنىمدى ايتسام، وسىنداعى بولىپ جاتقان ىستەرگە ءوز باسىم ريزا ەمەسپىن. سول سەبەپتى تەزىرەك پارتياعا ءوتىپ، بارلىق ىسكە ارالاسقىم كەلەدى.
— «ريزا ەمەسپىمىڭ قالاي؟
— ءدال سولاي، – دەدى بايتەن ەرەگىسىپ، بايداۋلەتتى ءوزىنىڭ نەگىزگى جاۋلارىنىڭ ءبىرى دەپ ۇققاندىقتان. ول ءتىپتى ءوزىن پارتياعا الا قوياتىنىنا سەنگەن دە جوق، ءبىراق قالاي دا الدارىنان ءبىر وتەيىن دەپ ويلاعان.
— ۋستاۆتان باسقا نە بىلەسىڭ، ماسەلەن بۇگىنگى ساياساتتان.
— پارتيانىڭ بۇگىنگى قويىپ وتىرعان ساياساتى ەلىمىزدە سوۆەت وكىمەتىن تۇبەگەيلى ورناتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن سوسياليستىك جولمەن قايتا ءىسىن نىعايتۋ جانە كۋلاكتارمەن كۇرەسۋ جونىندە شارالار قابىلداۋ. بۇل جونىندە ارنايى قاۋلى بار.
تەگىندە، اۋداننان كەلگەن نۇسقاۋشىلار قايتا–قايتا سۇراپ، ءوزىن زارەزاپ قىلعان بولۋ كەرەك بايداۋلەت «قاۋلى» دەگەن ءسوزدى تىنىش وتىرىپ تىڭداي المايدى ەكەن.
— ءيا، ءيا، ول جايىندا ارنايى قاۋلى بار، – دەدى بەرەكەسى قاشا قايتالاپ.
— بۇرىن كۋلاكتاردى قىسۋ ساياساتى بولسا، – دەپ بايتەن ءسوزىن جالعادى – ەندى تاپ رەتىندە جويۋ ساياساتى كۇن تارتىبىنە قويىلىپ وتىر. م – م... تاعى نە ايتايىن. بك(ب) پ–نىڭ 16–سەزى ءوتتى... م – م... جازدا قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بەسجىلدىق جوسپارى قابىلداندى.
بايداۋلەت ءىشى جىلىعانداي بايتەنگە كۇلىمسىرەي قارادى:
— ءاي، جارايسىڭ، اينالايىن. ءوزىڭ ءتىپتى اعىپ تۇرسىڭ عوي. قانداي راقات ساۋاتتى بولۋ دەگەن. كانە، تاعى نەلەرىڭ بار؟ – بايداۋلەتتىڭ ۇنىندە ەندى تەكسەرۋ ەمەس، بىلمەگەنىن ءبىلىپ العىسى كەلگەن ءبىر نيەت بايقالدى.
— تاعى نە بار؟ – دەدى بايتەن تەرەزەگە قاراپ ويلانىپ. – مارتتا بك–بپ–نىڭ «كولحوز قوزعالىسىنداعى پارتيا جولىن بۇرمالاۋشىلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» قاۋلىسى شىقتى. بۇل وتە ماڭىزدى قاۋلى.
— ال ەندى سەن مىنانى ايتشى، ءستاليننىڭ «تابىستان باسىڭ اينالدى» دەگەن ماقالاسى قاشان، قايدا شىقتى؟ انادا اۋداننان كەلگەن وكىل سۇراپ قالىپ، ءتىپتى ماسقارا بولعانىم.
— ول دا كوكتەمدە «پراۆدا» گازەتىندە شىقتى عوي. ءبىراق ءسىز دۇرىستاپ ايتىڭىز «تابىستان باسىڭ اينالدى» ەمەس، «تابىستان باس اينالۋ»...
— ءا، يا، يا، «...باس اينالۋ» ەكەن عوي... دۇرىستاپ ءبىر جاتتاپ الايىن دەسەڭ قول تيمەيدى... ال ەندى سەن وسىنىڭ ءبارىن قايدان وقىپ الاسىڭ؟ – دەدى بايداۋلەت اشىق قىزىعىپ.
— گازەتتەردى قۇر جىبەرمەي، وقىپ وتىرساڭىز بولدى. ءبارى دە سوندا جازىلعان.
بايداۋلەت اق كوڭىلدەنىپ ءوزىنىڭ كەمشىلىگىن ءبىلدىرىپ العانىنا وكىنگەندەي.
— پارتياعا وتكەنىڭ دۇرىس، – دەدى باسقا ءبىر سالماقتى ۇنمەن. – وقۋىڭ بار، ساۋاتىڭ جەتكىلىكتى، سەندەر وتپەگەندە كىم وتەدى؟ مىنا جۇرگەندەر، – دەپ بايداۋلەت اۋىل جاقتى كورسەتتى، – ءوتتى نە، وتپەدى نە؟ قولىڭدى كوتەر دەسەڭ، كوتەرەدى، ءتۇسىر دەسەڭ تۇسىرەدى. ويتكەنى قاراڭعى، ەشتەڭە بىلمەيدى. ولار تۇگىلى، مىنا مەنى الشى. مەن دە ەشتەڭە بىلمەيمىن. قايدا ءجۇرىپ بىلەم؟ – دەدى.
بايداۋلەت ءوزىنىڭ بىلمەۋگە تولىق پراۆوسى بارداي داۋسىن كوتەرىپ. – مەنىڭ وسى جۇرگەنىمە راقمەت ايتپايسىڭ با؟.. شامام جەتكەنشە ىستەپ باعام. وتىرىك ايتپايمىن، جانىم تازا...
بايتەن «تاپ وسىنىڭ وتىرىك» دەگەندەي بولماشى مىرس ەتتى.
— نەگە وتىرىك؟ – دەدى بايداۋلەت الگى ويىن ەستىپ قويعان ادامداي.
— مەن نە دەدىم؟ – بايتەن وعان تاڭىرقاي قارادى.
— كورىپ تۇرمىن عوي، سەنبەي وتىرعانىڭدى.
بايتەن ايتار–ايتپاسىن بىلمەي ەكى ويلى بوپ وتىرىپ:
— سەبەبى، شىندىقتى ايتاتىن جەردە ۇندەمەي قالۋ دا وتىرىكپەن بىردەي، – دەدى ءبىر كەزدە. وسىنى ايتىپ: «وسى جەردەن دوعارۋىم كەرەك، – دەپ ويلادى ول، – ءارى قاراي سىرىڭدى سەزدىرۋگە بولمايدى. ادەيى سۋىرتپاقتاپ وتىرعان بولۋى دا مۇمكىن».
بايداۋلەت مۇنىڭ ىشكى ويىن قالت جىبەرمەي، سەن سىرىڭدى بەرمەسەڭ، مەن – اق بەرەيىن دەگەن ادامشا:
— مەنىڭ قولىمدا نە تۇر؟ – دەدى ەڭكەيە ءتۇسىپ، – مەن نە ىستەي الامىن؟ مىنا كىسى اۋدانداعىلاردى الىپ الدى. مەن ءبىر وتىرعان قۋىرشاق. ايتقانىما قۇلاق اسپايدى. ءقازىر ءتىپتى جان ەكەن دەمەيدى.
بايتەن بايداۋلەتتىڭ جۇزىنە تاڭىرقاي قاراپ، ونىڭ نەنى ايتىپ وتىرعانىن سەزگەن كەزدە، ءوزىنىڭ بۇل كىسى جايىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن قاتەلەسىپ كەلگەنىنە ودان بەتەر تاڭ قالدى. بايداۋلەت ەشكىممەن اشىق اڭگىمەلەسە الماي ءىش قۇسا بولعان ادامشا «كەل سىرلاسايىق» دەگەندەي جىلى جۇزبەن قارادى.
— شىنىن ايتۋ كەرەك، نازاردىڭ كەزىندە ءبىرسىپىرا ەڭبەگى بولدى، – دەدى بايتەن جاۋلاستىقپەن ايتىپ وتىر دەپ ويلاماس ءۇشىن، ۇپاي بەرە سويلەپ. – جالشىلىقتان كوتەرىلگەن بەلسەندى كوممۋنيست، وسى اۋىلدا ارتەلدىڭ ىرگە تاسىن قالاعانداردىڭ ءبىرى. ءبىراق قازىرگى ىستەپ وتىرعان ءىسى ادامگەرشىلىككە كەلە مە؟ اعايىن–تۋىستاردىڭ ءبارىن زابىرلەپ، ىستەمەگەنى قالمادى. ەلدىڭ سىيلى ازاماتىنىڭ ءبىرى، ونىڭ سىرتىندا ءومىر بويى بىرگە وسكەن قاندى كويلەك دوسى – ءاۋساعيتقا قول جۇمساعانى نە سۇمدىق؟
— ماسقارا – اي، ماسقارا – اي، ايتارى جوق، – دەپ بايداۋلەت اڭگىمەگە قۇنىققان ايەلدەرشە ورىندىعىن جاقىنداتىپ، ەنتەلەي ءتۇستى. – سەن ونى ايتاسىڭ، ودان ماسقاراسى بار... قۇرىسىن...
— ول نە؟ – دەپ بايتەن ەلەڭ ەتتى.
قۇرىسىن... ايتۋعا دا ىڭعايسىز.
— ايتساڭىزشى. مەن ەشكىمگە جەتكىزبەيمىن عوي.
— ءوزىنىڭ تۋىسى، اۋرۋ نۇرالىنىڭ ايەلىمەن بىلاي كورىنەدى، – دەپ بايداۋلەت ەسىككە جالتاقتاي قاراپ، داۋسىن قۇپيالاي سىبىرلاپ، «بىلاي كورىنەدى» دەگەندى ەكى ساۋساعىن ءبىر–بىرىنە ىلىكتىرىپ كورسەتتى.
— قويىڭىزشى، – دەدى بايتەن شوشىنىپ.
بايداۋلەت «انىق نارسە» دەگەندى بىلدىرە، كوزىن جۇمىپ باسىن يزەدى.
— تەك تىسىڭنەن شىعارا كورمە. ەلگە تاراپ كەتسە، نۇرالى بايعۇس اجالىنان بۇرىن ولەتىن بولدى... – سودان كەيىن ءوزى باستاعان ىڭعايسىز اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرعىسى كەلىپ: – ال ەندى سمايىل سەكىلدى جاعىمپازدارعا نە ىستەتىپ وتىر؟ بۇكىل ەلدى بيلەتكىزىپ وتىرعان جوق پا؟
— ولمەستى شە؟ – دەپ قالدى بايتەن، ءتۇسىپ قالعان ءبىر زاتتى اپارىپ بەرگەندەي.
— وي، قۇداي–اي، ەندى قايتەيىن؟! – دەپ بايداۋلەت الگى ەسىمدى ەستىگەندە ءبىر جەرى اۋىرعانداي، سارناپ قويا بەردى. – ەل اقتاعان الاياق سۇمدى، وسىنشا تايراڭداتىپ... اپىر–اي، ەندى نە ىستەۋگە بولادى، ا؟ وسىعان ءقايتىپ شىدارسىڭ؟
بايتەن بايداۋلەتتىڭ بالا سەكىلدى بۇكپەسىز قىلىعىن كورىپ، ىشتەي ونى بىرتە–بىرتە جاقسى كورىپ كەلە جاتقانىن سەزدى. «بۇرىن قالاي بايقاماعانمىن، قانداي جاقسى ادام!»
ەكەۋى سىرتتان قاراعان ادامعا ءبىر قىزىق وسەككە كىرىسكەن سۋماقاي ايەلدەر سەكىلدى، ايىرماشىلىقتارى ايتىپ وتىرعاندارى تەك شىندىق بولاتىن.
— ال مەنىڭ اعاما جاساعان ارەكەتى شە؟ – دەپ بايتەن بايداۋلەتتىڭ بەتىنە سىناي قارادى. ونىسى وسىعان دۇرىس جاۋاپ بەرسەڭ، جاقسى ادام ەكەنىڭە سەنەيىن دەگەنگە ۇقسادى.
— بۇل ەندى زۇلىمدىق، – دەدى بايداۋلەت ۋايىم ارالاسقان ءبىر ۇنمەن. – بۇل ۇلكەن ۇيىمداسقان شارۋا. نازار ءبىراق جەكە ىستەپ وتىرعان جوق، اۋدانمەن بايلانىسىپ وتىرعان سەكىلدى.
ەكەۋى دە تۇيىققا تىرەلگەندەي ءبىر اۋىق ءۇنسىز قالدى.
— مىنەكي، ەل بيلەگەن جاقسىنىڭ ءتۇرى، – دەدى بايتەن تەرەڭ كۇرسىنىپ. – بايلاردىڭ ۇستەمدىگىن جويدى، ەندى ءوزىنىڭ ۇستەمدىگى ودان كەم ەمەس. ءقايتىپ ءبىز اۋىلدا سوۆەت ۇكىمەتىن تولىق ورناتتىق دەپ ايتا الامىز؟ جوق. بۇل پارتيانىڭ ساياساتىن بۇرمالاۋشىلىق... سوراقى بۇرمالاۋشىلىق... – بايتەننىڭ بىرتە–بىرتە اشىنىپ قاتتى سويلەگەنى سونشالىق، بايداۋلەت ءالسىن–ءالسىن جالتاقتاپ، ەسىك جاققا قاراۋمەن بولدى. – سوۆەت ۇكىمەتى بوستاندىق، ەركىندىك، تاۋەلسىزدىك اپەردى. ماعان ءبىلىمدى كىسىلەر وسىلاي دەپ ءتۇسىندىردى. ءبىزدىڭ قوعامدا ادام ادامعا باۋىر، دوس، جولداس. جولداس! باسقا قوعامدا ەشقاشاندا جۇرتتىڭ ءبارى جولداس بوپ كورگەن جوق. جارىلقاۋشى جانە جارىلقانۋشى بولدى. بولىستار، سۇلتاندار، حاندار وزدەرىن حالىقتىڭ قامقورشىسىمىز دەپ ەسەپتەدى، ال حالىق ولاردىڭ الدىندا وزدەرىن ماڭگى قارىزدارمىز دەپ ويلادى. ولاردىڭ جەر باسىپ، كۇن كورىپ جۇرگەنى ءوزىنىڭ ارقاسى ەكەنىن بىلمەدى... ال بىزدە جارىلقاۋشى جوق. بىزدە حالىق ءوز تاعدىرىنىڭ يەسى بىلاي دەپ جازىلعان لەنيننىڭ شىعارمالارىندا. «جولداس» دەگەن ءسوز – ءبىزدىڭ قوعامدىق قۇرىلىستىڭ نەگىزى. ول اشەيىن جينالىستا سويلەگەن ءسوزىڭدى باستاۋ ءۇشىن نەمەسە بىرەۋدى وزىڭە قاراتۋ ءۇشىن ايتىلعان ءسوز ەمەس... كەدەي ادام، ايتالىق، توردە بايمەن قاتار وتىرسا، بۇل ازاماتتىق تەڭدىك، ءبىراق بۇل از. كەدەي ادام، بايمەن بىرگە داۋىس بەرىپ جاتسا، بۇل ساياسي تەڭدىك ءبىراق بۇل دا از. مۇنىڭ سىرتىندا الەۋمەتتىك تەڭدىك بار. ياعني، كەدەي مىناۋ كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ەشكىمگە تاۋەلدى بولماۋى كەرەك. وسىنداي تەڭدىكتەردىڭ باسى قوسىلعان كەزدە، ادامدار ءبىر–بىرىنە شىن جولداس بولادى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ەڭ ۇلكەن ارتىقشىلىعى وسى. – بايتەن وسىنىڭ ءبارىن مەنىڭ ءسوزىم دەپ ۇعىپ قالماسىن دەگەندەي «تاعى دا ماعان وسىلاي دەپ ءتۇسىندىردى» دەگەندى قوسىپ قويدى. – ءبىز قالاي نازاردى جولداس دەي الامىز؟ ساعيدوللا مەن قاراعۇلعا جولداس پا ول؟ ولار ونىڭ بەتىنە دە تىكتەپ قاراي المايدى. مالدىبايعا جولداس پا؟ قولىمداعى مالدى تارتىپ الماسا ەكەن دەپ، نەمەسە جالا جاۋىپ ايداتىپ جىبەرمەسە ەكەن دەپ، دىرىلدەپ وتىرعان ادام، ءقايتىپ جولداس بولادى... نەمەسە قابدىراق ەكەۋىن دوس دەۋگە بولا ما؟ ءتىپتى بالالارى دا ءبىرىنىڭ ۇيىنەن ءبىرى شىقپايدى. ءبىراق دوس ەمەس. قابدىراق نازارعا قارسى ءبىر اۋىز ءسوز المايدى، وتىر دەسە وتىرادى، تۇر دەسە تۇرادى، سونداي باعىنىشتى دوس بولا ما ەكەن؟ دوستىق دەگەن ءبىر–بىرىنە تاۋەلسىز ادامداردىڭ ەركىن ۇعىنىسۋى، ىشتەي تابىسۋى... دوستىق ۇستەمدىك جوق جەردە عانا بولادى... ال... سوندا نازار كىم بولدى بىزگە؟..
بايتەننىڭ ءسوزى بايداۋلەت تۇگىل وزىنە دە قاتتى اسەر ەتكەن سەكىلدى بولدى. «ءبىراق وسىنىڭ ءبارىن جۇرت الدىندا نەگە سۋىرىلىپ ايتا المايمىن؟» – دەپ ويلادى ىشىنەن.
— تاماشا، – دەدى بايداۋلەت ەسىن جيعانداي بولىپ. – وتە جاقسى ايتتىڭ. مولودەس... راس، نازاردى حالىققا جولداس دەپ ايتا المايسىڭ، ونىڭ ءوزى دە ءوزىن جۇرتتىڭ جولداسىمىن دەپ جۇرگەن جوق.
— ويتكەنى ول ءالى باياعى پيعىل، باياعى نيەتپەن جۇرگەن ادام. ول ومىردە شىندىقتان گورى، بيلىككە كوبىرەك سەنەدى. كەز كەلگەن ادامدى الداۋعا، يا ساتىپ الۋعا، نەمەسە قورقىتۋعا، زورلاۋعا بولادى دەپ ويلايدى. اۋداننان بىرەۋ كەلسە، ساعىنايدىڭ اسىن بەرگەننەن جامان، جەر–كوكتى شۋلاتادى. نە ءۇشىن كەرەك ونداي توي–دۋمان، كىمگە كەرەك؟ سىزگە مە؟ ماعان با؟ الدە حالىققا ما؟ ەشكىمگە دە كەرەگى جوق. تەك نازاردىڭ وزىنە عانا، اۋدانداعى باستىقتاردىڭ الدىندا بەدەل، ابىروي الۋ ءۇشىن، اتاق الۋ ءۇشىن، مانساپ ءۇشىن... كەرەك. مىنەكي، بارلىق اڭگىمنىڭ توركىنى. ال اۋدانداعى باسشىلارعا بارلىق قوناعاسى ۇلكەن ازاماتتىق، ەرلىك، جومارتتىق بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ءبىر كۇن كەلىپ كەتكەن ادام نەنى ءبىلسىن؟..
— ايتىپ وتىرعانىڭ ىپ–راس، – دەدى بايداۋلەت ءوزىنىڭ ىشكى ويىمەن بايتەن ءسوزىنىڭ ءدال كەلگەنىنە قاتتى قۋانىپ. – سەن ءبىر كوزىڭ اشىق ادال جىگىتسىڭ. ءجۇز پروسەنت قوسىلامىن ساعان، اينالايىن. تەك مىنانى ايتشى، ەندى وسىعان نە امال بار؟ نە ىستەۋگە بولادى؟
بايتەن نە ىستەۋگە بولارىن ءوزى دە بىلمەي، اڭتارىلىپ:
— نە ىستەۋگە بولادى، ونىمەن كۇرەسۋ كەرەك، – دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا المادى.
— قالاي كۇرەسەسىڭ، ەرتەڭ ول الداسا دا، قورقىتسا دا، جۇرتتىڭ ءبارىن وزىڭە قارسى ايداپ سالادى. اسقارعا نە ىستەگەنىن ءوز كوزىڭمەن كورگەن جوقسىڭ با؟
— تاپتىم، – دەدى بايتەن قۋانىپ كەتكەندەي داۋسى ساڭق ەتىپ.
— ول نە نارسە؟
— وسىنداعى ەڭبەكشىلەردىڭ باسىن قوسىپ، اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە ارىز جازامىز.
بايداۋلەت «ارىز» دەگەن ءسوزدى جەك كورەتىن، سوندىقتان بۇل ۇسىنىسقا ول «ە، باسە» دەمەدى.
— قاي ەڭبەكشىنىڭ باسىن قوساسىڭ؟ قابدىراق پەن وشاقبايدىڭ با؟ ەشكىم دە بارمايدى ونىڭا. ەكىنشىدەن الگى نەمەڭنىڭ اتى جامان «ارىز» دەگەن، ەندى وسىنشا جاسقا كەلگەندە ارىزقوي اتانىپ جۇرسەك، ەل–جۇرتتىڭ الدىندا ماسقارا بولارمىز.
— بۇل ارىز ونداي ارىز ەمەس قوي. ءبىز ەشكىمگە جالا جاپپايمىز. وتىرىك ايتپايمىز. ءبىز تەك شىندىقتى ايتىپ جازامىز. باسقا امال قالمادى دەيمىز. ول ارىزقويلىق بولا ما ەكەن؟
بايداۋلەتتىڭ قۇلاعىنا مىنا ءسوز بىرتە–بىرتە كىرگەندەي بولدى.
— ال سوندا ول ارىزدى كىم جازادى، كىم قول قويادى؟
— ءسىز ەكەۋمىز جازامىز، ءسىز ەكەۋمىز قول قويامىز.
— سوسىن؟..
— سوسىن تاعى دا ويلاستىرامىز... بوتپاي اقساقال ءبىر تۋرا ادام، ول دا قول قويىپ قالۋى مۇمكىن...
— دۇرىس ايتاسىڭ، بيكەن ەشكىمنەن ايىلىن جىيمايدى...
— سوسىن با؟..
بايداۋلەت اڭگىمەنىڭ قىزىعىنا ەندى كەلگەندە:
— توقتاشى، بايتەن، – دەپ ورنىنان شىدامسىزدانا اتىپ تۇردى. – وسى اڭگىمەنى ەندى بۇل جەردە ايتپايىق. كەشكە ۇيگە كەل. سوندا جەڭگەڭنىڭ شايىن ءىشىپ وتىرىپ، دۇرىستاپ اڭگىمەلەسەيىك... جاراي ما؟
— جارايدى، – دەدى بايتەن كەلىسىپ. – سول دۇرىس بولار.
بايتەن قاعازدى قايتا الىپ وقۋعا كىرىستى:
«اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتار! جولداس قۇدايبەرگەنوۆ حاميتقا.
ارىز
ءبىز № 4 اۋىلدىڭ ەڭبەكشىلەرى اقشوقى وڭىرىندەگى جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ ناۋقانىندا جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ پارتيا ساياساتىن بۇرمالاپ وتىرعانىنا ءوزىمىزدىڭ نارازىلىعىمىزدا بىلدىرەمىز. بىرىنشىدەن، بۇل باسشىلار، ارتەل قۇرۋ ماسەلەسىن تەزدەتەمىز دەپ، جۇرتتى كولحوزعا كىرمەسەڭ، كۋلاك بولىپ، ستاتيامەن سوتتالاسىڭ دەپ قورقىتىپ، ەركىنەن تىس ەنگىزدى. وسىنىڭ سالدارىنان قوعامعا جات پيعىلدى ادامدار ارتەلدىڭ قۇرامىنا كىرىپ، قىزمەت ەتىپ ءجۇر. وسىنداي دورەكى بۇرمالاۋشىلىقتىڭ سالدارىنان، ورتا شارۋالار جاۋلارىنىڭ ازعىرعانىنا ەرىپ، مالدارىن قۇرتىپ، «بىرلىك» ارتەلىندە كەيبىر فەرمالار تاراتىلىپ كەتتى. كۋلاكتارمەن بىرگە ورتا شارۋالاردى زابىرلەۋ باسىم. ءبىزدىڭ ءتورت اۋىلدا وسىنداي باسسىزدىقتىڭ نەگىزىن سالۋشى – اۋىل سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى جولداس ەسەنبايەۆ نازار. نازار كەيبىر اۋدان قىزمەتكەرلەرىمەن جاقسى قارىم–قاتىناس جاساپ، حالىقتىق مەنشىكتى شايقاپ، اۋىل ەڭبەكشىلەرىنە قيانات جاسايدى. ماسەلەن، سيىر فەرماسىنىڭ باقتاشىسى ەسمۇرزايەۆ جاڭعابىلدى تاياققا جىعىپ، اراعا تۇسكەن بوتبايدى بالاعاتتاپ، قورلاعان. سوۆەت ۇكىمەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن سىزدىقوۆ ءاۋساعيتقا قول جۇمساپ، ول وسى كۇنگە دەيىن توسەك تارتىپ جاتىر. ەرەگىسكەن ادامعا ارتىق سالىق سالىپ، ونى ورىنداماسا، اكت جاساپ، جازاعا تارتادى. سودان قورىققان جۇرت ءقازىر نازاردىڭ اشسا، الاقانىندا، جۇمسا، جۇدىرىعىندا. جاقىندا عانا ادەيى ۇيىمداستىرىپ، ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن بەلگىلى ادام بىرماعامبەتوۆ اسقاردى جازىقسىز زابىرلەپ، مال مۇلكىن كونفيسكەلەپ، جەر اۋدارۋ تۋرالى قاۋلى شىعىرتتى. نازاردىڭ كۇشىمەن ايدالىپ كەتكەن كوبەگەنوۆ جاقاي، وسپانوۆ مىرزاكەرەي، بەسپايەۆ تولەمىس تاعى باسقا كىسىلەردىڭ ەشقانداي جازىعى جوق ەكەنىن ءبىز راستاپ بەرە الامىز. سوندىقتان ەسەنبايەۆ نازار جاساپ وتىرعان بۇرمالاۋشىلىققا قارسى شارا قولدانۋىڭىزدى سۇرايمىز...
نۇرماعامبەتوۆ بايداۋلەت.
مىرزابەكوۆ بايتەن...».
بايتەن ارىزدى وقىپ بولىپ، بايداۋلەتكە قارادى.
— دۇرىس، – دەدى بايداۋلەت ونىڭ نەگە قاراعانىنا ءتۇسىنىپ. – دۇرىس جازىلعان. تەك نازاردىڭ قولشوقپارى دەپ جۇمابەكتى دە قوسا جازۋ كەرەك. ونىڭ دا بىلىعى از ەمەس. تۋرا ءبىر ەشكى فەرماسىن قۇرتايىن دەپ وتىر.
— جارايدى. ال ەندى تاعى كىمدەرگە قول قويدىرامىز. بوتپاي دەدىك – ءبىر. سوسىن؟
— سوسىن با؟..
— قابىل شە؟
— ويباي، بولمايدى، – دەدى بايداۋلەت باسىن شايقاپ.
— نەگە بولمايدى؟
— سەبەبى قابىلدىڭ ايەلى نازاردىڭ ايەلىمەن بولە عوي، نە دەپ وتىر؟.. بالەگە قالارسىڭ، ويباي! بالكىم، قابدەنگە ايتىپ كورەرمىز... – سوسىن تاعى دا وزىنەن–ءوزى شوشىنىپ. – ويباي، ونىڭ دا بالەسى بار ەكەن عوي... قاپ! قايدا بارساڭ، قورقىتتىڭ كورى بولدى–اۋ. ول نەمەڭ ءوز اكەسىن ۇمىتىپ، ءولىپ قالعان وگەي اكەسىنىڭ اتىمەن قويباعارعا تۋىس بوپ جۇرگەن جوق پا؟ شىرىك نەمە! توقتاي تۇر، – دەدى سودان كەيىن شاڭىراققا قاراپ ويلانىپ. – وسى بايعابىل قالاي بولار ەكەن؟
— بايقاپ كورەيىك، ءبىراق ءوزىڭىز ايتاسىز.
