قاراقىز
1
شىناردى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى تۇگەلدەي قاراقىز دەيتىن. تەك مەن عانا قاراقىز دەمەي، «اپا»، نە شىنار دەپ اتىن اتايتىنمىن.
كورشى ەدىك. مەنەن ون جاستاي ۇلكەن ەدى. مەنى ول تۋعان باۋىرىنداي كورەتىن. مەن دە وعان ءۇيىر ەدىم. شەشەم «ىزىنە ەرگەن نە ءىنىسى، نە ءسىڭلىسى جوق، سوسىن سەنى قارا تۇتادى عوي، قايتسىن» دەپ وتىراتىن. اكەسى سوعىستا حابارسىز كەتكەن، ءبىر ۇيدە شەشەسى ەكەۋى عانا. سوعىس كەزىندە مەكتەپتى تاستاپ، مايدانداعى ەر-ازاماتتار ورنىن باسىپ، كولحوز جۇمىسىنا ارالاسىپ كەتكەن. وقي الماي قالعانىنا وكىنىپ، «جەتىنشىدەن ءارى وقي المادىم اۋىلدان ۇزاپ... وي، جاعداي كيىن بولدى عوي، ەلدىڭ قارنى تويعانى وسى عانا» دەپ، مەنىڭ كىتاپتارىمدى بىرگە وقىسىپ، «جاقسى وقى، جاقسى وقىساڭ ادام بولاسىڭ» دەپ اقىلىن دا ايتىپ قوياتىن. داستان، قيسسا دەگەندەرگە قۇمار-اق. اۋىلداعى احمەت دەگەن جىراۋدان جازىپ العان بەس-التى داپتەردەي قيسسالارىم بار. كوبىنە ماعان سونى وقىتىپ، «داۋسىڭ ادەمى، ناشىنا كەلتىرىپ وقيسىڭ» دەپ ماقتاپ، ۇزاق تىڭدايدى.
شىنار بۇيرەك بەت، بىتىك كوزدەۋ قاراقىز ەدى. وسى ءتۇسىنىڭ قارالىعىنا قاراپ جۇرت قاراقىز اتاپ كەتكەن-اۋ دەيمىن. ون ۇشتەردەگى كەزىم، كوپ نارسەنى بىلە بەرمەيىم. جيىرما تورتتەگى شىناردى اۋىلدىڭ ايەل-ەركەگى. «وتىرىپ قالدى. كوك ەتىكتى تابىلمايدى، كون ەتىكتىگە بارمايدى. ەندى ءسۇيتىپ ءجۇرىپ «كارىقىز» اتانادى» دەپ وسەكتەيتىن. شىناردى ايايتىن مەنىڭ شەشەم عانا. «ءقايتسىن ەندى، قۇربىلارىنىڭ كوبى سوعىستان ورالماي قالدى. شال-شاۋقانعا قالاي بارسىن. مايداننان بىرەن-ساراڭ امان كەلگەن جىگىت كىمگە جەتسىن» دەپ ايايدى.
مەن دە ايايمىن. شىناردى «كارى قىز» دەپ مازاقتاعاندارمەن توبەلەسۋگە بارمىن. بىردە الدە كىم ونىڭ ەسىگىنە:
اۋىلىمنىڭ قونعان جەرى قوسمولادى،
جيىلىپ قوسمولاعا قوس قونادى.
تۇيەنىڭ ارىقتاعان وركەشىندەي،
ەمشەگى كارى قىزدىڭ بوس بولادى،—
دەپ جازعان قاعاز قىستىرىپ كەتىپتى، «ءدوڭ اسقانداعى» ولەڭ. شىنار ءبىر ءتۇرلى مۇڭايىپ ماعان كورسەتتى. جازۋدى تانىدىم. بىزبەن بىرگە وقيتىن ايتباي دەگەن ءبىر بۇزاقى بار ەدى. سونىڭ جازۋى. قاعازدى قولىما ۇستاي بارىپ، «مىنانى سەن بە جازعان» دەسەم، «ءيا، مەن» دەيدى تاناۋىن كوتەرىپ. سودان ەكەۋمىز جاتىپ كەپ توبەلەستىك. مۇرنىم دالاداي قان بولدى. ءبىراق، ءوزى ءۇشىن توبەلەسىپ، تاياق جەگەنىمدى شىنارعا ايتقانىم جوق.
شىنار اپام تەزىرەك كۇيەۋگە شىقسا ەكەن دەپ تىلەپ جۇرەم. كەيدە قيالىممەن، كەيدە تۇسىمدە كۇيەۋگە ۇزاتىپ جاتام. كۇيەۋگە ءتيىپ جاتقان قىزداردى كورىپ تە جۇرەم. «سولاردان شىناردىڭ نەسى كەم؟!» دەپ ويلايمىن. ادەمى، ءتاۋىر جىگىت كورسەم، سولاردى شىنارعا ىشىمنەن تەلىپ، وز-وزىمنەن قۋانىپ جۇرەم. ولار اجارسىز دەپ جولامايتىن دا شىعار-اۋ. كوپ جىگىتتەر الدىمەن تۇرىڭە قارايدى ەكەن. اجار دەگەنگە مەن وي جىبەرە بەرمەيىم. شەشەمنىڭ «اجارىنا اس قۇيىپ ىشە مە، مىنەزىن ايت. شىركىن، شىناردىڭ مىنەزى-اي، بىرەۋدىڭ ماڭدايى جارقىراپ تۇر عوي» دەيدى. مەن.دە سول مىنەزىن جاقسى كورەم. ءبىراق مىنەزى قانشاما جىبەكتەي بولعانمەن شىنار قالتارىستا ۇمىت قالعان زاتتاي ەلەۋسىز قالا بەرەدى.
ءبىر كۇنى مەن شىنارعا ەرىپ شىلدەحاناعا باردىم. تورسىقباي دەگەن بريگاديردىڭ ايەلى ۇل تۋىپ، سول شىلدەحانا جاساعان. كۇزدى كۇنى، كۇرىش وراقتىڭ كەزى. قىزىل ءىڭىر شاق ەدى. شام جاققالى ەسىك الدىندا، سەكلا ءسۇرتىپ جاتقانمىن. شىنار كەلدى. كۇرىشتىڭ باسىندا جاتقان. ءبىرازدان بەرى كورىسپەگەنبىز، ساعىنىپ قالىپتى:
— قالاي، وقۋىڭ جاقسى ما؟ — دەپ ماڭدايىمنان سيپاي، بەتىمنەن ءسۇيدى. الاقانى جارىلىپ كەتىپتى، شىتىناعان جارىق ىزدەرى ماڭدايىما تۇرپىدەي ءتيدى.
— اپاتاي، الاقانىن، جارىلىپ كەتىپتى عوي. مۇزداي شىق قويسىن با، ەرتەڭگىسىن باۋ دەگەن سۋ بوپ جاتادى، — دەدى ول. — اپاڭ قايدا؟
— كاپىراتىپكە كەتكەن. ءقازىر كەلەدى. ءجاي سۇرادىڭىز با؟
— جارىق مايى بار ما ەكەن؟
— ءا، شىلدەحاناعا بارادى ەكەنسىز عوي.
— ءيا. سەن دە ءجۇر، سابىر، مەنىمەن. ءبىزدى ۇلكەندەر ەلەمەيدى، بالاسى. تويداعى ءبىزدىڭ ورنىمىز بوساعا. ال وعان ەرىپ بارسام، بوساعادا قالمايمىن. قاسىنان تاستامايدى. تەزدەتىپ شام جاعىپ شەشەمنىڭ ساندىقشاسىن استاڭ-كەستەڭ عىپ اۋدارىپ-توڭكەرىپ جارىق مايىن تاۋىپ بەردىم.
سوعىستان كەيىن اۋىلدا توي-تومالاق ءجيى بولىپ تۇراتىن. كيت ەتكەن سىلتاۋ تابىلسا ويىن-توي: مايداننان امان كەلگەنگە توي، ۇيلەگەنگە توي، بالالى بولعاندار شىلدەحانا جاسايدى.
اۋىلدا ويىن-تويدان قالمايتىن جىگىتتەر مەن قىزدار، سوسىن ءبىز، بالالار. شاقىرعان، شاقىرماعانى ءسوز ەمەس، قىلقيىپ جەتىپ بارامىز.
توبەدەن باداناداي-باداناداي جۇلدىزى جارقىراعان قويۋ قاراڭعى ءتۇن. تورسىقبايدىڭ ەكى بولمەلى تامى الدىنداعى وشاقتا لاپىلداپ جانعان وت. وت جارىعىندا قالباڭداعان كولەڭكەلەر. جارقىن شىققان قاڭعىر-قاڭعىر داۋىستار. سىڭق-سىنق كۇلكى. ءۇي سىرتىندا سويىلعان مالدىڭ قان-جىنىنا تالاسىپ، ىرىلداسقان يتتەر. «وسىنىڭ ىشىندە مەنىڭ دە قۇرجولىم بار-اۋ» دەپ قويدىم ءۇي جانىنا كەلگەندە مەن.
شىنار ساندەنىپ بار ءتاۋىرىن كيىنگەن. توبىعىنا تۇسكەن ۇزىن، قوس ەتەك اق كويلەك، كەك قامزول، قويۋ، قولاڭ قارا شاشىن جۋان ارقانداي عىپ ەرىپ ارقاسىنا قۇلاتقان. سارعىش شۇلىق، جالپاق تابان ەسكىلەۋ قارا تۋفلي كيگەن. مەن ءويتىپ تىراشتانعانىم جوق. ماعان ءبارىبىر. مەكتەپكە كيىپ جۇرگەن كيىمىم ۇستىمدە.
شىلدەحانا يەسى تورسىقبايدىڭ ايەلى بالاپان شىناردىڭ قۇربىسى، ەكى بالاعا انا بوپ قويعان.
— ءاي، بيكەش، نەعىپ كەشىكتىڭ؟ تارانىپ جۇرگەنىڭدە توي تارقار، — دەپ ول كۇلىپ، ناز ايتىپ جاتىر.
— جۇمىستان كەش كەلدىم، — دەدى شىنار.
