InfoHub Logo

قوي باسقا ءۇي مالدارىنا قاراعاندا قولعا ەرتە ۇيرەتىلگەن. شىعۋ تەگى، عالىمداردىڭ كوپ جىلدارداعى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە، قازىرگى ۋاقىتتا ءالى دە كەزدەسەتىن مۋفلون، ارقار، ارگالي جانە جالى بار قويلاردان باستالادى دەگەن تۇجىرىمعا توقتاعان. اسىرەسە، مۋفلوننىڭ جەتەكشى ورنى بولعان بولۋى كەرەك، سەبەبى قازىرگى قويلاردىڭ بارلىعىنىڭ دا حروموسومالارىنىڭ سانى مۋفلونمەن بىردەي — 54.

مۋفلوندار — قازىرگى كەزدە جەرورتا تەڭىزىنىڭ ساردينيا مەن كورسيكا ارالدارىندا، كاۆكاز تاۋلارىندا، يران مەن تۇركيا جەرلەرىندە مەكەندەيدى. مۋفلوندار تاۋ مۋفلونى جانە دالا مۋفلونى بولىپ بولىنەدى. تاۋ مۋفلوندارى جەڭىل، جۇردەك، تاۋلاردىڭ قولايسىز جاعدايىنا ءتوزىمدى جانە بەرىك ءبىتىمدى بولىپ كەلەدى. ءتۇرتۇسى قىزعىلت-تاۋ، قوڭىر-قوشقىل قىلشىق ءجۇندى بولادى. قوشقارلارىنىڭ سالماعى 60-70 كگ تارتادى. اسكانيا-نوۆادا (ۋكراينا) اكادەميك م.ف.يۆانوۆ مۋفلون قوشقارلارىمەن بيازى ءجۇندى ساۋلىقتاردى شاعىلىستىرىپ، ودان بيازى ءجۇندى قوي تۇقىمىن وسىرگەن. تاۋ مۋفلونىنان رومان، شوتلاند، ت.ب. قىسقا قۇيرىقتى قوي تۇقىمدارى تاراعان.

دالا مۋفلونى نەمەسە ارقار ۇزىن جىڭىشكە قۇيرىقتى جانە ۇزىن-مايلى قۇيرىقتى قوي تۇقىمدارىنىڭ ارعى تەگى دەپ ەسەپتەلىنەدى. ارال مەن كاسپيي تەڭىزدەرى ارالىعىنداعى دالالى ايماقتا، قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ تاۋلى ايماقتارىندا كەزدەسەدى. دالا مۋفلونى تاۋ مۋفلونىنا قاراعاندا ىرىلەۋ، مۇيىزدىلەۋ بولىپ كەلەدى. دەنەسىندە قىسقا قىلشىڭ، باۋىرىندا ءتۇبىت جۇندەر ەسەدى. ءتۇر-تۇسى — قىزعىلت-قوشقىل. ارگالي — قۇيرىقتى قويلاردىڭ ارعى تەگى، قازىرگى جابايى قوي تۇرلەرىنىڭ ەڭ ءىرىسى. تىرىدەي سالماعى 180-200 كگ، ىرىلەرى — 240 كگ-عا دەيىن بارادى. ورتا ازيا، ءسىبىردىڭ وڭتۇستىگىندەگى تاۋلى ايماقتاردا، قازاقستاننىڭ شىعىس، وڭتۇستىك-شىعىس تاۋلارىندا، سارىارقا، ۇلىتاۋ، قاراتاۋ، شۋ، ىلە وزەندەرىنىڭ بويىندا كەزدەسەدى. قوشقارىنىڭ ءمۇيىزى ءىرى، ءتۇبى جالپاق، دەنە تۇگى سۇر-بۋرىل، قىلشىڭ ءجۇندى. ارقار كەبىنە ەگىز قوزدايدى.