— جارايدى ايتسام ايتايىن.
وسى كەزدە سىرتتان دابىرلاي سويلەگەن داۋىس ەستىلىپ، بايداۋلەت جالما–جان جەردە جاتقان ارىزدى ۋماجداپ توسەگىنىڭ استىنا تىعىپ جىبەردى.
سىرتتاعى ادام قاتيرادان الدەنەنى سۇراعان بولىپ، كىدىرىپ تۇرىپ الدى.
— ويباي، مىناۋىڭ ساعيدوللا عوي، – دەدى بايداۋلەت تۇرا قاشاتىنداي جان–جاعىنا قاراپ.
— باكەڭ ۇيدە مە؟ – دەگەن داۋسى ەستىلدى ساعيدوللانىڭ. – ۇيدە، ءبىراق شارشاپ كەلىپ، جاتىپ قالدى، – دەدى قاتيرا. – نەمەنە شارۋاڭ بار ما ەدى؟
— جوق، اشەيىن ءوتىپ بارا جاتقان سوڭ، سالەم بەرە كەتەيىن دەگەنىم عوي.
— ءا، وندا ەرتەڭ دە كۇن بار عوي، – دەدى قاتيرا كۇلىپ مارشال جاتىر. ۇيىقتاپ قالدى عوي دەيمىن.
ساعيدوللا سوندا دا بولسا، ۇيگە باسىن ءبىر سۇعۋدى ارمان ەتكەندەي، تارسىلداتا باسىپ، ءدال ەسىكتىڭ الدىنا كەلدى.
— ءاي، ۇل، قولىڭ بوس بولسا، بەرى كەپ، مىنا ءبىر قاپشىقتاردى كوتەرىسىپ جىبەرشى، – دەدى قاتيرا وسى كەزدە.
ساعيدوللانىڭ تارپىلداعان اياق دىبىسى بىرتە–بىرتە ۇزاي بەردى.
قايتىپ بەرى جاقىندامادى. اقىرى قاتيرانىڭ جۇمساۋىنان كەتۋگە اسىعىپ:
— قوي، مەن كەتەيىن، جەڭەشە، كەشەدەن بەرى ۇيگە بارعان جوقپىن، – دەگەن ءسوزى ەستىلدى دە، ءبىرجولا ءۇنى ءوشتى. قاتيرا ۇيگە كىرگەندە، بايداۋلەت:
— بۇل يت نەعىپ ءبىزدىڭ ءۇيدى تورۋىلداپ ءجۇر؟ – دەدى تاڭىرقاپ.
— جاي سالەم بەرەيىن دەگەن شىعار.
— جوق، مىناۋىڭ جاي ەمەس، – دەپ بايداۋلەت ءوز سوزىنەن ءوزى ۇرەيلەنىپ باسىن كوتەرىپ الدى. – بۇل نازاردان ءبارىن كۇتۋگە بولادى... بايبىشە – اي، ءبىز اڭگىمەلەسىپ بولعانشا سەن دالادا جۇرە تۇرشى.
قاتيرا سىرتقا شىعىپ كەتتى. بايتەن مەن بايداۋلەت بەينە استىرتىن ۇيىمنىڭ ادامدارىنداي سەزىنىپ، جۇزدەرىنە قۇپيا ءتۇر بەرىپ، بىرىنە–ءبىرى جاقىنداي ءتۇسىپ، سىبىرلاي سويلەستى.
— مەن قاراتايمەن سويلەسەمىن، – دەدى بايتەن كەنەت نىق ۇنمەن.
— تەك! – دەگەن داۋسى شىعىپ كەتتى بايداۋلەتتىڭ. – دەنىڭ ساۋ ما، بايتەن – اۋ؟ قاراتاي تۋعان اعاسىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازۋشى ما ەدى؟ بۇلدىرەسىڭ ءبارىن دە...
— ونىڭ راس... ءبىراق دەگەنمەن مەن ايتىپ كورەيىن... قويماسا زورلامايمىز...
— قوي قۇرىسىن! قايداعى جوقتى ايتپا دەيمىن... جولاما. اۋلاق ءجۇر. ونان دا قوتىر مەن قۇدايبەرگەندى بايقاپ كورسەڭ قايتەدى؟
— دۇرىس ايتاسىز. ول ەكەۋىمەن مەن سويلەسەيىن.
بايداۋلەت «تاپتىم با» دەپ ىرجيا كۇلىپ، قوتىر مەن قۇدايبەرگەن ارىزعا تۋرا قولدارىن قويىپ قويعانداي قۋاندى.
— ەندەشە، وسى ادامدارمەن ەرتەڭ سويلەسىپ كورەمىز. تىم كوپتىڭ كەرەگى جوق. ءبۇلدىرىپ الۋىمىز مۇمكىن. ماعان كەڭسەدە جولاما. نە دە بولسا، ۇيگە كەل.
ءتۇن ورتاسى اۋا بايتەن ءۇي يەلەرىمەن ەرتەڭگە دەيىن قوش ايتىسىپ سىرتقا شىقتى.
كەلەسى كۇنى بايتەن قوتىر مەن قۇدايبەرگەندى اۋىل شەتىندەگى سيىر قورانىڭ ىشىنەن تاپتى. قوتىر توبەگە سالعان بورەنەگە تىرەۋ سالىپ جاتىر ەكەن. قاراڭعى قورانىڭ ىشىندە قايسى ەكەنىن ايىرا الماي:
— قۇدايبەرگەن، – دەپ دىبىس بەردى بايتەن.
تىرەۋ سالىپ جاتقان ادام ۇندەمەي قويعان سوڭ، تاعى دا «قۇدايبەرگەن» دەپ داۋىستادى ءدال جانىنا كەلىپ.
— اۋ نەگە ۇندەمەيسىڭ، قۇدايبەرگەنبىسىڭ؟ – دەدى بايتەن كەيىپ.
— جوق، قۇدايبەرگەن ەمەسپىن، – دەدى قوتىر.
بايتەن كۇلىپ جىبەردى.
— اۋ، ايتپايسىڭ با، قوتىرمىن دەپ.
— سەن قوتىرسىڭ با دەمەسەڭ، مەن نەگە تەكتەن–تەككە قوتىرمىن دەيمىن.
— جارايدى ەندى كەسىرلەنبە، – دەدى بايتەن جۇمساق ۇنمەن. – ايتاتىن ءبىر قۇپيا شارۋا بار. بىلاي شىعىپ كەتەسىڭ بە؟
— قۇپيا بولسا، ەڭ وڭاشا جەر وسى، ايتا بەر.
— قوتىر، – دەدى بايتەن جاقىنداي ءتۇسىپ. – ەل ىشىندەگى جاعدايدى ساعان ايتىپ ءتۇسىندىرۋدىڭ قاجەتى جوق. كىم ءادىل، كىم ءادىل ەمەس، كىمدىكى شىن، كىمدىكى وتىرىك – ءوزىڭ دە سەزىپ جۇرگەن شىعارسىڭ. مىنا نازاردىڭ قۇدىرەتى جانعا باتىپ بارادى. كەشەگى وزدەرىڭمەن جالشىلىقتا بىرگە بولعان ەسەنجول، تولەمىستەردى سول ۇستاتتى. وتاۋ ىشىنەن وتاۋ تىگىپ بۇكىل ەلدى ءبۇلدىردى. – بايتەن وسى مەنى تىڭداپ تۇر ما دەگەندەي كىدىرىپ ءۇنسىز قالىپ ەدى، قوتىر:
— ايتا بەر، تىڭداپ تۇرمىن، – دەدى.
— ەستى ازاماتتاردى قۋدالاپ، ساندالتىپ قويدى. ادام زابىرلەيدى، قيانات جاسايدى. وسى ايتقانىم راس پا؟
— راس.
— ەندەشە، ءبىز وسىنداعى كوممۋنيستەر بولىپ، كوممۋنيست ەمەستەر بولىپ، نازاردىڭ ۇستىنەن ارىز جازدىق. بىرەۋدى قارالاپ جازعان ارىز ەمەس، شىندىقتى جازعان ارىز. سوعان...
— قولىمدى قويايىن با؟ – دەدى قوتىر جايباراقات.
— ءيا، سونى بىلەيىن دەپ...
— اكەل، – دەدى قوتىر سول جايباراقات ۇنمەن.
— ەندەشە، سىرتقا شىق، مىنا جەر قاراڭعى.
«اي، ازاماتىم – اي، ەرىم – اي، – دەدى بايتەن ىشىنەن شىن ءسۇيسىنىپ. – ناعىز پرولەتاريات وسى عوي. بۇل نەدەن قورىقسىن. ەشتەڭەدەن دە قورىقپايدى. ال شىندىقتى ايتۋ ءۇشىن قورىقپاۋ كەرەك».
سىرتقا شىققاننان كەيىن: – كانە، ارىز قايدا؟ – دەدى قوتىر بارماعىن شوشايتىپ.
— انداعىڭ نەمەنە؟ – دەدى بايتەن قوتىردىڭ قولىنا قاراپ.
— مەن قول قويا بىلمەيمىن، بارماعىمدى باسامىن، كانە.
— ويباي، مىناۋىڭ قىزىق بولدى عوي. بارماق باسۋعا بولمايتىن شىعار.
بولعاندا قانداي، اكەل.
بايتەن ارىز اياعىنا «تايشىقوۆ قوتىر» دەپ جازدى دا، سونىڭ ءدال ۇستىنەن سيا قارىنداش جاعىپ قوتىردىڭ بارماعىن باستىردى.
— قۇدايبەرگەنگە بارماي–اق قوي، ول نازاردىڭ ادامى، – دەدى قوتىر ءوزىنىڭ بايتەن ويلاعاننان الدەقايدا زەردەلى ەكەنىن تانىتىپ.
— سولاي ما؟ ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
قوتىر بارماعىن شەكپەنىنىڭ ەتەگىنە ءسۇرتتى دە، جاۋاپ بەرمەستەن قىسقا اياقتارىمەن تالتاڭداي باسىپ، قورانىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى.
كەشكە قاراي بايتەن قاراتايدى ۇيىنە كورشى بالانى جىبەرىپ شاقىرتىپ الدى.
— مىنانى وقىپ شىق، – دەدى الدىنا ارىزدى تاستاپ. – سەنىڭ ادالدىعىڭا سەنگەن سوڭ، ىستەپ وتىرمىن... ەكەۋمىزگە اعا ەمەس ەل قىمبات. «تۋرا بيدە تۋعان جوق» دەگەن، شىندىق دەپ مويىنداساڭ، قول قوي، قويماساڭ تاعى وكپەلەمەيمىن... ءبىراق ىشىڭدە بولسىن، ءبىز وسىعان بەل بۋدىق.
ارىزدى وقىپ شىعىپ قاراتايدىڭ ءتۇسى قۇپ–قۋ بوپ كەتتى.
— مەنى سىنايتىن جەرىڭ وسى ما ەدى، بايتەن، «ايرىلىسار دوس ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇرايدى» دەپ، مۇنىڭ نە؟
— بۇل ەكەۋمىزدىڭ دوستىعىمىزدان دا قىمبات. بۇل قوعامدىق ءىس.
— اپىر–اۋ، جالعىز اعامنىڭ ۇستىنەن ارىز جازعان دەگەن سۇمدىق ەمەس پە؟
— وندا ءوزىڭ ءبىل. ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، ەگەر بۇل جولى توسقاۋىل بولماسا، نازاردىڭ موينىنا تالاي ادامنىڭ كوز جاسى جۇكتەلەدى. ونى مەنسىز ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. ولار دا ادام بالاسى، ولاردىڭ وبالى نازاردان كەم ەمەس... ءبىز ەشكىمگە جالا جاۋىپ وتىرعامىز جوق... سەن ەگەر وسى جولى قول قويساڭ، ءوزىڭنىڭ ارتىق تۋعان ازامات ەكەنىڭدى دالەلدەيسىڭ. ول ەرتە مە، كەش پە، قايتسە دە باعاسىن الادى. ال ەگەر، قول قويماساڭ، ەشكىم كىنالامايدى. ءبىراق بوس بەلبەۋ كوپتىڭ ىشىندە كەتە باراسىڭ... مەن سەنى ادەيى شىن ەرلىككە يتەرمەلەپ وتىرمىن...
— ماعان ەرتەڭگە دەيىن مۇرسات بەر، – دەدى قاراتاي مەڭىرەيىپ جەرگە قاراپ.
كەشكىلىك وسى اڭگىمەنى ەستىگەندە بايداۋلەت سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي ايران–اسىر بولدى.
— ءبارىن مويىندادى ما؟ مۇرسات بەر دەدى مە؟ – دەپ ۇمىتىپ قالعانداي قايتا–قايتا سۇرادى. – ويپىرىم–اي، مىناۋ قاراتايىڭ ەل بيلەيتىن جىگىت ەكەن، مۇنى قالاي بىلمەگەنبىز؟! تۋعان اعاسىنا قارسى... عاجاپ ەكەن! – بايداۋلەت تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقاپ، تاڭ قالۋىن قويمادى. – ءبىز بىلاي قىلايىق، – دەدى سوسىن بايتەنگە ويلانا قاراپ. – ءبىز قاراتايعا قول قويدىرىپ اۋرە قىلمايىق. جاس نەمە ەت قىزۋىمەن قويىپ تا جىبەرۋى مۇمكىن. ءبىراق ونى ءبىز ايايىق. شەشەسى بار عوي، وبال بولار. قاراتايدىڭ تازالىعى ادىلدىگى بىزگە جەتىپ جاتىر.
ءىستىڭ انىق–قانىعىنا جەتىپ، قول قويۋعا بەلىن بۋىپ كەلىپ وتىرعان بوتباي دا بايداۋلەتتىڭ ءسوزىن قوشتادى. كەلەسى كۇنى كۇتپەگەن جەردەن وسى توپقا بەستايلاقتىڭ ەسەنى قوسىلدى.
سودان ءبىر جەتى وتكەن سوڭ، بەس ادام (كەيىن سول بەسەۋدىڭ ىشىندە مەن دە بولعانمىن دەگەندى ۇلكەن ماقتانىشپەن ايتاتىن كەز دە بولدى) قول قويعان وسى ارىز، جۇك الۋعا شىققان زامانبەكپەن بىرگە اۋدانعا جەتتى.
X
بايتەن حاديشامەن اراداعى سوڭعى اڭگىمەدەن كەيىن: «ءبارى دە تۇسىنىكتى، بۇدان كەيىن قايتادان ءسوز قوزعاپ، بىتىمگە شاقىرۋدىڭ ەشقانداي ءمانى دە، ماعىناسى دا جوق»، – دەپ شەشكەن. ەندى ول جايىندا ويلاماۋعا تىرىسقان. ءبىراق ۋاقىت وتكەن سايىن، ءالى دە ۇعىنىسپاعان، اياقتالماعان بىردەڭەلەر بار سياقتى كورىنىپ، سولاردىڭ باسىن اشىپ المايىنشا، ءوزىنىڭ تاعات تاۋىپ وتىرا الماسىن انىق سەزدى. بار سىردىڭ باسىن اشاتىن كەز مەرەكەگە ارنالعان اۋىلدىق كونسەرت. ويتكەنى وسىدان ءبىر ايى بۇرىن دايىندىق باستالعان بۇل كونسەرتكە حاديشا دا قاتىناسۋعا ءتيىس بولاتىن.
بايتەن بىرنەشە كۇن بويىنا حاديشامەن بولاتىن اڭگىمەنىڭ ءار ءتۇرلى جوباسىن كوز الدىنا ەلەستەتتى. ءبىرىنشى جوبا بويىنشا، كۇندەر بويى، تۇندەر بويى كوكەيىنە جيىلعان اشۋدىڭ زاپىرانىن اقتارىپ، اڭگىمەنى قىزدىڭ كىناسىن بەتىنە باسۋدان باستاماق بولدى. «سەن مەنىڭ اسىل ماحابباتىمدى قورلادىڭ، جانىما جارا سالدىڭ. سەن وپاسىزسىڭ، تۇراقسىزسىڭ! سەندەيلەردى قازاقتار مالعا ساتىپ، دۇرىس جاساعان، – دەپ ىزالانا كۇبىرلەدى وڭاشادا. – ايتپەسە ءبىزدىڭ ارامىزعا وت تۇسەتىندەي نە بولدى، ايتشى، كانە، ءتۇسىندىرىپ؟» ىشىنەن: «مىناۋىم تىم قاتتى بولىپ كەتكەن جوق پا»، – دەپ ويلاپ تۇرادى. وسىدان كەيىن نە بولاتىنىن، قىزدىڭ نە دەپ جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجاپ كورىپ ەدى، كوز الدىنا ونىڭ وتكەن جولعىداي بەدىرەيىپ، بۇرىلىپ اپ، كەتىپ بارا جاتقان تۇرىنەن باسقا ەشتەڭە ەلەستەمەي قويدى. «جوق، بۇلاي سويلەسۋگە بولمايدى»، – دەپ قورىتىندى جاسادى.
ەكىنشى جوبا بويىنشا، بايتەن بار قايعىسىن ىشىنە جاسىرىپ، تۇك بولماعانداي، قىزدى تاڭ قالدىرىپ (بايتەن قىزدىڭ وزىنە قالاي تاڭ قالىپ قارايتىنىن ەلەستەتتى) تەرەڭ قۇپيا سابىرمەن اڭگىمەلەسۋگە ءتيىستى. وسى ءبىر جۇرەك قىتىقتايتىن قۇپيا سابىرعا، بالكىم، قايتادان عاشىق بولىپ قالار دەگەن دامەسى جوق ەمەس ەدى. ءبىراق بۇل اڭگىمە دە كوڭىلگە ۇلكەن تابىس اكەلمەدى. حاديشا سول «نە بولساڭ، و بول» دەگەن تۇرمەن بۇرىلىپ اپ، كەتە بەرۋىن قويمادى.
ءۇشىنشى جوبا بايتەننىڭ ءوزىنىڭ دە كوڭىلىنە ونشا قونبادى. ول بويىنشا، بارلىق كىسىلىك، جىگىتتىك نامىستىڭ ءبارىن تاستاپ، اياعىنا جىعىلۋ كەرەك. «سەن بولماساڭ ولەمىن، اياي گور مەنى، عاشىعىم، ساۋلەم!» – دەپ جالبارىنۋعا ءتيىستى. ءبىراق بۇل ءوزىنىڭ ادامدىق قاسيەتىن، ارىن قورلايتىن سەكىلدى. اسىرەسە كوز الدىندا تۇرعان حاديشا بۇعان تابالاپ، ءارى جيىركەنە قاراعان كەزدە، بايتەن ميى شانىشقان ادامداي قاتتى تىجىرىنىپ، ىڭىرانىپ قويا بەردى. «و–و–و! و–و–و» – دەدى قينالا كۇڭىرەنىپ.
سونىمەن ءۇش امالدىڭ ۇشەۋى دە ىسكە اسپادى. «جارايدى، ءبىر ءجونى بولار»، – دەدى ىشىنەن بايتەن تۇسكى شايدان كەيىن كيىنىپ جاتىپ ءۇي شارۋاسىمەن كىرىپ–شىعىپ جۇرگەن قالاعان ۇستىنە بيداي ءوڭدى گاليفە شالبار مەن كيتەل كيىپ، اسكەري ادامدارشا سىمداي تارتىلىپ تۇرعان ۇلىن كورىپ، – سۇيسىنە تاڭ قالدى دا، وزىنەن–ءوزى شوشىنىپ «تفا»، «تفا» دەپ جەرگە تۇكىردى.
— جارىعىم–اۋ، اشەيىن، – دەدى ەمىرەنىپ. – جارىق دۇنيەگە كەلگەندە كورگەن جالعىزىم – اۋ. مىنا ءبىر كيىمدى بۇرىن كيمەپ پە ەڭ؟ مەن كورمەگەن نارسە عوي...
— ءبىرىنشى رەت كيىپ تۇرمىن، اپا. ويماۋىت دەگەن جولداسىم سىيلاپ ەدى. ءقازىر ۇلكەن قىزمەتكەر. بىرگە جاتتىق قوي پاتەردە.
— وي، اينالايىن، قايدا جۇرسە دە امان ءجۇرسىن، وسە بەرسىن، ايتەۋىر، جالعىزىما زيانى تيمەس.
بايتەن كلۋبقا كەلگەندە، ءابدىعاپپار باستاعان جاستار توبى كونسەرتكە دايىندىقتى باستاپ جاتقان.
— ويباي–اۋ، ءتىلىڭ بار ما، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ – دەپ ءابدىعاپپار كوك قامزولدى تىمىرايعان قارا تورى قىزعا ەڭكەيىپ، قۇلاعىن جاقىنداتتى.
قىز بۇزىلىپ قالعان قۋىرشاق قۇساپ، قيمىلسىز تۇر. نە بۇرىلىپ قارامايدى، نە ۇندەمەيدى. تەك ءبىر قالىپتى دەم العان دىبىسى عانا ەستىلەدى.
— مىنا بالانى ءتىپتى سويلەتە الماي قويدىم، – دەدى ءابدىعاپپار بايتەنگە قاراپ. سوسىن قىزعا قايتا ەڭكەيىپ:
— فاميلياڭ كىم ءوزىڭنىڭ؟ – دەدى...
قىز تاعى ۇندەگەن جوق.
— شايكەمەلوۆا، – دەدى ول ءۇشىن باسقا ءبىر قىز.
— جارايدى ەندى، قىسپاي–اق قوي، باسقا نومەرلەرىڭدى دايىنداي بەر، – دەپ بايتەن «ءتىلى جوق» قىزدى ارقاسىنان قاعىپ، ورىندىققا وتىرعىزدى.
بايتەن مەكتەپ وقۋشىلارى مەن اۋىل كومسومولدارىنىڭ بىرىككەن ويىن–ساۋىعىن دايىنداۋعا جانىن سالا كىرىسكەن. كەلمەي قالعان بالالاردى ءتۇن ىشىندە ۇيىنەن بارىپ الىپ كەلەدى. كومسومولداردىڭ قاتىناسۋىن قاراتايعا تاپسىردى. ءوزى دە ساحناعا شىعاتىن بولدى. كلۋبتىڭ ءىشى–سىرتىن ۇراندارمەن، پلاكاتتارمەن بەزەندىردى. مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ىشىندە، اسىرەسە اۋىلدىڭ ەرەسەك جاستارىنىڭ اراسىندا ءاپ–ادەمى ءان ايتاتىندار بار، ءبىراق جۇرت الدىنا شىعىپ كورمەگەن، ءبارى دە ۇيالىپ اياقتارىن باسپايدى. سولاردىڭ بارىمەن جاۋداي جاعالاسىپ ءجۇرىپ، بۇگىنگى مەرەكەگە ويىن–ساۋىق كەشىن دايىنداۋ بايتەنگە كادىمگىدەي سىن بولدى.
بايتەن بۇرىشتاعى ستولعا وتىرىپ، «ەندى ۋاقىت بولماس، جوسپارىمدى قايتا قاراپ شىعايىن»، – دەپ پاپكاسىنان قاعازىن الىپ، جۇگىرتىپ وقىپ شىقتى.
كلۋبتىڭ ىشىنە ادامدار جينالا باستادى. شال–كەمپىر مەن ايەلدەر جاعى ۇزىن تاقتاي ورىندىققا وتىرىپ، جاستار جاعى ۋ–شۋ بولىپ، ەسىكتى قايتا–قايتا اشىپ – جاۋىپ كىرىپ شىعۋدا. ويىن–ساۋىق بولادى دەگەن حاباردى ەستىگەن سوڭ با، كوپ ۇزاماي جۇرت قاپتاپ كەتتى. ورىن جەتپەي ءبىرازى ارتتا تۇرەگەلىپ تۇر.
بايداۋلەت بايانداما جاساۋعا كىرىسكەندە، بايتەن كونسەرتكە قاتىناساتىنداردى بۇرىشتاعى بولمەگە جيناپ، قايتا–قايتا پىسىقتاپ، جانتالاسىپ جاتتى. كادىمگىدەي جۇرەكسىنىپ، تولقىپ تۇرعانىن سەزدى.
— ۇمىتىپ قالعان جوقسىڭ با ءسوزىڭدى؟ – دەدى ءابدىعاپپارعا. – تىم اسىقپا. مەن ءسوزىمدى بىتىرگەننەن كەيىن، ازداپ جوتكىرىنەرمىن، ول – ءبىتىردىم دەگەنىم، سەن الدىمەن كوك شولاق ات ەكەنىڭدى ءبىلدىرىپ كىسىنەيسىڭ. (ءابدىعاپپار اتتىڭ كىسىنەگەنىن جاقسى سالاتىن.) سودان كەيىن بارىپ سوزگە كىرىسەسىڭ، جاراي ما؟
— جارايدى.
— سەن شە، حاديشا... كىمنەن كەيىن كىمدى حابارلايتىنىڭدى ۇمىتپايسىڭ عوي؟ – بايتەن ارالارىندا ەشتەڭە بولماعانداي، ەمىن–ەركىن سويلەپ تۇرعانىن سەزىپ، ىشىنەن ۇيىندە ويلاعان «ەكىنشى امالدى» ەسىنە الدى.
— ۇمىتپايمىن، – دەدى حاديشا. ونىڭ دا جۇرەكسىنىپ تۇرعانى بايقالدى.
— بايانداما ءبىتتى، – دەپ حابارلادى ەسىكتەن سىعالاپ تۇرعان سارى بالا.
جۇرتتىڭ ءۇيدى كوشىرىپ جىبەرەتىندەي ساتىرلاتىپ قول سوققان دىبىسى ەستىلدى. پرەزيديۋمدا وتىرعاندار الدىڭعى سكامەيكاعا بارىپ وتىردى.
— ال ەندى، قىسىلماي ەركىن سويلە، – دەدى بايتەن حاديشانىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ.
حاديشا تاقياسىنىڭ ۇكىسى بۇلعاقتاپ، جەلبىرشەكتى كوك كويلەگى جەر سىزا، حور قىزىنداي بولىپ ساحناعا شىققاندا، جۇرت قايران قالىپ «اھ» دەگەندەي بولدى. حاديشانىڭ سۇلۋلىعىنا ەسىكتەن سىعالاعان بايتەننىڭ ءوزى دە قىزىعىپ، ىلە كوڭىلى قۇلازىپ سالا بەرگەن سوڭ، «تاپ ءقازىر ەشتەڭەنى دا ويلاۋعا بولمايدى»، – دەدى ىشتەي ءوزىن–ءوزى بەكىتىپ.
— قىمباتتى جولداستار! سىزدەردى وكتيابر مەرەكەسى قۇتتى بولسىن دەپ، اۋىلىمىزدىڭ كومسومول جاستارىنىڭ اتىنان قۇتتىقتايمىز!
جۇرت ساتىرلاتىپ قول سوقتى.
— جاسا قاراعىم!
— ءابىل قايدا، توي جاسايتىن شىعار ەندى؟ – دەگەن داۋىستار ەستىلىپ جاتىر.
— ەندى كومسومولدار مەن مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كۇشىمەن مەرەكەگە ارنالعان كونسەرتىمىزدى باستايمىز، – دەپ حابارلادى حاديشا. – حالىق ءانى «قاماجاي». ءاندى ءتورتىنشى كلاسس وقۋشىسى نۇرپەيىسوۆا زليحا ايتادى.