قورجىن تام. قارسى ەسىك ەكى بولمە ەكەۋى دە لىقا تولعان ادام. ون، جاقتاعى ۇيدەن احمەت جىراۋدىڭ اۋەزدى قوڭىر داۋسى ەستىلەدى. كەتە ءجۇسىپتىڭ تەرمەسىن لەكىتىپ توگىپ وتىر. ەسىكتى اشىپ تاستاعان، بوساعادا توپىرلاسقان بالا-شاعا، ادام باس سۇعا الار ەمەس. بالاپان سول جاقتاعى بولمەنىڭ ەسىگىن اشتى.
— مىندا كىر، — دەدى شىنارعا.
مەن شىناردىڭ قولىنان ۇستاي الدىم. كوكنادا قالىپ قويام با دەپ قورقىپ كەتتىم. ول قولىمنان جەتەكتەگەن كۇيى ىشكە ەرتىپ كىردى.
بولمە ءىشى تولا قىز بەن جىگىت. ەكى جەردەن شام جاعىپتى. ورتادا داستارقان. قىرمان عىپ توككەن باۋىرساق، كەسپە-كەسپە قازانجاپپاي. قاۋىنشەك پەن قۇرت. شاقپاق قانت. بىرەۋلەر شاي ءىشىپ، بىرەۋلەر اراق يەن شاراپ وتىر.
قايقى تۇمسىقتاۋ جالپاق قارا جىگىت دۇكەنشى بوتپان نسىك جاقتا ءۇش-تورت ستاكان مەن كەسەلەرگە اراق پەن شاراپ قۇيىپ، جاعالاتىپ وتىر. سول ەلدەن بۇرىن:
— و، قاراقىز كەلدى عوي. تورلەت! تورلەت! — دەپ ەلپەڭدەي قالدى.
داستارقاننىڭ ەسىك جاق قاپتالىنداعىلار ىعىسىم بىزگە ورىن بەردى. مەن شوپجەلكە قىزداردان جوعارى، كەۋدەگە تامان شىعىپ كەتكەنىمە ماساتتانىپ قالدىم. ءبارى اۋىلدىڭ قىز-جىگىتى. تەك بىزگە قاراما-قارسى توردە بۇرىن-سوندى مەن كورمەگەن بەيتانىس، جۇقالاپ، اقسارى جىگىت وتىر. قويۋ سارعىش شاشىن كەيىن قاراي جاتقىزا تاراعان، قۋشىق بەتتەۋ، وتكىر قىر مۇرىن. كىشكەنتاي جىلان كوزى جىلت-جىلت ەتىپ كۇلىمدەيدى. كيىمى ادەمى: اق كويلەك، باۋىرساق جاعاسىنا شوقپارداي قىزىل گالستۋك بايلاعان. قارا كوستيۋمىن ىسسىلاعان سوڭ با جەلەڭ جامىلىپ الىپتى.
بەيتانىس جىگىت بىزدەن كوزىن ءبىرازعا دەيىن اۋدارمادى. كىپ-كىشكەنتاي بوپ نەعىپ ءجۇر دەپ ماعان قاراپ وتىر ما دەپ قىسىلىپ بارام. الدە، شىنارعا قادالىپ وتىر ما؟ ول بەتىنە جارىقمايدى اياماي-اق جاققان ەكەن، ءجۇزى ساۋلە تۇسكەن شىنىداي جارقىراپ تۇر. ءوزى تومەن قاراپ ۇندەمەيدى.
— شاي ال، قاراقىز.
شىنارعا كەسە كەلدى. ماعان كەسە جەتپەدى. مەن باۋىرساق جەپ وتىردىم. جىگىتتەر جاعى كوپ سويلەيدى، دۋ-دۋ.
— ال، الىپ جىبەر.
— بالانىڭ باۋى بەرىك بولسىن دە!
— شىلدەحانادا ىشپەگەندە قايدا ىشەسىڭ - دەپ اراق الدىنا بارعانداردى كەۋ-كەۋلەپ دابىرلاسىپ قالادى. ەندى بىردە ساماۋرىن تۇبىندە سىزىقشا قارا مۇرتىن جالعىز قولىمەن ءالسىن-السىن سيپاپ قويىپ، قىزارا بەرتىن وتىرعان تورسىقبايدى ورتاعا الادى.
— تورسەكەڭە تولتىرىپ كۇي. ەنبەك سو كىسىنىكى عوي.
— بۇل ءۇيدىڭ ءبيى بالاپان. سونى شاقىر،— دەسىپ داۋىر-داۋىر كۇلىسەدى.
قىزدار جاعى از سويلەيدى. شەتىنەن ىزىلىپ قالعان. الدىنا كەلگەن شاراپتى دا المايدى. ستاكاننىي شەتىنە ورىمدەرىن تيگىزىپ قايتىپ بەرىپ جاتىر. ەركەكتەر عانا ىركىلمەيدى. كەيى كەسەمەن، كەيى ۇلكەن قىرلى ستاكانمەن تامشى قالدىرماي تونكەرىپ تاستايدى.
بەلۋارىنان شاراپ قۇيعان ءبىر قىرلى ستاكان شىناردىڭ دا الدىنا كەلىپ قايتتى. جىگىتتەر مەن كەلىنشەكتەر جابىلا كەۋكەۋلەدى. Keپ قولقالاعاننىڭ ءبىرى تەردەگى بەيتانىس جىگىت:
— الىپ جىبەر، قارىنداس! ءجۇزىمنىڭ سۋى عوي، ەشتەڭە ەتپەيدى،— دەپ قىلقىلداپ وتىرىپ الدى. — ەڭ بولماسا ءبىر ۇرتتاڭىزشى.
— قاراقىز ەر ەدىڭ عوي، ەن، بولماسا قوناق ءۇشىن ءبىر جۇتشى، — دەپ بوتپان دا ىرجاڭداپ كۇلىپ، قولىنداعى اراق قۇيعان كەسەسىن شوشاڭداتىپ قويمايدى.— تۋۋ، سەندەي قازاقتىڭ قىزى ءقازىر اق اراقتىڭ ءوزىن تارتىپ جىبەرەدى، و، نەسى-اي،— دەيدى وكپەلەپ.
قىزىل شاراپ ءتاتتى دەيدى عوي. نەگە ىشە سالمايدى ەكەن. انا بوتپاننىڭ كەلىنشەگى وزىنەن قالىسار ەمەس. دوڭگەلەكشە اققۇبا ءجۇزى البىراپ، بالقىپ وتىر. سودان كەم بە، قاراقىز... ىشىمنەن شىنارعا مەن دە ۇرىسىپ قويامىن. شىنار ازەر دەگەندە تەرىس قاراپ وتىرىپ ءبىر-اق جۇتتى. سونىڭ وزىنە توردەگى بەيتانىس جىگىت:
— راحمەت، قارىنداس، مىنە بۇل مادەنيەتتىلىك، — دەپ ءماز بوپ قالدى.
داستارقان جينالعان سوڭ ويىن باستالاتىن بولدى. بوتپان مەن الگى بەيتانىس جىگىت تىسقا شىعىپ كەلدى. بوتپان قىزعان. شارق تاباقتاي بەتىندەگى جايىن اۋزى جيىلمايدى. مەنى قاسىنا شاقىرادى. قولىما سۇلگى ەسىپ ۇستاتتى.
— «كەل ساقينا» وينايمىز. سەن بالا قاراپ وتىرما، مىنە دۇرە. مەن ءقازىر ساقينا جاسىرام. سەن مەنىڭ ورنىما ىزدەيسىڭ.— بوتپان ورنىنان تۇرىپ، وتىرعانداردى ءار قايسىسىنىڭ ۋىسىنا ءبىر نارسە تاستاعانداي تۇگەل جاعالاپ شىقتى.
بوتپان — الاياق جىگىت. ساقينانىڭ ءوزى ىزدەۋگە ەرىنىپ، مەنى جۇمساپ وتىر. مەيلى. قايتا مەن وعان قۋانباسام، رەنجىگەنىم جوق. ويىنعا ارالاسا الماي، شوشيىپ وتىرعاننان بۇل جاقسى عوي.
— مەنەن باستا، — دەگەن بوتپاننىڭ توسقان الاقانىنا دۇرەمەن سارت ەتكىزىپ سالىپ قالدىم.
— ءاي، بايقا، قىرامىسىڭ،— دەپ ول قولىن وت تيگەندەي تارتىپ الدى. قۋانعانىمنان قاتتىراق ۇرىپ جىبەرىپپىن.
— قوڭىردا،— دەدى بوتپان قوناق جىگىتتى نۇسقاپ.
قوناق جىگىت الاقانىن جايدى. الاقانى اپپاق، ۇلپىلدەپ تۇر. قاتتى ۇرۋعا ايادىم. جايمەن عانا سىلق ەتكىزدىم.
— كىمدە؟
— شىناردا، — دەدى ول.
— قاراقىزدىڭ اتىن بۇل قايدان بىلەدى؟ بۇرىننان تانىس پا ەكەن؟ شىنار ايقىش-ۇيقىش شىتىناعان ءقوڭتاقا الاقانىن توستى. ونىڭ دا الاقانىنا ءجاي سوقتىم. جەلىگىپ وتىرعاندار:
— ءاي، قاتتى سوق، اكەڭ بولسا دا اياما!
مىنا ىزدەۋىڭمەن بيىل تاپتىرمايدى، — دەسىپ جامىراستى.
شىنار بوتپاننىڭ كەلىنشەگىن سىلتەدى.
جىگىتتەردەن ىزدەمەيسىڭ بە، مەنى كورگەنشە، — دەپ، ول سىقىلىقتاي كۇلىپ «ءاي كىمگە بەرىپ ەدىڭ» دەپ قىلميا قاراپ، كۇيەۋىن شىنتاعىمەن نازدانا ءتۇرتىپ قويدى.
قاتتى سوقتىم. كەلىنشەك - الاقانىنا شوق تۇسكەندەي ىرشىپ كەتتى.
— مىنا جۇگىرمەكتىڭ قولى قاتتى عوي. ساقينا مىنا بريگاد قايناعادا،— دەپ تورسىقبايدى يەگىمەن نۇسقادى.
ويىن قىزىق. ءار الاقاندى ءبىر ۇرىپ، تەرلەپ-تەپشىپ بولىپ ءجۇرمىن. كەيبىرەۋلەر قادالعان جەرىنەن قان الماي تىنبايتىنداي سىلتەگەن ادامىنان قايتپاي قاسارىسادى. الاقانىن ايامايدى. قوناق جىگىت وزىنە بارسا تەك قاراقىزعا سىلتەيدى. شىنار كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قارىپ جىميادى دا، باسقا بىرەۋگە اۋدارىپ جىبەرەدى.