قويدىڭ قولعا ۇيرەنىپ، ءۇي مالى بولعانىنا 8-10 مىڭ جىلداي بولعان. مىنە، وسى عاسىرلاردا جەر جۇزىندە، ادامنىڭ ءوسۋ تاريحىندا، تابيعات قۇبىلىسىندا بىرنەشە تاريحي وزگەرىستەر بولعان. وسى وتكەن ۋاقىت ىشىندە جەردىڭ وزگەشەلىگىنە اۋا مەن تابيعات ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى قويدى ءار ءتۇرلى قاجەتتىلىككە پايدالانعان. تيبەتتە قويدى كۇش كولىك، جۇك تاسيتىن مال رەتىندە پايدالانسا، ەگيپەتتە قويدى جەر جىرتۋعا جەككەن. مىنە، قوي ادام قولىنا ۇيرەنگەننەن كەيىن بىرنەشە بيولوگيالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراعان، قوي تۇقىمدارى كەيىن بىرتە-بىرتە ەت، ءسۇت، ءجۇن، تەرى ونىمدەرىن بەرۋگە باعىندىرىلىپ وسىرىلە باستاعان.

قازىرگى قوي تۇقىمدارىنىڭ العاشقى جابايى كەزىندەگى تەگىمەن سالىستىرعاندا كوپتەگەن بيولوگيالىق-مورفولوگيالىق ايىرماشىلىقتارى بار. ەڭ الدىمەن، وزگەرگەنى — مىنەزى، ياعني ولاردىڭ ادام ششعايىنا قاراي اۋىسىپ جۋاسي باستاۋى. سەيتىپ، ادام قويدى توبىمەن جۇرۋگە كوندىردى. ولاردىڭ بۇلاي جۋاسۋى سەزىم اعزالارىنىڭ، ەستۋ، كورۋ قابىلەتتەرىنىڭ السىرەي باستاۋىنان دەپ دالەلدەۋگە بولادى. ارينە، بۇل ەرەكشەلىكتەرى قوي تۇقىمىنىڭ ءارقايسىسىندا ءار ءتۇرلى. تۇقىمداس قويلاردىڭ ىشىندە كەيبىرى اساۋ، قاشاعان بولىپ كەلەتىن جابايى تەگىنەن قالعان مىنەز دەۋگە بولادى. قويدىڭ جالپى ۇرىقتانۋ، تولدەۋ مەرزىمدەرى وزگەرىپ، سوزىلىڭقى (5-6 ايعا دەيىن) بولىپ، ادامنىڭ قولايلى دەگەن ۋاقىتىنا يكەمدەلگەنى، تولشىلدىگىنىڭ ارتۋى دا بيولوگيالىق وزگەرىستەرىنىڭ كەرىنىستەرى.

جابايى قويلار مەن ءۇي قويلارىنىڭ تاعى ءبىر بيولوگيالىق ايىرماشىلىعى — ءجۇنىنىڭ ءتۇرى مەن ساپاسىندا. جابايى قويلاردىڭ ءجۇنىنىڭ ءتۇرى قورعانىس قاسيەتىنە قاراي، جۇرگەن تابيعات ورتاسىنىڭ تۇسىنە جاقىن قىزعىلت، قوڭىر، ت.ب. تۇرلەردە بولسا، ءۇي قويلارىنىڭ ءجۇن تۇستەرى اق، اقسارى، قارا، اقسۇر بولىپ كەلەدى. ءجۇنىنىڭ مورفولوگيالىق قۇرامى دا وزگەرگەن. جابايى قويلاردىڭ ءجۇنى ءىرى قىلشىقتى، ءتۇبىتى وتە جىڭىشكە جانە قىسقا بولسا، ءۇي قويلارىنىڭ جۇندەرى ءتۇبىتتى، ارالىق تالشىق-تى، قىلشىعىنىڭ ءوزى جىڭىشكە. ءجۇننىڭ وسۋىندە دە ءبىرشاما وزگەرىستەر بولعان. جابايى قويلار مەن ءۇي قويلارىنىڭ مۇيىزدەرىندە وزگەرىستەر كوپ. ءۇي قويلارىنىڭ مۇيىزدەرى جىڭىشكە، قىسقا، كوبىنەسە قوي تۇقىمدارى توقال. جابايى قويلاردىڭ قۇيرىقتارى قىسقا، كىشى بولسا، ءۇي قويلارىنىڭ قۇيرىعى ۇلكەن، ۇزىن بولىپ كەلەدى. سول سياقتى، ءۇي قويلارىنىڭ ىشەك-قارنى، جۇرەك، وكپە-باۋىرى دا وزگەرگەن. ءۇي قويلارىنىڭ جۇرەگى بوساڭ، ەتى مايلى كەلسە، جابايى قويلاردىڭ جۇرەگى تىعىز، ءۇش بۇرىشتى بولىپ كەلەدى. جابايى قويدىڭ قوشقارلارى مەن ساۋلىقتارىنىڭ سالت كورىنىسىندەگى ايىرمالارى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. قوشقارلارى ءىرى، ءمۇيىزدى، بيىك بولادى، ال ءۇي قويلارىندا قوشقار مەن ساۋلىقتارى ولاي ەرەكشەلەنبەيدى.