ساحناعا زليحا مەن دومبىرا ۇستاعان ءابدىعاپپار شىققاندا حاديشا دايىندىق بولمەسىنە كىرىپ، قىزارىپ كەتكەن بەتىن ەكى الاقانىمەن باسىپ:
— وي، اللاي، مەن ەندى قايتىپ شىعۋعا جارامايتىن شىعارمىن، – دەي بەردى.
ءبىراق بۇلار قورىققانداي سونشالىقتى سۇمدىق ەشتەڭە بولعان جوق:
ءان ايتىلىپ، كۇي تارتىلىپ جاتتى. جۇرت ءماز، گۋ–گۋ ەتەدى. ساعيدوللانىڭ اڭگىرلەگەن داۋسى انىق ەستىلىپ تۇر. تەك ەكىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى – اينازاروۆا عانا ولەڭىنىڭ سوڭىن ۇمىتىپ قالدى، ءبىراق وعان كىنا تاققان ەشكىم بولعان جوق، قالعاندارعا قانداي ءىلتيفات كورسەتسە، وعان سونداي ءىلتيفات كورسەتىپ، قول سوقتى.
بەيىمبەت ءمايليننىڭ «كۇلتاي بولىس» اڭگىمەسى بويىنشا جاسالعان سكەچ جۇرتقا قاتتى ۇنادى. ءابدىعاپپار توقالىن مالايى الىپ كەتكەن باي بولىپ، ءمۇساپىرسىپ، داۋسىن قۇبىلتا جىلامسىراپ: «ويباي، سۇراماڭىز، بالا كۇننەن قولىمدا وسكەن. ءوزىم ءوسىرىپ، ادام قاتارىنا قوسىپ ەم. جامان ادامدى اسىراساڭ، اۋزى–مۇرنىڭدى قان قىلار دەپ... كورمەيسىڭ بە؟..» – دەپ ارىز ايتقاندا، وتىرعان جۇرت قىران–توپان بوپ كۇلكىنىڭ استىندا قالدى.
ەندى كەزەك بايتەننىڭ وزىنە كەلدى.
— بەيىمبەت ءمايليننىڭ «قۇتتى بولسىن مەيرامىڭ»، «مىرقىمباي» اتتى ولەڭدەرىن ءمۇعالىم مىرزابەكوۆ بايتەن جاتقا وقيدى، – دەپ حابارلادى حاديشا.
«جاتقا» دەگەنى نەسى، – دەپ ويلادى بايتەن شىعىپ كەلە جاتىپ، – ولەڭىن وقيدى دەي سالسا، بولماي ما؟»
بايتەن ورتاعا شىعىپ وتىرعاندارعا كوز جىبەردى. ءبارىنىڭ ءجۇزى جىلى، كوزدەرىندە كۇلكى. وسىلاي وتىرا بەرسەك ەكەن دەپ تىلەيتىن سەكىلدى.
بايتەن ەكىنشى ولەڭدى وقىعاندا، جۇرت شۋىلداپ ءماز بولدى. اركىم جانىندا وتىرعان ادامعا: «ءاي، مىرقىمباي، ءاي يت–اي، باي–باي–باي»، – دەپ ولەڭنىڭ جولدارىن قايتالاپ، ءبىرىن–ءبىرى قاجاي باستادى.
بايتەن وسى كەزدە تاعى ولەڭ وقۋعا بەلىن بايلادى. ول بەيىمبەتتىڭ تۇراقسىز قىزعا شىعارعان «اقسۋاتتىڭ جانىندا» دەگەن ولەڭى. ىشىنەن حاديشاعا جاۋابىم بولسىن دەپ ويلادى.
...قالىڭ قۇم اقسۋاتتىڭ كەمەرى
وتكەندى ەسكە الىپ،
كۇندە بارعىم كەلەدى.
ءبىراق... مارەش جوق!
جەل دە، سۋ دا، قۇس تا، اڭ دا،
سويلەسكىسى كەلەدى مارەش بوپ.
كوڭىل سەنبەيدى.
ەرىككە كونبەيدى.
«جاستىق اتىنا كۇيە جاققان،
وپاسىز جەر – سەن» دەيدى،
ءار جەردەن سىبىرلاسقان دىبىستار ەستىلدى:
— ەستىپ وتىرسىڭ با، مارەش دەپ حاديشانى ايتىپ وتىر عوي...
— قويشى.
— اقسۋاتتىڭ كەمەرى دەپ وتىرعان جوق پا. باسقا ءبىر اقسۋاتىڭ بار ما ەدى؟
— كىم وپاسىز: جەر مە؟ سۋ ما الدە، مارەش؟ مەن بىلمەيمىن... اۋىرادى جانىم–اي...
ءوز ويىنا ءوزى بەرىلگەن بايتەن «مىناۋىم ەرسى بولدى–اۋ» دەپ ويلاعان جوق. ال جۇرتقا كەرەمەت ەرسى كورىندى. «سۇمدىق – اي، ءابىلدىڭ قىزىن ماسقارا قىلدى–اۋ، مىناۋ»، – دەپ كۇبىرلەستى ءبىر–بىرىمەن.
ولەڭ وقىلىپ جاتقاندا – اق حاديشا نارتتاي بوپ قىزارىپ، پەش تۇبىندە تەرىس قاراپ تۇرعان، جۇرتتىڭ ءبارى سىرتقا شىعىپ كەتكەندە دە، سول قالپىنان قوزعالمادى. تاراپ جاتقان جۇرتپەن اڭگىمەلەسىپ، ەرتەڭگە دەيىن قوشتاسىپ، اركىمدەردىڭ راقمەتىن الىپ، ەسىك الدىندا تۇرعان بايتەن حاديشانى كورە الماي ىشكە قايتا كىردى. پەش تۇبىندە تۇرعان قىز بايتەن جاقىنداي بەرگەندە، ادەيى وسىنى كۇتىپ تۇرعانداي، بۇرىلىپ جالت قارادى. توبەلەسەتىن ادامداي ەكى كوزى شاتىناپ تۇر.
— مەن سەنى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەمىن، – دەدى كەنەت جىلانشا ىسىلداپ.
بايتەن ۇستىنەن مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي تىتىركەندى.
— مەن سەنى ەشقاشاندا سۇيگەن ەمەسپىن، سۇيمەيمىن دە، سۇيۋگە دە تۇرمايسىڭ، – دەدى حاديشا ادامدى ازاپتاعاننان ءلاززات الاتىن جەندەتتەرشە ءوز سوزىنە ءوزى قانا. – تاعى دا ءجۇز ولەڭ شىعارىپ، ءجۇز رەت جۇرتتىڭ الدىندا وقىساڭ دا، ايتارىم – وسى.
— قايداعى ولەڭ؟ – دەدى بايتەن ءبىر كەزدە ەسىن جيىپ. – مەن ساعان ولەڭ شىعارا دا المايمىن.
— مارەش دەپ مەنى ايتىپ تۇرعانىڭدى ەشكىم بىلمەيدى دەپ ويلاسىن با؟ جۇرتتىڭ ءبارى اڭگىمە قىلىپ كۇلىپ بارادى.
— كۇلە بەرسىن. ول مەنىڭ ولەڭىم ەمەس، ول بەيىمبەت مايلين دەگەن اقىننىڭ ولەڭى.
— نەمەنە، مايلين وسى اقسۋاتتىڭ باسىنا كەلىپ پە ەكەن؟
— ويباي–اۋ، قازاقتىڭ جەرىندە نە كوپ، اقسۋات كوپ. قايسى ەكەنىن مەن قايدان بىلەيىن؟ مەنىڭ بىلەتىنىم بۇل ءبىزدىڭ اقسۋات ەمەس.
حاديشا ءسال توقتاعانداي بولدى. ءبىراق العاشقى رايىنان تولىق قايتپاي:
— ءبارىبىر جۇرت ونى وزىنشە ءتۇسىنىپ كەتتى، – دەدى بۇرتيىپ. – ايتقانىم ايتقان...
تەگىندە، اشۋلانىپ تۇرعان قىزبەن ءتىل تابىسۋدان قيىن ەشتەڭە جوق شىعار. حاديشا ءدال ءقازىر الدىنا كەلگەندى تىستەپ، ارتىنا كەلگەندى تەبەتىن اساۋ جىلقى سەكىلدى.
— حاديشا، – دەدى بايتەن جۇمساق ءارى جالىنىشتى ۇنمەن، (ىشىنەن، اپىر–اي، ماناعى ءۇشىنشى امالعا تۇسپەسەم جارار ەدى دەپ ويلادى) – مەن دە ادام بالاسىمىن عوي، نەگە وسىنشا جەرلەي بەرەسىڭ؟ قانداي جازىعىم بولدى، نەگە ايتىپ ولتىرمەيسىڭ؟
— ەشقانداي دا جازىعىڭ جوق.– بايتەننىڭ ءۇنى جۇمسارعان سايىن حاديشانىڭ ءۇنى قاتايا ءتۇستى.
— ەندى نەگە كىنالايسىڭ؟
— مەن سەنى كىنالاپ تۇرعام جوق.
بايتەن ءوزىنىڭ اۋزىنا ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر ءسوز تۇسپەگەنىنە ىزا بولدى.
— ەندەشە... نەگە مەنى كەۋدەمنەن يتەرەسىڭ؟ – ىشىنەن «يتەرگەم جوق» دەسە، نە دەيمىن» دەپ تۇردى.
ءبىراق حاديشا ولاي دەگەن جوق:
— ويتكەنى مەن ءقازىر باسقا بىرەۋدى جاقسى كورەمىن، – دەدى ءوزىنىڭ جانارى كەڭ وتكىر قارا كوزدەرىمەن جەرلەگەندەي تەسىلە قاراپ. ءتۇسىندىڭ بە؟
بايتەن تۇسىنگىسى كەلمەدى.
— نەگە؟ – دەدى مەڭىرەيىپ، ىشىنەن: «مەنى ۇرىپ ولتىرەتىن ادام جوق، سونداي ءسوز بولا ما ەكەن»، – دەدى وزىنە–ءوزى كەيىپ.
حاديشا وعان تۇيسىگى جوق كەششە بالاعا قاراعانداي قارادى.
— سەن ازعىرعانعا ەرىپ وتىرسىڭ، حاديشا.
— ول ءوز شارۋام.
— سەن ونىمەن باقىتتى بولا المايسىڭ.
— ول دا ءوز شارۋام.
— ول بارىپ تۇرعان ءوزىمشىل، وڭباعان ادام، – دەدى بايتەن ورشەلەنە ءتۇسىپ. – ول قىزمەتىن جاقسى ىستەۋى مۇمكىن، ءبىراق ادامعا جاقسىلىق ىستەمەيدى، ىشىنە پىشاق اينالمايتىن قىزعانشاق، كۇنشىل. وزىنەن ەشكىمنىڭ اسپاعانىن تىلەيدى. ول بىرەۋگە جاساعان قياناتتان وزىنە راحات تابادى. ال ول كادىمگى جەندەتتىڭ ادەتى. مىنەكي، قانداي ادام سەنىڭ نۇربەگىڭ؟ – بايتەن الدە دە جەرلەيتىن، ولتىرەتىن ءبىر ءسوز تابىلار ما ەكەن دەگەندەي جان–جاعىنا قارادى. ءبىراق كىسىنى عايباتتاپ كورمەگەن، تابيعاتىندا جانى جۇمساق بايتەننىڭ اۋزىنا ودان بوتەن ۋلى ءسوز تۇسپەدى.
— كۇندەپ وتىرعان دا، قىزعانىپ وتىرعان دا – سەن، – دەدى حاديشا. – ايتپەسە، ول وتە جاقسى ادام.
— ول ءبىزدىڭ ارامىزداعى جايدىڭ ءبارىن بىلەدى. ول سەنى كەشپەيدى.
— ول قانداي «جاي»؟ – دەدى حاديشا بولمەدە تاعى بىرەۋلەر بارداي جان–جاعىنا تاڭىرقاي قاراپ.
— ءبىز ءبىر–ءبىرىمىزدى جاقسى كوردىك قوي، ۇمىتىپ قالدىڭ با؟
— ۇمىتقام جوق، ءبىراق ەشتەڭە دە بولعان جوق.
بايتەن حاديشانىڭ «ەشتەڭەسى» نە ەكەنىن ەندى ۇقتى.
— ماسەلە سەن ويلاعان «ەشتەڭەدە مە» ەكەن؟ سەن ونسىز دا مەندىك بولعان جوقسىڭ با؟
حاديشا «وسى ءبىر ءسوزدى ايتسام با، ايتسام با» دەگەندەي ءسال كىدىرىپ:
— سەن شىلدەحانادان شىققان ءتۇنى كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە دەگەنىڭە جەتكەندە، مەن سەندىك بولاتىن ەدىم، – دەدى بەيتاراپ ۇنمەن. – ءوز وبالىڭ وزىڭە.
قىزدىڭ سوزىنەن بايتەن ءدال سونداي ساتتە نۇربەكتىڭ قاپى قالماعانىن سەزدى. قانى باسىنا شاپشىپ، كوزى قاراۋىتتى.
— وپاسىز، ساتقىن! – دەدى كەكەشتەنىپ.
حاديشا شار ەتە قالعاندا، بايتەن ءوزىنىڭ قىزدى جاقتان تارتىپ جىبەرگەنىن ءبىر–اق ءبىلدى. اشۋدان قالش–قالش ەتىپ، ءدال وسى ساتتە ءوزىنىڭ قانداي ىسكە بولسا دا دايىن ەكەنىن سەزىپ، وزىنە–ءوزى تاڭ قالدى.
حاديشا تاعى ۇرا ما دەپ جاسقانىپ، ەكى كوزى ۇرەيدەن ۇكىنىڭ كوزىندەي باقىرايىپ، ءۇنسىز قالدى دا، الدە كەشىرىم سۇراعانداي، الدە بايتەننىڭ مىنا قىلىعىنا سۇيسىنگەندەي، ەڭكەيىپ جىگىتتىڭ كەۋدەسىنە باسىن قويىپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى. بۇكىل قيمىلىنان، جىلاعان ۇنىنەن، «اياما، تاعى دا ۇر، ۇر، قاتتى» دەگەن سەكىلدى ءبىر تىلەك سەزىلەدى.
ءبىراق جۇرەگى جۇمساق جاندار ادامدى قاتالدىقپەن دە ءسۇيسىندىرىپ، باعىندىرۋعا بولاتىنىن بىلمەيدى عوي، بىلسە دا جاساي الماس ەدى. بايتەن ابدىراپ، ەسى شىعىپ، العاشقى اشۋىنان تەز قايتتى:
— كەشىرە گور، جانىم. مەن دۇلەي اقىماق، ساعان قول جۇمسادىم – اۋ. كەشىرە گور مەنى! اياي گوp! – دەپ جالبارىندى. – جاسىڭدى ءسۇرتشى. نە ىستەسەڭ دە، ەركىڭ وزىڭدە عوي.
حاديشا قالتاسىنان ورامالىن الىپ كوزىن ءسۇرتىپ، جىلاعانىن قويدى. شارۋا ىستەپ بولىپ، تىنىققان ادامشا، تەرەڭ كۇرسىنە دەم الىپ، باسىن كوتەردى. تۇرىنە العاشقى بەدىرەيگەن بەزبۇيرەك كەيىپ قايتا ورالدى.
— ەندى ساراپقا سالاتىن ەشتەڭە جوق، – دەدى كوزىن ءبىر نۇكتەگە – قاداپ. – مەن نۇربەكتىڭ ايەلىمىن. ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟ ءىشىڭ كۇيسە، تۇز جالا.
حاديشا جەرگە تيمەس ءۇشىن كويلەگىنىڭ ەتەگىن ءسال كوتەرە، بۇدان ءارى سويلەسۋدىڭ رەتى جوق دەگەندەي، بۇرىلىپ قاراماستان، بايتەن بىرنەشە كۇن بويىنا كوز الدىنا ەلەستەتكەن، سۋرەتتى ءدال قايتالاپ، شىعىپ جۇرە بەردى.
بايتەننىڭ الگى اشۋى «بالكىم، سولاي بولعان شىعار» دەگەن بولجام ويدان تۋعان ەدى، ەندى قىزدىڭ ءوزى «ءيا، سولاي بولدى» دەپ، تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ ايتىپ بەرگەننەن كەيىن، ونىڭ بويىندا ەندى اشۋعا دا قۋات قالمادى.
ەسىكتەن ءبىر كىشكەنە قىز بالا كىرىپ:
— اعاي، جۇرسەڭىزشى، – دەگەندە ول ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، قىز بالانى دا تانىماي، تۇرا بەرگەن.
قىز بالا – ەكىنشى كلاسس وقۋشىسى ايتنازاروۆا كۇلان ەكەن، ەرەسەك ادامشا كلۋبتىڭ شامىن ءسوندىرىپ، سوسىن بايتەندى قولىنان جەتەلەپ سىرتقا شىعاردى. كونسەرتكە كەلگەن ادامداردىڭ ءبارى كەتپەپتى، ۇيلىعىپ كەڭسەنىڭ ىرگەسىندە تۇر. – اعاي، ءبىز ءسىزدى ۇزاق كۇتتىك، – دەيدى بىرەۋى. – نەگە سونشا كەشىكتىڭىز؟
«بۇل مەنى نەگە كۇتكەن؟ نەعىپ تۇر بۇل ارادا؟ نەگە جۇرە بەرمەيدى؟.. ءبىراق مۇندا تۇرعان نە بار؟ ءمۇعالىم بولعان سوڭ، كۇتكەن شىعار؟.. مىنا قىز مەنىڭ قولىمنان نەگە ايرىلمايدى؟ نەگە جۇلقىلايدى؟»
— اعاي، – دەدى كىشكەنتاي كۇلان جىلامسىراپ.
— نە؟ – دەدى بايتەن بىردەڭە بوپ قالدى ما دەگەندەي قىزعا قاراپ.
— اعاي، ءسىز جىلاپ تۇرسىز عوي، – دەدى كۇلان ەندى كەمسەڭدەپ.
— كىم؟ مەن بە؟ – بايتەن وسى كەزدە ءوزىنىڭ بويىنداعى ءدىرىلدى سەزدى. – قوي، جىلاپ تۇرعام جوق، – دەدى داۋسى قالتىراپ، كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ. – جىلاپ تۇرعام جوق، جانىم.
— جىلاپ تۇرسىز، – دەدى كۇلان ءوزى دە كوزىن ۋقالاپ. – حاديشا عوي ءسىزدى رەنجىتكەن. جىلاماڭىزشى.
بايتەن القىمىنا تىرەلگەن ءبىر تۇيىنشەكتى ارەڭ تەجەدى. بالالاردىڭ الدىندا دىبىسىم شىعىپ كەتپەسە ەكەن دەپ تىلەدى. سونىمەن بىرگە مىنا بوبەكتەردى باۋىرىنا باسىپ مۇڭىن شاعىپ، شەرىن دە تارقاتقىسى كەلدى. جاس بالاداي ەگىلىپ جىلاعىسى كەلدى.
— اعاتاي، – دەپ جابىستى بۇعان بالالار. ولاردىڭ دا ۇندەرى جىلامسىراپ شىقتى. – قويىڭىزشى. ءبىز دە جىلايمىز، ەندەشە.
بالالار قانشا جالىنعانمەن، بايتەننىڭ كوزىنە تىرەلگەن ىستىق جاس توقتامادى. ءبىراق بۇل العاشقىدان بولەك، جاقىن ادام اياعاندا، مۇسىركەگەندە شىعاتىن ريزاشىلىق كوز جاسى ەدى.
— بالاپاندارىم – اۋ! – دەدى بايتەن كۇلىپ. – جارايدى، كەشىرىڭدەر. مەن ەندى ويتپەيمىن. جاراي ما؟ تەك سەندەر جىلاماڭدار... مىنە، ماعان قاراڭدارشى، كۇلىپ تۇرعان جوقپىن با... كانەكي، كەتتىك. جاڭا كونسەرتىمىز قالاي ءوتتى، ا؟
بالالار بىرتە–بىرتە كوڭىلدەنىپ، وزدەرىنىڭ قالاي جۇرەكسىنگەندەرىن ايتىپ، كۇلە باستادى.
بايتەن وقۋشىلاردى تەگىس ۇيلەرىنە اپارىپ سالىپ، قايتىپ كەلە جاتقاندا، كوڭىلىندەگى قايعىسى اندا–ساندا ءبىر بۇلك ەتىپ، قۇرساقتاعى بالاسىن سەزگەن ايەلدەي، الگى ۋايىمىن ىشتەي بىرتە–بىرتە جاقسى كورە ءتۇستى.
XI
اۋداننان ارىز تەكسەرۋگە ادام كەلىپتى دەگەن حابار تاراعان بەتتە–اق، بايتەن: «نە دە بولسا، ماعان سوقپاي كەتپەيتىن شىعار»، – دەپ ويلاپ وتىرعان. اقىرى بەسىن شاماسىندا شاقىرىپ جاتىر دەگەن حاباردى ەستىپ، كەڭسەگە كەلدى. اۋداندىق وكىل شاشىن جاتقىزىپ تاراعان اق قۇبا جاس جىگىت ەكەن، قالا ادامى ەكەنىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي سىزىلىپ، «وتىرىڭىز» دەپ قارسى بەتتەن ورىن كورسەتتى.
— ءسىزدىڭ فاميلياڭىز مىرزابەكوۆ قوي.
— ءيا، مىرزابەكوۆ.
تەرگەۋشى الدىنداعى قاعازعا قاراپ، قارىنداشىنىڭ تۇبىمەن ستولدى تىقىلداتىپ وتىرىپ الدى.
— مەن... الدىمەن ءوزىم تۇسىندىرسەم قايتەدى، – دەدى بايتەن اڭگىمە ءوزى جازعان ارىزى تۋرادى شىعار دەپ ويلاپ.
— جوق، مىنا جەردە تۇسىنىكتى جازىلعان، – دەدى تەرگەۋشى بۇعان ءار قيلى قادالا قاراپ.
بايتەن ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، داعدارىپ قالدى. «مىنا كىسى مەنى باسقا بىرەۋمەن شاتاستىرىپ وتىرعان جوق پا»، – دەپ ويلاپ.
— مەن مىرزابەكوۆ بايتەنمىن عوي، وسىندا ءمۇعالىم بولىپ ىستەيمىن، – دەدى ورىندىعىن ىلگەرى جىلجىتىپ.
— بىلەمىن، بىلەمىن، – دەدى تەرگەۋشى كەكەتكەن ۇنمەن. – ءوزىڭ كومسومولسىڭ، ءوزىن ايران ىشەسىڭ دەگەندەي، ءوزىڭ، ءمۇعالىم بولاسىڭ – ءوزىڭ قىزدى سابايسىڭ....
بايتەن سەلك ەتە قالدى. كوميسسيانىڭ مۇلدە باسقا ارىزبەن كەلگەنىن ەندى ءتۇسىندى.
— مىنەكي، – دەدى تەرگەۋشى ءسوزىن جالعاپ. – ۇستىڭىزدەن ەكى ارىز ءتۇسىپ وتىر، بىرىندە ءسىزدى بايلاردىڭ قۇيىرشىعى دەگەن، ەكىنشىسىندە – قىزعا قول جۇمساعان دەپ جازىپتى. ءسىز نەمەنە قىزعا قول جۇمساپ، سوتتالىپ كەتەيىن دەپ ءجۇرسىز بە؟
بايتەن نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي قاتتى ساستى.
— ارىزدى كىم جازىپتى؟ – دەدى: «قوي مۇمكىن ەمەس حاديشانىڭ جازۋى، – دەپ ويلاپ، – ءبىراق ءبىزدى باسقا ەشكىم كورگەن جوق قوي».
تەرگەۋشى الدىنداعى قاعازعا ۇڭىلە ءتۇستى دە:
— قىزدىڭ ءوزى جازعان، – دەپ باسىن كوتەردى.
— مۇمكىن ەمەس.
تەرگەۋشى مىرس ەتتى.
— سىزگە سەنەم بە، قىزدىڭ قولىنا سەنەم بە؟
بايتەن ءوزىن سوڭعى كەزدە تالاي قيىندىقتى باستان كەشىپ ءجۇرمىن دەپ ويلايتىن. جاردىڭ وپاسىزدىعىنان ارتىق قانداي ازاپ بولۋى مۇمكىن. ءبىراق مىنا سوققى جولىنداعى جاندى – جانسىزدىڭ ءبارىن قۇرتىپ، وسەرگە ءشوپ قالدىرماي تىپ–تيپىل ەتىپ كەتكەن جاۋدىڭ شاپقىنشىلىعى سەكىلدى بىردەڭە بولدى. ىشىنەن ءبىر تامىرى ءۇزىلىپ كەتكەندەي. ومىرگە دەگەن ەڭ سوڭعى ءۇمىتىن، سەنىمىن جۇلىپ العانداي بولدى. «قايران، حاديشا»، – دەدى شاراسىز تۇرمەن كۇبىرلەپ.
— جولداس تەرگەۋشى، – دەدى سوسىن ەندى ماعان ءبارىبىر دەگەن ادامداي قالجىراي قاراپ، – ەكىنشى ارىز بويىنشا، قىزدىڭ وزىمەن كەزدەستىرۋىڭىزدى سۇرايمىن. ازىرگە قورىتىندى جاساۋعا اسىقپاڭىز. ال العاشقى ارىزدى تولىق جوققا شىعارامىن. وتىرىك. مەن ەشقاشان دا بايدىڭ قۇيىرشىعى بولعان ەمەسپىن.
— قالاي بولعاندا دا، جاعدايىڭىز قيىن، – دەدى تەرگەۋشى تاعى دا قارىنداشىمەن ستولدى تىقىلداتىپ. – ەرتەڭ نۇرەكەڭنىڭ ءوزى كەلەدى، سوندا شەشەمىز نە ىستەيتىنىمىزدى.
— نۇرەكەسى كىم؟.
— نۇربەك...
— نەگە ول تەكسەرۋگە ءتيىستى؟
تەرگەۋشىگە مىنا سۇراقتىڭ ەرسى بوپ كورىنگەنى سونشا، توبەگە قاراپ سەلكىلدەي كۇلدى.
— مەن تەكسەرگەندە، ول نەگە تەكسەرمەيدى. ول مەنىڭ باتىعىم. – ەندى تۇسىنىكتى بولدى ما دەگەندەي بايتەنگە باجىرايا قارادى. – ونىڭ ۇستىنە، – دەدى سوسىن داۋسىن رەسمي تۇرگە كوشىرىپ. – ول كىسىنىڭ الايىن دەپ وتىرعان قالىڭدىعىنا قول جۇمساعانسىز. سودان كەيىن ءسىزدىڭ جاعدايىڭىز ناشار بولماعاندا، مەنىڭ جاعدايىم ناشار بولا ما؟
بايتەن تۇزاققا مىقتاپ تۇسكەنىن ەندى سەزدى.
— سىزدەن ءبىر–اق نارسە وتىنەمىن، – دەدى جالىنعانداي بولىپ. – حاديشا ەكەۋمىزدى بەتتەستىرىڭىز. باسقا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق.
— ونى ەندى كورەيىك، – دەدى تەرگەۋشى كوزىن سىعىرايتا ويلانىپ.
كەلەسى كۇنى ەكى تارانتاس اربامەن شەرۋلەتىپ نۇربەك كەلدى. قاسىندا قۇدا–قۇداعيلارى دا بار، حاديشانى ءبىر جولا الا كەتۋگە كەلىپتى. اۋىل بولىپ دۇرلىگىپ، جايشىلىقتا ابىلگە سالەم بەرمەيتىندەر، قولعابىس قىلىپ، كومەك كورسەتپەك بولىپ، سول ءۇيدىڭ توڭىرەگىنەن شىقپاي قويدى. قىز بەرەتىن جاقتان قۇدا بولۋعا تالاسقاندار كوبەيىپ كەتىپ، باسى قاتقان ءابىل، بيلىكتى ولمەسكە بەرىپ ءوزى قاراپ وتىردى.