اقىرى ساقينا شىناردان شىقتى. قوناق بىلگەندەي قادالعان ەكەن. قىر ىزىنەن قالماعاسىن قاراقىز ساقينانى قوناققا بەردى. ساقينانى العان قوناق جىگىت:
— مەن ساقينا جاسىرماي تۇرىپ اۋەلى ءبىر ءان سالىپ بەرەيىن،— دەدى.
جىڭىشكە، اششىلاۋ داۋىسپەن شىرقاپ ءان سالدى. سىر بويىندا كوپ ايتىلاتىن ءان — «شىنار-اي»، شىنارعا كوزى جىلتىلداپ قاراپ-قاراپ قويادى.
احاۋ، ايداي شىنار-اي
اركىم ءبىر سىزگە قۇمار-اي
قايتسەم ءبىر كوڭىلىم تىنار-اي.
شىنار ءاندى ەزىنە ارنالعانداي كەرە مە، كويلەگىنىڭ ەتەگىن شۇقىلاپ، قىسىلا تۇسەدى.
قوناق جىگىت شىنارعا نەگە كوز تاستاي بەرەدى؟ مەن قاشان ويىننان قايتقانشا قوناق پەن شىناردىڭ قاس-قاباعىن اڭدۋمەن بولدىم. قوناق وعان كۇلىمدەپ ۇزاق قارادى. ەلدەن قىسىلمايدى. شىنار بولسا، ونىڭ تەسىلە بەرگەنىنەن ىڭعايسىزدانىپ، ءتىپتى بۇگىلىپ كەتكەن. «جۇپ قالاۋ» ويىنىنىڭ كەزىندە قوناق جىگىت پەن شىنار قاتار وتىردى. قوناق جىگىت الدە نە كۇبىرلەپ جاتىر. مەن الىسىراق وتىرمىن. ەستىمەيمىن نە دەيتىنىن. قاراقىز انادا ساندا جىميىپ ەرنىن جىبىرلاتادى. نە دەپ وتىر ەكەن؟
شىلدەحانادان ءتۇن ورتاسى اۋا قايتتىق. شىنار ەكەۋمىز ەسىك الدىنا شىققاندا بىزگە قوناق جىگىت ەرە كەلدى. شىنار ونىمەن قوشتاسقان دا جوق، قولىمنان ۇستاپ الدى دا مەنى دەدەكتەتىپ سۇيرەي جونەلدى.
— شىنار! شىنار! — دەپ ايقايلاپ قالا بەردى قوناق جىگىت.
— نەگە قاشتىڭ! — دەدىم مەن بىلاي شىققان سوڭ ونىڭ قىلىعىنا تاڭدانىپ.
— قورىقتىم، — دەدى شىنار.
قورىققانى نەس؟ اپ-ايدىك بولىپ تا قورقا ما ەكەن؟ جىگىتتەردەن قورقىپ كۇيەۋگە شىقپاي جۇرگەن جوق پا ەكەن، وسى شىنار، دەپ ويلادىم مەن. ول مەنىڭ ويىمدى سەزىپ قالعانداي جىميىپ، مويىنىمنان قۇشاقتاپ، قىسىپ قويدى.
2
قوناق جىگىت كوز الدىمنان شىقپاي قويدى. كۇلگەنى ادەمى. ىشىنە تارتىپ تۇرعانداي، جىلى. وسى اپ-ادەمى جىگىتتەن شىنار نەگە قاشادى!.. ال وسى جىگىت شىنارعا ۇيلەنەم دەسە شە؟! وي، وندا تاماشا بولار ەدى-اۋ، سوسىن ونى ەشكىم دە كارىقىز دەمەس ەدى.
مەن مەكتەپتەن ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ تا وسىنى ويلاۋمەن بولدىم. قوناق جىگىت قايدا ەكەن؟ اۋدانعا كەتىپ قالعان شىعار. ساۋدا ورنىنىڭ قىزمەتكەرى دەدى عوي.
بوتپاننىڭ دۇكەنى مەكتەپتەن قايتاتىن جولدا، بالاجارمانىڭ تەرىستىك بەتىندە. بالا بىتكەن مەكتەپتەن قايتاردا دۇكەنگە ءبىر كىرمەي كەتپەيتىن ادەتىمىز. ەشتەڭە الماساق تا ءار جىلتىراققا ءبىر قاراپ، ءار نارسەنى ءبىر ءتۇرتىپ، قوتىر تايلاقتاي ءبىر-بىر سۇيكەنىپ شىقپاساق كوڭىلىمىز كونشىمەيدى. بوتپان «توپىرلاماي، قۇرىڭدار تۇگە!» دەپ كۇندە ايداپ سالادى. كەيدە ۇيىمىزدەن جۇمىرتقا ۇرلاپ اكەلىپ وتكىزىپ، كونفەت، پريانيك الىپ جەيمىز. مۇندايدا ول قۋمايدى، قايتا جايىن اۋزى جايىلىپ، جىمىڭداپ قالادى.
ءبىر توپ بالا دۇكەنگە كىردىك. ءتۇس ەدى. ەكى-ۇش ايەل ساۋدا جاساپ جاتىر ەكەن. بوتپان ەسىكتەن توپىرلاي كىرگەن بىزگە جاقتىرماي الارا قاراپ قويدى دا، ولشەپ تۇرعان تاۋارىن دار ەتكىزىپ اشۋلانا جىرتتى. جانىندا تۇندەگى قوناق جىگىت سورەگە اسىلىپ الدەنە جازىپ تۇر. ءبىزدىڭ شۋىمىزدى ەسىتىپ ول دا باسىن كوتەردى. مەنى كورىپ كۇلىمدەپ سالا بەردى:
— ءاي، سابىر، بەرى كەل، — دەپ شاقىردى.
الدىنا باردىم. قول بەردى.
— امانداسپايمىز با، بىرگە جاتقان جوقپىز عوي.
نەتكەن كىشىپەيىل، ءوزى قولداسىپ، سالەمدەسىپ جاتىر.
— ساباقتان شىقتىڭدار ما؟
— ءيا.
نەشىنشى وقيتىن ەڭ؟ التىنشىدا دەيسىڭ بە؟ بەرى كەل، بەرى.— ول مەنى ىشكە، دۇكەنگە جالعاس، قۋما قويما ەتەگىنە ەرتىپ كىردى. سوسىن «تۇرا تۇر» دەپ ارقامنان قاقتى لىپىلداپ شىعىپ كەتتى. ءجۇرىسى شاپشاڭ. قولىندا ءبىر ىستاي كونفەتى بار، جىلپىلداپ كۇلىپ قايتىپ كەلدى.
— ءما، سومكەڭە سالىپ ال، — دەدى.
Meن سومكەمە سالىپ الدىم. سارعىش قاعازعا تۇرگەن، ورىپ جۇرمەسەڭ، تىسكە جابىساتىن كونفەت. ءبىز ونى «ساعىز كونفەت» دەيتىنبىز. مەن قوڭىردى جاقسى كورىپ قالدىم.
ول شىناردى سۇرادى.
— وراققا كەتتى، — دەدىم مەن.
— كەشكە كەلە مە؟
— جوق. قوس باسىندا تۇنەيدى.
— سەن، سابىر، ءبىر نارسە ايتسام ورىندايسىڭ با؟
— و، نە؟ ايتىڭىز.
— اۋەلى ورىندايىم دەشى.
— ءوزى قۇپيا نارسە. سەن قۇپيانى ساقتاي الاسىڭ با؟
— ساقتاي الام.
— ەندەشە.— ول قالتاسىنان ءبىر كونۆەرتتى الىپ ماعان بەردى.— مىنا حاتتى شىنار اپاڭا بەر. ەش جانعا كورسەتپە؟! جاراي ما؟
— ءيا،— دەپ حاتتى سومكەمنىڭ ىشىنە كىتاپ اراسىنا تىعىپ قويدىم. شىنار اپاما حات اپارىپ بەرۋ ماعان ءبىر ءتۇرلى قىزىق كورىنىپ كەتتى. قاراقىز قۋانار ما ەكەن حات العاندا؟!
— ەشكىمگە كورسەتپەي اپارىپ بەرەم.
— وي، مولودەس! — دەپ ول مەنى ارقامنان قاعىپ قويدى.— مەن بۇگىن كەتەم. ەندى ءبىر جەتىدە قايتىپ كەلەم. سەن وسىندا دۇكەنگە سوعىپ تۇر. جاراي ما؟
بوتپان بالالاردى قۋىپ جىبەرىپتى. ماعان جاقسى رايمەن قاراپ، جىمىڭداپ قالدى. مەن تىسقا شىقتىم.
سومكەمدى اشىپ، ءبىر ءتۇيىر كونفەتتى اۋزىما سالىپ، سورىپ كەلە جاتتىم... قوناق جىگىت قۋ بولماسىن. ماعان حات اپارۋ ءۇشىن كونفەت بەرگەن شىعار-اۋ؟ بالا دەپ الداعانى عوي... اياق استىنان جىنىم كەلىپ، سومكەمدەگى كونفەتتەردى شاشىپ تاستاعىم كەپ ءبىر تۇردىم.
ءبىراق، ءتاتتى كونفەتتى كوزىم قيمادى.
3
قوڭىر قالادان ورالامىن دەگەن كۇنى شىنار دا وراقتان اۋىلعا قايتىپ كەلدى. قوڭىردىڭ كەلەتىن كۇنىن مەن دە ساناپ جۇرگەنمىن.
كەشكىلىك. ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى وندىق شام تۇبىندە ەتپەتتەپ كىتاپ وقىپ جاتقانمىن. شەشەم وشاق باسىندا، قازان قىرىپ وتىر. شاقىر-شۇقىر قۇلاعىمدى تەسىپ، توبە قۇيقامدى شىمىرلاتادى. شىناردىڭ كەلگەنى ءتاۋىر بولدى، مازاسىز ۇننەن قۇتىلدىم.
شەشەم ەكەۋى ءبىراز اڭگىمەلەستى.
— وراقتىڭ بىتەتىن كۇنى بار ما؟
— ءازىر بىتەتىن ەمەس. كۇرىش كوتەرە الماي جاتىپ قالعان، ورۋى كيىن بوپ جاتىر.