قويدىڭ جالپى باسقا مالعا قاراعاندا بيولوگيالىق ەرەك-شەلىكتەرىنىڭ ءبىرى — باس سۇيەكتەرىنىڭ بەينەسى. قويدىڭ باسى ءسۇيىر، جاق سۇيەكتەرى ۇزىن، تۇمسىعى ۇشكىر، ەرىندەرى يكەمدى، تەز قيمىلداعىش، تىستەرى وتكىر، ۇساق بولادى. بۇل قاسيەت قويدىڭ جايىلىم مالى ەكەنىن انىقتاپ، تاپشىلىقتى ۇدايى كورەتىنىن اڭعارتادى. قوي باسىنىڭ مۇنداي تۇرگە وزگەرۋى، زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، ءوزىنىڭ ءوسۋ ەۆوليۋسياسىندا مىڭداعان جىلدار بويى تابيعاتتىڭ ءشوپسىز، قيىن، اۋىر جاعدايلارىنا بەيىمدەلۋىنەن بولعان. قوي باسقا ءۇي مالدارىنا قاراعاندا تابيعاتتا وسەتىن شوپتەردىڭ (80-85%) باسىم كوپشىلىگىن جەيدى، مۇنىڭ ىشىندە ارامشوپتەر، اششى شوپتەر، باسقا مال جەمەيتىن شوپتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. قويدىڭ جەگەن ءشوبىن قورىتۋ قابىلەتى دە باسقا مالداردان جوعارى. ويتكەنى، قويدىڭ اسقازانى كوپ كامەرالى، ىشەگى ۇزىن، ءوز دەنەسىنەن 30 ەسە ۇزىن بولادى. ال سيىردا 20 ەسە، باسقا مالدا ودان دا از. سوندىقتان، قوي جەگەن ءشوبىنىڭ 75% -ىن تۇگەلدەي سىڭىرەدى.

قويدىڭ ەندىگى ءبىر بيولوگيالىق ەرەكشەلىگى — ءوسىمتالدىعى. ءار 100 ساۋلىققا ورتا ەسەپپەن جىلىنا 130-150 قوزى وسىرۋگە ابدەن بولادى. مۇنداي قاسيەت ءتورت تۇلىكتىڭ باسقالارىندا (جىلقى، تۇيە، سيىر) الدەقايدا تومەن. قويدىڭ جىنىس اعزالارى مەن جۇيەسى تەز، 5 ايدا جەتىلەدى. ءبىراق بۇل ۋاقىتتا ولاردى شاعىلىسقا جىبەرۋگە بولمايدى، سەبەبى، باسقا اعزالارى، ونىمدىلىك قاسيەتتەرى ءالى دامىپ جەتىسپەيدى. قوزى العانمەن، ونداي مالدان جوعارى ءونىم وندىرۋگە بولمايدى. سوندىقتان، ۇرعاشى قويدى بىرنەشە رەت 18 ايلىعىندا شاعىلىسقا جىبەرۋ جان-جاقتى نەگىزدەلگەن بولادى. وسىنىڭ وزىندە دە قويدان جاقسى ءونىم الىپ، مال باسىن جەدەلدەتىپ وسىرۋگە بولادى. قوي قوزىنى 5 اي كوتەرەدى، 150 كۇننەن كەيىن قوزداتىپ، قوزىلارىن ۋىزعا تويدىرىپ، سودان سوڭ قولدان جاساعان سۇتپەن اسىراپ، ساۋلىقتاردى قايتا شاعىلىسقا وزىرلەۋگە بولادى. ساۋلىقتاردى جىلىنا ەكى نەمەسە ەكى جىلدا ءۇش رەت قوزداتۋدىڭ تەحنولوگيالارى جاسالعان. جاعداي بار، ماماندارى جاقسى فەرمالاردا بۇل تەحنولوگيالاردى قولدانىپ، قويدى تابىستى سالاعا اينالدىرۋعا ابدەن بولادى. ول ءۇشىن مال ازىعىنىڭ جاقسى قورى، قوراجايلار، ەڭ باستىسى، جاۋاپتى دا بىلگىر ماماندار قاجەت.

قويدىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى — ونىڭ ادامعا قاجەت ءتۇرلى ءونىم بەرەتىنى. قوي ادام ومىرىنە ەڭ قاجەتتى ەت، ءسۇت، ءجۇن، تەرى، ەلتىرى وندىرەدى. باسقا مالدار بۇل ونىمدەردىڭ كەيبىر ءتۇرىن عانا بەرەدى. ارينە، قويدان ادام ومىرىنە، حالىق شارۋاشىلىعىنا كەرەكتى ونىمدەردىڭ ءار تۇرلەرىن بىردەي مولشەردە تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى دۇرىس بولماس ەدى. بۇل ورايدا ج.كيۋۆەنىڭ كوررەكسيا زاڭىن ەسكە الۋ دۇرىس بولادى. عالىم: «…ءاربىر وزىنشە قۇرالعان نارسە ءبىر جەكە تۇيىق جۇيەدەن تۇرادى جانە ونى ڭۇراۋشى زاتتار بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولادى دا، بارلىعى بىرىگىپ وزىنشە ءبىر قاجەتكە جارايدى. ال سول بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى زاتتىڭ ءبىر بولىگىن وزگەرتۋ مىندەتتى تۇردە، ەكىنشى ءبىر بولەكتىڭ بەلگىلى ءبىر مولشەردە وزگەرۋىنە اكەلىپ سوعادى» دەپ كورسەتەدى. بۇل كوررەكسيا زاڭىنىڭ بارلىق جەردە ۇلكەن تەوريالىق ماڭىزى بار. ال وسىنى ءتىرى اعزاعا اۋدارساق بىلاي بولىپ شىعادى: «ءاربىر ءتىرى اعزا — بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىسقان حيميالىق زاتتاردان تۇراتىن كۇردەلى دە تۇتاس دەنە، ونىڭ ەڭ جوعارى ماقساتى ءومىر ءسۇرۋ، ءوسۋ بولىپ ەسەپتەلەدى». جالپى بيولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءىرى عالىم چ.دارۆين اعزانىڭ وسىپ-جەتىلۋىن، تۇقىم قۋالاۋ قاسيەتتەرىنىڭ جەكە بەلگىلەرىنىڭ بيولوگيالىق وزگەرۋىن اعزالاردىڭ، دەنەنىڭ ۇيلەسىمدىلىك زاڭى (كوررەكسيا) دەپ اتاعان. ونىڭ ءوزىن تابيعي ىرىكتەلۋ دەپ دالەلدەگەن. وسىنداي عىلىمي نەگىزگە سۇيەنە وتىرىپ، ءاربىر ەۆوليۋسيالىق وزگەرىستى، بولماسا ءبىر كۇردەلى سەلەكسيالىق جۇمىستىڭ ناتيجەسىن، مىسالى، جاڭا تۇقىم شىعاردى كوپ جىلعى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا بولعان كوررەكسيالىق جۇيەنىڭ ورىن اۋىستىرۋ ناتيجەسى دەپ ۇعىنۋ كەرەك. «ەش زات ەش جاقتان كەلمەيدى — ءبىرى-بىرىنىڭ ورنىن اۋىستىرادى».

