ونەگەلى ويعا تولى تۋىندىلار
قازاق دالاسى، ونىڭ ىشىندە باياناۋىل ءوڭىرى، قاشاندا ءبىرتۋار تۇلعالارعا كەندە بولعان ەمەس. دەگەنمەن، «جۇيرىكتە دە جۇيرىك بار، الىنە قاراي جۇگىرەر» دەمەكشى، سول سوم تۇلعالاردىڭ اراسىندا ءتاڭىرى ولشەۋسىز ونەرمەن تەلەگەي تەڭىز ءبىلىمدارلىقتى قاتار سىيلاپ، ول از دەسەڭىز تىلسىم سىرلى دۇييەنىڭ سان قاتپارلى قۇپيا سىرىن كوڭىلىنە ءتۇيدىرىپ، عايىپتان بولجاپ ءسوز ايتار اۋليەلىكتى قاتار سىيلاعان ساناتى ساۋساقپەن سانارلىق دارا تۇلعالار بار. ولاردىڭ حالقىمىز-دىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنان الار ورنى تىپتەن ەرەك، تىپتەن بولەك.
سونىڭ ءبىز بىلەتىن ءبىرى دە، بىرەگەيى دە- ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ. ونى جۇرتتىڭ دەنى ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە عايىپتان بولجاپ ءسوز ايتقان، سول ايتقاندارى ءاماندا اينا قاتەسىز كەلگەم كورىپكەل اۋليە دەپ بىلەدى. بۇلارى زاڭدى دا.
ماشەكەڭ كوزى تىرىسىندە زيرات ءۇيىن سالدىرتىپ، قابىرىن قازدىرتىپ قويدى.
— مۇنىڭىز قالاي، ارتىڭىزدا اللاعا شۇكىر ۇرپاعىڭىز، قالا بەردى ءوزىڭىزدى قۇرمەت تۇتقان حالقىڭىز بار ەمەس پە. ولاي-بۇلاي بولا قالساڭىز، ەل قاتارلى اق جۋىپ، ارۋلاپ قويماي ما، -دەگەندەرگە:
— سولايى سولاي عوي. اللاعا شۇكىر، ۇرپاقتىڭ دا، ەلدىڭ دە بار ەكەنى راس. تەك... ول كەزدە «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا دەگەندەي» كەزەڭ بولادى. كورەسىڭدەر دە كونەسىڭدەر، -دەيدى» ەكەن.
سويتكەن ماشەكەڭ 1931 جىلدىڭ كۇزىندە دۇنيە سالعان. ال سول جىلى باستاۋ الىپ، 1932 جىلى ونان ارمەن جالعاسقان اشتىقتان حالىقتىڭ قىناداي كىرىلعانىن ەسكە الساق، ماشەكەڭنىڭ كورەگەندىگىنە تاڭدانا تاڭداي قاقپاسقا لاجىڭ جوق.
ماشەكەڭ «مەن ولگەننەن كەيىن دەنەم 40 جىلعا دەيىن بۇزىلمايدى» - دەپ ءوزىن اشىق جەرلەۋدى وسيەت ەتكەن ەكەن. ونىڭ سول وسيەتىن ارتىندا قالعاندار بۇلجىتپاي ورىنداعان. 21 جىل بويى تەك شىجىعان جاز ايلارىندا عانا ۇستىنە جابىلعان اقىرەتىن ايىرباستاپ وتىرعان. وسىنى كوزى كورگەن سولاردىڭ ءبىز ۇشىراسقان سوڭعىلارىنىڭ ءبىرى، اقىننىڭ نەمەرەسى سۇيىندىك شاراپيدەن ۇلىنىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ماشەكەڭنىڭ مۇردەسى سول كۇيىندە ساقتالعان.
تەك، سولاقاي ساياسات سويىلىن سوعۋشى اسىرە كوممۋنيستەر اقىننىڭ ايتقان مەرزىمىنە 19 جىل قالعاندا، ماشەكەڭنىڭ اقىرەتتىك ءۇيىن ايۋاندىقپەن تالقانداپ، مۇردەسىن ماڭگىلىك توپىراقپەن تۇمشالاپ، كومىپ تاستادى.