— ءبىزدىڭ ۇيدەگى اعاڭدى كوردىڭ بە؟
— كوردىم. كۇنى-تۇنى قىرمان باسىندا.
— ءۇيى بارىن ۇمىتقان جوق پا ەكەن ايتەۋىر. ءوزىڭ كيىم-كەشەك اۋىستىرا كەلگەن شىعارسىڭ.
— جوق، ءبىر جولا ۇيگە كەلدىم. بريگادير وسى جاقتاعى قورا-قوپسىعا بولىس دەپ جۇمسادى.
— ونىڭ جاقسى بولعان ەكەن.
شىنار ادەيى سۇراپ كەلگەن عوي. قوڭىردىڭ حاتىن سول كۇنى-اق اپارىپ بەرگەنمىن. كوكەمدى سىلتاۋ عىپ قوس باسىنا باردىم.
وراق ورىپ. جۇرگەن بوپ، وڭاشادا شىناردىڭ قولىنا حاتتى ۇستاتا سالدىم.
— كەشە تويداعى جىگىت بەردى، — دەدىم. شىنار شوشىعان جوق. ەشكىم كورىپ تۇرعان جوق پا دەگەندەي اينالاعا الاقتاپ ءبىر قارادى دا، حاتتى جان قالتاسىنا سۇڭگىتتى. كۇن مەن جەلگە توتىققان قاراسۇر ءجۇزى كەشكى شاپاقپەن توت باسقان تەمىردەي كۇرەڭىتە قۇبىلدى.
حاتتى مەن شىنارعا بەرمەس بۇرىن اشىپ وقىپ العانمىن. ءولىپ-وشىپ جازعان ەكەن. كەي جەرىن كۇندەلىك داپتەرىمە كەشىرىپ جازىپ الىپ قويعانمىن. «... مەن ءسىزدى كوزىڭىزگە كوزىم تۇسكەن ساتتە-اق ۇناتىپ قالدىم. ءومىر ساپارىنا سەرىك ىزدەگەن ارماندى جان ەدىم. سول ارمانىم ءسىز ەكەنسىز، سول ىزدەگەن سەرىگىم ءسىز ەكەنسىز. ءومىر دەگەن كيىن، ءارى ۇزاق ساپاردا بىر-بىرىمىزگە. سەرىك بولايىق، ارمانىم. مەن سىزگە عاشىقپىن...» ودان سوڭ ول قالاعا كەتەتىنىن جازىپ، «سەنتيابردىڭ جيىرما بەسىنە ورالامىن. ورالعانشا ويلانىپ ءجۇرسىن دەپ حات جولداپ وتىرمىن» دەپ اياقتاعان.
قوڭىردى شىنار دا ۇناتقان عوي. ۇناتپاسا ادەيى اۋىلعا سۇرانىپ كەلەر مە ەدى.
شىنار كەپ ايالدامادى.
— ءجاي كەلىپ پە ەڭ؟ — دەدى شەشەم.
— سەكلا تۇسپەپ پە ەكەن دۇكەنگە؟.( سابىردان بىلەيىن دەپ كەلىپ ەدىم. تۇسپەپتى،— دەدىم مەن.
ءبىزدىڭ شەكەسى سىنىق ءبىر سەكلا بار ەدى، سونى المامىن دەپ شەشەم، اۋىزعى ۇيگە شىناردى ەرتىپ شىعىپ كەتتى.
شامنىڭ سەكلاسىن ەمەس، قوڭىردىڭ كەلگەن كەلمەگەنىن بىلەيىن دەپ سوققان شىعار-اۋ. مەكتەپتەن قايتارىمدا جولشىباي دۇكەنگە كىرگەنمىن. بوتپان ەزۋى جايىلىپ: «ءاي، قوڭىردى ىزدەپ كەلدىڭ بە؟ ەرتەڭ كەلەدى» دەگەن. سونى ايتايىن دەپ مەن دە تىسقا شىقتىم.
— اپاتاي.— جۇگىرىپ قۋىپ جەتتىم.— مەن دۇكەنگە سوقتىم. و كىسى ەرتەڭ كەلەدى.
— و كىسىدە جۇمىسىم قانشا. قىزىقسىڭ-اۋ، سابىر، سەن دە،— دەپ كۇلىپ كەكىلىمنەن سيپادى شىنار. سوسىن قۇشاقتاپ باۋىرىنا قىستى دا: — حاتتى ەشكىمگە ايتۋشى بولما،— دەدى سىبىرلاپ.
ەرتەڭىنە تاعى دۇكەنگە سوقتىم. قوڭىر كەلگەن ەكەن. مەنى كورىپ تۋعان ءىنىسى اسكەردەن كەلگەننەن بەتەر قۋاندى.
— سابىر. سابىرجان، بەرى كەل، — دەپ وتكەن جولعىداي ىشكە، قويماعا ەرتىپ كىردى.— شىنار وراقتان كەلدى مە؟
— كەلدى.
— ۇيىندە مە؟
— جوق، قورا جوندەۋگە كەتتى.
— كەشكە كەلە مە؟
— كەلەدى.
— شەشەسى ۇيىندە مە؟
— ۇيىندە.
ول ويلانىپ قالدى. شەشەسىن نەگە سۇرايدى؟ شىناردا كوڭىلى بارىن ايتايىن دەدى مە ەكەن؟ شەشەسىنىڭ، اشۋى قاتتى. ەسىتسە، ءبارىن بۇلدىرەدى ول.
— شەشەسىنە ايتپاڭىز، — دەدىم مەن قورقىتا.
— نەنى؟! ءا... جوق، شەشەسىنە ايتىپ جىن ۇرىپ پا مەنى... مەن باسقا ءبىر نارسە ويلاپ وتىرمىن،— دەدى دە ول ورنىنان تۇرىپ كەتتى. قابىرعاعا سۇيەپ، كىرەستەپ قويعان جاشىكتەردىڭ ءبىر قۋىسىنان قاعازعا ورالعان الدەنەنى الىپ كەلىپ، ماعان بەردى.
— سابىرجان، مىنانى ەش جانعا كورسەتپەي شىنارعا بەر. بازارلىعىم دەپ ايتتى دە. جاراي ما؟
— ءيا.
— سوسىن شەشەسى ءبىر جاققا كەتسە، سەن ماعان ايت، ماقۇل ما؟ مەن وسى اۋىلدا ونشاقتى كۇن بولامىن.
— ماقۇل، ايتايىن،— دەدىم. شىنارمەن وڭاشا تىلدەسكىسى كەلەدى-اۋ، شاماسى.
— سابىرجان سۇيتە عوي. كۇندىز وسىندا ماگازيندە بولام، ال كەشكىلىك بوتپاندىكىندەمىن.
ول ماعان تاعى دا كونفەت بەردى. وتكەن جولعىدان جاقسى، كوكالا قاعازعا تۇرگەن شوكولاد كونفەت. ءبىر ۋىستاي. ءىشىم ءتاۋىر كورىپ تۇرسا دا «المايمىن» دەپ قارسىلاسىپ ەم، ول زورلاپ قالتاما تىعىپ جىبەردى.
بىلاي شىعا شوكولادتىڭ بىرەۋىن تىسكە باستىم، - بازارلىعى نە ەكەن؟ ەسىل دەرتىم كەرسەم ەكەن دەيىم. اشىپ كورەيىن دەسەم ولاي-بۇلاي ءجۇرىپ جاتقان ادامدار بايقاپ قالا ما دەپ قاۋىپتەنەم. اشپاق تۇگىل، ءوزىم ۇرلىق ىستەپ كەلە جاتقانداي قۋىستانام، سومكەمدى جامباسىما قىسىپ-قىسىپ قويامىن... اقىرى شىدامادىم. جولدا بىرەۋدىڭ جاڭادان-سالىپ جاتقان تامى بار ەدى. بەلۋاردان كەسەگىن ءورىپ قويعان. سونىڭ جانىنا كەلدىم. جان ادام جوق. ماڭايدا دا ەشكىم كورىنبەيدى. زىپ بەرىپ ىشىنە كىردىم. وتىرا قاپ اشتىم. ءبىر شىنى ءيىس سۋ، ءۇش بۇرىشتى شىنى. سىرتىندا شاشىنا گۇل قىستىرعان ادەمى ءبىر قىزدىڭ سۋرەتى. «قارمەن» دەگەن جازۋى بار. ءىرى ءتىس تاراق، ءبىر قالبىر جارىق ماي. الاقانداي دوڭگەلەك اينا. كۇن ساۋلەسى اينا جۇزىندە ويناپ جارق-جۇرق ەتەدى. ايناعا قاراسام، ءوڭىم قۇپ-قۋ، كوزىم باقىرايىپ تۇر...، «مىنا جىگىت مىرزا ەكەن» دەپ ويلايمىن.
ەندى جيىپ الىپ تۇرا بەرگەنىمدە الدە كىمنىڭ: «ءاي، بىرەۋدىڭ جاڭا سالعان تامىن بۇلدىرەيىن دەدىڭ بە؟» دەگەن داۋسىن ەسىتىپ، ۇڭىرەيگەن تەرەزە ورنىنان تىسقا اتىپ شىعىپ، قاشا جونەلدىم.
شىنار جۇمىستا. تەزىرەك بازارلىعىن تاپسىرسام دەيىم. شەشەم كەرىپ قالسا، قۇرىدىم عوي. كۇن باتىپ شام جاعىلعانشا ۇيدەن ءبىر اتتام شىقپادىم. ەكى كوزىم سومكەمدە. كىتاپ وقىعان بوپ سوعان قادالدىم دا وتىردىم. شەشەم «ءاي، ساعان بۇگىن ءبىر تىنىم بوپتى عوي. نەعىپ ۇيكۇشىك بوپ وتىرسىڭ، ويناماي» دەپ ەدى. «ۇيگە تاپسىرمانى كوپ بەردى» دەگەن سىلتاۋ ايتتىم.
ىمىرت تۇسە سومكەمدى كوتەرىپ شىناردىكىنە كەلدىم. شىنار دا، شەشەسى — ەتجەندى قارا ايەل دە ۇيىندە ەكەن. مەن بارعان سوڭ شەشەسى:
— ەكەۋىڭ كىتاپ وقىپ وتىرا تۇرىڭدار. مەن اققاتىنعا بارىن ءبىراز شەر تارقاتىپ قايتايىن،— دەپ كەتىپ قالدى.
