InfoHub Logo

سەمەي قالاسىنىڭ شاكارىم اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنىڭ
5ۆ010900 - « ماتەماتيكا» ماماندىعىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى تۋسۋپبەكوۆا ايجان ارىستانبەككىزى
عىلىمي جەتەكشىسى: ەسەنجولوۆ ە.ق.

ءتۇيىن: ماقالادا مەكتەپتە وقۋشىلاردىڭ فۋنكسيونالدى-گرافيكالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ دياگرامماسى كەلتىرىلگەن. فۋنكسيونالدى-گرافيكالىق مادەنيەتتىڭ تاڭدالعان كومپونەنتتەرىنە، اتاپ ايتقاندا، ونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن فۋنكسيونالدى-گرافيكالىق ساۋاتتىلىققا جانە فۋنكسيونالدى-گرافيكالىق داعدىلارعا تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن.

كىلت سوزدەر: فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق ساۋاتتىلىق، فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق داعدىلار، فۋنكسيونالدى گرافيكانى وقۋ، فۋنكسيونالدى گرافيكانىڭ بەينەسى.

ماتەماتيكا دامىپ كەلە جاتقان ۇلكەن رەسۋرستارعا يە، كۇندەلىكتى ومىردە قاجەت ءبىلىمدى شوعىرلاندىرادى - پراكتيكادا تۋىنداعان ماسەلەلەردى شەشۋگە، قورشاعان ورتاعا باعدارلانۋعا، جاقىن ورتاداعى جانە جالپى قوعامداعى قارىم-قاتىناس ءۇشىن كەرەك.

ءبىلىم بەرۋدەگى قۇزىرەتتىلىك ءتاسىل ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىنەن تىس ماڭىزدى پراكتيكالىق قۇرامداس بولىكتى كۇشەيتۋمەن كەز كەلگەن ءبىلىم بەرۋ ساتىسىنىڭ ناتيجەلەرىنە بايلانىستى، ياعني وقۋ ورنىن ءبىتىرۋشىنىڭ ءارتۇرلى (ومىرلىك، كاسىبي) ءىس-قيمىلدا بەيىمدەلۋ جانە ءوز بەتىنشە ارەكەت ەتۋ قابىلەتىنە باعدارلانۋدى جانە ت. ب.) بىلدىرەدى، بار ءبىلىم مەن بىلىك نەگىزىندە ءتۇرلى كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋ، ياعني قۇزىرەتتىلىك ءتاسىل پراكتيكالىق باعداردى كۇشەيتەدى
ونىڭ پاندىك-كاسىبي اسپەكتىسى، تاجىريبە، ءبىلىمدى ءىس جۇزىندە قولدانۋ جانە ىسكە اسىرۋ، مىندەتتەردى شەشۋ ءىس جۇزىندە بىلىكتىلىگىنىڭ ءرولىن اتاپ كورسەتەدى.

ماتەماتيكانىڭ ءبىلىم، تاربيە جانە دامىتۋ پوتەنسيالى زور جانە تولىق زەرتتەلمەگەن. ماتەماتيكا ورتا كاسىپتىك نەمەسە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتادى، تاربيەلەيدى، دامىتادى، ءبىلىم بەرۋدى جالعاستىرۋعا دايىندايدى. ءبىلىم بەرۋدىڭ ماتەماتيكالىق ءبىلىمى مەن كاسىبي باعىتىن جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرىنە گ. ا. لۋكانكين، ا. گ. موردكوۆيچ، ي. ا. نوۆيك، ۆ. ا. دالينگەر، م. ا. روديونوۆ جانە ت. ب. جۇمىستار ارنالدى.
پ.يۋ. باچايەۆا زەرتتەۋىندە ماتەماتيكالىق مادەنيەتتىڭ قۇرىلىمىن جالپىعا بىردەي ۇسىنادى. ەسەپتەۋ، الگوريتمدىك، لوگيكالىق، گرافيكالىق مادەنيەت جانە سويلەۋ مادەنيەتى ولاردىڭ قۇرامداس بولىكتەرى رەتىندە ەرەكشەلەنەدى. ماتەماتيكالىق ساۋاتتىلىق - بۇل جالپىعا ورتاق نارسە ماتەماتيكالىق مادەنيەتتىڭ بارلىق كومپونەنتتەرى جانە ءوز كەزەگىندە ءتيىستى كومپونەنتتەردى دە قامتيدى. ءبىزدى ماتەماتيكالىق ساۋاتتىلىقتىڭ گرافيكالىق كومپونەنتى قىزىقتىرادى.

گرافيكالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرىمەن ت. ي. بۋگايەۆا، ۆ. ا. كۋرينا، م. ۆ. لاگۋنوۆا جانە باسقالار اينالىستى. گرافيكالىق مادەنيەت پەن ساۋاتتىلىقتى قالىپتاستىرۋدىڭ پسيحولوگيالىق اسپەكتىلەرىن ا. د. بوتۆيننيكوۆ، ت. ي. بۋگايەۆا، پ. يا. گالپەرين، ا. ۆ. زانكوۆ، ۆ. ي. زىكوۆا، ە. ن. كابانوۆا-مەللەر ۆ. ا. كرۋتەسكيي، ب. ف. لوموۆ، س. ل. رۋبينشتەين، ل. م. فريدمان، ي. س. ياكيمانسكايا جانە ت. ب زەرتتەدى. ادىستەمەلىك تۇرعىدا گرافيكالىق ساۋاتتىلىق ماسەلەلەردى م. د. بيسەنعالييەۆ، ا. د. بوتۆيننيكوۆ، ۆ. س. ۆينوگرادوۆ، ۆ. گ. موتورينا، ي. ف. تەسلەنكو، پ. گ. ساتيانوۆ، ن. ف. چەتۆەرۋحين، ت. س. گانەيەۆ جانە ت.ب قاراستىردى. ماتەماتيكانى وقىتۋ پروسەسىندە گرافيكالىق بىلىكتەردى قالىپتاستىرۋمەن جانە دامىتۋمەن ر. ل. اراكەليان، ا. ت. زۆەريەۆا، ۆ. ي. زىكوۆا، ل. م. ساۆينسيەۆا، A. M. نابييەۆ، ت. س. گانەيەۆ جانە ت. ب. اينالىستى. دالىرەك ايتساق، بارلىق زەرتتەۋلەر گەومەتريا سالاسىنداعى گرافيكالىق داعدىلاردىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا بايلانىستى، ياعني گەومەتريالىق-گرافيكالىق داعدىلار. الگەبرا كۋرستارىندا گرافيكالىق داعدىلاردى دامىتۋعا جانە تالداۋدى باستاۋعا بايلانىستى زەرتتەۋلەر جوق.

عالىمدار اتاپ وتكەندەي (ا.م: دورودنوۆ، ي.ن. وسترەسوۆ، ۆ.يۋ. پاريج، ي.ب. سافونوۆ، ي.م. شاپيرو جانە باسقالار)، فۋنكسيونالدى گرافيكتەرمەن جۇمىس ستۋدەنتتەردىڭ گرافيكالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى بولىپ تابىلادى. گرافيكتەردى وقۋ جانە قۇرۋ قابىلەتى پروسەستىڭ نەمەسە قۇبىلىستىڭ كەڭىستىكتىك، ۋاقىتشا جانە ساندىق كورىنىستەرىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇل پروسەسس ءبىر جاعىنان «قوزعالىستى (كەسكىن نىسانىن) فراكسيالىق تالداۋدى»، ەكىنشى جاعىنان «بەينەلەنگەن گرافيكالىق قۇرالداردى تالداۋدى» قامتيدى [3].

وسىلايشا، گرافيكا وقۋ جانە قۇرۋ قابىلەتى وقۋشىلاردىڭ اقىل-وي قىزمەتىندە ۇلكەن ءرول اتقارادى.فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق ساۋاتتىلىقتى قالىپتاستىرۋ مەكتەپتەگى ماتەماتيكا كۋرسىنىڭ فۋنكسيونالدىق مازمۇندىق جەلىسىنىڭ ماتەريالىندا جۇزەگە اسىرىلاتىن فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق مادەنيەت كومپونەنتتەرىنە جاتقىزامىز.

م. ۆ. لاگۋنوۆاعا وقىتۋداعى گرافيكالىق مادەنيەتتىڭ يەرارحيالىق ساتىسىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز قالىپتاستىرۋ سحەماسىن ءۇسىنامىز-بىلىم الۋشىلاردىڭ گرافيكالىق مادەنيەتى [4].

بولىنگەن فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق مادەنيەت كومپونەنتتەرىن تۇسىندىرەمىز: قاراپايىم فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق حاباردارلىعى، فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق ساۋاتتىلىعى(فگس)، فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق ءبىلىم، فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق قۇزىرەتتىلىگى.

فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق حاباردار بولۋ قاراپايىم فۋنكسيونالدىق – گرافيكالىق ءبىلىمدى مەڭگەرۋدى قامتيدى، ىسكەرلىكتى مەڭگەرۋدى قامتاماسىز ەتەدى جانە فۋنكسيالاردىڭ گرافيكتەرىن قۇرۋ جانە وقۋ داعدىلارىن مەڭگەرۋ.

فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق ساۋاتتىلىق دەپ ءبىز قاراپايىم فۋنكسيالار گرافيكتەرىن وقۋ جانە بەينەلەۋ ءۇشىن قاجەتتى فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق بىلىكتەردىڭ كەشەنىن تۇسىنەمىز. نەگىزگى مەكتەپتىڭ الگەبرا كۋرسىندا فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق ىسكەرلىكتەر بىلىكتىلىكتىڭ ەكى نەگىزگى ءتۇرىن قامتيدى: 1) ەسەپ شارتىنا سايكەس فۋنكسيالار گرافيگىنىڭ سۋرەتىن ورىنداي ءبىلۋ؛ 2) فۋنكسيالار گرافيگىن وقي ءبىلۋ.

فۋنكسيا گرافيگىنىڭ سۋرەتى دەپ ءبىز نۇكتە بويىنشا، ونىڭ قاسيەتتەرى بويىنشا نەمەسە فورمۋلا بويىنشا فۋنكسيالار گرافيگىنىڭ سحەمالىق سىزباسىن (ەسكيزىن) سالۋدى تۇسىنەمىز. فۋنكسيانىڭ گرافيگىن وقۋ دەپ فۋنكسيانىڭ قاسيەتتەرىنىڭ سيپاتتاماسىن جانە (نەمەسە) فۋنكسيانىڭ گرافيگىن سحەمالىق سىزبا (ەسكيز) بويىنشا فۋنكسيانى بەرەتىن فورمۋلانىڭ تابۋىن تۇسىنەمىز.

جوعارىدا ايتىلعانداردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ءبىز ءبىلىم الۋشىلاردىڭ فگس-تى قامتيتىن فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق ىسكەرلىكتەرىن بولەمىز:

— كووردينات بويىنشا نۇكتەنى كووردينات تىك سىزىقتا بەينەلەۋ؛
— نۇكتەنىڭ كوورديناتتارىن تابۋ؛
— كوورديناتتىق جازىقتىقتاعى كوورديناتتار بويىنشا نۇكتەنى بەينەلەۋ؛
— كوورديناتتىق جازىقتىقتاعى نۇكتەنىڭ كوورديناتتارىن تابۋ؛
— كەستەمەن بەرىلگەن فۋنكسيانىڭ ءمانىن تابۋ؛
— كەستەمەن بەرىلگەن فۋنكسيا ارگۋمەنتىنىڭ ءمانىن تابۋ؛
— قاراپايىم فۋنكسيالار گرافيكتەرىن قۇرۋ؛
— قاسيەتتەر جيىنتىعى بويىنشا قاراپايىم فۋنكسيالار گرافيكتەرىن بەينەلەۋ؛
— قاراپايىم فۋنكسيانىڭ گرافيگى بويىنشا ونىڭ قاسيەتتەرىن انىقتاۋ؛
— فۋنكسيالاردىڭ گرافيكتەرىن سىزىقتىق تۇرلەندىرۋدى ورىنداۋ؛

فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق ءبىلىم وزىنە قاراپايىم فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق حاباردارلىق جانە فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق ساۋاتتىلىق، سونداي-اق جەتىسپەيتىن گرافيكالىق ءبىلىم مەن ىسكەرلىكتى وزدىگىنەن قالپىنا كەلتىرۋ قابىلەتىن بولجايدى.

فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق قۇزىرەتتىلىك وبەكتىلەردىڭ فۋنكسيونالدىق ەرەكشەلىكتەرىن بىلۋگە نەگىزدەلگەن گرافيكالىق ءبىلىم، داعدىلار مەن گرافيكالىق ىس-ارەكەتتىڭ ادىستەرىن سانالى تۇردە قولدانۋ دەڭگەيىن بولجايدى.