نۇربەك توي قامىنىڭ اراسىندا ۇكىمەت شارۋاسىن دا ۇمىتقان جوق. اۋىلنايدىڭ كابينەتىنە اۋىل اكتيۆتەرى مەن تەرگەۋشىسىن شاقىرىپ الىپ، تۇسكەن ارىزداردىڭ فاكتىلەرىن تەكسەردى. بايتەن جايىنداعى ارىز تۋرالى تەرگەۋشىنىڭ مالىمدەمەسىن تىڭداپ وتىرىپ:
— مەن ساعان كورسەتەرمىن قىز ساباعاندى، بايدىڭ قۇيىرشىعى، – دەدى تىستەنىپ. – جاياۋ ايدايمىن قالاعا، ءبىلدىڭ بە؟ جاياۋ.
بۇل كەزدە نازاردىڭ ۇيىندە ءبىر توپ ايەل كيىتكە كەلگەن كيىمدەر مەن ماتالاردى شىعارىپ، قۇدالارعا اتاپ ءبولىپ جاتقان. ەكى بىلەگىن ءتۇرىپ العان ءبيبىنىڭ اۋزى جابىلمايدى:
— بايعۇس ءابدىلدىڭ ءقايبىر اعايىنى بار كيىتتى ءبولىپ بەرەتىن، كوپ بولسا ۇيىندە قالار، سالىڭدار، سالىڭدار. ەكى تويدىڭ دا اۋىرتپالىعىن ءوزىمىز كوتەرەيىك دەپ وتىرمىز عوي.
— و، بايعۇسقا نە سىن بار؟ – قىزىنىڭ نۇربەككە بۇيىرعانى باعى شىعار بايعۇستىڭ.
— اپىر–اي، دەسەيشى.
— بۇيرىق سولاي بوپ تۇر عوي. بۇيرىققا داۋا بار ما؟ – دەسىپ ءابىلدىڭ وسى باعىن وزىنە ارتىق كورگەندەي بىرەسە اياپ، بىرەسە كەمسىتىپ، اڭگىمە قىلدى.
كەشكە قاراي ەكى تارانتاس ارباعا وتىرعان قۇدالار ءابىلدىڭ قۋىقتاي ۇيىنە ساۋ ەتە قالدى. ويلارى مۇندا كوپ الدانباي، قىزدى نازاردىڭ ۇيىنە ءتۇسىرىپ، تويدى ءبىراق جاساۋ ەدى. ءبىراق ءابىل بۇل سوزگە قورلانىپ، قىزىمدى تاستاي الماي وتىرعام جوق، دوس بار، دۇشپان بار، تاڭ اتپاي قىزىمدى جىبەرە المايمىن دەپ اشۋلانىپ، ونى اياق استىنان ولمەس قولداپ، اقىرى بارعان ادامدار كۇن شىعا قىزدى ارباعا وتىرعىزىپ، اۋىلدى ەكى اينالىپ، نازاردىڭ ۇيىنە اكەپ ءتۇسىردى. تۇنىمەن كۇتىپ دايىندالىپ وتىرعان قۇدالار شاشۋ شاشىپ، ۋ–شۋ بولىپ قايىرلى بولسىن ايتىپ ءماز بولدى. كۇندىز مال سويىلىپ، نان ءپىسىرىلىپ، قايىرلى بولسىن ايتا كەلگەندەرگە تاماق بەرىلدى.
كەشكە قاراي اۋىل اكتيۆتەرىنە ارنالعان توي بولدى. جاستار دا از بولعان جوق.
بايتەن ءىش – قۇسا بولعان ادامداي ۇيىندە دوڭبەكشىپ سىرتقا شىقپاي جاتقان. ءوزىن–ءوزى جىگەرلەندىرىپ، ادامشا وتىرىپ، تاماق ءىشىپ، ءسوز سويلەيىن دەسە، ىشتەگى قاسىرەتى مەڭدەگەن اۋرۋداي بويىن الىپ، باسقا ەشتەڭە ويلاتپايدى. ءۇيىنىڭ ءدال قاسىنان شىعىپ جاتقان تويدىڭ شۋىلى، ايعاي–شۋ، ءان ايتقان داۋىستار جانىن جەگىدەي جەپ، قاشىپ كەتۋگە جەر تابا الماي وتىرعان.
كەنەت ەسىكتەن ءبىر بالا جىلت ەتىپ:
— تويعا شاقىرىپ جاتىر، – دەپ حابارلاپ كەتتى.
«سۇمىرايلار، – دەدى جارالى اڭداي دوڭبەكشىگەن بايتەن. – قورلاڭدار، مازاقتاڭدار، سۇمىرايلار! ەكى دۇنيەدە دە ۇمىتپاسپىن ءدال وسىنى».
وسىنىڭ ءبارى، قىزدى ءبىر جولا الىپ كەتپەي، تويدى وسىنشا دۇرىلدەتىپ، نازاردىڭ ۇيىندە جاساۋ دا بايتەننىڭ ساعىن سىندىرۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى ەدى. مۇنى نۇربەك باياعىدا ويلاستىرعان. جانە بۇعان بايتەننەن باسقا ەشكىم تۇسىنگەن جوق. ەكەۋى ءبىرىن–ءبىرى كورمەسە دە، ىشتەي ءبىر–بىرىمەن تولىق ءتۇسىنىسىپ اڭگىمەلەسىپ جاتقانداي بولدى. تەگىندە، ادام ءوزىنىڭ ەڭ سۇيىكتى جاقىنىمەن، سودان كەيىن، ەڭ قاس جاۋىمەن عانا جاقسى تۇسىنىسە الاتىن بولۋى كەرەك.
بايتەندى بالەنباي جاسقا قارتايتقان توي شۋى تۇنىمەن ەستىلدى دە تۇردى. شاماسى ءابدىعاپپار بولۋ كەرەك، تۇنگى اۋانى جاڭعىرىقتىرا ايعايلاپ، تەرمەگە باستى.
— قۋ ءومىر، كەلەرىڭدە بۇلاقتايسىڭ،
سىرعىعان كەتەرىڭدە سىناپتايسىڭ.
جانىنا جاقسىلاردىڭ ايالداماي،
پا، شىركىن، قايدا بارىپ تۇراقتايسىڭ.
— پاۋ، شىركىن! – دەپ كوتەرمەلەيدى الدەكىم.
ودان كەيىن جۇرت قىران–توپان كۇلىپ ىشەكتەرى قاتتى.
ءابدىعاپپار الدەكىمدەردى مازاق قىلىپ قىلىقتارىن سالعان بولۋ كەرەك. كۇلكى ءبىرازعا دەيىن توقتامادى. الدەن ۋاقىتتا قىزدار قوسىلىپ ءان ايتتى. ۋ–شۋ قايتا باستالدى. جاستار جاعى شاماسى «كورشى» ءيا «ساقينا سالماق» ويىنىنا كىرىستى. قوناقتار ەكى ۇيدە وتىرعان بولۋ كەرەك، كەيدە ەكى جاقتىڭ ولەڭ ايتقان ۇندەرى جارىسىپ شىعادى.
بايتەن شىمىلدىق ىشىندە وتىرعان حاديشانى كوز الدىنا ەلەستەتىپ ەدى، ىشىنەن ۇلىعانداي ءبىر دىبىس شىقتى.
قاراڭعىدا:
— قاراعىم – اي، نە بولدى، ۇيقىسىراپ جاتسىڭ با؟ – دەگەن شەشەسىنىڭ داۋسىن ەستىدى.
بايتەن ۇيقىسىراعان ادام بولىپ جاۋاپ بەرمەدى.
— جارىعىم – اي، قايتەيىن، – دەدى شەشەسى داۋسى قالتىراپ. ۇنىنەن ونىڭ دا باسىنان ۇيقىسىز ءتۇندى وتكىزىپ جاتقانى سەزىلىپ تۇر ەدى.
دۋمان توي باسىلار ەمەس. حاديشانىڭ بايتەنگە بەرگەن سەرتىن بۇزىپ، نۇربەككە شىققانىنا بۇكىل اقشوقى حالقى قۋانىشتى سەكىلدى.
كيىز ۇيدەن توپىرلاپ بىرەۋلەر سىرتقا شىققانداي بولدى. سوسىن الدەكىم لوقسىپ قۇسا باستادى. Mac بوپ قالعان بولۋ كەرەك.
— مىناۋ باس تاباق، كوتەك جامباستى نەگە سالماعانسىڭ؟
— اسىق جىلىكتى مۇندا جىبەر.
— مىنا تاباق كىمدىكى؟..
ءاي، قاينىم – اۋ، مىنا تاباق قايدا بارادى؟ – دەپ جەروشاق باسىنداعى ايەلدەر سامبىرلاپ سويلەي باستادى.
«ەت جەپ جاتىر» دەدى ىشىنەن بايتەن، جۇرتتىڭ داۋرىققان ءۇنى باسىلعانىن سەزىپ.
كيىز ءۇيدىڭ تەسىگىنەن تاڭ ساۋلەسى سىعالادى. وسى كەزدە «بەتاشار» دەگەن ايقاي ەستىلدى. بايتەن الدەنەگە ورەكپىپ قۇلاعىن توستى. داۋىستارى اپ–انىق ەستىلىپ تۇر – سىرتقا شىققان بولۋ كەرەك. «جاۋىز، قارا جۇرەك، سۇم»، – دەپ قالشىلدادى بايتەن ىشىنەن، بەتاشاردى دالادا وتكىزۋ وزىنە جاسالعان قىر ەكەنىن ءتۇسىنىپ. شاماسى نۇربەك تە مۇنىڭ ۇيقىسىز جاتقانىن جاقسى ءبىلىپ وتىرعان عوي. ءابدىعاپپار بەتاشارعا كىرىستى:
— ايت كەلىن – اۋ، ايت كەلىن،
اتىڭنىڭ باسىن تارت كەلىن.
ساۋىسقاننان ساق كەلىن،
جۇمىرتقادان اق كەلىن...
دابىرلاعان اڭگىمە كوبەيىپ، بەتاشاردىڭ ءسوزىن ەستىرتپەي جاتىر.
— اقشوقىنى جايلاعان
حالقىم تاڭداپ سايلاعان،
كەشەگى وتكەن بايلاردى
ءبىر شىبىقپەن ايداعان
مىنا وتىرعان قايناعاڭ
نازەكەڭە ءبىر سالەم!
جۇرت گۋ ەتە قالدى. «سالەم قىلىپ جاتىر...» – بايتەن باسىنا ۇزىن اق ءشالى جامىلىپ، بىرنەشە قىز كەلىنشەكتىڭ ورتاسىندا ءبىر تىزەسىنە ءيىلىپ سالەم بەرىپ تۇرعان حاديشانى كوز الدىنا ەلەستەتىپ، كورىپ تۇردى.
بار قوسىمنىڭ اتاسى،
ءسوزىمنىڭ جوق قاتاسى،
جانعا سەرىك باتاسى،
انا وتىرعان قاينى اتاڭ
تاۋمان شالعا ءبىر سالەم!
گۋ–گۋ، دابىرلاعان حالىق. ءبارى دە ءماز، باقىتتى، قۋانىشتى. ومىردە باقىتتى جاندار قانداي كوپ. وسى جۇرگەندەردىڭ ىشىندە ءبىر باقىتسىز ادام بار دەگەنگە سەنۋ مۇمكىن ەمەس سەكىلدى. بەتاشار ۇزاققا سوزىلدى. سوڭعى جاعىنداعى سالەمدەر وگىزباي، قابدىراق، وشاقباي سەكىلدى الىس اعايىندارعا ارنالدى. بۇل جولعى جۇرتتىڭ كۇلكى ارالاس گۋىلى «مىنالارعا نە سالەم كەرەك، قاپ ەسىل سالەم – اي» دەگەن سەكىلدى بوپ ەستىلدى.
بەت اشىلدى. ونى بايتەن ۇيدە جاتىپ كورىپ وتىر. كەمپىرلەردىڭ ءبىرى، نەمەسە ءبيبىنىڭ ءوزى بارىپ حاديشانىڭ بەتىنەن سۇيەدى. «باقىتتى بول، قايىن جۇرتىڭا سىيلى بول، مەيىرىمدى بول»،– دەپ باتاسىن بەرەدى. ودان كەيىن ءابدىعاپپار دومبىرانىڭ باسىنا بايلانعان كادە تۇيىنشەكتى قالتاسىنا سالىپ الادى. وعان جەڭگەلەرىنىڭ ءبىرى «ءاي، كوگەرمەگىر، قالتاسىنا سالىپ العانى نەسى، اكەل ماعان، ۇيات ەمەس پە ءوزىڭ العانىڭ»،– دەپ جابىسا تۇسەدى. ءابدىعاپپار قاشقان بولادى. ايەلدەر جىبەرمەيدى. اقىرى: «مىنالار ادامعا نارسە بۇيىرتا ما، وڭكەي تاجال»،– دەپ قالتاسىنداعى تۇيىنشەكتىڭ ىشىندە نە بار ەكەنىن دە بىلمەي جەڭگەلەرىنە بەرىپ قۇتىلادى.
كۇن شىقتى. قالاعان قاسقا سيىردى ساۋىپ الىپ، ورىسكە جىبەردى. شارۋا قامىنا كىرىسكەن ايەلدەردىڭ شاڭقىلداعان داۋىستارى شىعا باستادى.
كورەر تاڭدى كوزىمەن اتىرعان بايتەن توسەگىنەن تۇرىپ كيىندى. سىرتقا شىقتى جۋىندى. نازاردىڭ ءۇيى جاعىنا قاراماۋعا تىرىستى. شەشەسى ۇرىسقان ادامداي ءۇنسىز شاي ءىشتى. بار ايتقانى: «كۇن سۋىپ كەتتى، مەكتەپتەگى كىشكەنە بولمەگە كىرىپ الۋ كەرەك ەكەن»،– بولدى. سوسىن بايتەن مەكتەبىنە كەتتى. ءبىراق مۇندا دا بەرەكە تاپپادى. جۇرەگى ورەكپىپ، اۋزىنا تىعىلىپ، ساباعىن دا جوندەپ بەرە المادى. ساباق ۇستىندە كوزى كىشكەنتاي كۇلانعا ءتۇسىپ ەدى، ەكى كوزى جاساۋراپ، «ەشتەڭەنى ءبۇلدىرىپ الماسا ەكەن» دەپ تىلەگەندەي بۇعان ۇرەيلەنە قاراپ وتىر ەكەن. «اينالايىن، بوبەگىم،– دەدى بايتەن ىشتەي قاتتى ەلجىرەپ،– جۇرەگىڭنەن اينالايىن سەنىڭ. جاناشىرىم»...
بايتەننىڭ الدەبىر جامانشىلىق كۇتكەندەي مازاسىزدانۋى بەكەر بولمادى. ءۇشىنشى ساعاتتا كلاسقا مىلتىق اسىنعان ميليسيونەر جاپپاس كىرىپ كەلدى.
جولداس مىرزابەكوۆ،– دەدى ءزىلدى دە ەمەس، ءزىلسىز دە ەمەس، ۇناتۋى دا جوق، ۇناتپاۋى دا جوق بەيتاراپ رەسمي ۇنمەن. — ءسىزدى اۋىلدىق سوۆەتتىڭ كەڭسەسىندە اۋداندىق تەرگەۋ كوميسسياسى كۇتىپ وتىر.
بايتەن نە دەرىن بىلمەي جالتاقتاپ بالالارعا قارادى:
مىنا ساباقتى نە ىستەيمىن...
— وندا مەنىڭ شارۋام جوق، بارعان سوڭ بىلەسىز نە ىستەيتىنىڭىزدى.
— جاقسى،– دەدى بايتەن «بالالاردىڭ الدىندا وسالدىق كورسەتۋگە حاقىم جوق» دەگەن ويمەن. — ءسىز مەنى ەسىك الدىندا كۇتە تۇرىڭىز، مەن ءقازىر شىعامىن.
ميليسيونەر شىعىپ كەتتى.
— بۇگىنگى ساباق وسىمەن ءبىتسىن،– دەدى بايتەن كوزدەرى باقىرايىپ قورقىپ قالعان بالالارعا كۇلىمسىرەي قاراپ. — اۋداننان كەلگەن كىسىلەرمەن سويلەسەتىن شارۋا بار. قايتا بەرىڭدەر.
بالالار ءبىر جامانشىلىقتىڭ بولارىن سەزگەندەي، ۇنجىرعالارى ءتۇسىپ، سىلبىر قيمىلمەن كىتاپتارىن جيناستىرا باستادى.
بايتەن سىرتقا شىقتى.
— كانەكي، العا ءتۇسىڭىز،– دەدى ميليسيونەر تاعى دا تۇك سەزىم جوق رەسمي ۇنمەن.
كەڭسەنىڭ ىشىندە نازار باستاعان اۋىل اكتيۆتەرى مەن اۋداننان كەلگەن كوميسسيا وتىر ەكەن. بايتەندى سوتتايتىن ادامداي ورتاداعى ءبىر ورىندىققا وتىرعىزىپ، جانىنا ميليسيونەردى تۇرعىزىپ قويدى.
— جولداس مىرزابەكوۆ،– دەدى نۇربەك جەمىن كورگەن جىرتقىش اڭداي مۇنى كوزىمەن ءىشىپ–جەپ. — ساعان ۇكىمەت پەن پارتيا، حالىق ءۇمىت ارتىپ وتىر، بالالارعا ءبىلىم بەرەدى، ولاردى تاربيەلەيدى دەپ. ال سەن بايلاردىڭ قۇيىرشىقتارىمەن اۋىز جالاسىپ، ولاردى وقىتاسىڭ، پارتيا سوۆەت كادرلارىنىڭ سىرتىنان وسەك ايتاسىڭ، ۇكىمەتكە قارسى ۇگىت تاراتاسىڭ. وسى ما سەنىڭ ءۇمىت اقتاعانىڭ؟
— مەن ەشكىمنىڭ سىرتىنان وسەك ايتقام جوق. ۇكىمەتكە قارسى ۇگىت تە تاراتقام جوق. ءسىز ءويتىپ جالا جاۋىپ بەكەرگە اۋرە بولماڭىز... ونان دا شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى...
نۇربەك توبەلەسەتىن ادامداي ورنىنان تۇردى.
ءتىلىڭ شىعايىن دەگەن ەكەن سەنىڭ. بالكىم، بىرەۋ ۇيرەتكەن شىعار وسىلاي ايت دەپ. ول كىم بولدى ەكەن؟
— ەگەر ءسىز ءوز ءسوزىڭىزدى ءوزىڭىز تاۋىپ ايتا الساڭىز، مەنىڭ دە ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز سويلەۋگە شامام جەتەدى.
— قىسقارت،– دەپ ايعاي سالدى نۇربەك. — سەن مەنىڭ الدىما تاجىكەلەسۋگە كەلگەن جوقسىڭ، ىستەگەن قىلمىسىڭ ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە كەلدىڭ...
— مەن ەشقانداي قىلمىس ىستەگەن جوقپىن،– دەدى بايتەن دە قاسارىسىپ.
— ءوشىر ءۇنىن مىنانىڭ،– دەدى نۇربەك ميليسيونەرگە قاراپ.
ميليسيونەر بايتەننىڭ يىعىنا قولىن سالىپ:
— ءسىز كوپ جاعالاسپاڭىز،– دەدى دە، «ءۇنى ءوشتى، ەندى سويلەي بەرىڭىز» دەگەندەي نۇربەككە قارادى.
— ءقايتىپ سەنىڭ ءسوز جارىستىرۋعا ارىڭ بارادى؟ – دەدى نۇربەك شاڭقىلداعان داۋىسپەن. — قىز بالاعا قول جۇمساپ، نە بەتىڭمەن سويلەپ تۇرسىڭ؟ بۇل ءىسىڭ ءۇشىن مەن سەنى سوتقا بەرەمىن. سەنىڭ ءمۇعالىم بولعان ءتۇرىڭ وسى ما؟ مىنەكي ارىز،– دەدى سوسىن ءبىر جاپىراق قاعازدى، جۇرتتىڭ ءبارى كورسىن دەگەندەي جوعارى كوتەرىپ. — ءابىلوۆا حاديشانى مەرەكە كۇنگى كونسەرتتەن كەيىن، كلۋبتىڭ ىشىندە اۋرەلەپ دەگەنىنە جەتە الماعان سوڭ، قول جۇمساپ زابىرلەگەن. سەن مۇنداي قىلمىستى نەمەن بىتەتىنىن بىلەمىسىڭ، ا؟ كورگەنسىز، ۇياتسىز!
— بىرىنشىدەن، ءسىز مەنىڭ قارا باسىمدى قورلاماڭىز،– دەدى بايتەن سابىرمەن. — ونداي پراۆونى سىزگە ەشكىم بەرگەن جوق. ەكىنشىدەن، ءابىلوۆا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى وقيعاعا ءسىز تورەشى بولا المايسىز. سەبەبى ول كىسى – ءقازىر ءسىزدىڭ ايەلىڭىز... ال مەنىڭ... بۇرىنعى قالىڭدىعىم. سوندىقتان ارامىزداعى وت باسىنىڭ اڭگىمەسىندەي ونداي وقيعالارعا ءسىز ادىلدىكپەن قارايدى دەگەنمەن مەن سەنە المايمىن.
نۇربەك الدىندا بايتەندى وپ–وڭاي ءبۇرىپ تاستايمىن دەپ ويلاعان. ەندى الدىندا وتىرعان ادامنىڭ وڭايلىقپەن بەرىلەتىن جاۋ ەمەس ەكەنىن سەزىپ، وعان دەگەن وشپەندىلىك سەزىمى بۇرىنعىدان جامان ءورشىدى.
— ءاي، جىگىتىم،– دەدى اقىرىن عانا. ءبىراق داۋسىندا اقىرىنداعان سايىن، كەشىرمەيتىن، ايامايتىن ءبىر ىزعار قاتايا ءتۇستى. — مەن تورەشى بولماسام، تورەشى بولاتىن ادامدى مەن ساعان تاۋىپ بەرە الامىن. ونى باسىڭداعى بوركىڭدەي كور. ال قازىرگى قىلىعىڭ ءۇشىن، مەن سەنىمەن باسقاشا سويلەسەمىن.
سودان كەيىن جانىندا وتىرعان ءوزىنىڭ قىزمەتكەرىنە قاراپ: — اكت جاسا،– دەدى. — مىرزابەكوۆ اۋداندىق پارتيا كوميتەتى بولگەن تەكسەرۋ كوميسسياسىن مويىنداماي، تاجىكەلەسىپ، شىندىقتى ايتۋدان باس تارتقانىن ايتىپ اكت جاسا.
جانىنداعى تەرگەۋشى اسىعىس اكت جازا باستادى. اندا–ساندا نۇربەكپەن «وسى جازعانىم دۇرىس بولدى ما» دەگەندەي كۇبىرلەسىپ قويادى. اكتىگە باسى نازار بولىپ، وتىرعانداردىڭ ءبارى قول قويدى. (بايداۋلەت اۋىرىپ جاتتى.)
قاھارىنا ابدەن مىنگەن نۇربەك ميليسياعا:
— وسى ءقازىر مىرزابەكوۆتى اۋدانعا جاياۋ ايدايسىڭ،– دەپ بۇيرىق بەردى.
بۇدان كەيىنگى وقيعا ءتىپتى قىزىق بولدى. ميليسيا بايتەندى ۇيىنە اكەلىپ، كيىمىن اۋىستىرعىزىپ، جولىنا تاماعىن، سۋسىنىن الدىرىپ، اي–شايعا قاراتپاي، كەڭسەگە قايتا ايداپ اكەلدى. اۋىلدىڭ بالا–شاعاسىنا دەيىن سىرتقا شىعىپ قاراپ تۇردى. قالاعان داۋىس قىلىپ تالىپ قالدى. جۇگىرىپ اسقار كەلگەن ەكەن، ونى كەڭسە ماڭىنا جولاتپادى.
ءتۇس كەزىندە ميليسيا بايتەننىڭ قولىن الدىنا بايلاپ، ءجىپتىڭ ءبىر شەتىن ات ۇستىندە تۇرىپ ءوزى ۇستاپ، قويشا توپىرلاعان حالىقتىڭ الدىمەن، قۇنان جال قوس اياق قارا جولعا ءتۇستى.
بىرەۋلەر:
— بايعۇسقا وبال–بولدى–اۋ،– دەپ شىن اياعان بولدى.
ەندى بىرەۋلەر:
— نازارمەن ۇستاسىپ نەسى بار، ارتىن قىسىپ تىنىش جۇرمەي مە،– دەپ بايتەننىڭ ءوزىن كىنالادى.
— مىنا نازار ەلدە ەسى بار كىسى قالدىرمايتىن شىعار، ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا بولماعاسىن، ءقايتسىن،– دەگەندەر دە بولدى.
بايتەن ەشكىمگە ەشتەڭە دەپ سويلەسە المادى، تەك شەشەسىنە:
— تەككە جىلاي بەرمە، بۇلار ادەيى ەرەگىسىپ ىستەپ ءجۇر، بارعان سوڭ ءبارى جوندەلەدى،– دەپ ايتىپ ۇلگەردى.
بىلاي شىققان سوڭ:
— تىم بولماسا قولىمدى بوسات، جۇرۋگە ىڭعايسىز، ءجۇز شاقىرىم جەرگە ءقايتىپ جەتەمىن،– دەدى بايتەن ميليسيونەرگە قاراپ.
جاپپاس بايتەننىڭ قولىن شەشتى.
— سەن ماعان رەنجىمە،– دەدى سوسىن. — بۇيرىق سولاي، ايتپەسە مەنىڭ سەندە الا الماي جۇرگەن ءوشىم جوق.
جىندىبۇلاقتىڭ تۇبىندە بۇلاردى نۇربەك پەن حاديشا وتىرعان تارانتاس اربا قۋىپ جەتتى.
بايتەن ولارعا قاراعان جوق. ولاردى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىنىن وسىلاي بىلدىرگەننەن باسقا امالى دا جوق ەدى. ولاردىڭ دۇشپانىن تابانىنا سالىپ، مەرەيىنىڭ تاسىپ كەلە جاتقانىن قاراماي–اق كورىپ تۇر.
بايتەن قازاقى تاربيەنى قاتتى ساقتاپ وسكەن جىگىت قوي. كىشكەنتاي كەزىنىڭ وزىندە اكەسىنىڭ «ەشقاشاندا بىرەۋگە قيانات ويلاما، ءوز پايداڭا ەلىكپە، بىرەۋدى مۇقاتۋعا تىرىسپا» دەپ وتىراتىنى ەسىندە. سول تاربيە مە، الدە تۋا بىتكەن مىنەز بە، بايتەن وزىنە دەگەن تۇستا ىڭعاي شەگىنشەكتەپ كەيىن تۇراتىن ءبىر قاسيەت تاۋىپ الدى. ونىسى الگى نارسەگە قىزىقپاعاندىقتان، العىسى كەلمەگەندىكتەن ەمەس، جانىنداعىلاردى اياعاندىقتان «ولار دا ءقازىر مەن سەكىلدى ىنتىعىپ وتىر عوي، ولار دا مەن سەكىلدى ادام عوي» دەگەن ويدان اسا الماعاندىنان ەدى. سول سەبەپتى ول ءومىردىڭ تالاي ولجا تۇسەر تۇسىندا وسىلاي قۇر قالاتىن.