«اق قاتىنى» — مەنىڭ شەشەم. سۇراعانعا — تىلەگەن. جاقسى بولدى.
مەنىڭ كەلگەنىمە قۋانىپ ەلەڭدەپ وتىرعان شىناردىڭ الدىنا بازارلىقتى جايىن تاستادىم.
— اپاتاي، مەن ساعان بازارلىق اكەلدىم.
— نەمەنە قالاعا بارىپ پا ەن؟
— جوق، قوڭىر اعام بەرىپ جىبەردى.
شىنار جايۋلى جاتقان بازارلىقتى كورىپ كوزى كۇلىپ، قىزارىپ سالا بەردى. قولىن سوزىپ بارىپ، تارتىپ الدى. سوسىن ماعان قارادى.
— الىڭىز، ءبارى سىزدىكى.
شىنار ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، مەنى قۇشاقتاپ، بەتىمنەن، ماڭدايىمنان ءسۇيدى. «اينالايىن، سابىرتاي» دەپ ۋانا كۇبىرلەپ سۇيەدى.
— ال، مىنادان قالاعانىڭدى ال.
— المايىم.
— ال، سابىرتاي، ال.
— المايىم، وزىڭىزگە ءبارى كەرەك.
— بىرەۋىن الشى. الماساڭ وكپەلەيمىن.
قايسىسىن السام ەكەن؟ اينا دۇرىس-اۋ، بەت-اۋزىڭدى كورىپ جۇرۋگە جاقسى. بەت سىيا بولادى كەيدە. كۇن ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، بىرەۋدىڭ كوزىنە شاعىلىستىرىپ ويناساڭ قانداي. ءبىراق... اينا ۇستاعاندى بالالار جابىلىپ مازاقتايدى. «ايناعا قارايدى، جىگىت» دەپ كۇلىسەدى. كەكىلىمدى تاراۋعا تاراعى دا جاقسى عوي...
— تاراقتى سەن ال،— دەدى ونىڭ ءوزى دە.
مەن تاراقتى الدىم. شىنار بازارلىقتى سارعىش گۇل توگىلگەن اق كويلەگىنە وراپ، كورزينكا تۇبىنە سالىپ تاستادى. «قوڭىردى ەندى جاقسى كورەتىن شىعار» دەپ ويلادىم مەن.
— داستاندارىڭدى اكەلدىڭ بە؟ — دەدى ول كوڭىلدەنىپ.
— جوق.
— «قىز جىبەگىڭدى» اكەش، وقيىق.
مەن ۇيگە بارىپ ابدەن ۋماجدالىپ، البا-جۇلباسى شىققان ەسكى داپتەرلەرىمدى اكەلدىم. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ول ماعان «قىز جىبەك» جىرىن وقىتتى... مەن سودان كوزىم ۇيقىعا كەتكەنشە قوڭىردى تولەگەنگە ۇقساتۋمەن جاتتىم. «بەكەجان سياقتى بىرەۋ ونى ءولتىرىپ كەتىپ جۇرسە...» دەپ ءبىر ءسات شوشىنا ويلادىم. ءبىراق، قاراقىزعا ونىمەن تالاسىپ جۇرگەن ەش جاننىڭ جوعى ەسىمە تۇسكەندە بارىپ تىنىشتالدىم.
4
تۇستە مەكتەپتەن كەلىپ، تاماق ءىشىپ وتىر ەم. تىستا شەشەم مەن الدە كىمنىڭ دابىرلاي سويلەسكەن داۋىسىن ەسىتىپ، قۇلاق ءتۇردىم.
— قالاعا ءقازىر جۇرەسىن بە؟ — دەيدى شەشەم.
— ءيا، ناعاشىم كەنجەسىنە كەلىن تۇسىرگەن ەكەن. سوعان ازاندا تەلەفون ۇرىپتى.
— قۇتتى بولسىن! جاقسىلىق قوي.
— كەشكىسىن شىنار قورقار، سابىردى جىبەر، سەرىك بولسىن.
جەپ وتىرعان نانىمدى قولىما الىپ تىسقا شىقتىم. ولاردىڭ كوزىنە تۇسپەي، بوپىر قورانى تاسالاپ، دۇكەنگە شاپتىم.
ءۇزىلىس. دۇكەن جابىق، ىشىنەن ءىلىپ الىپتى. ارى-بەرى تىقىرشىپ ءجۇرىپ-جۇرىپ، ءبىر كەزدە ەسىگىن تىقىلداتتىم.
— سابىر باتىر عوي، — دەدى بوتپان.
تەرەزەدەن بوتپان ىرجىيادى. شايناڭداپ ءبىر نارسە جەپ:
— ە، بە-ەر، كەل! — سورەگە ءمىنىپ وتىرعان قوڭىردىڭ قولىندا ستاكان. اۋزىندا تاماق.
ولار اراق ءىشىپ جاتىر ەكەن.
— اراق ىشپەيسىڭ بە؟ — دەپ ازىلدەپ قاسىنا شاقىردى قوڭىر.— ال جاقسىلىق حابارمەن كەلدىڭ بە، ايتا بەر. بوتپان ءوز ادامىمىز، قورىقپا.
سەنىڭكىرەمەي بوتپانعا ءبىر قاراپ الدىم دا، شىناردىڭ شەشەسىنىڭ قالاعا جۇرگەلى جاتقانىن ايتتىم.
— شىن با؟ — ول سورەدەن جەرگە قارعىپ ءتۇستى.— سابىر، مولودەس! — قۇشاقتاپ بەتىمنەن ءسۇيدى. اراق ءيسى قولقامدى قاۋىپ، جەركەنىپ كەتتىم.
— كەشكە بوتپاندىكىنە كەل. مەنى ەرتىپ باراسىڭ. جاراي ما؟
— ماقۇل.
— كانە، مىنا جاقسى حابار ءۇشىن ءجۇز گرامنان قاعىپ جىبەرمەيمىز بە؟ — دەپ ەكى قىرلى ستاكانعا بوتەلكە تۇبىندە قالعان اراقتى ءبولىپ قۇيدى دا، بوتپان ەكەۋى سوعىستىرىپ قاعىپ جىبەردى.
— كونفەت جە،— دەدى قوڭىر ىشكەندە يىسكەگەن كونفەتىن ماعان ۇسىنىپ.
المادىم. قوڭىر ىڭعايسىزدانىپ قالدى ما سىقىلىقتاپ كۇلە بەرەدى.
— جاقسى، وندا. كەشكە ەل ورىنعا وتىرا بوتپاندىكىنە كەل. ەڭبەگىڭدى جەمەسپىن،— دەدى.
قىزىق ادام ەكەن. ەڭبەگىڭدى جەمەسپىن دەگەنى نەسى؟ مەن نە ەڭبەك ەتىپ ءجۇرمىن، وسى؟
ءتۇن. تاس قاراڭعى. اياق جول كورىنبەيدى. قاپ-قارا اسپاندا قۇرتتاي بىجىناعان جۇلدىزدار. مۇنداي تۇندە ءۇي اراسىندا اۋىل ادامى بولماسا بوتەن كىسىنىڭ ءجۇرۋى ەكى تالاي. كورمەگەن جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ. مەن ەرتىپ بارماسام، شىناردىڭ ءۇيىن قوڭىر مىنا جەتى قاراڭعى دا ولسە دە تابا المايدى. بىرەۋ-مىرەۋگە ەرىپ كەلگەن كۇندە دە مەنىڭ تايىنشاداي قارالا توبەتىم تۇنەمەلىك اۋىل ماڭىنا جان جولاتپايدى.
مەن قوڭىردى ەرتىپ كەلەتىنىمدى شىنارعا ايتقانىم جوق. ايتسام «ەرتىپ كەلمە» دەپ ۇرىسىپ تاستار دەدىم. ەرتىپ اكەلەيىن، ەكەۋى وڭاشا سويلەسسىن. شىنار اپام قاشانعا جالعىز جۇرەدى دەپ تە ويلادىم.
قوڭىردى ەرتىپ شىقتىم. ەپتەپ قىزۋلاۋ ما دەيىم. اۋىزى اراق ءيسى مۇڭكىپ: «سەنىڭ بۇل قىزمەتىڭدى ەكى دۇنيەدە ۇمىتپاسپىن-اۋ»، «ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەس، ءتىرى جۇرسەم ءبىر رەتى كەلەر-اۋ» دەپ ءبوسىپ كەلەدى. قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنبەي جازىق جولدىڭ وزىندە-اق قايتا-قايتا سۇرىنە بەرگەن سوڭ ول مەنىڭ قولىمنان ۇستاپ الدى.
— جولدى قالاي كورىپ كەلە جاتسىڭ-اي، مەن تۇكتى كورسەم بۇيىرماسىن، — دەپ قويادى. — سەن ناعىز جىگىتتىڭ سىرتتانى بولايىن دەپ تۇر ەكەنسىڭ. تالاي قىزدى قۇرتاسىڭ عوي.
مەن ونىڭ مىنا ءسوزىن جاقتىرمادىم. ۇندەگەنىم جوق.
— سەنىڭ ءيتىڭ قاباعان دەيدى عوي،— دەدى ول. ءبارىن قايدان ءبىلىپ العان. قۋ-اۋ، ءوزى.
— ءيا، قاباعان.
— قاراڭعىدا كەپ باس سالماي ما؟
— مەن تۇرعاندا قاپپايدى.
جولدى مەن دە كورىپ كەلە جاتقانىم جوق. اياق ۇيرەنىپ، كادىلگە جاتتالىپ قالعان. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىنا وتە كورگەنىمىزدە قاراڭعىدان ءبىر نارسە سولاڭ ەتە قالدى دا قىڭسىلاي كەپ ماعان اسىلا كەتتى. قۇتجول.
— ويباي! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى قوڭىر.
— قورىقپاڭىز. قايتا قورىقساڭىز قابادى.
يتتەن زارەسى قالماي قورقادى ەكەن. بەزگەك تيگەن ادامداي قالتىراپ مەنىڭ سىرتىما تىعىلا بەرەدى. مەن «كەت! كەت!» دەپ توبەتىمدى قۋىپ تاستادىم.
شىناردىڭ ەسىگى ءىلۋلى ەكەن. قاقتىم.
— بۇ كىم؟
— مەن عوي، اپا.
