InfoHub Logo

ءتىل ادامنىڭ ادامدىق بەلگىسىنىڭ زورى، جۇمسايتىن قارۋىنىڭ ءبىرى. وسى دۇنيەدەگى ادامدار تىلىنەن ايىرىلىپ، سويلەۋدەن قالسا، قانداي كۇيگە تۇسەر ەدى؟! وسى كۇنگى ادامدار جازۋدان ايىرىلىپ، جازا المايتىن كۇيگە ۇشىراسا، ونداعى كۇيى دە تىلىنەن ايىرىلعاننان جەڭىل بولماس ەدى. ءتىل دەپ ءسوز الساق، ءسوزسىز جازۋ ەسكە تۇسەرى اقيقات. بۇگىنگى كۇنى جازۋ ماسەلەسى قانداي دەڭگەيدە؟ قانشالىقتى كوركەم جازۋعا، ساۋاتتى جازۋعا وقۋشىلارىمىزدى دايىنداپ جاتىرمىز؟ مىنە، وسى سەكىلدى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

بالالارعا ءبىلىم بەرۋدىڭ ءبىرىنشى باسقىشى – باستاۋىش مەكتەپ دەسەك، بارلىق ءىستىڭ باستاۋى باسپالداقتا. مەكتەپ تابالدىرىعىن جاڭا اشقان بۇلدىرشىندەرگە وقۋ مەن جازۋ داعدىسىن ۇيرەتەتىن، ارينە، ول باستاۋىش سىنىپ. ال، مەكتەپتەگى وقىتۋ پروسەسى ساۋات اشۋدان باستالاتىنى انىق.  سوندىقتان ونىڭ بالاعا انا ءتىلىن وقىتىپ ۇيرەتۋدە الاتىن ورنى ەرەكشە. ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ جۇمىسى گرامماتيكاعا سۇيەنەدى. ولاي بولسا بەلگىلى ءبىر جازۋ ەرەجەسىنە نەگىز بولاتىن گرامماتيكالىق قۇبىلىستار ساپالى تۇردە ۇعىندىرىلىپ، سودان كەيىن قورىتىندى شىعارىلۋى كەرەك. 

دۇرىس ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەنۋ ءۇشىن سوزدەردى دىبىس قۇرامىنا، بۋىن جىگىنە اجىراتۋ جۇمىسى ءارىپ قالدىرىپ كەتپەۋگە، ءارىپ الماستىرىپ الماۋعا، ءبىرسىپىرا كومەكتەسەدى. جازۋ، تازا جازۋ، دۇرىس جازۋ، ساۋاتتى جازۋ – قاي ءتىلدىڭ بولماسىن باستى ۇستانىمى. ساۋاتتى جازۋدىڭ العىشارتى باستاۋىشتا قالانادى. سوندىقتان دا بالانىڭ وقۋ مەن جازۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن جۇمىستار جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلۋى كەرەك. «ادەمى جازۋ – ادەمىلىكتىڭ بەلگىسى» دەمەكشى ءبىز ۇستازدار قاۋىمى كوبىنە وقۋشىنىڭ وقۋىنا، سويلەۋ داعدىسىنا ءجىتى ءمان بەرەمىز دە، كالليگرافيالىق داعدىسىنا كوڭىل بولە بەرمەيمىز. وسى رەتتە ەلباسىمىز ن.نازاربايەۆتىڭ  «باسەكەگە قابىلەتتى دامىعان مەملەكەت بولۋ ءۇشىن ءبىز ساۋاتتىلىعى جوعارى ەلگە اينالۋىمىز كەرەك. قازىرگى الەمگە جاي عانا جاپپاي ساۋاتتىلىق جەتكىلىكسىز بولىپ قالعانى قاشان. سونداي-اق بالالارىمىزدىڭ، جالپى بارلىق جەتكىنشەك ۇرپاقتىڭ فۋنكسيونالدىق ساۋاتتىلىعىنا دا زور كوڭىل ءبولۋ قاجەت. بالالارىمىز قازىرگى زامانعا بەيىمدەلگەن بولۋى ءۇشىن بۇل اسا ماڭىزدى»، - دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى.

مەكتەپتەگى وقىتۋ ءۇردىسىن ساۋات اشۋ پانىنەن باستاپ جۇرگىزۋ اسا ماڭىزدى دا كۇردەلى جۇمىس. ويتكەنى، ساۋات اشۋ كەزەڭىندە وقۋشىلار دىبىستى ارىپپەن تاڭبالاي بىلۋگە (فونەتيكا – گرافيكالىق جازۋعا) ۇيرەتىلىپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە كالليگرافيالىق تالاپقا ساي جازۋعا داعدىلانۋ ءتيىس. دەمەك، ساۋات اشۋدىڭ مىندەتى ءارىپتى جازا بىلۋگە ۇيرەتۋ ەمەس، ونىڭ ءاربىر ەلەمەنتىن دۇرىس ساقتاۋعا، داپتەرگە قالاي بولسا، سولاي جازباي، وڭعا قاراي بىركەلكى كولبەۋ، تازا، انىق جازۋعا ماشىقتاندىرۋ مىندەتى دە تۇر.  وسى تالاپتاردى ورىنداۋ نەگىزىندە كوركەم جازۋ داعدىسى (كالليگرافيا) قالىپتاسادى.