وسى ءبىر سۇرەڭسىز. سۇرقيا كەزەڭدى ەسكە الا وتىرىپ، اقىننىڭ ەل تانىعان نەمەرەسى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، جازۋشى قۋاندىق پازىل ۇلى ءماشھۇر ءجۇسىپ اتاسىنىڭ 140 جىلدىق تويىندا «ءماشھۇر-جۇسىپ كەسەنەسىن تالقانداۋشىلار حالىق قارعىسىنا ۇشىرادى، حالىق ءماشھۇر-جۇسىپتى قاستەرلەۋىن ەشقاشان توقتاتقان جوق. سونىڭ ءبىر دالەلى سارىارقانىڭ ءار ءۇيىنىڭ دەرلىك تورىندە ءماشھۇر-جۇسىپ سۋرەتىنىڭ ءىلۋلى تۇرۋى»، — دەپ ەدى تەبىرەنە تولقي سويلەپ.
عالىم، جازۋشى اعانىڭ وسى ءسوزى «ءار ءۇيدىڭ تورىندە» ءماشھۇر-جۇسىپتىڭ ءتۇرلى-تۇستى سۋرەتى ءىلۋلى تۇراتىن شاعىن اۋىلدى كوز الدىما اكەلگەنى. شومان دەپ اتالاتىن سول اۋىلدا ارالاس تاۋارلار ساتاتىن جالعىز دۇكەن بولاتىن. بىردە سول دۇكەنگە الدەقالاي باس سۇققان ەدىم ءار ءتۇرلى اياقكيىمدەردىڭ اراسىندا تۇرعان قاعازى ابدەن سارعايىپ كەتكەن كىتاپقا كوزىم ءتۇستى. بۇرىن بۇل دۇكەننەن كىتاپ كورمەگەندىكتەن بە، جوق الدە كىتاپتىڭ سونشالىقتى سارعايىپ كەتكەندىگىنە تاڭىرقادىم با، ايتەۋىر كوز الا الماي قادالىپ قالسام كەرەك.
ساتۋشى ءالتاي اقساقال الگى كىتاپتى قولىنا الىپ كەشە ريەۆيزيا جاساعاندا شىقتى. قويمادا جاتا بەرىپتى، سودان ريەۆيزورلار سات دەپ وسى اراعا قويدىردى. باعاسى دا قىمبات ەمەس، الام دەسەڭ الا عوي دەدى. كىتاپقا قانشا قىزىعىپ تۇرسام دا، ونى ساتىپ الاتىن اقشا ماعان . قايدان كەلسىن. كۇمىلجىپ قالدىم. بۇرىلىپ كەتە بەرگەنىمدە:
— ءما، اقشاسىز-اق الا عوي، -دەگەن الەكەڭ. اكەڭە سالەم ايت.
بۇل جوعارى كلاسقا ارنالعان ادەبيەت وقۋلىعى ەدى. ەرتەدە شىققان وسى كىتاپتا قىز جىبەك، الپامىس، قوبىلاندى، تاعى دا باسقا ليرو-ەپوستىق جىرلارمەن قاتار ءماشھۇر ء-جۇسىپتىڭ ءبىر ولەڭى بولعانى ەسىمدە قالىپتى. ءبىراق ول كەزدە مەكتەپ وقۋشىسى، الدىڭ-دۇلدىڭ بالا كەزىمىز عوي، ءبىز ول كىسىنىڭ كىم ەكەنىن قايدان بىلەيىك. تەك اكەم ءماشھۇر - ءجۇسىپتىڭ اتىن اتاپ، ولەڭىن وقىعاندا — الدا، جارىقتىق-اي، — دەپ تەرەڭ كۇرسىنگەنى ەسىمدە قالىپتى. قازاقتىڭ ۇلى ويشىلى، كورنەكتى اقىنى، ادەبيەت ۇلگىلەرىن جيناۋشىسى ماشەكەڭنىڭ ەسىمىمەن، ولەڭىمەن العاش تانىسۋىم مىنە وسىلاي ويلاماعان جەردە باستالعان ەدى.