— سابىرمىسىڭ؟ الگىندە عانا ىزدەپ بارىپ كەپ ەم، — دەپ سويلەپ ەسىك اشتى.
مەنىڭ جالعىز ەمەس ەكەنىمدى كورىپ ساسىپ قالدى. شاشى قوبىراپ، بۇرىمى تارقاتىلىپ ماجىراسىن ءجۇر ەكەن. جۇگىرىپ تورگى ۇيگە سۇڭگىپ كەتتى.
— جوعارى شىعىڭىز،— دەدىم مەن ءوز ۇيىمە ەرتىپ كەلگەندەي اق، سوستيىپ تۇرعان قوڭىرعا.
ول ءتور الدىنداعى كورپەشە ۇستىنە بارىپ مالداس قۇردى. ءۇستى باسىن تارتىپكە كەلتىرگەن شىنار شىقتى.
— سالاماتسىز با، شىنار؟ — دەدى قوڭىر.
— سالاماتسىز با؟ — دەدى شىنار داۋسى ەستىلەر ەستىلمەس.
مەن دە تىزە بۇككەنمىن. شىنار «مۇنىڭ نە» دەگەندەي كوزىنىڭ استىمەن ماعان قاراپ قويدى.
— عافۋ ەتىڭىز، قارىنداس، قاتار-قۇربى بولعان سوڭ شاقىرۋسىز-اق كەلىپ قالدىق،— دەدى قوڭىر تەرەزە الدىندا بۇرىمىنىڭ ۇشىن ساۋساعىنا وراپ، تومەن قاراپ تۇرىپ قالعان شىنارعا. — وتىرىڭىز. اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قايتايىن دەپ كەلدىم.
شىنار ەسىك جاقتاعى جاتاعان كەسەك پەش تۇبىنە ءبىر تىزەلەپ ىزىلىپ جايمەن عانا جايعاستى. مەن ورنىمنان تۇردىم. قوڭىر ماعان الگىندە «وتىرىپ جايلاسقان سوڭ، سىلتاۋ تاۋىپ شىعىپ كەتەرسىڭ» دەگەن.
— قايدا باراسىڭ؟ — دەدى شىنار شوشىنعانداي.
— ءقازىر كەلەم. اپاما ايتپاي كەتىپ ەم
— كەل، كەشىكپە.
مەن تىسقا شىقتىم. جارىقتان شىققان مەزەتتە كوزىم دىم كورمەي قالدى. الدە كىم كەپ كوكىرەگىمنەن يتەرىپ تۇرا قالعانداي بوپ قورقىپ كەتتىم. سويتسەم، قىڭسىلاعانىنان ءبىلدىم، مەنى ىزدەپ، اينالشىقتاپ جۇرگەن توبەتىم ەكەن.
ۇيگە بارعانىم جوق. ءۇيدىڭ سىرتىندا جاڭادان سالاتىن تامعا كەسەك قۇيامىز دەپ ۇيگەن توپىراق بار ەدى. قۇتجولىمدى ەرتىپ، سول ۇيىندىگە شىعىپ وتىردىم. قۇتجول قىڭسىلاپ، ءۇستى-باسىمدى جالاپ، ەركەلەيدى. تەرەزەسىنەن شام جارىعى جىلتىراعان شىناردىڭ ءۇيى جاققا قاراپ ءالسىن-السىن ءۇرىپ قويادى، ول ۇيدە بوتەن ادامنىڭ قالعانىن ءبىلىپ ءتۇر. اقىلدى عوي مەنىڭ قۇتجولىم.
مەنىڭ ەكى كوزىم جىلتىراعان تەرەزەدە. ولار نەعىپ وتىر ەكەن؟ نە سويلەسىپ جاتىر ەكەن؟ شىنار اپام قوڭىردى جاقسى كورە مە؟ جەك كورسە بىردەن قۋىپ شىعار ەدى عوي. ال جاقسى كورگەن كۇندە مەن قۇساتىپ ونىڭ دا ماڭدايىنان، بەتىنەن سۇيەر مە ەكەن؟ ءاي، قايدام...
مەڭىرەۋ ءتۇن. جىم-جىرت تىنىشتىقتى ءبۇزىپ جۇرگەن مەنىڭ توبەتىم عانا. قۇتجول ءالسىن-السىن قاراڭعىعا سۇڭگىپ جوعالىپ كەتەدى دە سالدەن سوڭ قىنسىلاپ قايتىپ ورالادى. شاماسى شىنار ءۇيىن باعدارلاپ قايتادى-اۋ دەيمىن. قانشا اقىلدى دەگەنمەن يت ادامدار تىرلىگىن قايدان ۇقسىن. انا شام جانعان ۇيدە ۇلكەن اڭگىمە بوپ جاتقانىن، ەرتەڭ شىنار اپام كۇيەۋگە شىقسا، ايران-اسىر توي بولاتىنىن قايدان ءبىلسىن. مۇنىڭ ويى — قوڭىر شىقسا، تەك باس سالۋ عوي. «قوڭىر جاقسى، وعان تيمە» دەدىم يتىمە باسىنان سيپاپ.
مەن اسپانعا قارايىم. تاناداي-تاناداي ۇلكەن جارىق جۇلدىزدار. نەتكەن كوپ... جىگىت بولعان سوڭ مەن دە ۇيلەنەر مە ەكەنمىن؟! سوندا مەن كىمگە؟..، مەن جۇلدىزعا ۇيلەنەم؟ حا-حا! جو-جوق، قىز جىبەككە ۇيلەنەم... قۇتجول بەتىمنەن جالاپ تۇر. «كەت! تفۋ... كەت!» شىنار ءۇيىنىڭ شامى سونەر ەمەس. تۋۋ، ۇزاق اڭگىمەلەستى عوي. بۇ نەسى؟ الدە اپاتايىم قوڭىرعا داستان وقىتىپ وتىر ما؟.. انەۋكۇنى قورقام دەپ ەدى، الدە قورقىپ ءبىر بۇرىشقا تىعىلىپ قوزعالا الماي وتىرعان شىعار. قوي، بارايىن تەزىرەك... - اياعىمدى مىسىقشا ۇرلانا باسىپ جايمەن كەپ ەسىگىن تارتتىم. ىشىنەن ءىلىپ الىپتى. كۇبىرلەگەن داۋىس، قوڭىردىڭ داۋسى. نە ايتىپ جاتىر دەپ ارى-بەرى قۇلاعىمدى توسىپ ەم، ەشتەڭە ەستي المادىم. بىرەۋ-مىرەۋ كەلىپ قالار دەپ ءىلىپ العان شىعار. وڭاشا سويلەسەيىن دەگەن عوي...
ۇيگە قايتتىم. شەشەم جاتىپ قالىپتى. ەسىكتىڭ ىلمەگى بوس، سىرتتان سۇق قولىمدى تىعىپ اشا بەرەتىنمىن. قالتامداعى تاراقپەن سىرت ەتكىزىپ اشتىم دا ورنىما تىم-تىرىس جاتا قالدىم. تۇنىمەن جايسىز ۇيىقتادىم. ءبىر رەت الدە نەدەن شوشىپ وياندىم. ەندى بىردە قوڭىر شىناردىڭ اياق قولىن بايلاپ الىپ قاشىپ بارادى ەكەن. مەن قۋىپ كەلەم. ءيتىمدى دە ايتاقتايمىن. ۇرگەن داۋسى ەستىلەدى، ءبىراق ءوزى كورىنبەيدى. مەن وكشەلەپ، قولىمدى سوزدىم. قانشا سوزسام دا قولىم كوتەرىلمەيدى، جانى جوق سەكىلدى. سويتسەم، ءتۇسىم. وڭ قولىم استىمدا قالىپتى.
ازاندا مەكتەپكە بارا جاتىپ، شىنار اپامدىكىنە سوققام ەسىگى قۇلىپ. ەرتەمەن جۇمىسقا كەتىپتى. «شىنار اپام ەندى كۇيەۋگە شىعاتىن بولدى!» جۇرەگىمدى قۋانىش كەرنەپ، لۇپىلدەيدى. «قاراقىز كۇيەۋگە شىعادى!» دەپ ايقاي سالعىم كەلەدى.
ءبىراق، مەن ەشكىمگە ءتىس جارعانىم جوق. ەسىم بار عوي، ىم بىلمەگەندەي جۇرە بەردىم. قوڭىردى تاعى دا تورت-بەس ءۇن قاتارىنان ەرتىپ كەلدىم. ولاردىڭ اڭگىمەسى «قىز جىبەك» داستانىنان دا ۇزاق ەكەن. كەش سايىن مەن ءۇيدىڭ سىرتىنداعى توبەشىككە شىعىپ، قاشان ۇيقىم كەلگەنشە شىناردىڭ تەرەزەسىن اڭدىپ وتىراتىن بولدىم. كەيىنگى ەكى ءتۇن ولار شامدى ءسوندىرىپ قويىپ اڭگىمەلەستى. ءقايتسىن، بىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالامىز دەپ قورىققان شىعار.
5
بەس-التى كۇننەن سوڭ قوڭىر كەتىپ قالدى. شىنار اپام ءبىر ءتۇرلى ۇيالىپ، ءجۇزى جانىپ ءجۇردى. تۋرا قارامايدى. جىگىتپەن وڭاشا اڭگىمەلەسكەنىنە ۇيالادى-اۋ دەيمىن. نە جايلى سويلەسكەندەرىن ايتپايدى. ءوزى ايتپاعان سوڭ. ءبىر كۇنى ءوزىم سۇرادىم.
— اپاتاي، قوڭىرعا شىعاسىن با؟
ول ەرنىن تىستەپ كۇلدى.
— شىعامىن، — دەدى. — يمانداي سىرىم، سابىر. تىسىڭنەن شىعارما. مەرەكەگە الىپ قاشام دەدى.
وكتيابر مەيرامىنا جيىرما شاقتى-اق كۇن قالعان. شىناردى قيماي، جۇرەگىم سىزداپ اۋىرىپ كەتتى. شىنىمەن كەتەر مە ەكەن دەيمىن قينالىپ.
— جاقسى كورەسىڭ بە؟
— سەن شە؟ — دەپ ول وزىمنەن سۇرادى.
— جاقسى كورەم،— دەدىم مەن.