وسى قاسيەتتىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ كەتكەندىگى سونداي ەت جەپ وتىرعاندا دا، باسقالارعا جەتپەي قاپ جۇرمەي مە دەپ، جان–جاعىنا الاڭداۋمەن بولادى. بالكىم، بۇل باسقالارعا جايلى شىعار، ءبىراق وزىنە ەشقاشان پايدا اكەلگەن ەمەس. تەك ىشتەي: «ەگەر ادامداردىڭ ءبارى سونداي بولسا عوي، جەر بەتىندە قانداي عاجاپ ءومىر بولار ەدى»،– دەپ، ءوز ويىنىڭ، كوزقاراسىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزى جەتكەندەي بولىپ، سونى وزىنە جۇبانىش ەتەتىن.
«ال مەن ءومىرى ءوز سىباعامنان باس تارتىپ كەلەمىن،– دەپ ويلادى بايتەن قارا جولدىڭ قۇمىن بورپىلداتا باسىپ. — ودان پايدا تاپتىم با؟ تاپقان جوقپىن. ەندەشە، مەن سەكىلدى مىڭداعان جاندار وسى مىنەزدەن ەشقانداي پايدا تاپپاي ءجۇر. سوندا كىمدەر تاۋىپ ءجۇر پايدانى؟ — بايتەننىڭ ەسىنە ءوزىن وكشەلەپ ارتىندا اربا ۇستىندە كەلە جاتقان نۇربەك ءتۇستى. — ءيا، پايدانى نۇربەكتەر كورۋدە. ويتكەنى ولار قارا باستارىنىڭ قامى ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. ماسەلەن سوعىستا وزگەلەردى ويلايمىن دەپ تۇرساڭ، سەنى بىرەۋ ولتىرە سالماي ما؟ ولمەس ءۇشىن سەن بىرەۋدى ودان بۇرىن ءولتىرۋىڭ كەرەك... ەندەشە، ءوز باسىڭدى ويلاۋ، باسەكەدە جەڭۋ، وزۋ، ءومىردىڭ نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءبىرى بوپ ەسەپتەلەدى. ەندەشە، «الىسساڭ، اتاڭ دا بولسا، الىپ ۇر» دەگەن قازاقتىڭ ماقالى شىن دانىشپان ماقال. ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا دا اياۋسىز كۇرەسۋ كەرەك...»
الدەكىم ءوزىن شاقىرعانداي بولىپ، بايتەن باسىن كوتەرىپ الدى. ميليسيونەر ەكەن:
— ارباعا وتىر،– دەيدى.
ەكىنشى تارانتاس اربا دا كەلىپتى.
— جوق، مەن جۇرە بەرەيىن،– دەيدى بايتەن وتىرعىسى كەلمەي.
— جوق ارباعا وتىر مىنا تۇرىمىزبەن ەكى كۇندە دە جەتە المايمىز.
بايتەن قۇدالار وتىرعان تارانتاس اربانىڭ ارت جاعىنا تەرىس قاراپ وتىردى. «ءبىراق ءبىزدىڭ وسى ىستەپ جۇرگەن ءىسىمىز ءوزىمىزدىڭ عانا ءىسىمىز بە؟ – دەدى بايتەن ويىن جالعاپ. — سويلەگەن ءسوزىمىزدىڭ ءبارى وزىمىزدىكى مە؟ ماسەلەن، حاديشا سەرتتى بۇزىل، مەنىڭ ارىمدى، نامىسىمدى قورلادى – وسىنى ول ءوزى عانا جاسادى ما؟ جوق، توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ىقپالى بولدى. سولار ىستەتكىزدى. نازاردىڭ ءوزى دە سول. وعان دا ىڭعاي توڭىرەگى اسەر ەتەدى. ياعني، ول دا ءوز بەتىنشە ەشتەڭە ىستەي المايدى. توڭىرەكتىڭ اسەرى، ىقپالى جەڭەدى. ءبىر ادامنىڭ ءىسى – بىرنەشە ادامنىڭ ءىسى، سولاردىڭ تىلەگى مەن تالابى. ەندەشە، الدەبىر ءىس–ارەكەتكە ءبىر ادامدى عانا كىنالاۋ دۇرىس ەمەس. بىرنەشە ادامدى اۋىلدى، ەلدى اقىرىندا ءوزىڭدى كىنالاۋ كەرەك. ەكى ادام وزىمەن–ءوزى وڭاشا جاۋلاسا المايدى. مىندەتتى تۇردە بىرنەشە اداممەن جاۋلاساسىڭ...»
بايتەن قانشا ويلاعانمەن باسى انىق ءبىر ماقساتقا كەلە المادى. تەك مىنانداي ازاپتى كورىنىستە ءولىپ كەتپەۋ ءۇشىن، كوڭىلىڭدى الاڭ قىلاتىن باسقا ءبىر وي ويلاۋىم كەرەك شىعار دەپ شەشتى.
سىدىرتىپ قاتتى جۇرگەن تارانتاس ءتۇن ورتاسىندا اۋدانعا جەتتى. قۇدا–قۇداعيلار قالعىپ–شۇلعىپ، ۇيلەرىنە كەتتى. ميليسيونەر بايتەندى قالىنىڭ باتىس جاعىندا ەڭ شەتكە سالىنعان قىزىل تۇرمەگە اپارىپ قامادى.
XII
قاباعى تۇكسيگەن جۋان ميليسيونەر دەنەسىن ارەڭ كوتەرىپ تۇرعانداي ەنتىگىپ، بايتەندى ىرگەسىنە ءشوپ توسەلگەن، سىز ءيىسى شىققان قاراڭعى بولمەگە اكەلىپ كىرگىزدى دە:
— ۇلكەن دارەت بولماسا، كىشىسىنە مىندا وتىراسىڭ،– دەپ شەلەكتەن ۇلكەن قاڭىلتىر ىدىستى كورسەتتى. «قاشىپ كەتەتىن تەسىك جوق پا» دەگەندەي بولمەنىڭ ءىشىن اينالدىرا ءبىر قاراپ ءوتتى دە، ەسىكتى سىرتىن كىلتتەپ جاۋىپ كەتىپ قالدى.
بايتەن ىرگەدەگى شوپتەردى ءبىر جەرگە ءۇيىپ، تەگىستەپ، جۇقا شاپانىن ۇستىنە جاۋىپ، ۇيىقتاماسا دا، ءبىراز دەمالايىن دەپ جاتقان، قالاي ۇيىقتاپ قالعانىن ءوزى بايقاماي قالدى.
— ءاي، قازاق،– دەگەن داۋىستان ويانىپ كەتكەن بايتەن باسىن كوتەرىپ العاندا، ەسىكتەگى تەمىر توردان سىعالاعان كەشەگىدەن بولەك باسقا جاستاۋ ميليسيونەردى كوردى. — ءما، تاماعىڭدى ال.
بايتەن تۇرىپ بارىپ قالايى تاباقشاعا سالىنعان تارى بوتقا مەن ەكى نان الدى.
— ءما، مىناۋىڭدى دا ال،– دەدى الگى تۇرپايى داۋىس.
بايتەن قايتا ورالىپ ىستىق شاي قۇيىلعان قالايى كۇرىشكەنى الدى.
ساسكە شاماسىندا باسىنا اق كەپكا كيگەن، ۇزىن بويلى قىزىل جىگىت بايتەندى تەرگەۋگە اپاردى. تەرگەۋشى تانىس بولىپ شىقتى — جاڭقابىلوۆ قابدىبەك، جاركولدە باستاۋىش مەكتەپتى بايتەنمەن بىرگە وقىعان. قابدىبەك بۇعان جىلى ۇشىراعان دا جوق، ءبىراق اسا بەزبۇيرەكتەنىپ، بەدىرەيگەن دە جوق.
«مەن ءقازىر قىزمەتتەمىن، ەسكى دوستىعىمىزدى ەسكەرۋگە حاقىم جوق، وعان وكپەلەمە» دەگەن سەكىلدى راي ءبىلدىرىپ، رەسمي ۇنمەن سويلەدى.
— ارىزدا وزىڭىزگە تاعىلعان ايىپتارمەن تانىستىڭىز با؟
— تانىستىم. ءبىراق ەشقايسىسىن مويىندامايمىن.
— قانداي دالەلىڭىز بار.
— بىرىنشىدەن، مەنى جالاقور ارىزقوي دەپ عايباتتاعان. ونىڭ ءبارى وتىرىك. ارىز جازعانىم راس، ءبىراق ول ارىزدى ەشكىم تەكسەرگەن جوق. ەكىنشىدەن، قىزعا قول جۇمسادى دەگەن ارىزدى سول قىزدىڭ ءوزى جازدى دەگەنگە مەن سەنبەيمىن. ول قىز ءقازىر نۇربەكتىڭ ايەلى. مەنى ول كىسىمەن بەتتەستىرۋىڭىزدى وتىنەمىن.
— بەتتەسكەندە نە پايدا تاباسىز.
— پايدا تابام دەپ ويلامايمىن، ءبىراق بۇل مەن ءۇشىن وتە قاجەت.
— جارايدى، كەزدەستىرۋگە تىرىسايىن. ءبىراق اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ وكىلىنە جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتقانىڭىز قاتە بولعان.
— ەگەر ول تەرگەۋدى پارتيالىق پرينسيپپەن جۇرگىزسە، مەن باس تارتپاس ەدىم. ال «قىرامىن دا جويامىن» دەپ بوقتاعاننان باسقانىڭ ءبارىن ايتىپ، بۇكىل ەلدىڭ كوزىنشە ماسقارالاپ، ميليسيامەن جاياۋ ايداتسا، ءقايتىپ مەن وعان جاۋاپ بەرە الامىن.
— ءبارىبىر ونىڭىز قاتە بولعان،– دەدى قابدىبەك ءۇنىن وزگەرتپەي.
— قابدىبەك،– دەدى بايتەن «بوس ءسوزدى قايتەمىز، ونان دا بۇكپەسىز اشىق سويلەسەيىك» دەگەن ىڭعاي تانىتىپ. — مەنىڭ ەشقانداي جازىعىم جوق. ءابىلوۆانىڭ ارىزى قولدان ۋشىقتىرىپ وتىرعان نارسە... — بايتەن ءارى نە ايتارىن بىلمەگەندەي، كىرجيىپ، كوزىن جىپىلىقتاتىپ از–كەم وتىرعاننان كەيىن، باسىن كوتەرىپ، قابدىبەككە تۋرا قاراپ: — نۇربەك الىپ وتىرعان جاڭاعى ءابىلوۆا مەنىڭ قىزىم بولاتىن،– دەدى داۋسى قارلىعىپ.– اقىرى، وسىلاي بولىپ شىقتى. ءومىر دەگەن وسى... ال ارىزقوي دەگەنى... — بايتەن ءسوز شىعىنداعىسى كەلمەگەندەي قولىن سىلتەپ، كوزىن ءبىر نۇكتەگە قاداپ وتىرىپ قالدى.
قابدىبەك بايتەننىڭ اڭگىمەسىن بولمەي، اشىق تەرەزەگە قاراپ وتىرىپ ۇزاق تىڭدادى.
— سەنىڭ ماسەلەڭدى بۇگىن شەشە المايمىز،– دەدى اقىرىندا ماناعى رەسمي داۋسىن وزگەرتىپ. — بۇگىن وكرۋگتەن جاڭبىربايەۆ كەلىپ جينالىس وتكىزەيىن دەپ جاتىر...
— ويماۋىت پا؟ – دەدى بايتەن جۇلىپ العانداي.
— يا، ويماۋىت. — قابدىبەك «ءبىلۋشى مە ەدىڭ» دەگەن سۇراۋلى جۇزبەن قارادى.
— وندا سەن مەنى سول كىسىمەن كەزدەستىر.
— سەنىڭ ءوتىنىشىڭنىڭ ءبارى تەك «كەزدەستىردەن» كەلەتىن بولدى عوي.
— تىم بولماسا... ءوزىڭ كەزدەسە الاسىڭ با؟
— كەزدەسە الامىن.
— وندا مەنىڭ جاعدايىمدى ايت، وسىندا دە.
— جارايدى،– دەدى قابدىبەك قاعازدارىن جيناستىرىپ جاتىپ. — وسىندا تانىس ءۇيىڭ بار ما؟
— بار.
— ەندەشە، بۇگىن سوندا بار. ءبىراق ەشقايدا شىقپا. ەرتەڭ ساعات 9–دا وسىندا كەلەسىڭ. جاراي ما؟
— جارايدى.
ۇياتقا قالدىرىپ جۇرمە.
— قورىقپا،– دەدى بايتەن جىميىپ.
— ەندەشە، جاقسى، ەرتەڭگە دەيىن.
— ساۋ بول. — بايتەن سىرتقا شىقتى. وزەن جاقتاعى «بانكتىڭ» الدىمەن وڭعا بۇرىلىپ سەيىلحاننىڭ ۇيىنە تارتتى. «بوستاندىق دەگەن قانداي راقات! – دەدى ىشىنەن بالەنباي جىل تۇرمەدە جاتىپ بوسانعان ادامداي قۋانىپ. — قايدا بارامىن دەسەڭ دە، ءوز ەركىڭ. وسىنىڭ ءوزى ادامعا باقىت ەمەس پە؟»
ەسىكتى ساليقا اشتى. ساليقانىڭ مىنەزى قاشاننان جايدارى عوي، ەكى كوزى باقىرايىپ، بالاشا قۋانىپ، بار ەكپىنىمەن قۇشاقتاي العاندا، بايتەندى قۇلاتىپ كەتە جازدادى.
— اينالايىن، باكەتايىمنان! – دەپ ەكى بەتىنەن كەزەك–كەزەك ءسۇيىپ ءماز بولدى. — اق بوتادان اينالايىن. قاشان كەلدىڭ؟
— كەشە كەلدىم.
بۇل ۇيدەن باسقا ءبىر ۇيگە ءتۇسۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ۇعاتىن ساليقا مىنا ءسوزدى ەستىگەندە، سابايتىن ادامداي ايباتتانىپ:
— قايدا ءتۇستىڭ ايت، كانە، جانىڭ بارىندا؟ – دەپ تەرگەي جونەلدى.
— ءقازىر ۇيگە كىرگەن سوڭ ايتايىن،– دەدى بايتەن. — ول ءبىر ۇلكەن وقيعا.
بايتەن تۇپكى بولمەگە كىرگەننەن سوڭ:
— سەيىلحان قايدا؟ – دەدى جان–جاعىنا قاراپ. بايتەندى تاڭ قالدىرعان نارسە — سەيىلحاننىڭ جوقتىعى ەمەس، ۇيدە سەيىلحاننىڭ كيىم–كەشەگى، نە قۇرال–جابدىعى، ءتىپتى قاعاز–قارىنداشتارىنا دەيىن جوقتىعى.
— سەيىلحان ءقازىر كومانديروۆكادا... سەن بىلمەيتىن دە شىعارسىڭ، ءبىز اجىراسقانبىز.
— اجىراسقانى نەسى؟ – دەدى بايتەن شوشىنىپ. اڭ-تاڭ بولعان كۇيى ساليقاعا قاراپ، ونىڭ ۋايىم–قايعىسىز كۇلىمدەگەن جۇزىنەن ءبىر قۇپيا سىردى بايقادى.
— زاڭ جۇزىندە عانا اجىراستىق.
— ول نە دەگەن ءسوز؟
— ول مۇلدە اجىراسقان جوقپىز دەگەن ءسوز.
— جوق، ءوزىڭ دۇرىستاپ ءتۇسىندىرشى،– دەدى بايتەن. — مەن ەشتەڭە ۇعىپ تۇرعام جوق.
ساليقا تورگە كورپە جايىپ جاستىق سالىپ، بايتەندى وتىرعىزدى دا، ءوزى اۋىز ۇيگە بارىپ، ساماۋرىن قويىپ، قايتىپ كەلدى.
— انادا كوكەم كەلىپ كەتتى عوي، ءوزىڭ بىلەسىڭ؟ – دەدى بۇرىشتاعى جاشىكتەن شاراعا ۇن سالىپ جاتىپ. — سوندا اقىلداسىپ شەشكەنبىز. مۇندا اسقاردىڭ كۇيەۋ بالاسى دەپ وعان دا مازا بەرمەي جاتىر عوي. كوكەم: «ەرتەڭ مەن ءۇشىن سەيىلحاندى كۇيدىرەدى، باعىن بايلايدى، زاڭ جۇزىندە ەكەۋىڭ اجىراسىڭدار»،– دەپ بولماعان سوڭ، وسىلاي جاسادىق. تۇراتىن ورنىمىز بولەك. سەيىلحان جاسىرىنىپ كەلىپ تۇرادى. ءارى قاراي نە بولاتىنىن كورەمىز. ايتەۋىر، سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرازى سايابىرلاعان سەكىلدى. ال وزىڭدە نە جاڭالىق؟ ەل–جۇرتىڭ امان با؟
ءوز جايى ەسىنە تۇسكەندە، الگىندە عانا جادىراپ وتىرعان بايتەن تۇنەرىپ سالا بەردى. ساليقا دا الدەبىر جاماناتتى سەزگەندەي ءتۇسى سۇرلانىپ بايتەننەن كوزىن المادى.
— مەنى تەرگەۋگە اكەلدى،– دەدى بايتەن توسەۋلى جاتقان قول كىلەمنىڭ ويۋىنا قاراپ وتىرىپ. — تۇندە تۇرمەگە اكەلىپ قاماپ ەدى، تەرگەۋشى ەرتەڭگە دەيىن قويا بەردى.
شوشىنعان ساليقانىڭ قولىنان ۇن سالعان شارا ءتۇسىپ كەتە جازدادى.
— نە بوپ قالدى؟ – دەدى ۇرەيى ۇشا.
— بىرەۋدىڭ جازعان ارىزىنا بايلانىستى... — بايتەن باسىن كوتەرىپ ساليقاعا ۇيگە كىرگەندەگىدەي كوڭىلدەنە قاراپ: — ەشتەڭە ەتپەيدى، جاڭا تەرگەۋشىمەن سويلەستىم، ءبىر ءجونى بولاتىن سەكىلدى،– دەدى.
ساليقا ونىڭ قاي ءجون ەكەنىن ۇققان جوق، تەك بايتەننىڭ جادىراعان تۇرىنە قاراپ، ەسىن جيعانداي بولدى.
— قۇداي–اي، ساقتاي گور،– دەدى سوسىن شاراسىنا تاعى دا ۇن سالىپ. قانداي وڭباعان ادام ونى جازىپ جۇرگەن. ارىزقويلاردىڭ زامانى بولدى عوي بۇل.
ساليقانىڭ «اجىراستىق» دەگەن ءسوزى كۇنى ۇزاققا بايتەننىڭ كوكەيىنەن كەتپەي قويدى. ساليقا بالا كوتەرمەگەن ەدى. مىنا ىستەگەندەرى قالايدا جامان ىرىم سەكىلدى بولىپ كورىندى.
كەلەسى كۇنى بايتەن تاڭەرتەڭگى ساعات توعىزدا قابدىبەكتى كابينەتىنىڭ الدىندا كۇتتى.
— و، بايتەن، امانسىڭ با؟ – دەدى ىلە جەتكەن قابدىبەك كەشەگىدەي ەمەس جايدارى امانداسىپ. — قالاي، جاقسى تۇنەپ شىقتىڭ با؟
— جامان ەمەس. اپام بار عوي وسىندا.
— ول كىم.
— ساليقا دەگەن. نەمەرە اپام عوي. اسقاردىڭ قىزى.
— ءا–ءا–ءا،– دەدى قابدىبەك ەسىنە ءتۇسىرىپ. — الگى سەيىلحاننان اجىراسىپ كەتكەن قىزى ما؟ اپىر–اي ءتاپ–ءتاۋىر سەميا ەدى...
— بالالارى جوق قوي،– دەدى بايتەن جانعا باتاتىن شىندىقتى امالسىز مويىنداعانداي ءبىر ۇنمەن. — ول راس،– دەدى قابدىبەك تە ءدال سول ۇنمەن. — ۇيلەنگەندەرىنە دە ءبىراز بولعان شىعار.
— ءبىراز بولدى عوي. — قانشا جىل بولعانىن بايتەن ەسىنە تۇسىرە المادى.
— جارايدى، ءوز شارۋامىزعا كوشەيىك،– دەدى قابدىبەك پاپكاسىن الىپ جاتىپ.– كەشەگى ماسەلە بويىنشا مەن جاڭبىربايەۆ جولداسپەن سويلەستىم، — قابدىبەكتىڭ ۇنىنەن ءوزىنىڭ جاڭبىربايەۆپەن سويلەسكەنىن كادىمگىدەي ماقتانىش تۇتاتىنى سەزىلىپ تۇر. — ول كىسى وسىندا ساعات ون بىردە كەلەمىن دەدى. سەن وعان دەيىن وتىرا تۇر... وزدەرىڭ ءتىپتى جاقىن دوستار ەكەنسىڭدەر عوي.
— ءبىر پاتەردە تۇرعانبىز.
— باسە، كەشە سەنى ايتىپ ەدىم، ءتىپتى كەرەمەت قۋانعانى. — سودان كەيىن بىرەۋ جايىندا ءوزىنىڭ پىكىرىن ايتپاسا وتىرا المايتىن ادامداردىڭ ادەتىمەن: — شىركىن، ويماۋىت جاڭبىربايەۆتار عاجاپ ادام عوي،– دەدى تاڭ قالىپ. — بۇل كىسىنىڭ ءبىلىمى، ىسكەرلىگى، شەشەندىگى... — قابدىبەك كوزىن جۇمىپ باسىن شايقادى، — كەرەمەت قوي. جينالىستا سويلەگەن ءسوزى قانداي!.. ايتپاقشى، سەن كەشەگى ايتقاندارىڭنىڭ ءبارىن ماعان جازىپ بەر. — قابدىبەك بايتەنگە ءبىر پاراق قاعاز بەن قارىنداش ۇسىندى.
بايتەن ءبىرازعا دەيىن قالاي باستارىن بىلمەي ويلانىپ وتىردى دا، نە دە بولسا تولىق جازايىن دەپ، اۋىلداعى ساياسي ءومىر مەن سوۆەت جۇمىسى تۋرالى جازۋعا كىرىسىپ كەتتى. بايتەن ۇزاق جازدى. تاعى دا بىرنەشە پاراق قاعاز الدى.
— سەن ءوزىڭ الىسقا سىلتەدىڭ عوي،– دەيدى قابدىبەك ءار قاعازىن اقشا بەرگەندەي ستولىنىڭ تارتپاسىنان سۋىرىپ بەرىپ جاتىپ.
بايتەن تۇسىنىكتەمە قاعازدى اياقتاپ، سوڭىنا قولىن قويىپ، قابدىبەككە ۇسىنىپ جاتىپ:
— كەشەگى ابىلوۆامەن بەتتەسۋ نە بولاتىن بولدى؟ – دەدى.
— بەتتەسۋ بولمايتىن بولدى. — قابدىبەك قۋانىشتى حابار جەتكىزگەندەي بايتەنگە قاراپ جىميىپ قويدى. — ءابيلوۆا ارىزىمدى قايتىپ الامىن دەپ جاتىر. ياعني، قىز سابادى دەگەن ايىپ، كۇن تارتىبىنەن تۇسەدى... بۇل وتە دۇرىس بولدى...
وسى كەزدە ەسىك اشىلدى دا باسىنا فۋراجكا، ۇستىنە ماكينتوج كيگەن، اسكەري داعدىمەن دەنەسىن تىك ۇستاپ، جايدارى جۇزبەن ويماۋىت كىرىپ كەلدى. بايتەن ورنىنان اتىپ تۇردى. قابدىبەك وزىمەن–ءوزى اپىر–توپىر بوپ، بىرەۋدىڭ سوڭىنان قۋعان ادامداي ەكى قولىن الدىنا سوزا ەسىككە قاراي جۇگىردى. ويماۋىت ەشكىمنەن يمەنبەيتىن، جان دۇنيەسى تازا، شىنشىل ادامدارعا ءتان اشىقتىقپەن بايتەندى قۇشاقتاپ كەۋدەسىنە باستى.
— بايتەنىم–اۋ، امانسىڭ با، سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي.
— شۇكىر، وزدەرىڭ دە امانسىڭدار ما؟
— امانبىز، امانبىز. ءيا؟ — ويماۋىت جانىندا قالاي امانداسارىن بىلمەي تۇرعان قابدىبەكتى كورىپ، شوشىپ كەتكەندەي: — ويباي، عاپۋ ەتە كورىڭىز، بايقاماي قالدىم،– دەپ كۇلىپ قولىن ۇسىندى. سوسىن بايتەنگە قايتا بۇرىلىپ. — ءمۇعالىم بوپ ىستەپ جاتىرسىڭ با؟ – دەدى ءمۇعالىم بولىپ ىستەيتىنىن كەشە ەستىسە دە، سونىڭ وتىرىك، راسىن تەكسەرگىسى كەلگەندەي.
— ءمۇعالىمبىز،– دەدى بايتەن كۇلىمسىرەپ.
ويماۋىتتىڭ ۋاقىتى تىعىز ەكەن: وتكىزەتىن جينالىسى بار، دوكۋمەنتتەر قاراۋى كەرەك، اۋداننىڭ ىرگەسىندەگى ءبىر كولحوزدى ارالاپ قايتپاق ت.س.س.
— مەن سەنىڭ جاعدايىڭمەن تانىستىم، – دەدى ول كۋاعا تارتقانداي قابدىبەككە قاراپ. — قاپالانبا، ءبىر ءجونى بولاتىن شىعار... ءبىراق كەشكە كەزدەسەيىك. ءوزىڭ قايدا جاتىرسىڭ؟
— سالاماتوۆ سەيىلحان دەگەن كىسىنىڭ ءۇيى بۇرىنعى...
— ول قاي جاقتا؟ – دەپ ويماۋىت ءۇيدىڭ ءتۇرىن كورگىسى كەلگەندەي تەرەزەگە قاراپ.
— كوپىردىڭ باتىسىندا، قاشىق ەمەس،– دەپ قابدىبەك اڭگىمەگە ارالاستى.
— وندا بىلاي بولسىن،– دەدى ويماۋىت بايتەننىڭ يىعىنا قولىن قويىپ. — مەن كەشكە ساعات جەتىدە... جوق جەتىدە ۇلگەرە المايمىن سەگىزدە سول كوپىردىڭ قاسىنا بارامىن. سول جەردە كەزدەسەيىك. جاراي ما؟
— جارايدى.
ويماۋىت سول جايدارى قالپىمەن ەكەۋىنە دە قول بەرىپ: «ال، ەندى كورىسكەنشە»،– دەپ قوشتاسىپ شىعىپ كەتتى.
تۇستەن كەيىن بايتەندى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى قۇدايبەرگەنوۆ حاميت شاقىرتىپ الدى. سونىڭ الدىندا عانا جينالىس بولعانعا ۇقسايدى، بولمە ىشىندە وتىرعانداردىڭ ءبىرازى قىزارىپ، بۋسانىپ وتىر.
— مەن مىرزابەكوۆپىن،– دەدى بايتەن بوساعادا تۇرىپ.
— وتىرىڭىز،– دەدى سەكرەتار بۇرىشتاعى بوس ورىندىقتى كورسەتىپ. — مىنەكي، جاڭاعى ايتقان ادامىمىز وسى جىگىت.
جۇرتتىڭ ءبارى «ءا، وسى ما» دەگەندەي بۇرىلىپ بايتەنگە قارادى.
— بۇل جىگىت مەندە بولدى عوي،– دەگەن جۋان داۋىس ەستىلدى. بۇل قالتاڭبايەۆ ىبىش ەدى. — باسە، باسە،– دەدى نەعىلعان «باسە» ەكەنىن اشىپ ايتپاي.
