وقۋشىلاردى سويلەۋ مادەنيەتىنە تاربيەلەۋ
وقۋشىلاردى سويلەۋ مادەنيەتىنە تاربيەلەۋ
وقۋشىلاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ نەگىزىندە بالانىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋ، جاڭا سوزدەرمەن تانىستىرىپ، ويىن دۇرىس، جۇيەلى ايتىپ بەرۋگە، سويلەي بىلۋگە ۇيرەتۋدى ماقسات تۇتامىز. وسى ءۇش پروسەستى كۇندەلىكتى وتىلەتىن گرامماتيكالىق تاقىرىپپەن بايلانىستى، ءبىرتۇتاس جۇرگىزىپ وتىرۋ ناتيجەسىندە ءتىل دامىتۋ جۇمىسى ماقساتىنا جەتەدى.
وقۋشىلاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ بارىسىندا سوزدەردەن ءسوز تىركەسىن، ءسوز تىركەسىنەن سويلەم، سويلەمنەن كۇردەلى وي، كۇردەلى ويدان اڭگىمە، شىعارما قۇراستىرۋعا دەيىن سوزدەردى ءوزارا بايلانىستىرىپ، ويدى جۇيەلەپ ايتۋعا، ايتقانىن جازباشا تۇردە جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ جولىنداعى ادىستەردى قاجەت ەتەدى.
وقۋشىنىڭ اۋىزشا سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋدىڭ بارلىق پاندەرگە بىردەي ورتاق قاتىسى بار. سوندىقتان وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ، سويلەۋ، جازۋ ءتىلىن دامىتۋعا بارلىق مۇعالىمدەر جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان دۇرىس.
اۋىزشا ءتىل دامىتۋ ادىستەرى مىناداي جۇيەدە جۇرگىزىلەدى:
1. اۋىزشا سۋرەتتەپ سويلەۋ ءادىسى
تابيعات كورىنىسىن، سۋرەتتەن كورگەنىن، كورمەدەن، ءتۇرلى مادەني ورىنداردان العان اسەرىن، جاندى - جانسىز زاتتاردى كوز الدىندا تۇرعانداي ەتىپ سۋرەتتەپ بايانداۋعا داعدىلاندىرادى. سۋرەتتەپ سويلەۋگە باۋلۋدا وقۋشى جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى. سەبەبى ءبىر نارسەنى سۋرەتتەۋدە، سول زاتتىڭ بەلگىلەرى مەن ەرەكشەلىكتەرىن ايتۋدا وقۋشى ءار ۇعىمنىڭ اتاۋىن ىزدەستىرىپ، سوزدىك قورىن بايىتادى.
2. ءماتىن وقۋ ءادىسى
ءماتىن وقۋ اۋىزشا، جازباشا، ءتىل دامىتۋ جۇمىستارىنا ورتاق كاتەگوريا. ءماتىن وقۋ، ءماتىندى مازمۇنداۋ وقۋشى ءتىلىن دامىتۋ جۇمىستارىنىڭ ءادىس - تاسىلدەرىنىڭ بىرىنەن سانالادى.
3. ويدان اڭگىمە، ولەڭ شىعارتۋ ادىستەرى
وقۋشىلار قيالعا وتە باي كەلەدى. سوندىقتان وقۋشىلارعا ءوز قيالدارىنان شاعىن اڭگىمە، ەرتەگى ايتقىزىپ، ولەڭ شىعارتۋ جۇمىسى جۇرگىزىلەدى. بۇل وقۋشىلاردىڭ اۋىزشا، جازباشا ءتىلىن دامىتادى. وقۋشى ءتىلىن دامىتۋدا جازباشا جۇمىستار باستى رول اتقارادى.
4. جازباشا جۇمىستاردى:
1) حابارلاۋ
2) بايانداۋ
3) اڭگىمەلەۋ ادىستەرى تۇرىندە جۇرگىزۋگە بولادى.
وقۋشى ءتىلىن دامىتۋعا ەركىن تاقىرىپتار ۇسىنۋعا نەمەسە سۇراققا جاۋاپ بەرگىزۋ ارقىلى دا اڭگىمە جازدىرۋعا بولادى. وقۋشى ءتىلىن دامىتۋدىڭ نەگىزگى وبەكتىسى – شىعارما جازدىرۋ. وقۋشىعا شىعارما جازعىزۋداعى ماقسات - ونىڭ ويىن، پىكىرىن ادەبي تىلمەن جاتىق، ساۋاتتى جازا بىلۋگە جانە شىعارماشىلىق ىزدەنىسكە باۋلۋ، لوگيكالىق وي - ءورىسىن كەڭەيتۋگە ماشىقتاندىرۋ بولىپ تابىلادى.