— مەندە... تىسىڭنەن شىعارما، — دەپ تاعى جالىندى ول. — كەتەتىن كۇنى وزىنە ايتام.
— شەشەمە ايتپايسىڭ با؟
— جوق.
— نەگە؟
— قوڭىر ايتپا دەدى. توي جاساپ جايلاسقان سوڭ، اپاڭدى قولىمىزعا الامىز دەدى.— شىنار كوزىنىڭ جاسىن ءبىر سىعىپ الدى.— اپامدى قيمايمىن.... سەن... سەندەردى دە...
شىنارعا قوسىلىپ مەنىڭ دە جىلاعىم كەلدى. «اپاتاي» دەپ قۇشاقتاي الدىم. ول توسىنە ماڭدايىمدى باسىپ، قۇشاقتاپ ۇزاق وتىردى.
— سابىرجان، شىعارىپ سالاسىڭ عوي، ءا،— دەي بەرەدى قايتا-قايتا.
— شىعارىپ سالامىن.
شىنار كەتەتىن كۇندى تاعاتسىز كۇتتىم. ءبىراق، قوڭىر جۋىق ارادا كەلمەدى. مەرەكە ءوتتى. اپاتايىم ەكى كوزى ءتورت بولدى. تىنشىماي ماعان كەلەدى جۇگىرىپ:
— دۇكەنگە سوقتىڭ با؟
— سوقتىم.
— كەلىپ پە؟
— جوق.
شىنار سىرقات ادامداي قاباعى قاتىپ كەتتى. كۇلىپ، جايراڭداپ جۇرەتىن ەدى، لەزدە ەڭسەسى ءتۇستى. شەشەسى بىزدىكىنە كۇندە كەلەدى. «جالعىز قىزىمدى دا قۇداي كوپ كورەيىن دەپ جۇرمە دەپ قورقام. سىرقات-اۋ دەيىم. تابەتىم جوق دەپ تاماق ىشپەيدى. ءتۇن بالاسى كوز ىلمەي اھىلاپ-ۇھىلەپ شىعادى. «نە بولدى، قۇلىنىم؟» دەسەم، «اپا، اۋىرىپ ءجۇرمىن» دەيدى. قاي جەرى اۋىراتىنىن ايتپايدى. جۇرەگىندە ءبىر زاپىران بار ما، لوقسىپ قۇسا الماي قينالادى.
قوڭىر سۋعا باتقان قارا تاستاي حابارسىز كەتتى. نەگە كەلمەيدى؟ شىنار قاتتى زارىقتى. انە-مىنە دەگەنشە تاعى دا ەكى ايداي ۋاقىت ءوتتى. ءبىر كۇنى شىنار.
— سابىرجان، بوتپاننان سۇراش، حابار بار ما ەكەن؟ ادرەسىن بىلە مە ەكەن، سۇراش،— دەدى جابىعىپ وتىرىپ،
بوتپاننان سۇراپ ەدىم، ول مەنى مازاق قىلدى.
— الدا جەڭگەتايىم-اي كونفەت جەگىڭ كەلگەن ەكەن وي، — دەپ سىقاقتاپ كۇلەدى.
— كونفەتىڭ كەرەك ەمەس ماعان. — اشۋىم كەلدى.
— قوڭىر ەندى كوكەك ايىندا كەلەدى. اپاڭنىڭ اۋزىن ءۇپ شىعىسقا قاراتىپ كەتتى ول.
— نە دەيسىز؟!
— سولاي دەيمىن. قوڭىردىڭ ايەل-بالا شاعاسى بار.
— وتىرىك ايتاسىز،— دەدىم. سەنگەنىم جوق. شىناردى الىپ قاشادى ول.
— اشۋ ۇستىندە شىنىمدى ايتىپ قويعانىمدى سوڭىنان اڭعاردىم.
— قاراقىزدى الا ما، ءوزىنىڭ الما مويىن، اق ماڭدايى تۇرعاندا؟! قىق-قىق... –
— الادى.
— ءاي، اشىق اۋىزىم-اي... الامىن دەپ الداماسا قىز ونەتىن بە ەدى، قالايدا قۇرىعىنا تۇسىرگەن جىگىتتى ايت، ساباز.
ىزاقور ەدىم. القىمىمدى وكسىك الدى. ەندى بولماسا ؛وزىمنەن جاس ىتقيدى. سىرتقا اتا جونەلدىم. نە سەنەرىمدى، نە سەنبەسىمدى بىلمەيىم. سىپ-سىپايى قوڭىردىڭ جىلى كۇزى، ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ تۇراتىن كۇلىمدەگەن كوزى ەلەستەيدى. ونداي دا «وتىرىك» دەيمىن وزىمە ءوزىم. قىت-قىتتاپ كۇلگەن بوتپان ەلەستەيدى. ول ءسات موينىما سۋ قۇيىلعانداي جەرگە قارايىم.
بوتپان ءسوزىن شىناردان جاسىردىم.
— بىلمەيدى،— دەدىم.
— ادرەسىن دە بىلمەي مە؟
— ءيا...
شىنار تۇنجىراپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ۇزاق وتىردى. ءىس ويلاعانىن قايدام؟ مەن دە ۇندەمەدىم. قيمىلداسام وتىرىگىمدى بايقاتىپ الاتىنداي تىرپ ەتپەدىم. «بوتپان ايتقان سۇمدىقتى ەسىتپەسە ەكەن، ەسىتپەسە ەكەن» دەي بەردىم ىشىمنەن.
6
ءبارىبىر مەن ايتپاعانمەن شىنار ءوزى ءبىلىپ الىپتى. بىردە كەشكىسىن كەلىپ:
— سابىر بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيگە جاتسىنشى،— دەدى شەشەمە
— بارسىن. بارا عوي، سابىرجان.
شىناردىڭ ءجۇزى جابىعىڭقى ەدى. وسەك شىعا باستاعان. شەشەم مەن كورشىدەگى ءبىر كەلىنشەكتىڭ پىش-پىشتاسىپ وتىرعانىن ەستىگەنمىن. «ماسقارا... ماسقارا» دەگەندەرىن قۇلاعىم شالعان. شەشەم شىنارعا كوزىنىڭ استىمەن مۇسىركەي قاراپ قويدى. شىنار نازارى ءپاس، تۋرا قاراعان جوق.
شىناردىڭ شەشەسى ءبىر جاققا كەتكەن. جاتاتىن مەزگىل بوپ قالعان. شىنار ءۇنسىز ماعان توسەك سالىپ بەردى. مەن دە ەشتەڭە دەگەنىم جوق. الگى بوتپاننىڭ حابارىنان كەيىن الدەنەنى ءبۇلدىرىپ العانداي شىناردان قاشقاقتاپ، ۇندەمەي جۇرەتىنمىن. ءۇنسىز شەشىندىم.
دالادا ۇيىتقىعان بوران. اقپاننىڭ بورانى. قىس ءوزىنىڭ اقىرعى اشۋىنا مىنگەندەي ەكى-ۇش كۇننەن بەرى اقتۇتەك كوز اشتىرماي تۇر. تىستاعى قورا قامىسىن، ءشوپ-شالامدى تىسىرلاتىپ ۋىلدەيدى بوران. ءۇي ءىشى دە سالقىن. وت از جاعىلعان-اۋ شاماسى. توڭىپ كورپە استىنا قويىپ كەتتىم. شىنار كۇيبەڭدەپ كەپ ءجۇردى. بىرەسە تورگى ۇيگە كىرەدى، بىرەسە مەن جاتقان بولمەگە كەلەدى. ءار زاتتى ءبىر ۇستايدى. پەشكە جالپىلداق وتىن سالدى. سونان سوڭ تورگى ۇيدەن الدەنەلەردى اكەپ، پەشكە تىقتى. كوزىم شالىپ قالدى، ءيىس سۋ شىنىسى، قالبىر مەن اينا. اناداعى قوڭىردىڭ بازارلىعى. ءالسىن-السىن ۇھىلەيدى. ءوز توسەگىنە بارماي، مەنىڭ قاسىما كەلدى. قيسايىپ جاتتى، مەنى قۇشاقتادى. قۇشاقتادى دا سولقىلداپ جىلاپ قويا بەردى.
— اپاتاي جىلاما، نەگە جىلايسىڭ؟
ول يىعى سەلكىلدەپ وكسىپ، مەنىڭ باسىمدى توسىنە باستى. جانىپ تۇر. دەنەسى وت سەكىلدى. مەنىڭ دە كوڭىلىم بۇزىلدى.
— اپاتاي جىلاماشى.
— جىلاۋ ماعان از، مۇنان دا ولگەنىم جاقسى ەدى.
— نەگە اپاتاي؟
— ماسقارا بولدىم عوي مەن، ماسقارا...
«الام دەپ الماي كەتكەننىڭ نەسى ماسقارا. قوڭىر بولماسا، باسقا ادام قۇرىپ قالىپ پا؟ كۇيەۋ تابا .الماي قالام دەي مە ەكەن؟» دەگەن ويلار كەلەدى ماعان.
— سەن، سابىرجان، جاسسىڭ عوي، كوپ نارسەنى تۇسىنبەيسىڭ. اپاتايىن سورلاپ، قارابەت بوپ قالدى عوي.
— قويشى اپاتاي.
— مەن قارابەتپىن. ءوزىمدى ۇستاي المادىم. ءتىلى مايدا ەكەن. بۋىن قۇرتتاي ءتۇستى عوي... سەنىپ قالدىم عوي، — دەپ وكسىپ، سولقىلدايدى.
ساڭلاۋدان تۇسكەن جارىق سەكىلدى ءىشىم ءبىر نارسەنى سەزەدى. شىناردىڭ وپىق جەپ، وكىنىپ جاتقانىن بايقايدىق. سول نەمەنىڭ حاتىن نەگە تاسىدىم، نەگە ەرتىپ كەلدىم دەپ ءوز-وزىمدى ىشتەي جەرلەيمىن. شىناردىڭ الدىندا ءوزىمدى كىنالى ساناپ قىسىلامىن.
— مەن. مەن ونىڭ جامان ەكەنىن بىلمەدىم عوي.
— كىم ءبىلدى دەيسىڭ. بىلسەم، ماڭايىما جولاتام با؟
— قاپ، مەن قۇتجولعا تالاتاتىن ەم بىلگەندە.