كەيىنىرەك جۇمىس جاعدايىمەن كوشىپ - قونىپ جۇرگەندە سول كىتاپ قولدى بولدى. سودان سوڭعى جەردە ماشەكەڭنىڭ ولەڭدەرىن 1983 جىلى جارىق كورگەن «حح عاسىردىڭ باسىنداعى كازاق ادەبيەتى» اتتى كىتاپتان اراعا اتتاي التى جىل سالىپ «بەس عاسىر جىرلايدى» جيناعىنان ۇشىراتتىم.
ال، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى نارتاي قۋاندىق ۇلىنىڭ «ءماشھۇر شىعارمالارىنىڭ زەرتتەلۋى» اتتى ەڭبەگىنە جۇگىنەر بولساق، اقىن شىعارمالارىن زەرتتەۋ 40-شى جىلداردىڭ اياعىندا داعدارىسقا ۇشىراعانىنا كوز جەتكىزەمىز.
م ءا ش ھ ءۇ ر شىعارمالارىن قۇرساۋلاعان ۋاقىتتىڭ سىرەۋ مۇزى جاس عالىمنىڭ ايتىسىنا قاراعاندا تەك 1983 جىلى عانا ازداپ جىبىگەن.
سوعىستان كەيىن وركەن جايىپ، ءوسىپ ونگەن ءبىزدىڭ ۇرپاق احمەت بايتۇرسىنوۆ، شاكارىم قۇدايبەردييەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەيەۆ سىندى الىپتاردىڭ جىر مايەكتەرىمەن اۋىزدانا المادىق. تۇنىعىن كەشىپ، كاۋسارىنان قانىپ ءىشۋدى تاعدىر بىزگە ءناسىپ ەتپەدى. وكىنىشتى. وتكەنگە سالاۋات، ءتاۋبا دەلىك. اتالعان الىپتاردىڭ (ماشھۇر-جۇسىپتەن باسقاسى) ەڭبەكتەرى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگىزىلدى. سول قاتاردا ماشەكەڭنىڭ بولماۋى وكىنىشتى. ماشەكەڭنىڭ ەڭبەكتەرىن مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگىزەتىن، شاكىرتتەرگە وقىتىپ، ۇيرەتەتىن كەز جەتتى دەپ بىلەمىز. بۇل ءبىر جاعىنان ماشەكەڭنىڭ قازاق ادەبيەتىنەن وسى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا العان كادەلى ورنىن قالپىنا كەلتىرگەن ادىلەتتى شەشىم بولسا، ەكىنشىدەن جاس جەتكىنشەكتەردىڭ اقىن ەڭبەگىن مەكتەپ قابىرعاسىنان وقىپ، تانىسىپ، ءبىلىپ وسۋىنە جاعداي جاسار ەدى.
وسى ورايدا وبلىستىق مادەنيەت، وقۋ دەپارتامەنتتەرى جىلما-جىل ءماشھۇر ءجۇسىپ شىعارماسىنىڭ اپتالىعىن وتكىزىپ، وندا اقىن ولەڭدەرىن وقيتىن وقۋشىلاردىڭ كونكۋرسىن، جازبا اقىنداردىڭ ءمۇشايراسىن ۇيىمداستىرسا مۇنىڭ ءوزى ۇلى بابامىزدىڭ شىعارماشىلىعىنا كورسەتىلگەن لايىقتى قۇرمەت بولار ەدى.
سۇلەيمەن بايازيتوۆ
You Might Also Like
-
اقتوبە وبلىسى مۇعالجار اۋدانىندا بالالار اراسىنداعى كيكىلجىڭنەن سوڭ مەكتەپ ءمۇعالىمى ءوز اۋىلداسىن ار-نامىسىن قورلاعانى ءۇشىن سوتقا بەردى دەپ حابارلايدى كەرەك ينفو.