— مىرزابەكوۆ جولداس،– دەدى سەكرەتار بايتەنگە كوزىلدىرىگىن الىپ قاراپ. — ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن ەكى ارىز جانە اۋىل اكتيۆتەرى قول قويعان ايىپتاۋ اكتىسى كەلىپ ءتۇستى. بىرەۋىن ارىز يەسى قايتىپ الدى، ءبىراق بۇل سىزگە تاعىلعان ايىپ موينىڭىزدان ءبىر جولا تۇسەدى دەگەن ءسوز ەمەس. ول ادام ءسىزدى اياعاننان قايتىپ الىپ وتىر. مۇنىڭ ءبارىن ءبىز ەسكەرمەي وتىرا المايمىز. قاتەڭىزدىڭ بارىن مويىندايسىز با؟
بايتەن ورنىنان تۇردى.
— «مويىندايمىن» دە،– دەگەن سىبىر ەستىلدى ارت جاعىنان.
ءبىر سوزبەن جاۋاپ بەرۋگە بولمايتىن مىنا سۇراققا نە ايتارىن بىلمەي، بايتەن قاتتى ساستى:
— «مويىندايمىن» دە، ءسويت،– دەدى تاعى دا سول سىبىر بۇيىرعانداي بولىپ.
بايتەن «وسىلار بىردەڭە بىلەتىن شىعار» دەگەن ويمەن:
— مويىندايمىن،– دەدى ۇڭگىردەن شىققانداي ءبىر ۇنمەن.
وتىرعاندار «مىناۋ تاماشا بولدى عوي» دەگەندەي ءبىر–بىرىنە كۇلىمدەي قاراستى.
— مولودەس،– دەدى تانىس سىبىر.
— مەكتەپ جۇمىسى قالاي؟ – دەدى قالتاڭبايەۆ.
— ازىرگە جامان ەمەس. ءۇش اۋىلعا جالعىز مەكتەپ. تەك وقۋلىق جاعى جەتىسپەيدى، جەر قاشىق بولعان سوڭ، پوچتا دا سيرەك كەلەدى.
— كومسومول جۇمىسى قالاي؟
— جامان ەمەس. ءقازىر بارلىق جەردە قىسقا دايىندىق. كومسومول سانى بىلتىرعىدان ەكى ەسە كوپ. جاقىندا مەكتەپ وقۋشىلارىمەن قوسىپ، مەرەكەلىك كونسەرت بەردىك.
وتىرعاندار «مىناۋ قايتەدى» دەگەندەي تاعى دا ءبىر–بىرىنە قاراپ، ىشتەي پىكىر الىسقانداي بولدى.
كەنەت سەكرەتار كوزىلدىرىگىن قايتا كيىپ الىپ:
— ءسىز – بىرماعامبەتوۆ اسقاردىڭ ءىنىسىسىز بە؟ – دەدى اشۋلى ۇنمەن.
— ءيا.
— بىزدە ەڭبەكشىلەر اتىنان جازىلعان شەشىم جانە جينالىستىڭ پروتوكولى جاتىر. وندا بىرماعامبەتوۆتى كۋلاك ەسەبىندە ەلدەن الاستاتۋ كەرەك دەگەن. ءبىز وسىندا سول ماسەلەنى دە قارادىق. جەرگىلىكتى سوۆەتتىڭ شەشىمىمەن كەلىسپەسكە حاقىمىز جوق...
بايتەن بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ، جۇتىنا بەرگەنى سول ەدى:
— ت–ش–ش،– دەدى ماناعى سىبىر.
— بىرماعامبەتوۆتىڭ بۇرىنعى كونفيسكەلەنگەن بايلارمەن قارىم–قاتىناسى انىقتالىپ وتىر.
بايتەن بىردەڭە ايتۋعا وتىرعانداردان ەمەس، ارتىنداعى سىبىردان قورىقتى.
— ماعان ءسوز بەرىڭىزشى،– دەدى اسكەري فورمادا كيىنگەن بۇيرا شاشتى ورىس تاپ–تازا قازاق تىلىندە.
— سويلەڭىز، جولداس حارلاموۆ،– دەدى سەكرەتار كوزىلدىرىگىن قايتا الىپ.
— مەنىڭ ءبىر ۇسىنىسىم بار،– دەدى حارلاموۆ ورنىنان تۇرىپ. — اۋىلدىق اتقارۋ كوميتەتى اقشوقىدان كولحوز شارۋاشىلىعىنا زيانىن تيگىزىپ وتىرعان ءۇش ادامدى جەر اۋدارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. سول كوميسسياعا وسى جىگىتتىڭ ءوزىن كىرگىزىپ، پارتيالىق تاپسىرمانى قالاي ورىندايتىنىن بايقاپ كورەيىك. ەگەر مۇندا اعايىنشىلىق كورسەتسە، وندا وزىنە وكپەلەسىن.
— نەسى بار،– دەدى ايەل داۋىستى جۋان سارى كىسى. — ءوزى كومسومول، ءمۇعالىم، ءوزى پارتياعا وتۋگە ارىز بەرىپ وتىرسا. سىناپ كورۋگە بولادى.
سەكرەتار ويلانىپ، كوزىلدىرىگىنىڭ ۇشىمەن تەمىر ءتىسىن تىقىلداتتى.
— وندا جارايدى،– دەدى تاعى دا كوزىلدىرىگىن كيىپ. — جولداس مىرزابەكوۆ، ءبىز ءسىزدى كوميسسيانىڭ قۇرامىنا كىرگىزەمىز. ءبىراق سول اۋىل سوۆەتتىڭ وكىلى ەسەبىندە بارلىق جۇمىستى ءوزىڭىز جۇرگىزەسىز. جانىڭىزعا تاجىريبەلى ادامدار بەرەمىز. ەرتەڭ كەلىپ بىزدەن وكىلدىك قاعازىڭىز بەن قاۋلىنى الاسىز. بۇل سىزگە ءارى ءبىرىنشى، ءارى سوڭعى سىن بولادى، ەسىڭىزدە بولسىن.
بايتەنگە «بۇل ماسەلەگە وسىنىڭ ءوزى قالاي قارايدى–اۋ» دەگەن ەشكىم بولمادى، مۇنىڭ قالاي قارايتىنى قاجەت تە ەمەس سەكىلدى.
بايتەن قالتاسىنان ورامالىن الىپ، بۇرشاقتاپ اققان تەرىن ءسۇرتتى. سويلەۋگە باتىلى دا، شاماسى دا جەتپەدى.
— مولودەس،– دەدى تاعى دا ماناعى سىبىر سويلەمەگەنىڭ دۇرىس دەگەندى بىلدىرە.
بايتەن ءوز بەتىمەن ەشتەڭەنى ويلاۋعا، دۇرىس–بۇرىسىن انىقتاۋعا اقىلى جەتپەگەن كۇيى سىرتقا شىقتى. «ءۇش ادامدى جەر اۋدارۋ كەرەك» دەدى–اۋ، سوندا ولار كىمدەر بولعانى. بىرماعامبەتوۆ دەپ ايتقان جوق قوي... ال ەگەر سولاردىڭ ءبىرى سول كىسى بولسا شە، وندا نە ىستەۋىم كەرەك...» بايتەن شىن ساستى... «ەگەر باس تارتسا شە... ءبارىبىر جوسپارلانعان ءىس ورىندالماي قالا ما؟..»
ەشبىر ويدىڭ ۇشتىعىنا جەتە الماعان بايتەن كەشكى ساعات سەگىزگە ون مينۋت قالعاندا كوپىردىڭ جانىنا كەلدى. ۇيلەرى قىردان وزەنگە قۇلاپ كەلە جاتقان مال سەكىلدى كورىنەتىن شاعىن قالا ەرتەدە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا ماڭىزدى پۋنكتتەردىڭ ءبىرى بولعان. ون التىنشى جىلى قازاقتار پاتشاعا قارسى كوتەرىلىسكە شىققاندا دا، اتاعى دۇرىلدەپ الىسقا كەتتى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار كوتەرىلىسشىلەردىڭ قالاعا قالاي شابۋىل جاساعانىن، وسى كوپىردىڭ قالاي ورتەلگەنىن جىر قىلىپ ايتادى. كەيىن، بالكىم، جەرىنىڭ شالعايلىعىنا بايلانىستى توقىراعان مەملەكەتتەي ءوزىنىڭ ءبىر كەزدەگى ماڭىزىنان ايرىلىپ، شاعىن عانا اۋدان ورتالىعى بولىپ قالدى. وكرۋگتان بۇل جاققا جىبەرىلگەن باسشىلار وزدەرىن جازاعا ۇشىراعان جانداي كورەتىن. ءقازىر بىرتە–بىرتە قايتا ءوسىپ كەلە جاتىر.
كۇز ايلارىندا جۇرتتىڭ كوپىردە شارۋاسى جوق، اتتىسى دا، اربالىسى دا تىزەگە جەتپەيتىن جاياۋ وتكەلدەن كەشىپ وتەدى.
ىمىرت ءۇيىرىلىپ، توڭىرەكتى قارا كولەڭكە باستى. ورىستەن كەش قايتقان سيىرلاردىڭ موڭىرەگەن داۋسى ەستىلدى. ساماۋرىن قويعان شەتكى ۇيلەردەن اششى ءتۇتىن ءيىسى مۇرىنعا كەلەدى.
وزەن جاعاسىندا قىدىرىپ ءجۇرىپ كوپىردەن ۇزاڭقىراپ كەتكەن بايتەن، الدەكىمنىڭ ىسقىرعان دىبىسىن ەستىپ كەرى بۇرىلدى. ويماۋىت كوپىردىڭ تۇبىندە تۇر ەكەن، ماكينتوشىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ الىپتى.
— كەش جارىق،– دەدى بايتەن جاقىنداپ كەلىپ.
— ەشكىڭ ارىق. — ويماۋىت قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرىپ، بايتەندى قۇشاقتاپ، ارقاسىنان قاقتى. — ءيا، جاعدايىڭ قالاي؟
— شۇكىر. ءوزىڭ شە؟
— امانبىز، — ويماۋىت جان–جاعىنا قاراپ: — ءجۇر، بىلاي قاراي بارىپ قايتايىق،– دەپ وزەننىڭ تۇيەتايلى جازىق بەتكەيىن يەگىمەن نۇسقادى. — بۇل توڭىرەككە ءبىرىنشى رەت كەلدىم. وسى وزەن سەندەرگە دە بارا ما؟
— جوق، ءبىزدىڭ اۋىل مىنا جاقتا،– دەدى بايتەن وڭتۇستىك شىعىستى قولىمەن كورسەتىپ. — ءبىزدىڭ ەل قۋاڭشىلىق قوي. ار جاعى قۇمنىڭ ءىشى مالعا وتە جايلى. وزەنگە قولى جەتپەگەندەر قۇدىقتان كۇن كورەدى.
— ال مىنا وزەن قاي جەرگە دەيىن بارادى؟
— بۇل ما؟ بۇل وزەن...– دەپ بايتەن كورىنەر مە ەكەن دەگەندەي قىزىل ىڭىردە قاراۋىتقان وزەننىڭ اڭعارىنا موينىن سوزا قارادى. — وسى، شاماسى، قۇردىمعا بارادى عوي دەيمىن...
— قويشى،– دەدى تاڭ قالىپ ويماۋىت.
— ءيا، قۇردىمعا بارادى،– دەدى بايتەن ەسىنە تولىق ءتۇسىرىپ.
يىعىندا ءيىناعاش پەن ەكى شەلەگى بار جاۋلىعى اعاراڭداعان ءبىر ايەل بۇلاردىڭ جولىن كەسپەي، جيىرما قادامداي جەردە تاقاپ تۇردى.
— ءجۇر، ءوتىپ كەتەيىك، — ويماۋىت اياعىن جىلدامداتا باستى. — ال ەندى ءوزىڭنىڭ قانداي جوسپارىڭ بار؟ ۇيلەنگەن جوقسىڭ با؟
— جوق.
— وندا قامىقپا، ءبىر–بىرىمىزگە سەرىك بولامىز، مەن دە ءالى ۇيلەنگەن جوقپىن.
بايتەن وعان «مەنىكى ءبىر ءجون، ساعان نە جوق» دەگەندەي سۇراۋلى جۇزبەن قارادى.
— قايتەسىڭ، رەتى كەلمەيدى،– دەدى ويماۋىت ونىڭ جۇزىندەگى سۇراققا ءتۇسىنىپ. — ءجۇرىسىمىز مىناۋ. قىزمەت قولدى بوساتپايدى.
— راس، راس. كەيىن قىزمەتتەن بوساپ، ءبىرىڭعاي ۇيلەنۋگە كىرىسپەسەك بولاتىن ەمەس،– دەدى بايتەن ازىلدەپ.
ويماۋىت ونىڭ ازىلىنە بىردەن تۇسىنبەي، بەتىنە قاراعان كەزدە بارىپ جىميعان ءتۇرىن كورىپ، ءوزىنىن اق جارقىن اشىق كۇلكىسىمەن قارقىلداي كۇلدى.
— ءبىز قىزىققا جارالعان ۇرپاق ەمەسپىز،– دەدى سودان كەيىن بايسالدى ۇنمەن. — ءبىزدىڭ قىزىعىمىز – قيىن جاعدايدا ەلگە قىزمەت قىلۋ... سولاي ەمەس پە؟ ايتپاقشى، سەن اۋلىڭداعى جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ ايتشى. نە بولىپ ەدى؟
بايتەن ءوزىنىڭ ەل ىشىندە كورگەن–بىلگەنىن بۇگە–شۇگەسىنە دەيىن قالدىرماي تەگىس ايتتى.
— مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم،– دەدى ول تاڭىرقاعان ۇنمەن،– جەرگىلىكتى باسشىلار وزىنەن جوعارعى باستىققا قىزمەت قىلۋدى، حالىققا قىزمەت قىلۋدان الدەقايدا ماڭىزدى دەپ سانايدى. ياعني، حالىق ريزا بولماعاننان ەشتەڭە كەتپەيدى، تەك انالار ريزا بولسىن...
ويماۋىت ارتىنا بۇرىلىپ:
— تىم ۇزاپ كەتتىك، كەرى قايتايىق،– دەدى قارايعان شۇقىرلاردان ەپپەن اتتاپ. — يا، ايتا بەر.
— ءبىزدىڭ اۋىلناي نازاردىڭ كاسىبى دە سول. ءوزى كەدەيدەن كوتەرىلگەن، بەلسەندى دەسەڭ بەلسەندى، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى دە بار، سويلەي دە الادى. قۇلاقتارمەن قارسى كۇرەستە كوپ ەڭبەك ەتتى. اقىرى ابرويى تاسىپ، بەدەل الىپ، بار بيلىك وزىنە تيگەننەن كەيىن، ءقازىر حالىقتى ءوزى زار جىلاتۋعا اينالدى. «بۇعان نە امال بار» دەگەندەي بايتەن ويماۋىتقا سۇراۋلى جۇزبەن اڭتارىلا قارادى. — ول ءقازىر اۋىلناي ەمەس − اقشوقىنىڭ قۇدايى. بەتىنە ءتىرى جان تۋرا قارامايدى. اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس. وعان قارسى كەلگەن ادام اجالدى قارعامەن بىردەي. مىنا قىزىقتى قاراشى،– دەدى بايتەن ويماۋىتتى جەڭىنەن ۇستاي توقتاتىپ. — وتكەندە اۋىلدىق كەڭەستىڭ جينالىسى تەك نازاردىڭ قۇرمەتىنە ارنالدى... ەكى ءسوزدىڭ ءبىرى «نازەكەڭ، نازەكەڭ»... ەشكى فەرماسىنداعى ءبىر باقتاشى سىيلىققا ماتا الىپ تۇرىپ، «نازار جاساسىن!» دەپ ۇران تاستادى. بۇل نە سۇمدىق!..
بايتەن بىردەڭە ايتار ما ەكەن دەگەندەي ويماۋىتقا قارادى. ويماۋىت ۇندەگەن جوق.
— مەنىڭ تاعى ءبىر قورقاتىن نارسەم،– دەدى بايتەن ءسوزىن جالعاپ، — ول نازاردىڭ اسا قاتىگەزدىگى. ءبىر ءتۇرلى قانعا قۇمار. ادامعا قيانات جاساۋعا قۇمارتىپ تۇرادى. مىسالى مەن ءوزىم... جىلاندى كورسەم، ولتىرەمىن. ويتكەنى بالا كەزىمدە شاعىپ العانى بار. سودان قاتتى قورىققان بولۋىم كەرەك. ءبىراق جىلاندى ازاپتاپ ولتىرۋگە ءداتىم شىداماس ەدى... مەن ءتىپتى مۇنداي نارسەگە تۇسىنبەيمىن. جاۋلاسۋدىڭ دا كىسىلىگى بولماي ما؟ بايلارعا جاساعان قورلىعىنان مەن ءوزىم شوشىدىم. ودان كەيىن ءوزىنىڭ قاندى كويلەك جولداستارىنا اۋىز سالدى. بىرەۋدى بىرەۋگە ايداپ سالىپ، قارالاتۋ ول ءۇشىن ۇيرەنشىكتى كاسىپ... ەندى مىنە، مەنىڭ سوڭىما ءتۇسىپ الدى...
— دا–ا،– دەدى ويماۋىت قالتاسىنان پاپيروس الىپ تۇتاتىپ. — جاعدايلارىڭ قيىن ەكەن... بۇل تەك سەنىڭ اقشوقىڭ ەمەس، باسقا دا كوپتەگەن جەرلەردە ەتەك الىپ تۇرعان نارسە. سەبەبى، ساۋاتتى كادرلار جوق. ءتىپتى اۋدان باسشىلارىنىڭ ءوزى سولاقاي. پارتيا ساياساتىنىڭ تۇپكى توركىنىنە جەتە تۇسىنبەيدى دە، «ايتقاندى ءتۇبىن ءتۇسىرىپ ورىنداۋ» دەگەننەن باسقا الدىنا ماقسات قويمايدى. نە ىستەيسىڭ؟ ساۋاتسىز ءبارى دە. ال كىشكەنە ساۋاتى بار، اشقاراقتىعى جوق، كىسىلىگىن جوعالتپاعان مىنا سەن سەكىلدىلەر، بالاسىن وقىتقاننان باسقا ەشتەڭەدە شارۋاسى جوق، سەن تيمەسەڭ مەن تيمە، بادىراق كوز.
— سوندا الگىنىڭ بارىنە مەن كىنالى بولىپ شىقتىم با؟
— ارينە، سەن كىنالىسىڭ.
— قالايشا، كىنالىمىن؟ – دەدى بايتەن شىن وكپەلەپ.
— سەبەبى سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋ كوكتەن تۇسە قالاتىن نارسە ەمەس. ونى ءار قالادا، ءار اۋىلدا، حالىقتىڭ ءوزى ورناتادى، تۇسىنەمىسىڭ؟ سوۆەت ۇكىمەتى – ول بۇكىل حالىقتىق ءىس. اقشوقىعا سوۆەت ۇكىمەتىن تۇبەگەيلى ورناتۋدى جوعارىدان ەشكىم بۇيرىقپەن جاسامايدى جانە ول جاسالمايدى. اۋىلناي سايلاپ، جۇرتتىڭ سپيسوگىن الىپ، نالوگ جيناعاننان سوۆەت ۇكىمەتى ورناي قالادى دەپ ويلايسىڭ با؟ ۇكىمەتتىڭ ساياساتىن حالىق جەتە ءتۇسىنىپ، ءبىر كىسىدەي قولداۋى كەرەك. ياعني سوۆەت ۇكىمەتى حالىقتىڭ ساناسىندا ورناۋعا ءتيىستى. سوۆەت ۇكىمەتى دەگەنىمىز – حالىقتىڭ ساناسىنىڭ ويانۋى. ال وياتاتىن مىنا سەن سەكىلدى ازاماتتار. ءبىراق تىزگىن سەندە ەمەس، نازاردا... سەبەبى ول سەنەن الدەقايدا بەلسەندى. مەيلى شەنقۇمار، اتاققۇمار بولسىن، ول بار ىسكە جانىپ تۇرىپ، جان سالا كىرىسەدى... نەگە سەن الگى سوراقى ىستەردى نازاردان عانا كورەسىڭ؟ ول اۋەلدەن وسىنداي ادام، ەندى وزگەرمەيدى، وزگەرگىسى دە كەلمەيدى. سوندا وسىمەن كىم كۇرەسەدى، كىم جەڭەدى ونى؟ مەن بە؟ مەن ونى قايدان بىلەمىن؟ مەن ايدالاداعى اداممىن. ونىمەن كۇرەسەتىن مىنا سەن... قالاي كۇرەسەسىڭ ول ءوز شارۋاڭ... ءوزىڭ ايتىپ وتىرسىڭ، تالاي ادام جازىقسىز كەتتى دەپ. اپىرىم–اۋ، سەن نە ءبىتىرىپ وتىرسىڭ سوندا؟ — ويماۋىت قاتتى قىزىنىپ، تۇنگى اۋانى جاڭعىرىقتىرا سويلەدى.
— مەنەن كۇرەسكەر شىقپايدى،– دەدى بايتەن «ەندى ءدال وسى ءۇشىن كىنالى ەمەس شىعارمىن» دەگەندەي ءبىر ۇنمەن.
— جو–وق، سەن ءويتىپ قۇتىلا المايسىڭ،– دەدى ويماۋىت ورشەلەنە. ءبىراق وسى تۇستا ويىن باسقاشا جەتكىزگىسى كەلگەندەي كىدىرىپ ويلانىپ قالدى. — مەن ەل اراسىنان مىنانداي ءبىر اڭگىمە ەستىدىم. ەكى ادام سۋىقتا قالىپ، بىرەۋى ءۇسىپ ءولىپتى. امان، قالعانىنىڭ قاسقىر ىشىگى بار ەكەن. ارتىنان قاسقىر ىشىگى بار ادامعا ولگەن ادامنىڭ قۇنىن تولەتكەن. ياعني، بويىنداعى جىلۋدى باسقا بىرەۋگە بەرمەۋ قىلمىس. سىن ساعاتتا قول ۇشىن بەرمەۋ قىلمىس. مەن سەنى جاقسى بىلەمىن، سەنىڭ ساۋاتىڭ دا ەشكىمنەن كەم ەمەس. قالايشا سەن قاسقىر ىشىگىڭنەن اۋىسپايسىڭ؟ — ويماۋىت ءسونىپ قالعان پاپيروسىن سۋعا لاقتىرىپ جىبەردى. — ونىڭ بەدەلى سۇمدىق دەپ تاڭ قالاسىڭ. ال نەگە سەنىڭ بەدەلىڭ ونداي ەمەس؟ ول بەدەلدى وعان بىرەۋ ۇيىنە اكەپ بەردى مە؟.. ءوزى الدى... مىنە، كۇرەس دەگەن وسى... كۇرەستە ەشقانداي توقتاۋ جوق. كەشە عانا وزىڭمەن ءقاۋىپ–قاتەردە بىرگە بولعان قاندى كويلەك دوس سەكىلدى ادامعا ەندى بۇگىن قارسى كۇرەسۋگە تۋرا كەلەدى. مەنىمەن بىرگە قىزىل ارميادا ءنۇرالى دەگەن جىگىت بولدى. تالاي جورىقتا بىرگە بولدىق. سول كەيىن بايلارمەن كۇرەسەم دەپ نەشە ءتۇرلىنىڭ ءبارىن جاساعان. قىزدارىن زورلاعان، ادام اتقان... اسىرا سىلتەۋ عوي ەندى. الگىنى ۇستاۋ قاجەت بولدى. سول جولداسىمدى مىنا مەن ۇرىس ۇستىندە ءوز قولىممەن اتىپ ءولتىردىم... نە ىستەيسىڭ – كۇرەس. دۇنيەدەگى ەڭ اۋىر نارسە – وزىڭمەن–ءوزىڭ سوعىسقان. ءبىراق قارا باسىمىز ءۇشىن ەشتەڭە ىستەپ جۇرگەن جوقپىز. ريەۆوليۋسيا ءۇشىن جانىمىزدى شۇبەرەككە تۇيگەنبىز، سول تۇيگەن كۇيىمىزدە ءالى كەلەمىز... وسىنى ويلاپ، ءوزىڭدى–ءوزىڭ جۇباتاسىڭ... سولاي، دوستىم...
بايتەنگە ويماۋىتتىڭ ايتقانى وتە ورىندى ءارى دالەلدى كورىندى... ءبىراق دالەلدى كورىنگەن سايىن، ءوزىنىڭ قورعانسىز بەيشارالىعىن، دارمەنسىزدىگىن سەزىنىپ قورلانعانداي بولدى.
— ايتىپ وتىرعانىڭنىڭ ءبارى دە راس،– دەدى ول داۋسى قارلىعىپ. — ءبىراق مەن تاپ ءقازىر – جاۋ تالقانداپ ويرانى شىققان قالانىڭ ورنى عانا سەكىلدىمىن... — داۋسى قۇبىلىپ. — كوڭىلىمە قايعى تولدى،– دەدى تىستەنە، — اكەمنەن كەم كورمەيتىن اعام بار ەدى. ەلگە سىيلى كىسى بولاتىن... سونى ايداتقالى جاتىر. جانە سونىڭ ءبارىن مەنىڭ قولىممەن جاساتپاقشى... جانىمداي جاقسى كورگەن... — بايتەن القىمىنا تىرەلگەن تۇيىنشەكتى تەجەپ ءۇنسىز قالدى، — جارىمدى دا ازعىرىپ، تارتىپ الدى،– دەدى ارەڭ دەگەندە. — مەنەن قانداي كۇرەسكەر شىعادى؟ بۇدان كەيىن سىنعان ساعىڭدى، قۇلاعان كوڭىلىڭدى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن بە؟ – بايتەن داۋسى قالتىراپ ويماۋىتقا قولىن سوزدى.
— نە، نە؟ – دەدى ويماۋىت تۇسىنبەي.
— شىلىمىڭنان... بەرشى...– دەدى بايتەن جوتەلىن تەجەگەن ادامداي اندا–ساندا ءبىر دىبىس شىعارىپ.
ويماۋىت بايتەنگە پاپيروس بەرىپ، ءوز قولىمەن شىرپى شاعىپ تۇتاتتى.
بايتەن ىشتەگى بارلىق قايعى زاپىرانىن وزىندە جوق ءبىر كۇشپەن تەجەپ باستى.
ويماۋىتقا دوسىنىڭ تارىققانى قاتتى باتتى. قالاي جۇباتارىن بىلمەي، ءۇنسىز وتىرعاننان كەيىن:
— اعاڭنىڭ ىسىمەن تانىستىم،– دەدى، ءوزىنىڭ جانى اشىپ تۇرعانىن داۋسىمەن ءبىلدىرىپ. — كومەكتەسۋگە شامام كەلمەيدى. اتقارۋ كوميتەتى شەشىم شىعارىپ قويىپتى...
— ەرتەڭگى كوميسسيادان مەن باس تارتامىن،– دەدى بايتەن شاراسىز ۇنمەن. — مەيلى، قالاي ويلاسا، ولاي ويلاسىن.
— سەن باس تارتقاننان ول ءىس ورىندالماي قالادى دەپ ويلاڭسىڭ با؟ سەن باس تارتساڭ، ورىندايتىن ادام بار. ول – نازار. ول سەنەن گورى جاقسىراق ورىندايدى.
بايتەننىڭ كوز الدىنا نازاردىڭ ءداۋىتبايلارعا ىستەگەن ءىسى ەلەستەپ، قورىققانىنان اۋا جەتپەي، جۇرەگى اۋزىنا تىعىلدى. وعان اسقاردى ءدال سولاي قورلايتىنداي بولىپ ەلەستەدى...