— اينالايىن، سابىرجان،— دەپ ول ماڭدايىمنان ءسۇيدى. دەمى دە ىستىق. اۋزىنان جالىن شىعاتىنداي.— مەنىڭ سەن سياقتى باۋىرىمدا بولمادى عوي. اپاما نە بەتىمدى ايتام...— ول تاعى جىلادى.— مەن قۇريمىن. يت ەكەش يت تە ولىگىن كورسەتپەيدى.
شوشىپ كەتتىم. ءولىپ قالار دەپ قورىقتىم.
— اپاتاي، ايتپاشى وندايدى.
— مەن ەرتەڭ كەتەم. كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جەرگە كەتەم. سەنى سابىر ادەيى قوشتاسقالى شاقىردىم.
— كەتپە، اپاتاي! قايدا باراسىڭ؟ كەتپە، — دەپ قاتتى قۇشاقتاپ الدىم.
— كەتپەسكە بولماي قالدى عوي، سابىرجان. ەندى ۇيىقتا. مەن سەنىڭ قاسىندا جاتا بەرەيىن. ءيا ما؟
ول باسىمنان سيپادى. تىستا بوران ۋىلدەيدى. تىنباعان. كەي-كەيدە بىرەۋ جايمەن عانا قاققانداي بوپ تەرەزە تىسىرلايدى. تىستا الدە كىم تۇرعانداي ەلەڭدەيمىن. «تەرەزەنى قاعىپ، قوڭىر جەتىپ كەلسە تاپ ءقازىر» دەپ قيالدايمىن.
ءوستىپ جاتىپ قاي كەزدە ۇيىقتاپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيىم. ازاندا ويانسام، شىنار جوق قاسىمدا. جۇگىرىپ تورگى ۇيگە باردىم. جوق. دالادان دا تابا المادىم. ۇيگە كەلىپ شەشەمنەن سۇرادىم:
— جۇمىسقا كەتكەن شىعار، — دەدى ول.
شىنار سول ءتۇنى جوق بولىپ شىقتى. قايدا كەتكەنى بەلگىسىز ءىزىم-قايىم جوعالدى.
7
جامانات جاتا ما؟! شىنار جايلى اڭگىمە ەرتەڭىنە قاۋلادى. بارىنەن دە شەشەسى بايعۇسقا قيىن بولدى. يىعى ءتۇسىپ بۇگىلىپ كەتتى. كەيدە قىزىن قارعاپ: «قۇداي ماعان تەسىك مونشاق بەرگەنشە سوقىر ۇل نەگە بەرمەدىڭ»،— دەپ زارلايدى. ءوزىن وسىنداي كۇيگە سالعان شۇناق قۇدايدى قورعايدى. «بايىمنان ءبىر ايىردىڭ، بالامنان ەكى ايىردىڭ، ۋا شۇناق قۇداي، نە جازىپ ەم مەن ساعان!» دەپ كوز جاسى توگىپ، ادامنىڭ ازا بويىن قازا قىلادى. ءبىزدىڭ ۇيگە كوپ كەلەدى. كەيدە «قايتەيىن، ەڭ بولماسا نامىسىن جوقتايتىن ىزىنەن ءىنى دە ەرتە المادىم مەن سورلى» دەپ بەتىن جىرتادى.
مۇندايدا ادام شىداپ تۇرا المايدى. مەن دە ىشىمنەن جىلايمىن. قوڭىر كەزدەسسە ءتۇتىپ جەرمىن-اۋ دەپ كىجىنەمىن.
ءبىر كۇنى مەن قوڭىردى بوتپاننىڭ دۇكەنى الدىندا جۇك تيەگەن ماشينادان ءتۇسىپ جاتقانىن كورىپ قالدىم. باياعى قالپى. كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. ەشتەڭە كورىپ بىلمەگەندەي. بىرەۋدىڭ ماسقارا بولعانى، قايعىسى ونىڭ ويىنا كىرىپ شىقپايتىنداي. قاسىنداعى بىرەۋلەرمەن سىقىلىقتاپ كۇلىپ بارادى. كۇلگەنى ايەلدىڭ كۇلكىسىنەن اۋمايدى ەكەن. ياپىر-اۋ بۇرىن نەعىپ بايقاماعانمىن... جورعالاپ باسىپ دۇكەنگە كىرىپ كەتتى.
ىزام كەلىپ تۇر. جۇگىرىپ بارىپ جاعاسىنان الا كەتكىم كەلەدى. ءبىراق ءالىم جەتە مە؟ ءالىڭ جەتپەيدى دەگەن ءبىر كۇدىك، مەنى تەجەيدى. ەندى ءقايتتىم؟ ءا، تاپتىم! ءبىزدىڭ كلاستا توبەلەسكىش قوسان دەيتىن بالا بار ەدى. ىزعىپ سوعان كەلدىم.
ول شىنار وسەگىن ەستىگەنمەن وقيعانىڭ باس-اياعىنان بەيحابار. مەن جاسىرعانىم جوق، اسىعىپ-ۇسىگىپ ءبارىن ايتىپ بەردىم.
— ناعىز فاشيست ەكەن عوي،— دەدى ول قوڭىردى.
ول جەك كورگەن ادامىن فاشيست دەپ مۇقاتاتىن.
— ەكەۋمىزدىڭ ءالىمىز جەتە مە، ساباساق؟
— جەتەدى. سابايمىز، — دەدى ول.
— ءجۇر. كەتتىك ەندەشە.
— باسىندا كەپكەسى بار ما؟
— قايداعى كەپكە. قىستا ادام كەپكا كيۋشى مە ەدى؟ باسىندا ەلتىرى قۇلاقشىن.
— قاپ، كەپكا بولعاندا تومەن باسىپ جىبەرىپ... كوزىنە كيگىزىپ جىبەرىپ... قاشان كورەم دەگەنشە ۇرىپ تاستايتىن ەك.
— قىش جيناپ الايىق. شوكەلەۋگە كەرەك بولادى.
— دۇكەندە ادام كوپ پە؟
— كوپ.
— ولاردىڭ كوزىنشە قالاي تيىسەمىز.
بۇ جاعىن ويلاماپپىن. وڭاشا شىقسا جاقسى. بولماسا ەل كوزىنشە تاپا تالتۇستە ءتيىسۋ كيىن.
— مىلتىقپەن قورقىتساق قايتەدى؟ — دەدى ول الدە نە ويىنا كەلگەندەي كۇلىمدەپ،— مىلتىقپەن اۋىل سوۆەتكە ايداپ بارساق قايتەدى، ازعىن، فاشيست دەپ...
— وعان مىلتىق قايدا؟ — قوساننىڭ تاپقىرلىعىنا ىرزا بولدىم. مىنە قىزىق، ايداپ اپارامىز دا اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلىنە ءبارىن ايتىپ بەرەمىز. سوتتاسىن، قاماسىن ءيتتى.
— بىزدە مىلتىق بار.
— وعى بار ما؟
— جوق.
— وندا نەعىلدىق؟
— وي، وقسىز-اق زارەسىن ۇشىرامىز. مىلتىق كەزەسەك مايما، وعى بار ما، جوق پا، ول قايدان ءبىلسىن.
— ءجۇر، كەتتىك!
قوسان ابدەن توت باسقان جالعىز اۋىز ون التىنشى قۇس مىلتىعىن اسىندى. مەن قۇتجولىمدى ەرتىپ، قالتامدى قىشقا تولتىرىپ الدىم. جولشىباي ۇشىراسقاندار كۇلەدى. «ءاي، اڭعا شىقتىڭدار ما؟» ءبىز ۇندەمەيمىز. دۇكەنگە تاياندىق. جۇك تيەگەن ماشينا كورىنبەيدى.
— قاپ، ايرىلىپ قالماساق بولار ەدى؟
— سەن بايقاپ كەل، بار ما جوق پا؟ — دەپ قوسان قۇتجولدى ۇستاپ، دۇكەننىڭ تاساسىندا قالدى.
مەن جايىمەن كەلىپ ەسىكتەن سىعالادىم. ساۋساعىنىڭ ۇشىنا «ءتىف-تىف» دەپ تۇكىرىپ قويىپ، اقشا ساناپ تۇرعان بوتپاننان باسقا ەشكىم كورىنبەيدى. ول مەنىڭ سىعالاعانىمدى بايقاپ قالدى.
— ءاي، جەڭگەتاي، سىعالاماي بەرى كەل.
ىشكە كىرمەدىم. «جەڭگەتاي» دەگەنى وڭمەنىمە وقتان قادالعان جوق. جىلاۋعا ءسال-اق قالدىم. ىزادان قالشىلداپ كەتتىم. جۇدىرىعىممەن ەسىگىنىڭ سىرتىنان رەت وتكىزىپ ءبىر قويدىم دا جۇرە بەردىم.
— كەتىپ قالىپتى،— دەدىم قوسانعا كەلىپ.
— قاپ...
ءبىز باسىمىز سالبىراي ۇيگە قايتتىق. قۇتجول «جولدارىڭ بولمادى ما» دەگەندەي بىزگە ءالسىن-السىن موينىن بۇرىپ ءبىر ءتۇرلى موليە قارايدى دا الدىمىزعا ءتۇسىپ قۇيرىعىن بۇلعاڭداتادى. كىمگە تيىسەرىمىزدى بىلمەگەندەي ز جولدا ۇشىراسقان قاتقان قايىرشىق قاردى تەپكىلەپ كەلە جاتتىق. بىرىمىزگە-بىرىمىز ءتىل دە قاتقانىمىز جوق.
... ارادا ءبىر جىل وتكەندە بارىپ شىناردىڭ حابارى شىقتى. وزىنەن ءبىر جارىم مۇشەل ۇلكەن بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعىپتى. قۇدالار كەلىپ، شىناردىڭ شەشەسىن كەشىرىپ كەتتى. ءبىز بولساق كەلەر جىلى سىردارياعا سالىنىپ اتقان تاسبوگەت قۇرىلىسىنا كوشتىك.
مىنە سودان بەرى جيىرما جىلدان اسىپتى. سودان قايتىپ مەن قاراقىزدى دا، قوڭىردى دا ۇشىراتقان ەمەسپىن. ءبىراق سو ءبىر وقيعا ەسىمە تۇسسە، قانىم تاسىپ قاراپتان-قاراپ وتىرىپ اشۋلانامىن. الدە كىمدى شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرگىم كەپ كەتەدى.
You Might Also Like