5. ءتۇرلى - ءتۇستى سۋرەتتەر نەمەسە ءوز ورتاسىنا بايلانىستى بايانداۋ ءادىسى
بۇل ادىستەر ارقىلى اۋىزشا جانە جازباشا بايانداۋ نەگىزىندە سوزدىك قورىن مولايتىپ، ءتىلىن دامىتۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ءوز ورتاسىنا بايلانىستى «مەنىڭ دوسىم»، «مەنىڭ اكەم»، «مەنىڭ كۇشىگىم» ت. ب.
6. مانەرلەپ وقۋ ءادىسى
ءتىل دامىتۋ ءادىسىنىڭ ءبىر ءتۇرى مانەرلەپ وقۋ. مۇنىڭ پايدالى جاعى وقۋشىلار سويلەۋ ءتىلى مەن ادەبي تىلدىك نورمانى ساقتاپ وقۋعا توسەلەدى. پوەزيانى سۇيۋگە، ءسوز بايلىعىن ەركىنشە پايدالانىپ، جۇيەلەپ ايتۋ شەبەرلىگىن جەتىلدىرۋگە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى. «قاي ەرتەگىدە كەزدەسەمىن؟»، «مەنى بىلەسىڭ بە؟» دەپ الىپ كەيىپكەرلەردىڭ ۇلكەيتىپ سالىنعان سۋرەتتەرىن كورسەتۋ ارقىلى كىم ەكەنىن، قاي ەرتەگىدە كەزدەسەتىنىن ايتقىزىپ، مىنەزدەمە بەرگىزۋ ارقىلى بىلگەندەرىن اۋىزشا جەتكىزە بىلۋگە ۇيرەتۋ جۇمىسى دا ءتىل دامىتۋدىڭ نەگىزگى ءبىر جولى. مۇنىڭ ءوزى وقۋشىلاردىڭ كوركەم شىعارما وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەدى. ەڭ باستىسى وقۋشىلاردىڭ ءوزىن سويلەتۋ ارقىلى سويلەۋ تىلدەرى داميدى. جاتتاۋ، مانەرلەپ وقۋ، مازمۇنىن ايتا ءبىلۋ، سۇراۋ - تاپسىرمالارعا جاۋاپ جازۋ، كەيىپكەرلەرگە مىنەزدەمە بەرە وتىرىپ، سالىستىرمالى ادىسكە نەگىزدەلىپ جازىلعان ۇلەسپەلى كەستەلەردى تولتىرۋ ت. ب. ادىستەر ۇزبەي اقتارىلىپ وتىرسا، جاقسى ناتيجە بەرەرى ءسوزسىز.
ويدى كورىكتى، ماعىنالى ەتىپ جەتكىزۋدە سوزدىكپەن جۇمىس جاساۋدىڭ سەپتىگى مول. تۇسىنىگى قيىن ءسوز، ءسوز تىركەستەرىن ءتۇسىندىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋ. سوزدىك جۇمىسىن ۇزبەي قولدانۋ بارىسىندا كوركەمدەگىش ەرەكشەلىكتەردى تانىتۋداعى باستى ماقسات سوزدىك قوردى جاڭا بەينەلى سوزدەرمەن، ءسوز تىركەستەرىمەن تولىقتىرۋ نەگىزىندە دامىتۋ.
قورىتا ايتقاندا، قانداي ءپان، قانداي ساباق ءتۇر بولسىن ءتىل دامىتۋ، سوزدىك قوردى بايىتۋ ۇنەمى جۇرگىزىلىپ وتىراتىن جۇمىس.
وكىنىشكە وراي، كەيدە باسقا ءپان مۇعالىمدەرى ءتىل دامىتۋدى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرىنە ءتان ماسەلە دەپ قاراپ، وقۋشى ءتىلىن دامىتۋعا ونشا كوڭىل بولمەيدى. وقۋشىنىڭ وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ، ءتىلىن دامىتۋ، ءسوز بايلىعىن مولايتۋ بارلىق ءپان مۇعالىمدەرىنىڭ ايرىقشا كوڭىل بولەتىن ماسەلەسى بولۋ كەرەك. سوندىقتان مەكتەپتە ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەردى، مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، وقۋشىنىڭ ءتىلىن دامىتۋعا، ءتىل بايلىعىن، ءتىل مادەنيەتىن ارتتىرىپ، تاربيەلەۋگە ۇلكەن ءمان بەرگەن ءجون.
انا ءتىلدى جەتىك ءبىلۋ، قاستەرلەۋ، ارداق تۇتۋ دا وسىدان كەلىپ شىعادى.
وقۋشىلاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ نەگىزىندە بالانىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋ، جاڭا سوزدەرمەن تانىستىرىپ، ويىن دۇرىس، جۇيەلى ايتىپ بەرۋگە، سويلەي بىلۋگە ۇيرەتۋدى ماقسات تۇتامىز. وسى ءۇش پروسەستى كۇندەلىكتى وتىلەتىن گرامماتيكالىق تاقىرىپپەن بايلانىستى، ءبىرتۇتاس جۇرگىزىپ وتىرۋ ناتيجەسىندە ءتىل دامىتۋ جۇمىسى ماقساتىنا جەتەدى.
وقۋشىلاردىڭ ءتىلىن دامىتۋ بارىسىندا سوزدەردەن ءسوز تىركەسىن، ءسوز تىركەسىنەن سويلەم، سويلەمنەن كۇردەلى وي، كۇردەلى ويدان اڭگىمە، شىعارما قۇراستىرۋعا دەيىن سوزدەردى ءوزارا بايلانىستىرىپ، ويدى جۇيەلەپ ايتۋعا، ايتقانىن جازباشا تۇردە جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ جولىنداعى ادىستەردى قاجەت ەتەدى.
وقۋشىنىڭ اۋىزشا سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋدىڭ بارلىق پاندەرگە بىردەي ورتاق قاتىسى بار. سوندىقتان وقۋشىنىڭ سوزدىك قورىن بايىتۋ، سويلەۋ، جازۋ ءتىلىن دامىتۋعا بارلىق مۇعالىمدەر جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان دۇرىس.
اۋىزشا ءتىل دامىتۋ ادىستەرى مىناداي جۇيەدە جۇرگىزىلەدى:
1. اۋىزشا سۋرەتتەپ سويلەۋ ءادىسى
تابيعات كورىنىسىن، سۋرەتتەن كورگەنىن، كورمەدەن، ءتۇرلى مادەني ورىنداردان العان اسەرىن، جاندى - جانسىز زاتتاردى كوز الدىندا تۇرعانداي ەتىپ سۋرەتتەپ بايانداۋعا داعدىلاندىرادى. سۋرەتتەپ سويلەۋگە باۋلۋدا وقۋشى جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى. سەبەبى ءبىر نارسەنى سۋرەتتەۋدە، سول زاتتىڭ بەلگىلەرى مەن ەرەكشەلىكتەرىن ايتۋدا وقۋشى ءار ۇعىمنىڭ اتاۋىن ىزدەستىرىپ، سوزدىك قورىن بايىتادى.
2. ءماتىن وقۋ ءادىسى
ءماتىن وقۋ اۋىزشا، جازباشا، ءتىل دامىتۋ جۇمىستارىنا ورتاق كاتەگوريا. ءماتىن وقۋ، ءماتىندى مازمۇنداۋ وقۋشى ءتىلىن دامىتۋ جۇمىستارىنىڭ ءادىس - تاسىلدەرىنىڭ بىرىنەن سانالادى.
3. ويدان اڭگىمە، ولەڭ شىعارتۋ ادىستەرى
وقۋشىلار قيالعا وتە باي كەلەدى. سوندىقتان وقۋشىلارعا ءوز قيالدارىنان شاعىن اڭگىمە، ەرتەگى ايتقىزىپ، ولەڭ شىعارتۋ جۇمىسى جۇرگىزىلەدى. بۇل وقۋشىلاردىڭ اۋىزشا، جازباشا ءتىلىن دامىتادى. وقۋشى ءتىلىن دامىتۋدا جازباشا جۇمىستار باستى رول اتقارادى.
4. جازباشا جۇمىستاردى:
1) حابارلاۋ
2) بايانداۋ
3) اڭگىمەلەۋ ادىستەرى تۇرىندە جۇرگىزۋگە بولادى.
وقۋشى ءتىلىن دامىتۋعا ەركىن تاقىرىپتار ۇسىنۋعا نەمەسە سۇراققا جاۋاپ بەرگىزۋ ارقىلى دا اڭگىمە جازدىرۋعا بولادى. وقۋشى ءتىلىن دامىتۋدىڭ نەگىزگى وبەكتىسى – شىعارما جازدىرۋ. وقۋشىعا شىعارما جازعىزۋداعى ماقسات - ونىڭ ويىن، پىكىرىن ادەبي تىلمەن جاتىق، ساۋاتتى جازا بىلۋگە جانە شىعارماشىلىق ىزدەنىسكە باۋلۋ، لوگيكالىق وي - ءورىسىن كەڭەيتۋگە ماشىقتاندىرۋ بولىپ تابىلادى.