وقۋشىنىڭ جالپى مادەنيەتىنىڭ ەلەمەنتى رەتىندە فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق مادەنيەت ۆيزۋاليزاسيا سالاسىنداعى ءبىلىمنىڭ، ىسكەرلىكتىڭ جانە داعدىلاردىڭ جوعارى دەڭگەيىمەن، تاپسىرمالاردى شەشۋ ءۇشىن فۋنكسيونالدىق تاۋەلدىلىكتىڭ گرافيكالىق بەينەلەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ مەحانيزمدەرىن تۇسىنۋمەن، ناتيجەلەردى دۇرىس ەستەتيكالىق دەڭگەيدە ءتۇسىندىرۋ جانە جەدەل كورسەتە بىلۋمەن سيپاتتالادى.

فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ءبىر كەزەڭىنەن ەكىنشىسىنە ءوتۋ ءبىرىنشىسىن تەرىستەۋدى بىلدىرمەيدى، ال جاڭا وقۋ گرافيكالىق اقپاراتپەن قانىقتىرۋ ناتيجەسىندە بولادى. ماسەلەن، ەرتە كەزەڭدەردە باسىم قاراپايىم ءبىلىم كەيىنگى گرافيكالىق قىزمەت پروسەسىندە قايتا ويلاستىرىلادى، سول ارقىلى فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق مادەنيەتتىڭ ساپالى جاڭا دەڭگەيىنە اۋىسۋ جۇرەدى. گرافيكالىق ىس-ارەكەت ارقىلى العان ءبىلىم، بىلىك جانە داعدى وسى كوشۋگە ىقپال ەتەتىن جاڭا قابىلەتتەردى قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەدى. پراكتيكالىق بىلىكتەر مەن تەرەڭ تەوريالىق بىلىمدەردىڭ ۇزاق سينتەزى جاڭا الىنعان ىس-ارەكەت تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋگە جانە ولاردى پراكتيكادا جۇيەلى جانە شىعارماشىلىق نەگىز بولىپ تابىلاتىن سانانىڭ ساپالى نەعۇرلىم جەتىلدىرىلگەن قۇرىلىمدارىنا قايتا قۇرۋعا الىپ كەلەدى. بۇل پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق زەرتتەۋلەر مالىمەتتەرىمەن 

(پ. يا. گالپەرين، ي. ا. رويتمان، ل. س. فريدمان جانە ت.ب.)وقۋشىلاردىڭ گرافيكالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ءۇردىسى وقۋشىلاردىڭ اقپاراتتى قابىلداۋدىڭ ەرەكشە تاسىلدەرىنىڭ دامۋىمەن تىعىز بايلانىستى: كەڭىستىكتىك جانە كورنەكى بەينەلى ويلاۋ، كەڭىستىكتىك ۇسىنىس، كەڭىستىكتىك قيال [5].

ءبىز فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەيمىز، اتاپ ايتقاندا، فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق بىلىكتەرىن قۇرايتىن فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق ساۋاتتىلىقتى انىقتايمىز، سونداي-اق نەگىزگى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ فۋنكسيونالدىق-گرافيكالىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ قۇرالدارىن بولەمىز.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. مەجدۋنارودنايا پروگرامما پو وسەنكە وبرازوۆاتەلنىح دوستيجەنيي ۋچاششيحسيا (2009 گ.) [ە/ر]. – ر/د: http://www.centeroko.ru/pisa09/ pisa09_res.htm
2. باچايەۆا، پ.يۋ. ۋستنىە ۋپراجنەنيا كاك ودنو يز سرەدستۆ فورميروۆانيا ماتەماتيچەسكوي كۋلتۋرى ۋچاششيحسيا 5-9 كلاسسوۆ: ديس. … كاند. پەد. ناۋك. – كاراچايەۆسك، 2010.
3. لوموۆ، ب.ف. ۆوپروسى وبششەي، پەداگوگيچەسكوي ي ينجەنەرنوي پسيحولوگيي. – م.، 1991.
4. لاگۋنوۆا، م.ۆ. تەوريا ي پراكتيكا فورميروۆانيا گرافيچەسكوي كۋلتۋرى ستۋدەنتوۆ ۆىسشيح تەحنيچەسكيح زاۆەدەنيي: اۆتورەف. ديس. ...د-را پەد. ناۋك. – نيجنيي نوۆگورود، 2002.
5. چۋگۋنوۆا، ي.ۆ. ورگانيزاسيوننو-پەداگوگيچەسكيە ۋسلوۆيا فورميروۆانيا گرافيچەسكوي كۋلتۋرى ستارشەكلاسسنيكوۆ. [ە/ر]. – ر/د: http:// www.uni-altai.ru/engine/download.php؟id=622

---