— سەن اعاڭنىڭ ودان كەيىنگى ءومىرىن ويلا،– دەدى ويماۋىت داۋسىن كوتەرە سويلەپ. — ءوز جاعدايىڭدى قوسا بۇلدىرسەڭ، ول كىسىگە كەيىن قول ۇشىن بەرەتىن ادام بولمايدى. — سودان كەيىن كەنەت مۇڭدى ءبىر ۇنمەن: — ومىردە وزىڭنەن باسقا ادام قيىنشىلىق كورمەگەندەي سويلەيسىڭ،– دەدى كۇرسىنىپ. — مەنىڭ جانىمداي جاقسى كورەتىن قىزىم بولعان ەدى، — ويماۋىت باسىن شالقايتا اۋزىمەن تەرەڭ دەم الدى. — اقتىڭ اسكەرى كوزىمشە زورلاپ... ماسقارالاپ ءولتىردى... — ويماۋىت «ايتپايتىن اڭگىمەنى ەرىكسىز ايتقىزدىڭ–اۋ» دەگەندەي ءۇنسىز باسىن شايقاي بەردى. — مەن قالاي ءتىرى ءجۇرمىن؟ – دەدى سوسىن قايتا كوڭىلدەنگەندەي ءبىر ۇنمەن.
بايتەن قاراڭعىدا ويماۋىتتىڭ ءجۇزىن كورگىسى كەلىپ ەدى، كورە المادى...
— ال قايتايىق،– دەدى ويماۋىت تەرەزە وتتارى جارقىراعان قالاعا موينىن بۇرىپ. — ءوزىڭ ويلانشى، جار ساتپاسا، دوس ساتپاسا، اعايىن ساتپاسا، ءبىز ماقساتىمىزعا باياعىدا جەتەر ەك قوي... شىندىق ءۇشىن ءوز سەمياڭنىڭ ىشىندە وتىرىپ تا كۇرەسەسىڭ. شىندىق ءۇشىن وزىڭمەن–ءوزىڭ كۇرەسەسىڭ... ال سەن باسقا بىرەۋ جاماندىقتى جەڭىپ بەرىپ، سونىڭ راقاتىن كورىپ وتىرۋعا ءتيىستى جانداي كورەسىڭ ءوزىڭدى... جوق، دوستىم، ول بولمايدى.
بايتەندە ءۇن جوق. ويماۋىت قوشتاساردا ونىڭ قولىن سىلكىپ قالىپ:
— ۇنجىرعاڭ تۇسپەسىن،– دەدى بۇيىرا سويلەپ. — امان بولساڭ، ءالى تالايدى كورەسىڭ.
XIII
بۇگىن قىستاۋعا كوشپەك بولىپ، اسقار سەيىتقاسىمنىڭ ارباسىن سۇراۋعا كەتكەن. بيكەن تاڭەرتەڭنەن بەرى ءۇيدىڭ بوقتاشاعىن جيناۋدان قولى بوسامادى. سورەدەگى قۇرتتى قاپشىققا سالىپ، تاباقتاعى اقتاپ قويعان سوگىن جەلگە ۇشىرىپ تازالاپ، ءجۇن–جۇرقا، تەرى–تەرسەكتەردى قاپتارعا سىيعىزىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن قاعىپ سىلكىپ مازا كورمەدى.
ءشيدىڭ ىشىندەگى ءسۇت ءىرىپ كەتكەن ەكەن: «قۇداي–اي، مىنا قۇرعىرى ەسىمنەن شىعىپ كەتكەن ەكەن عوي، مانا نەگە ءپىسىرىپ الا قويمادىم»،– دەپ وزىنە–ءوزى كەيىپ ءجۇرىپ، سىرتقا اپارىپ توكتى. اقتى جەرگە توككەننەن سيىردىڭ جەلىنى كەتەدى دەپ قورقاتىن بيكەن: «ءبىسسىمىللا، وبال بولماسىن، نە ىستەيىن، قوياتىن جەر جوق»،– دەپ قارعانعانداي بولىپ اقتالدى.
ەسىك جاقتا جاتاتىن ەسكى تۋلاقتى «ىبىرسىتىپ وسىنى قايتەم» دەگەن ويمەن لاقتىرىپ تاستاماق بولىپ، دالاعا الىپ شىعىپ ەدى، ءومىرىنىڭ ءبىر بەلگىسىندەي كورىنەتىن ەسكى مۇلىك: «كوزىڭ قيىپ قالاي تاستايسىڭ، وسى ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىندا جاتا بەرەيىن دە»،– دەپ جالىنىپ تۇرعانداي بولىپ، ورنىنا قايتا اكەلىپ تاستادى. ۇيىندەگى ەسكى مۇلىككە قاراپ، ءوزىنىڭ ءومىرىن ەسكە ءتۇسىرۋ بيكەننىڭ ادەتى ەدى. الگى تۋلاقتىڭ جوعارعى جاعىندا ابدەن تەسىلۋگە اينالعان الاشا ءتۇستى كىلەم مەن ەسكى ساندىق توركىنىنەن كەلگەن. اكەسى باي بولعان ادام، ءبىراق بيكەن (وزىنەن ەكى جاس ۇلكەن اپاسى ەكەۋى) شەشەدەن ەرتە ايرىلىپ، وگەي شەشەنىڭ قولىندا بولدى دا، بالالىقتىڭ قىزىعىن كورمەي ءوستى. بىرگە تۋعان نۇرعانىم بويجەتكەن سوڭ، سۇلۋلىعىمەن اۋىزعا ىلىگىپ، الىس–جاقىن بوزبالانىڭ كوزىنىڭ قۇرتى بولدى. قۇدا تۇسپەك بولعاندار كوبەيىپ، ءبىراق اكەسى مەن نۇرعانىمنىڭ ءازى شامالى جۇرتتى مەنسىنبەي، بۇل توڭىرەكتە بولماعان استامشىلىق جاسادى. اكەسىنىڭ مەنسىنبەگەنى – قىزىنىڭ قۇنى بازار نارقىنان جوعارى ەكەنىن سەزگەننەن كەيىن، نە دە بولسا ءبىر وتە مىقتى جەرمەن ىلىك بولۋ ەدى. ال نۇرعانىمنىڭ مەنسىنبەگەنىندە ءبىر ۇلكەن ماقسات جوق، قىز بولعاننان كەيىن، سۇلۋ بولعاننان كەيىن، مەنسىنبەۋ مىندەتىم شىعار دەپ ويلايتىن. بيكەن اپاسىنىڭ كولەڭكەسىندە، ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز بوي جەتتى. ول مۇنى دا مەنسىنبەيتىن، ءوزىنىڭ قىزمەتشىسىندەي كورەتىن. نۇرعانىم اقىرى اتاقتى كوبەك بولىستىڭ ۇلكەن بالاسى ارىستانبەككە تۇرمىسقا شىقتى. بۇدان كەيىن بۇرىن دا ماقتانشاق نۇرعانىم تاكاپپارلىقتان اياعىن باسۋعا شاماسى كەلمەي قالدى. اندا–ساندا توركىنىنە كەلگەندە التىن، كۇمىسكە مالىنىپ، سالتانات كورسەتىپ، جۇپىنى كيىنگەن سىڭلىسىنە اياۋشىلىقپەن قارايتىن. بيكەن جانى شىعا قىزىعىپ: «ايتشى، ولاردىڭ ءومىرى قانداي بولادى، نە ىستەيسىڭدەر، ەرىڭ قالاي»،– دەپ اپاسىنان اڭگىمە سۇرايدى. نۇرعانىم ۇلكەن تاۋقىمەتتى باستان كەشىپ جۇرگەندەي ءبىر تۇرمەن: «ونداي ۇلكەن ۇيدە تۇرۋ وتە قيىن، وعان ۇلكەن اقىل، تاربيە، ءادىس كەرەك»،– دەپ، «ساعان كەلمەيدى، وعان لايىق ەمەسسىڭ» دەگەندەي بيكەننىڭ كۇدەرىن ۇزە سويلەيتىن. نۇرعانىم كۇيەۋىن دە جەر–كوككە سىيعىزباي ماقتايدى، سونداي ادامنىڭ تەك وزىنە عانا بۇيىرعانىن، ءوزىنىڭ سىڭلىسىنەن ارتىقشىلىعى ەتىپ كورسەتەدى. بيكەن اپاسىنىڭ وزىنەن ارتىق ەكەنىن مويىنداپ، «مەن ونداي جەرگە تۇك لايىق ەمەس شىعارمىن دەپ»،– ويلايتىن. وگىزگە تۋاتىن كۇن بۇزاۋعا دا تۋادى دەمەكشى، بيكەنگە دە قۇدا ءتۇسۋشى تابىلدى. «كۇيەۋ جىگىتتىڭ ەتى ءتىرى ەكەن، ءبىراق جەتىم وسكەن، سۇيەيتىنى شامالى»،– دەپ اڭگىمە قىلدى جۇرت. اكەسى دە بۇعان كۇيەۋ تاڭداپ شالقايعان جوق. «ايتەۋىر، بىرەۋدىڭ تابىلعانى دۇرىس بولدى، وزىنە جارايدى عوي»،– دەيتىن سەكىلدى.
بيكەن بولاشاق كۇيەۋىنىڭ ءتۇرىن كورىپ ىشتەي ۇناتسا دا، اپاسىنىڭ باقىتىن ىشتەي قىزعانىپ، سونداي بولا الماعانىنا جانە بولا دا المايتىنىنا قامىعىپ، قوڭىلتاقسىعان ءبىر سەزىممەن كۇيەۋگە شىققان. ءبىرازعا دەيىن ۇيرەنىسە الماي جاتىرقاپ ءجۇردى. ودان بىرتە–بىرتە بويى ۇيرەنىپ، ونىڭ جۇمساق مىنەزى وزىنە ۇناپ، اقىرىندا ءبىر كۇنى ءوز كۇيەۋىنە ءوزى عاشىق بولدى. ءبىراق ونىسىن سىرتقا بىلدىرمەي ىشىندە ساقتادى. بۇل اسقاردىڭ ەل ىشىندە اتى شىعا باستاعان كەز ەدى. «اپىر–اي، مىنا اسقاردىڭ شەشەندىگى–اي، ءبىر بولىس ەلدەن ەشكىمدى بەتىنە قاراتپادى–اۋ، ازاماتىم–اي!» – دەگەن، نەمەسە «اسقار» دەگەندەردىڭ تايى جوق، جىگىتتەر عوي، تەك ءتىرى بولسىن»،– دەگەن ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءسوزىن قۇلاعى شالىپ قالسا، ۇيىنە جۇگىرىپ كەلىپ، ەسىكتى بەكىتىپ الىپ، جاس بالاشا سەكىرىپ، قولىن شاپالاقتاپ قۋاناتىن. ارادا ءبىراز جىل وتكەن سوڭ اكەلەرى قايتىس بولىپ، اپاسىمەن توركىنىندە كەزدەستى. قانشا بىلدىرگىسى كەلمەسە دە، نۇرعانىمدا بۇرىنعى كۇيدىڭ جوعى ءبىلىنىپ تۇر. كۇيەۋى ۇيگە تۇنەمەيتىن ايەلقۇمار بىرەۋ ەكەن، ۇستىنە توقال الىپتى. «كوبەكتىڭ بالالارى وزىنە تارتپادى، ءبارى دە جالقاۋ، جامان بولدى»،– دەيدى ەكەن جۇرت. كەشەگى ءوزى مەنسىنبەيتىن ءسىڭلىسىنىڭ اتاقتى ادامنىڭ ايەلى بولعانى اپاسىنا باتاتىن سەكىلدى. قىز، كەلىنشەكتىڭ اڭگىمەسى تەك بيكەن بولدى، بيكەننىڭ اجارىنا، كيىنگەن كيىمىنە، جۇرگەن ءجۇرىسى، وتىرعان وتىرىسىنا قىزىقتاي قارادى. ءبىراق ارتىنان بيكەننىڭ دە باسىنا باقىتسىزدىق كەلدى. ەكى ۇلى قاتارىنان ءولىپ، ءوزى ءبىرازعا دەيىن بالا كوتەرمەي قاتتى تارىقتى. اقىرىندا شىداي الماي، اسقاردىڭ اياعىن قۇشىپ، قانشا توقال الساڭ دا رۇقسات، تەك مەنى تاستاما، ەسىگىڭدە كۇڭىڭ بولىپ جۇرەيىن دەپ جىلاعان. مۇنىسى اشەيىن كوز قىلۋ ەمەس، شىنى ەدى. قۇداي كوز جاسىن كوردى مە، سودان كەيىن ساليقا مەن ەسىمبەكتى كوردى. شاڭىراققا بەرەكە كىردى. بيكەن ءتىپتى اۋەلدە ءوزىن وسى اسقار ءۇشىن جارالعان شىعارمىن دەپ ويلايتىن. اسقار جوق جەردە ومىردە ءمان–ماعىنا بار دەگەنگە ول سەنگىسى كەلسە دە، سەنە الماس ەدى. ءوزىن قۇدايدىڭ وڭ تىزەسىندە وتىرعان ادامداي سەنىمدى، باقىتتى، توق سەزىنەتىن. ەندى سول اسقاردىڭ ءقازىر سوزگە ىلىگىپ، جالتاقتاپ، باس قوسقان جيىندارعا بارا الماۋى، وزدەرىنىڭ جالعىز ءۇي قالىپ ايدالادا وتىرۋى اقىلعا سىيمايتىن بىردەڭە سەكىلدى. انادا ءولىپ كەتەر مە ەكەن دەپ جامان قورقىپ ەدى. ايتەۋىر، ءازىر تىنىشتىق، ارتى قايىرلى بولعاي.
بيكەن سىرتقا شىعىپ، جازداي تەرگەن تەزەگىن جينادى. «بۇل قۇرعىرعا دا جەكە قاتىناۋ كەرەك بولدى عوي»،– دەدى ءار ۇيىندىگە كەزەك–كەزەك قاراپ.
بيكەن ۇيگە قايتا كىرىپ، ءىلۋلى كيىم–كەشەك، ورامال، سۇلگىلەردى رەتتەپ ۇلكەن ساندىققا سالىپ، سىرتتان دابىرلاعان داۋىس ەستىلگەن سوڭ، جاۋلىعىن جوندەپ دالاعا شىقتى.
ءۇي سىرتىندا اتتىلى–جاياۋ ءبىر توپ ادام كەلىپ قاپتى. «مىنالارى كىم، قۇداي–اۋ؟ جايشا ما؟» ورتاسىندا اسقار، قولىن ارتىنا ۇستاپ، باسى سالبىراپ ءۇنسىز كەلەدى. توپتىڭ ىشىنەن مىلتىقتى ميليسيونەردى كورىپ، بيكەننىڭ جۇرەگى زۋ ەتە قالدى. «اللا، اللا،– دەدى جۇرەگى ورەكپىپ. — ساقتاي گور، اللا». كەنەت ميليسيونەردىڭ قاسىنداعى اتتى بايتەن ەكەنىن كەرگەندە، جۇرەگى قايتا ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. «امان–ساۋ بوساعان ەكەن عوي، جارىعىم، باسە سوعان قايىرلى بولسىن ايتىپ كەلە جاتقان شىعار. قوناقتار عوي كەلە جاتقان. مەن نەعىپ تۇرمىن، جانىم–اۋ؟ ءۇي ىبىرسىپ جاتىر». بيكەن جۇگىرىپ ىشكە كىردى دە، سىپىرعىشقا قۇماننان سۋ قۇيىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن شاڭداتپاي سىپىرا باستادى. سوسىن وراپ تاستاعان تەڭىن اشىپ، ۇلكەن كورپەنى تورگە، قيىقشا كورپەنى كولدەنەڭ جايدى. كەبەجەنىڭ ىشىنەن كەسە قابىن، سۇلگىسىن الدى. «قۇداي–اۋ، نەمەنەگە ءبارىن سالا قويىپ ەم»،– دەپ كەيىدى وزىنە–ءوزى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءۇيدىڭ ءدال الدىنا كەلگەن سىرتتاعى توپ ىشكە كىرمەي، تۇرىپ الدى. «ءبىز تاپسىرمانى ورىنداۋشىمىز، سوندىقتان ءوز بەتىمىزشە شەشىم قابىلداۋعا حاقىمىز جوق»،– دەيدى بىرەۋ. «تاپسىرماسى نەسى؟ ۇيگە نەگە كىرمەيدى؟» ۇيگە ميليسيونەر مەن اۋىلنايدىڭ بۇرىنعى حاتشىسى قاميدوللا كىرىپ كەلدى.
— ءسىز سىرتقا شىعا تۇرىڭىز،– دەدى ميليسيونەر بيكەنگە، ءوزى بىردەڭە ىزدەگەندەي ءۇيدىڭ ءىشىن كوزىمەن شولىپ.
— كوتەك سىرتقا شىققانى نەسى؟ – دەدى بيكەن ەشتەڭەگە تۇسىنبەي.
— ءبىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى مۇلىكتەردى حاتتايمىز،– دەدى ميليسيونەر بيكەنگە دە مۇلىككە قاراعانداي قاراپ.
— سىرتقا شىقساڭىزشى، ايتادى عوي،– دەدى قاميدوللا بيكەننىڭ ءالى ەشتەڭە تۇسىنبەي تۇرعانىن كورىپ.
ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن سەزىپ، ءبىراق وعان ءالى دايىن بولماعاندىقتان، قاپەلىمدە ءوزىنىڭ نە ىستەۋى كەرەك ەكەنىن انىقتاي الماي، بيكەن ءبىر ءتۇرلى ميلاۋلانعان جۇزبەن دالاعا شىقتى. اسقار بۇعان ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن، ءبىراق سونى ءوزى ءالى بىلمەيتىن ادامعا قاراعانداي قارادى. بيكەن ونىڭ كوزىندەگى ۇمىتسىزدىك پەن شاراسىزدىقتى كورگەندە، بىرەۋ قۇزدان ءوزىن تاستاپ جىبەرگەندەي ەكى وكپەسى اۋزىنا تىعىلدى. «اپىرىم–اۋ، بۇل نە بولدى» دەمەك، ەدى، ءۇنى شىقپادى.
— ءبىز ۇيلەرىڭدى كامپەسكەلەۋگە كەلدىك،– دەدى نازار ىلگەرى جىلجىپ،– كەدەيلەردىڭ جينالىسىنداعى شەشىمدى اۋدان بەكىتىپ، ارنايى كوميسسيا جىبەردى. كوميسسيانىڭ باستىعى – مىناۋ تۇرعان بايتەن.
نازار ءوزىنىڭ كوپتەن ساقتاپ جۇرگەن وعىن وسى جەردە اتتى. ءبىراق ونىڭ وعى قورعاسىن ەمەس، ءسوز – وق ەدى. سوندىقتان زاڭ جۇزىندە ونى ەشكىم دە ايىپتاي المايتىن. ونىڭ ءسوز–وعى قورعاسىن وقتان كەم ەمەس ەكەنىن جۇرت تا، ءوزى دە جاقسى ءبىلدى. بىلە تۇرىپ، بۇل قىلمىس زاڭ جۇزىڭدە ايىپتالمايتىن بولعاننان كەيىن، نازاردى كىنالاۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كەلگەن جوق. قايتا ول مۇنى ايتپاسا، «نەعىپ ايتپادى ەكەن» دەپ تاڭ قالعان بولار ەدى.
بيكەن الگى ءسوزدى ەستىگەندە شىنىمەن وق تيگەن ادامداي جۇرەگىن ۇستاپ، كوزى الارىپ شالقالاپ قۇلادى.
قاراعۇل قۇلاپ بارا جاتقان ايەلدى ۇستاي الدى. قاتار جەتكەن اسقار مەن بايتەن بيكەندى ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى كيىزدىڭ ۇستىنە جاتقىزدى.
— سۋ، سۋ اكەلىڭدەرشى!
بەتىنە سۋ بۇرىككەننەن كەيىن كوزىن اشقان بيكەن نە بولعانىن ەسىنە تۇسىرە الماي، جان–جاعىنا جالتاقتاپ، ۇيدەگى تەڭدى سىرتقا شىعارىپ جۇرگەن ميليسيونەردى كورگەندە، نە بولعانىنا ءتۇسىنىپ، باسىن كوككە قاراتىپ، كوزىن جۇمىپ اششى زارلى ۇنمەن داۋىس قىلىپ قويا بەردى.
ايەلدىڭ داۋىس قىلۋى ۇيرەنشىكتى نارسە عوي. وسى توڭىرەكتە قانشا ادامعا كونفيسكە جاسالسا، سونشا ايەل كوككە قاراپ داۋىس قىلعان. سوندىقتان كوميسسيا مۇشەلەرى ءۇي يەلەرىنىڭ كوڭىل كۇيىنە ءمان بەرمەي، زاتتاردى حاتتاۋعا كىرىستى. ودان كەيىن مالدىڭ ءتىزىمىن جاسادى. ءىستى بايتەن جەكە ءوزى باسقاردى. قاميدوللا جازىپ وتىردى.
كوميسسيانىڭ شەشىمى بويىنشا بىرماعامبەتوۆ اسقار، سوۆەت قوعامىنا زيانىن تيگىزۋشى كۋلاك ەسەبىندە ەلدەن الاستالىپ جەر اۋدارىلماق. بۇكىل مال–مۇلكى قازىناعا وتەدى. وزىنە ءبىر سيىر، ەسكى مۇلىكتەرى، كيىز ءۇيى قالادى. كوميسسيا ەرتەڭ «بوستاندىقتان» قايتىپ ورالعانعا دەيىن دايىن وتىرۋى قاجەت.
كوميسسيا مۇشەلەرى جەرگىلىكتى اۋىل سوۆەت وكىلدەرىنە حاتتالعان مۇلىكتەردى قويماعا اپارۋ تۋرالى تاپسىرما بەرىپ، وزدەرى وسى ارادان «بوستاندىققا» ءجۇرىپ كەتتى.
كەشكە مالدىبايدىڭ ايەلى بيقاس پەن نەسىبەلدى كەمپىر (اسقارمەن بولە بولاتىن) كەلدى. مۇنداعى حاباردى ەستىپ قالاعان تالىپ جاتىر دەگەن حابار جەتتى. بيقاس بيكەنمەن داۋىس قىلىپ كورىستى. دورباسىنىڭ ىشىنەن الىپ كەلگەن ىرىمشىك، قۇرت–مايىن، ورامالعا تۇيگەن تارىسىن شىعارىپ جاتىپ:
— بايتەرەكتى سايالاعان بوزتورعايداي وزدەرىڭدى پانا قىلىپ ءوسىپ ەدىك... قايتەيىن قۇداي سالعان سوڭ. ەرتەڭ جۇرەدى ەكەن دەگەندى ەستىپ، اۋىرىپ جاتقان جەرىمنەن تۇرىپ، مىنا ازعانتاي تاعامدى الىپ كەلدىم،– دەپ كوز جاسىنا بۋلىعىپ، قالتاسىنان ورامالىن الىپ بەتىنە باسىپ وكسىپ ءبىراز وتىردى. — الگى (كۇيەۋىن وسىلاي دەپ اتايتىن) ولەڭدىدەگى ەشكى فەرماسىنا كوشەمىن دەپ اۋرە بولىپ ءجۇر... بەيشارا... — بيقاس داۋسىن بەكىتىپ، باسىن كوتەردى. — الجىعان عوي، الباستى... ءاي، قۇداي تەنتىرەتكىر، قۋ مالدىباي... ەشكى فەرماڭا ءوزىڭ كەت دەدىم، بالالارىممەن وسىندا قالامىن، ولمەيمىن دەدىم. كەرەك بولسا، باسقا ايەل تاۋىپ ال، مەن ساعان ايەل بولمايمىن دەدىم... ەندى قالعان عۇمىرىمدا مىنا جامان كۇشىكتەردى جەتكىزسەم بولدى... ءارى، اۋلاق. — بيقاس قولىن سەرمەپ، قاسىنداعى نەسىبەلدى كەمپىردەن شەگىنىپ وتىردى.
نەسىبەلدى ءبىر جاپىراق قاتقان ەت پەن پىسكەن ەكى تابا نان، سوسىن شالىنان قالعان ىشىگىن الىپ كەلىپتى.
— اسىلىم–اۋ،– دەدى ول دا اسقارعا قاراپ كەمسەڭدەپ. — ساعان دا تۇسكەنى مە تاعدىردىڭ قۇرىعى... قاراعىم–اۋ...
اسقار ەشتەڭەگە ءمان بەرمەي، كوزىن ءبىر نۇكتەگە قاداپ الىپ وزىمەن–ءوزى تەرەڭ ويدا وتىر.
اقشام شاماسىندا بوتباي مەن بايباق كىرىپ–شىعىپ، كوڭىل ءبىلدىرىپ كەتتى. اسقار ولارعا دا ەشبىر ىقلاس كورسەتپەدى. ويتكەنى ولاردىڭ قايعىسىنا ورتاق بولىپ، كوڭىل ءبىلدىرىپ ۇيگە كەلۋى مەن نازاردىڭ دۇنيە مۇلكىن تارتىپ الىپ، ءوزىن ايداتقالى وتىرعانى – ءبىر–بىرىنەن ايىرماشىلىعى جوق، بىردەي نارسە سەكىلدى كورىندى. ويتكەنى ول ءۇشىن ەندى ءومىردىڭ ەشقانداي ماعىناسى قالماپ ەدى. جاقسىلىقتىڭ دا، جامانشىلىقتىڭ دا – جانىنا اسەرى جوق. ول ءوزىن بۇل دۇنيەنىڭ ادامىمىن دەپ ويلامادى.
اعايىننىڭ باسقا ءىس تۇسكەندە قايعى ءبولىسىپ، قاسىنان تابىلۋى بيكەنگە اسەر ەتپەي قويمادى. ءولىم اۋزىنان ورالعان ادامنىڭ قالعان تىرشىلىكتىڭ ءبارىن جاقسى دەپ ەسەپتەيتىنى سەكىلدى، ءالى دە ءومىردىڭ بار ەكەنىن سەزگەن بيكەن كۇندىزگى اۋىر ازاپتان قاتتى قالجىراپ، قوناقتار كەتىسىمەن ۇيقىعا كەتتى.
اسقار تۇرىپ شام جاعىپ، كەبەجەنىڭ ىشىنەن ءوزىنىڭ ەسكى قورجىنىن الدى. وسى كەزدە بيكەن:
— نە بولدى؟ – دەپ باسىن كوتەردى.
— ەشتەڭە دە بولعان جوق، جاتا بەر،– دەدى اسقار جايباراقات. — ەسكى قاعازدارىمدى قاراپ جاتىرمىن، ۇيىقتاي بەر.