5. ءتۇرلى - ءتۇستى سۋرەتتەر نەمەسە ءوز ورتاسىنا بايلانىستى بايانداۋ ءادىسى
بۇل ادىستەر ارقىلى اۋىزشا جانە جازباشا بايانداۋ نەگىزىندە سوزدىك قورىن مولايتىپ، ءتىلىن دامىتۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ءوز ورتاسىنا بايلانىستى «مەنىڭ دوسىم»، «مەنىڭ اكەم»، «مەنىڭ كۇشىگىم» ت. ب.
6. مانەرلەپ وقۋ ءادىسى
ءتىل دامىتۋ ءادىسىنىڭ ءبىر ءتۇرى مانەرلەپ وقۋ. مۇنىڭ پايدالى جاعى وقۋشىلار سويلەۋ ءتىلى مەن ادەبي تىلدىك نورمانى ساقتاپ وقۋعا توسەلەدى. پوەزيانى سۇيۋگە، ءسوز بايلىعىن ەركىنشە پايدالانىپ، جۇيەلەپ ايتۋ شەبەرلىگىن جەتىلدىرۋگە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى. «قاي ەرتەگىدە كەزدەسەمىن؟»، «مەنى بىلەسىڭ بە؟» دەپ الىپ كەيىپكەرلەردىڭ ۇلكەيتىپ سالىنعان سۋرەتتەرىن كورسەتۋ ارقىلى كىم ەكەنىن، قاي ەرتەگىدە كەزدەسەتىنىن ايتقىزىپ، مىنەزدەمە بەرگىزۋ ارقىلى بىلگەندەرىن اۋىزشا جەتكىزە بىلۋگە ۇيرەتۋ جۇمىسى دا ءتىل دامىتۋدىڭ نەگىزگى ءبىر جولى. مۇنىڭ ءوزى وقۋشىلاردىڭ كوركەم شىعارما وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەدى. ەڭ باستىسى وقۋشىلاردىڭ ءوزىن سويلەتۋ ارقىلى سويلەۋ تىلدەرى داميدى. جاتتاۋ، مانەرلەپ وقۋ، مازمۇنىن ايتا ءبىلۋ، سۇراۋ - تاپسىرمالارعا جاۋاپ جازۋ، كەيىپكەرلەرگە مىنەزدەمە بەرە وتىرىپ، سالىستىرمالى ادىسكە نەگىزدەلىپ جازىلعان ۇلەسپەلى كەستەلەردى تولتىرۋ ت. ب. ادىستەر ۇزبەي اقتارىلىپ وتىرسا، جاقسى ناتيجە بەرەرى ءسوزسىز.
ويدى كورىكتى، ماعىنالى ەتىپ جەتكىزۋدە سوزدىكپەن جۇمىس جاساۋدىڭ سەپتىگى مول. تۇسىنىگى قيىن ءسوز، ءسوز تىركەستەرىن ءتۇسىندىرۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ سوزدىك قورىن دامىتۋ. سوزدىك جۇمىسىن ۇزبەي قولدانۋ بارىسىندا كوركەمدەگىش ەرەكشەلىكتەردى تانىتۋداعى باستى ماقسات سوزدىك قوردى جاڭا بەينەلى سوزدەرمەن، ءسوز تىركەستەرىمەن تولىقتىرۋ نەگىزىندە دامىتۋ.
قورىتا ايتقاندا، قانداي ءپان، قانداي ساباق ءتۇر بولسىن ءتىل دامىتۋ، سوزدىك قوردى بايىتۋ ۇنەمى جۇرگىزىلىپ وتىراتىن جۇمىس.
وكىنىشكە وراي، كەيدە باسقا ءپان مۇعالىمدەرى ءتىل دامىتۋدى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرىنە ءتان ماسەلە دەپ قاراپ، وقۋشى ءتىلىن دامىتۋعا ونشا كوڭىل بولمەيدى. وقۋشىنىڭ وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ، ءتىلىن دامىتۋ، ءسوز بايلىعىن مولايتۋ بارلىق ءپان مۇعالىمدەرىنىڭ ايرىقشا كوڭىل بولەتىن ماسەلەسى بولۋ كەرەك. سوندىقتان مەكتەپتە ءتۇرلى ءادىس - تاسىلدەردى، مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، وقۋشىنىڭ ءتىلىن دامىتۋعا، ءتىل بايلىعىن، ءتىل مادەنيەتىن ارتتىرىپ، تاربيەلەۋگە ۇلكەن ءمان بەرگەن ءجون.
انا ءتىلدى جەتىك ءبىلۋ، قاستەرلەۋ، ارداق تۇتۋ دا وسىدان كەلىپ شىعادى.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەكى جانە ءۇش تاڭبالى سانداردى كوبەيتۋ جانە ءبولۋدى قايتالاۋ.