سونىمەن، كوررەكسيا زاڭىنىڭ دالەلدەۋىمەن اعزاداعى بارلىق زاتتار ءبىر قالىپتى ءوسىپ، بىردەي مولشەردە دامىمايتىنىنىڭ انىقتالعانى شىندىق. چ.دارۆين ءوزىنىڭ ءىرى قاراعا جان-جاقتى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە بىلاي دەپ جازعان: «سيىردان… كوپ ءسۇت ساۋىپ، ونىڭ ۇستىنە، ونىڭ جىلدام سەمىرە قويۋىن تالاپ ەتۋ وتە قيىنعا تۇسكەن بولار ەدى». سول سياقتى، پ.ن.كۋلەشوۆ تا ر.بەكۆەلدىڭ: «ءار قويدىڭ ءجۇنىن 2 نە 3 فۋنتقا كوبەيتۋ ءۇشىن ونىڭ 10-12 فۋنت ەتىن جوعالتۋ كەرەك» دەگەن ويىن ماقۇلداي كەلىپ، بىلاي دەپ جازعان: «وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر قويدان ءارى جوعارى ساپالى ەت، ونىمەن قوسا سونداي ساپادا ءجۇن الىنعان ەمەس». مىنە، وسى سياقتى زووتەحنيكالىق، بيولوگيالىق كوزقاراسپەن قاراعاندا وتە تۇجىرىمدى جۇرگىزىلگەن تاجىريبەلەردىڭ ناتيجەسى وسى كەزدەگى سەلەكسيونەرلەردىڭ جۇمىس جۇرگىزۋىنە ۇلكەن جەڭىلدىك جانە ۇلگى رەتىندە پايدالانۋعا جول كورسەتەدى. قوي شارۋاشىلىعىندا ءاربىر سەلەكسيونەر قويدىڭ قاي تۇقىمىن ءوسىرۋ كەرەكتىگىن انىقتاۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن سول جەردىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن، اۋا رايىنىڭ قۇبىلىسىن، ازىق قورىن، گەوگرافيالىق ايىرماشىلىقتارىن زەرتتەپ، ەندى وسى جەرگە قانداي تۇقىمدى قويدىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىگى ساي كەلەتىنىن، قانداي تۇقىمدى قوي ساپالى ءونىم بەرەتىنىن انىقتاۋ كەرەك.

ويتكەنى، قويدىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى ولاردىڭ تۇقىمدارىنا تىكەلەي بايلانىستى. كەيبىر قوي تۇقىمدارى كەڭ، جازىق، قۇرعاق اۋالى ايماقتا ءوزىن جاقسى سەزىنىپ، مول ءونىم بەرەدى. بۇلاردىڭ قاتارىنا قازاقتىڭ قۇيرىقتى قويلارى، ەدىلباي قويى جاتادى. ءقايسىبىر قوي تۇقىمدارى جەرى شالعىن، جازى، اۋاسى ىلعالدى جەردى جاقسى كورەدى. بۇل توپقا بريتانيانىڭ ەتتى-جۇندى بيازىلاۋ قويلارى جاتادى. كەيبىر تۇقىمدار تاۋلى جەرلەردە جاقسى داميدى. ونداي قويلارعا قازاقتىڭ ارقار-مەرينوسى، گيسسار قويى، الاي قويلارى جاتادى. وسى كەلتىرىلگەن بيولوگيالىق قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا قوي تۇلىگى باسقا مال تۇرلەرىنە قاراعاندا دۇنيە جۇزىندە ەڭ كەڭ تاراعان، ەڭ كوپ مالدار قاتارىنا جاتادى. جەر جۇزىندە قازىرگى كەزدە 600-دەن استام قوي تۇقىمدارى وسىرىلەدى. سولاردىڭ ىشىندە ىستىققا دا ايازدى سۋىققا دا، تاۋلى جەرگە دە، قۇمدى-شولەيتتى جەرگە دە جەرسىنىپ وسە بەرەتىن قوي تۇقىمدارى بار. ماسەلە سونىڭ ىشىنەن ناقتى جەرگە، جاعدايعا قاجەتتى تۇقىمدى تاڭداپ الىپ وسىرۋدە. قوي — ادام ەڭبەگىن اقتايتىن مال. قازاق «مال وسىرسەڭ — قوي ءوسىر، تابىسى ونىڭ كول-كوسىر» دەپ تەگىن ايتپاعان. قويدىڭ وسى سياقتى جوعارىدا ايتىلعان ەرەكشەلىكتەرىن باسقا دەنە ءبىتىمى (كونستيتۋسيا)، سىرتقى ءپىشىنى (ەكستەرەر)، ىشكى قۇرىلىسى (ينتەرەر) دا ءار قوي تۇقىمىندا وزىنە ءتون ەرەكشە بولادى. سول ەرەكشەلىكتەرىن سەلەكسيونەر-زووتەحنيك تەرەڭ زەرتتەپ، ونىمەن جۇمىس جۇرگىزگەن كەزدە بۇل ماتەريالدارىن وزدەرىنە نەگىزدەۋشى قۇرال رەتىندە پايدالانۋعا ءتيىس.

---