بيكەن سەنبەگەندەي ءبىرازعا دەيىن اسقارعا قاراپ جاتىپ، اقىرى ۇيىقتاپ كەتتى. اسقار وسىنى سەزگەن كەزدە قورجىننىڭ تۇبىنەن زات ۇرلاعان ءبىر قيمىلمەن شىنى ساۋىتتى الىپ شىقتى دا، شامنىڭ جارىعىنا ۇستاپ، ىشىندەگى سۇرعىلت ۇنتاقتاردى شايقاپ كوردى. سۇرعىلت ۇنتاقتار ۋ ەدى. باياعىدا كوتەرىلىس كەزىندە سارداردىڭ جانىندا جۇرگەن تاتار ءتىلماشتان الىپ ەدى. باستى ولىمگە تىككەن ءىس قوي، جان قاتتى قينالىپ بارا جاتسا، قاجەت بولار دەپ ويلاعان. ءتىلماش: «بۇل وتە كۇشتى ۋ، – بىردەڭەگە قاجەت بولماسا، اۋلاق ءجۇر»،– دەپ قايتا–قايتا ەسكەرتكەن. «زۇلىمدىقتىڭ تۇككە كەرەگى جوق دەيمىز، مىنەكي، اقىرىندا كەرەك بولدى عوي»،– دەدى اسقار ىشىنەن، وسى ويىنىڭ راس ەكەنىنە تۇك كۇمانى بولماي، سوسىن شولمەكتى اشتى دا، موسىداعى قۇماننان سۋ قۇيدى. ۇنتاق سۋعا ارالاسىپ، ەرىگەن كەزدە مىقتاپ بۇراپ، قايتادان جاپتى دا، قالتاسىنا سالدى. سودان كەيىن سىرتىنان قالىڭ بەشپەنتىن، باسىنا قۇندىز بوركىن كيىپ، قولىنا تاياعىن الدى دا، ۇيىقتاپ جاتقان بيكەننىڭ جانىنا كەلىپ، ءۇنسىز ۇزاق تۇردى. اۋزىن اشىپ ۇيقتاپ جاتقان بيكەن وعان ولگەن ادامدى ەلەستەتتى. تەرىس اينالىپ، شكاف ۇستىندەگى شامدى ءسوندىردى دە، بيكەن شىن ۇيقىدا ما ەكەن دەپ، تىڭ تىڭداپ ءبىراز تۇردى. سوسىن ەسىكتى ەپپەن اشىپ، سىرتقا شىقتى.
تۇنگى اسپاندا ءتۇيىر بۇلت جوق. اي ءالى جەتىلمەگەن. ءبىراق توڭىرەك جاپ–جارىق. جۇلدىزدار قۇپيا سىر ايتقىسى كەلگەن ادامنىڭ كوزىندەي جىلت–جىلت ەتەدى. اندا–ساندا جىلى جاققا قايتا الماي قالعان ءبىرلى–جارىم ۇيرەكتىڭ بارق–بارق دەگەن داۋسى ەستىلدى. اسقار جولسىزبەن اياعىن اڭداپ باسىپ، قورىمعا قاراي تۋرا ءجۇردى. اياعىنىڭ استىندا سىرت–سىرت سىنعان جۋسانداردىڭ دىبىسى وزىنە اعاش سىنعانداي قاتتى ەستىلەدى. زيرات وزەننىڭ جيەگىندە بولاتىن. بۇرىنعى جاۋگەرشىلىك زاماندا وسى جەردە قورعان بولعان دەيدى. ارعى بەتتەن كەلگەن قالماقتار ناماز وقىپ وتىرعان سەيىت باتىردى ءولتىرىپ كەتىپ، سودان زيراتقا اينالعان ەكەن.
اسقار قورىمدى كەزگەن تۇنگى ەلەس قۇساپ اعاراڭداپ، اكەسىنىڭ مولاسىنىڭ باسىنا كەلىپ قۇران وقىدى. «مەن دە قاسىڭا جاتامىن، اكە،– دەدى سىبىرلاپ. — جازعىرا كورمە، اكە.– اسقار داۋسىن شىعارىپ سويلەدى. — مەن ءقازىر باسى ارتىق اداممىن. مەنىڭ ەندى زيانىم بولماسا، ەشكىمگە پايدام جوق. مەن ولسەم، ءبارى دە ورىن–ورنىنا تۇسەدى. شاڭىراق تا وسىندا قالادى، نەمەرەلەرىڭ دە تىنىشتىق كورەدى... بۇل پالە مەنىڭ باسىمدا، ميىمدا بولىپ تۇر. تەز ءولۋىم كەرەك... رەنجي كورمە، اكە...» ءتورت قۇلاق تام كەلىسكەنى يا كەلىسپەگەنى بەلگىسىز ءولى تىنىشتىقتا مۇلگىپ تۇر. شەتكى مولادان وت جىلت ەتكەندەي بولدى. اسقار وعان ءمان بەرگەن جوق. «كەتۋىم كەرەك»،– دەدى تاعى دا وزىنە–ءوزى سىبىرلاپ. ورنىنان تۇرىپ تىزەسىنىڭ شاڭىن قاقتى دا، قۋراعان جۋساندى بىتىرلاتا باسىپ ءوزىنىڭ مازارىنا تاعى دا جولسىزبەن تۋرا تارتتى. مازار زيراتتان بەس شاقىرىمداي جەردە بولاتىن. سول جاق بەتتە اي ساۋلەسىمەن قاراڭداپ اۋىل قالىپ بارادى. اسقار الدەبىر ولەرمەندىك يەكتەپ، اياعىن الشاڭداي باستى. قىراتتىڭ ارعى بەتىنە تۇسكەندە اۋىل دا، زيراتتا كورىنبەي، ايلى ءتۇن مەن ميداي دالانىڭ ورتاسىندا قالعان اسقار ءوزىن ولىمگە ءبىر تابان جاقىنداعانداي سەزدى. كوڭىلىندە قورقىنىش سەزىمى بولعان جوق. ويتكەنى الدىنا قويعان ماقساتى ونىڭ جان دۇنيەسىن تۇگەلدەي بيلەپ العان ەدى. بارعاننان كەيىن نە ىستەپ، نە قويارىن ىشتەي بالەنباي رەت قايتالاپ شىقتى. ءالسىن–ءالسىن قالتاسىنداعى شولمەكتى سىرتىنان قولىمەن سيپالاپ قويىپ وتىردى. «تەك، تەزىرەك، تەزىرەك».
قىر باسىنان قاراۋىتىپ مازار كورىندى: «انە، انە، كورىندى،– دەدى ىشتەي ونان سايىن تاعاتسىزدانىپ،– كورىندى عوي...» اسقار تەر باسقان بەتىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ، اياعىن تەزدەتە باستى. بىرەۋ قۋعانداي جانتالاسىپ جەر تىرەي ورمەلەدى. ءتۇن ىشىندە باسىپ قالاتىنداي بولىپ توبەدەن تونگەن مازاردىڭ تۇبىنە كەلگەندە. اسقار توقتاپ دەمىن الدى، بوركىن شالقايتىپ، تەرىن ءسۇرتتى دە، مازاردىڭ سالقىن قابىرعاسىنا ماڭدايىن تىرەدى. «مىنە، كەلدىم،– دەدى سىبىرلاپ. — جەتتىم. قۇرساعىڭا كەلىپ جاتامىن. مەن ەندى سەندىكپىن. يەسىز ۇيدەي بولىپ جاتۋشى ەڭ قاڭىراپ... قۇشاعىڭا ال...» اسقار جارىق دۇنيەنى سوڭعى رەت ءبىر كورىپ قالعىسى كەلگەندەي، بۇرىلىپ ارتىنا قارادى. تۇنگى مۇنارعا بوككەن توڭىرەكتەن ءولى تىنىشتىقتان باسقا ەشتەڭە سەزىلمەدى. اسقار ءۇي ءىشىن ەسىنە العىسى كەلمەدى. ويتكەنى ول تۋرالى بۇكىل ويىن قورىتىپ، كەسىپ–ءپىشىپ قويعان بولاتىن. ءقازىر تەك بولعالى تۇرعان ىسكە كەدەرگى كەلتىرگەننەن باسقا ەشتەڭە بەرمەيدى.
اسقار ەسىكتى اشىپ، مازاردىڭ جەر ءيىسى شىققان ىشىنە كىردى. قاراڭعىدا اياعىن اڭداپ باسىپ، ءقابىردىڭ تۇسىنا كەلدى دە، بەتىن جاپقان تاقتايدى تابۋ ءۇشىن، قالتاسىنان شىرپى الىپ شاقتى. ءبىر قولىمەن سيپالاپ ءجۇرىپ ارەڭ تاپتى تاقتايدىڭ شەتىن. ەكىنشى شىرپىنى شاعىپ ءبىر قولىمەن تاقتايدى اۋدارعان كەزدە، ار جاعىنان قاراڭعى ءقابىردىڭ ءوزى كورىندى. اسقار قاتتى ەنتىگىپ قالتاسىنان شولمەكتى الىپ، بۇراپ اشتى دا، ىشىنە تۋرا قۇلاۋ ءۇشىن ءۇشىنشى شىرپىنى جاقتى.
— اۋ، توقتا،– دەگەن داۋىستان ول قولىنداعى شولمەكتى ءتۇسىرىپ الا جازدادى. جانى تۇرشىگىپ داۋىس شىققان جاققا جالت قارادى.
— بۇل كىم؟ – دەدى مازار ءىشىن جاڭعىرتا ايقاي سالىپ. ءسونىپ بارا جاتقان شىرپىنى لاقتىرىپ تاستاپ، ىلە كەلەسىسىن جاقتى.
ادام پورىمداس قاراۋىتقان بىردەڭە جاقىنداي ءتۇسىپ:
— نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟ – دەدى.
اسقار الگى داۋىستىڭ ادام ەكەنىن تولىق ايىرا الماي:
— نە ىستەگەنىمدى قايتەسىڭ، ءوز مولاما ولۋگە كەلدىم – دەدى داۋسى جارىقشاقتانىپ.
داۋىس ءسال كىدىرىپ:
— اسقارمىسىڭ – دەدى.
اسقار سوندا بارىپ الگىنىڭ ادام ەكەنىنە انىق كوزى جەتتى.
— ءيا،– دەدى ساناسىنا تاڭىرقاعانداي ءبىر تۇيسىك جەتىپ. — ءوزىڭ كىمسىڭ؟ — اسقار بىرنەشە شىرپىنى قاتارىنان جاعىپ جوعارى كوتەردى دە، كوزى ۇكىنىڭ كوزىندەي باقىرايىپ، ارۋاق قۇساپ تۇرعان اپ–ارىق جىندى قامزانى كوردى.
— مەن اقبوز اتپىن،– دەدى ول مازار ءىشىن كۇڭگىرلەتە داۋىستاپ.
قامزانىڭ قۇس كەلەر،– قۇس قايتاردا ەلىرىپ، ءجۇرىپ كەتەتىنىن ەسىنە الىپ: «بايعۇس–اي، اۋىرىپ ءجۇر ەكەن–اۋ»،– دەپ ويلادى اسقار.
— نەعىپ ءجۇرسىڭ مۇندا؟ – دەدى دەنەسى تىتىركەنە.
— مەن وسىندامىن عوي، اسقار اعا،– دەدى قامزا ساپ–ساۋ ادامداي. — ناسىبايىڭىز جوق پا؟
— جوق.
— بەرى ءجۇرىڭىز،– دەدى. قامزا اسقاردىڭ شىنتاعىنان دەمەپ. مىنا جەردە ورىن بار... مىنەكي...
اسقار قامزانىڭ ىڭعايىنا كونىپ، كيىم سەكىلدى بىردەڭە توسەلگەن بۇرىشقا كەلگەندە، جۇرەگى لوبلىپ اياقتارى قالتىراي باستادى. شولمەكتىڭ تىعىنىن جاۋىپ، قالتاسىنا سالدى دا، كەنەت ونە بويىن سۇمەكتەي تەر جاۋىپ، مانادان بەرى يەكتەگەن ەسىرىك كۇي جوعالىپ، ۇيقىسىنان ويانعان ادامنىڭ كوزىن اشقاندا جىندىمەن بىرگە مولانىڭ ىشىندە جاتقانىن كورگەنى سەكىلدى انىق تۇيسىكتەن زارەسى ۇشتى...
«توقتا، توقتا دەيمىن مەن ساعان،– دەدى سوعىستان قاشقان ساربازدارىن توقتاتىپ جۇرگەن اسكەر باسى قۇساپ وزىنە–ءوزى تىستەنە سىبىرلاپ. — ءسال سابىر ەت. ويعا العان ىستەن قايتۋعا بولمايدى. قايتۋعا بولمايدى. ءقازىر، ءقازىر... ءبارىن دە باسىنان قايتا باستايمىن، ءقازىر... ءقازىر».
— اۋىل تولعان شايتان،– دەدى قامزا العاشقى ۇرەيلى داۋىسپەن. — ءتىپتى بىقىپ ءجۇر–اۋ، بىقىپ ءجۇر، اياق الىپ جۇرە المايسىڭ... ال مۇندا جوق...
اسقار بويىنىڭ مۇزداي باستاعانىنان مازاردىڭ سالقىن ەكەنىن سەزىپ:
— بايعۇس، اۋىلعا بارمايسىڭ با؟ سەن جاتاتىن ءبىر ءۇي تابىلماس دەيسىڭ بە؟ – دەدى ىشىنەن «ايتقان وزىمە تۇسىنەر، مە ەكەن» دەپ ويلاپ. — مىنا جەر سالقىن عوي.
— اۋىل تولعان شايتان،– دەدى قامزا العاشقى ءسوزىن قايتالاپ. — المامبەت مولدانىڭ ءۇيى دە تولعان شايتان... كەشە ءوز كوزىممەن كوردىم... — قامزا اسقارعا جاقىنداي ءتۇستى. اسقار ونىڭ دەنەسىنەن تۇرشىگىپ سەسكەنسە دە، قوزعالماي وتىرا بەردى.
— اسقار اعا،– دەدى كەنەت تاعى دا cay ادامشا، — باياعىدا ەسىندە مە، تورى ات بايگەدەن ءبىرىنشى كەلىپ، قايىرلى بولسىن ايتا بارعاندا، قامشىڭىزدى ماعان بەرگەنىڭىز... سول قامشىنى جوعالتپاي ءجۇرۋشى ەدىم... — قامزا ار جاعى قالاي بولعانىن ۇمىتىپ قالعانداي ءۇنسىز قالدى.
اسقار قامزاعا قاي كەزدە قامشى بەرگەنىن ەسىنە تۇسىرە المادى.
— ول قاي كەز؟
— مەشىننىڭ الدى عوي.
اسقار قامزانىڭ ساپ–ساۋ ۇنىنەن سەلك ەتە قالدى. «مىناۋ وتىرىك جىندى بوپ جۇرگەن پالە ەمەس پە» دەگەن وي ساناسىن شارپىپ ءوتتى.
— بايگە سايىن تورى ات ءبىرىنشى كەلسە ەكەن دەپ تىلەۋشى ەدىم. —قامزانىڭ داۋسى جاناشىر، جىلى بولىپ ەستىلگەنى سونشالىق، اسقار ءوزىنىڭ دە وعان قالاي جىلجىپ جاقىنداي تۇسكەنىن سەزبەي قالدى. — ءبىراق ات ءومىر بويى ءبىرىنشى كەلە المايدى. ايتەۋىر، ءبىر قالاتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان تورى ات ۇيىققا قۇلاپ ءولدى دەگەندە ماعان ادەيى ءوزى بارىپ ولگەن سەكىلدى كورىندى...
تورى اتتىڭ ءولىمى اسقاردىڭ ءوزىنىڭ جوسپارلى ءولىمىن ەسىنە ءتۇسىردى.
— مەن دە سول ات قۇساپ ۇيىققا قۇلاپ ولۋگە كەلدىم.
— قالايشا؟ – دەدى قامزا شىن شوشىنىپ.
— ءومىر ماعان قانشا ىستىق بولعانمەن، ومىرگە مەنىڭ قاجەتىم جوق،– دەدى اسقار ايتقان سوزىمە تۇسىنەدى ەكەن دەگەن ويمەن. — ەندى مەن الاڭدايتىن ەشتەڭە جوق. ءقازىر مىنا قابىرگە تۇسەمىن دە، شولمەكتەگى ۋدى ءىشىپ، ماڭگى تىنىشتىق تابامىن... وعان كۋا جالعىز سەن بولاسىڭ، —اسقار ءوز بويىنداعى دىرىلدەن العاشقى كۇيدىڭ قايتا ورالعانىن سەزدى.
— قالايشا؟ – دەدى قامزا مازار ءىشىن كۇڭىرەنتە داۋىستاپ.
— ءومىر دەگەن اشەيىن الدامشى ءتۇس،– دەدى اسقار ءوزىن–ءوزى سەندىرگىسى كەلگەندەي نىق داۋىسپەن. — دۇنيە − بوق. بۇل تىرشىلىكتەن قىزىعاتىن ەشتەڭە تاپپادىم. قۋ جاندى تەككە قيناعانشا، ءبىرجولا تىنىشتىق بەرگەن الدەقايدا ارتىق... — سويلەگەن سايىن ولمەك بولعان سەبەبى وزىنە نانىمدى دا، دالەلدى بوپ كورىندى.
وسى كەزدە قامزا وزىمەن–ءوزى ارپالىسىپ، بىردەڭەنى الىپ جاتقان سەكىلدى ءبىر قيمىل جاسادى. تەمىردىڭ دىبىسى ەستىلگەندەي بولدى. اسقار شوشىنىپ مىنا جىندا قارۋ جۇمسايىن دەپ جاتىر ما دەپ، شەگىنە بەرىپ، ادام قولىنان ولگەنىم ىڭعايسىز بولار دەگەندەي اتىپ تۇرىپ، شىرپى شاقتى. كەنەت ۇلكەن لوكەت پىشاقتى ءوزىنىڭ تاماعىنا تىرەپ تۇرعان قامزانى كورىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى.
— ءوي، انداعىڭ نە؟ – دەي بەردى، جاقىنداساڭ، ءوزىن ءوزى ورىپ جىبەرەر مە ەكەن دەپ قورقىپ.
— ەگەر مىنا ءسىز... مىنا تۇرعان اسقار اعا... ءسىز... — قامزا وكسىگەن ءبىر دىبىس شىعاردى،– مىنا ءسىز... سولاي دەسەڭىز وندا نە بولعانى... وندا ءبارى دە ءبىتتى، وندا... — قامزا پىشاقتى القىمىنا قىسا تۇسكەندەي بولدى.
اسقاردىڭ جانى قالمادى.
— توقتا! – دەدى جالبارىنا ايقايلاپ. — توقتا دەيمىن، قامزا! قۇداي ءۇشىن توقتا! — اسقار تاعى دا شىرپى جاقتى. — سابىر ەت،– دەدى ەنتىگىپ. ىشىنەن «اپىراۋ، مەن وزىممەن–ءوزىم بوپ ولۋگە دە جاعدايىم جوق پا؟» – دەدى تاڭىرقاپ. — ءسال عانا سابىر ەتشى... — «مەنىڭ ءولىمىم باسقا بىرەۋلەردى دە ولتىرەتىن بولعانى ما؟.. مەنىڭ ءسوزىم بىرەۋدىڭ جان دۇنيەسىن ويراندايتىن بولعانى ما؟ سوندا مەن ولمەك تۇگىلى، ارتىق ءسوز ايتۋعا حاقىم جوق پا؟..»
اسقار قامزانىڭ موينىنان قاندى كوردى.
— تارت پىشاقتى! – دەدى اسقار قامزاعا اقىرا داۋىستاپ. — قايتىپ الدىم ءبارىن دە، تاستا دەيمىن پىشاقتى. — اسقار قامزانىڭ قولىنداعى پىشاققا جارماستى. وڭ قولىنىڭ شىنتاعى تىز ەتتى. پىشاقتى جۇلىپ الىپ، لاقتىرىپ جىبەردى. جانتالاسىپ تۇيمەسىن اعىتىپ، جەيدەسىنىڭ ءوڭىرىڭ دار ەتكىزىپ جىرتتى دا، قامزانىڭ موينىنا باسىپ، قۇشاقتاپ: —جارايدى، ولمەيىن،– دەدى بالانى جۇباتقانداي ءبىر ۇنمەن. — اينالايىن شىراعىم–اي، سەن وسىنداي ما ەدىڭ؟!. مەن سورلى قايدان بىلەيىن؟.. — اسقار اۋزىنا كەلگەن سور دامىنەن جىلاپ تۇرعانىن سەزدى. — قايتىپ الدىم بار ءسوزىمدى... تەك ولە كورمە، جارقىنىم!.. جەر باسىپ ءجۇر... ءدام بىتكەنشە. شىراعىم–اي... — ءدال وسى كەزدە مىناۋ جەر ءيىسى شىققان قارا تۇنەك يەسىز تامنىڭ ىشىندە اسقارعا وسى ءبىر ەسى كىرەسىلى–شىعاسىلى جارىمجان، باقىتسىز بەيشارا جان ءوزىنىڭ تۋعان بالاسىنداي كورىندى: — شىراعىم–اي! – دەي بەردى ەلجىرەپ، باسىن قۇشىپ. — مەن سورلى قايدان بىلەيىن؟.. قايدان بىلەيىن...
الدە اۋرۋى ۇستادى ما، الدە ادام باۋىرىنا تىعىلىپ كورمەگەن سورلىنىڭ جۇرەگى شىن جىلىندى ما، قامزا جاس بالاشا سولقىلداي وكسىپ، بۇيىعىپ قيمىلسىز جاتىر. اسقار جەيدەسىنەن جىرتىپ العان شۇبەرەكتى، قامزانىڭ تاماعىنا وراپ بايلادى. تاس قاراڭعىدا ول وسىنىڭ ءبارىن سوقىر ادامشا سيپالاپ ءجۇرىپ جاسادى.
اسقار قالتاسىنداعى شولمەكتىڭ جامباسىنا باتقانىن سەزىپ جاتىپ، ەندى ول ۋدى ىشە المايتىنىن انىق ءبىلدى دە، اللانىڭ بۇيرىعىنسىز اجال بولمايدى دەگەن ءوزى كۇندە ايتىپ جۇرگەن اقىلدىڭ راستىعىنا ىشتەي قايران قالدى.
ءوز ءومىرىن وزگەلەرمەن بايلانىستىراتىن وسىنداي كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر ءجىپتىڭ بار ەكەنىن بايقامايتىن. «بۇل عاجاپ ەكەن! – دەدى كۇبىرلەپ. — سوندا سەنىڭ ءار ويىڭ، ءار ءسوزىڭ، ءىس ارەكەتىڭ – باسقا بىرەۋدىڭ تاعدىرىن جاساپ جاتاتىن بولعانى ما؟ سولاي بولعانى عوي. ءوزىنىڭ جاڭساق نيەتىڭمەن ءوزىڭنىڭ عانا ەمەس، وزگەنىڭ دە سەنىمىن، ارمانىن قۇرتۋىڭ مۇمكىن ەكەن عوي...»
اسقار قامزا جاتقان جەرگە – قاراڭعىعا تەسىلە قارايدى. قامزانىڭ الاڭسىز قورىلداعان دىبىسى شىقتى. مازاردى ءوز ۇيىندەي كورەتىنى سەزىلىپ تۇر.
اسقار كەنەت ءوزىن بۇل مازارعا ەندى ەشقاشاندا جاتپايتىنىن سەزگەندەي بولدى. «بۇل مازار ەندى سەنىكى ەمەس، بۇل مازار بۇرىننان قامزانىكى» دەگەندەي بولدى ءوز ىشىنەن ءبىر داۋىس. «يا، بۇيىرسا وسىعان بۇيىرسىن، جانى تازا، اقىلى كەم، كۇنا مەن قىلمىستان ادا، اۋليە جان – وسىعان بۇيىرسىن»،– دەپ تىلەدى ىشىنەن.
اسقار تىزەسى سىقىرلاپ ورنىنان تۇردى دا، مانا ۇيىنەن ايەلىنە بىلدىرمەي قالاي ساقتانىپ شىقسا، بۇل جولى قامزانى وياتپاۋعا تىرىسىپ، اياعىن ەپپەن باسىپ، ەسىكتى بىلدىرمەي اشىپ، سىرتقا شىقتى. ءتۇن جاپ–جارىق سەكىلدى كورىندى.
تاڭ سىبىرلەپ اتقاندا اسقار ۇيىنە جەتتى. ەسىگىن ەپپەن اشىپ، ىشكە كىردى. القىنعان دەمىن باسىپ، بوساعادا ءبىرشاما تۇردى. سودان كەيىن كەرەگە جاعالاپ، توسەگىنىڭ تۇسىنا كەلدى دە، دىبىسسىز شەشىنىپ، جىپ–جىلى كورپەنىڭ ىشىنە كىردى.
بيكەن مۇزداي دەنەدەن تىتىركەنىپ، ىعىسىپ جاتتى، ءبىراق ويانعان جوق.
كەلەسى كۇنى ءتۇس كەزىندە اقسۋات حالقى مىنانداي كورىنىستىڭ كۋاسى بولدى. قارا جولدىڭ بويىمەن ستاتياعا ىلىككەن ءبىر توپ ادام اۋدانعا ايدالدى. باياعىدا، كوتەنشى بولىس بولىپ تۇرعاندا، جىلقى ۇرلادى دەگەن جالامەن ۇلى سارداردى وسى جولمەن ايداتىپ ەدى، كەيىن وسى جولمەن ايدالىپ ءوزى كەتتى. ايسا مەن جاقاي، ءداۋىتباي مەن ساۋىتباي، ەسەنجول مەن تولەمىس تە وسى جولمەن اتتانعان. قارا جولعا ءبارىبىر سەكىلدى، كىم وتسە دە، اق توپىراعىن بىردەي بۇرقىلداتىپ قالا بەرەدى.
جاۋاپقا تارتىلعانداردىڭ ءىسىن اۋداندا قارايتىن بولدى: سوتتاي ما، جەر اۋدارا ما – زاڭ ورنى شەشەدى. جاربيدايىقتان جەر اۋعان ۇمبەتەيلەر جانقوجا مەن قىزىرعاليدىڭ ستاتيالارى جەڭىلدەۋ سەكىلدى، سەميالارى ەلىندە قالعان.
كەشە عانا كوشپەك بولعان اسقار اقىرى كوشىپ كەلەدى، ءبىراق قىستاۋعا ەمەس، بەلگىسىز ءبىر جاققا. قايدا ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى؛ جۇك تيەلگەن اربانىڭ الدىندا جۇپىنى كيىنىپ، كوشىرگە ۇساپ، ءبۇرىسىپ وتىر، ارتىندا – بەت اۋزى جىلاۋدان ءىسىپ كەتكەن بيكەن، اربا شوقالاقتاعان كەزدە ءوز دەنەسىنە ءوزى يە بولا الماي، بايلاۋسىز مۇلىكتەي قيساڭ–قيساڭ ەتەدى.
ولاردان ون مەتردەي جەردە بايتەن باستاعان اۋداندىق كوميسسيا ادامدارى.
وتكەندە وسى ارادان جاياۋ ايدالعان بايتەندى كورۋگە جينالعان جۇرت ەندى بايتەننىڭ ءوز اعاسىن ايداپ بارا جاتقانىن كورۋ ءۇشىن تايلى–تۇياعى قالماي سىرتقا شىقتى.
— وپاسىز جالعان دەگەن وسى،– دەدى شالداردىڭ ءبىرى. — انادا عانا ءىنىسى كەلگەندە تاي سويىپ، بۇكىل ەلدى دۇرلىكتىرىپ، توي جاساعان اسقار اناۋ عوي... — شال اربانىڭ الدىندا، ۇزاعان سايىن، مىقشيىپ كىشىرەيىپ بارا جاتقان اسقاردى يەگىمەن كورسەتتى. — ەندى سول ءىنىسى ايدان اكەتىپ بارادى.
الگىنى ايتقان شال تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراعان اسقاردىڭ تالانسىزدىعىن، ءيا بايتەننىڭ قاتىگەزدىگىن، بولماسا دۇنيەنىڭ جالپى الدامشىلىعىن ايتقىسى كەلدى مە، ول اراسى بەلگىسىز بولىپ قالدى.
You Might Also Like
-
توركىنى جاقىن قىز دامىل تاپپايدى. ءوزىڭ تۇراتىن قالانىڭ تاپ ىرگەسىندەگى دەمالىس ۇيىنە تىنىعۋ سوعان ۇقسايدى ەكەن. قانشاما الاڭسىز بولامىن دەگەنىمەن بولا المايسىڭ، ەكى كۇننىڭ بىرىندە سارى پورتفەلدى س...