وقۋشىلار جازۋ ەرەجەسىن ساقتاپ وتىرعاندا عانا دۇرىس جازۋعا ۇيرەنە الادى. جازۋعا كىرىسەردە العاشقى كۇننەن باستاپ

ورىندالۋعا ءتيىستى گيگيەنالىق تالاپتار مىنالار:

ا) داپتەر پارتانىڭ ۇستىنە، بالانىڭ كەۋدەسىنىڭ قاق ورتاسىنا تۋرا كەلەتىندەي بولىپ ءسال كولبەتىلە (وڭعا 65 º ) قويىلادى؛

ءا) بالا باسىن وڭعا نە سولعا، يىقتارىن كەۋدەسىن العا نە ارتقا قيسايتپاي، اياقتارىن قاتار قويىپ، الدىنا ءتۇزۋ قاراپ وتىرادى. بۇل ولاردىڭ ومىرتقالارى، كوكىرەگى دۇرىس جەتىلۋ ءۇشىن قاجەت؛

ب) بالالار تاباندارىن ەدەنگە ەركىن باسىپ وتىرادى. تىزەنى قاتتى بۇكپەي، ءبىر اياقتى  ەكىنشى اياقتىڭ ۇستىنە قويماي، اياقتارىن يا العا، يا ارتقا سىلتەمەي وتىرعانى دۇرىس؛

ۆ) پارتاعا كوكىرەكتى تىرەمەۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل جاعدايدا تىنىس تارىلادى، جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان كەۋدەنى بۇزادى؛

گ) قالامدى ۇستاعاندا ساۋساق قالامۇشتان 3 سم-دەي جوعارى تۇراتىنداي بولىپ جانە قالامنىڭ جوعارعى جاق ۇشى وڭ يىقتىڭ تۇسىنا ءدال كەلەتىندەي جاعدايدا بولعانى ءجون؛

د) جازعاندا بالانىڭ كوزى مەن داپتەر ارالىعىنداعى قاشىقتىق 25-30 سم ساقتالۋعا ءتيىس.

جازۋعا نەگىزىنەن مىناداي تالاپتار قويىلادى:

1. ارىپتەردى دۇرىس جازۋ، داپتەردىڭ كولدەنەڭ سىزىعىنان اۋىتقىماۋ؛
2. ارىپتەردىڭ ەلەمەنتتەرىن جازعاندا ۇزىندى-قىسقالى ەتپەي، تەگىس، بىردەي جازۋ؛
3. ارىپتەردىڭ ءبىرىن وڭعا، ءبىرىن سولعا قيسايتپاي، بارلىق ءارىپتى بىردەي، وڭعا قاراي، ءسال كولبەتە (45 º) جازۋ
4. ارىپتەردىڭ، سونداي-اق سوزدەردىڭ اراسىنداعى قاشىقتىقتا ءبىر قالىپتى ساقتاپ (سوزدەر بىر-بىرىنەن م ءارپىنىڭ كولەمىندەي قاشىقتىقتا بولۋعا ءتيىس) وتىرۋ؛
5. بىرتە-بىرتە جازۋ قارقىنىن تەزدەتە ءتۇسۋ.

ساۋات اشۋ كەزىندە جازۋ ساباقتارىندا بالالار ءارىپ ەلەمەنتتەرىن نەمەسە جەكەلەگەن ارىپتەردى جازعاندا ۇزاق ۋاقىت جازىپ وتىرماۋىن قاداعالاۋ كەرەك. ويتكەنى ۇزاق ۋاقىت بىر-ەكى ەلەمەنتتى نەمەسە ءبىر ءارىپتى جازا بەرسە، بالا شارشايدى دا، ساباققا زەيىن قويۋدان قالادى. سوندىقتان 3-5 مينۋت جازعاننان كەيىن قولدارىنا دەمالىس بەرىپ، سونان سوڭ قۇرامىندا ۇيرەنىپ وتىرعان ءارپى بار سوزدەردى جازۋعا كوشكەنى دۇرىس. جۇمىس ءتۇرى وزگەرگەندە بالالار دا وعان زەيىن قويا باستايدى. ساۋات اشۋ بارىسىندا بالالار سوزدەر مەن سويلەمدەردى ەستەرىندە ۇستاپ جازۋعا ۇيرەنۋلەرى قاجەت. ول ءۇشىن ايتىلۋى مەن جازىلۋىنىڭ اراسىندا ەشبىر ايىرماشىلىق جوق سوزدەر الىنادى جانە بۇل كەزدە ارىپتەردىڭ تاڭباسى ارقىلى (جازبا تاڭباسى) بەرىلگەن. سوزدەر مەن سويلەمدەردى كوشىرىپ جازۋ ۇسىنىلادى، ال ساۋات اشۋ اياقتالعاننان كەيىن، باسپا تاڭبالى ارىپتەر جازىلعان تەكستەر كوشىرتىلەدى. وسى جۇمىستاردىڭ بارىندە دە وقۋشىلار جازۋعا كىرىسپەس بۇرىن سوزدەر دىبىسقا، بۋىنعا تالدانادى.

ساۋات اشۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتىن باعدارلاما بەلگىلەيدى. باعدارلاما بويىنشا، ساۋات اشۋدىڭ ماقساتى وقۋشىلاردى دۇرىس وقي، دۇرىس جازا بىلۋگە ۇيرەتۋ جانە وقۋ مەن جازۋعا ۇيرەتە وتىرىپ، ءتىلىن، ويىن دامىتۋ. ساۋات اشۋ جۇمىسىنىڭ باستى شارتى  - ءارىپتى تانىتۋ. ءارىپتى تانىپ، وقىپ، ونى جازىپ ۇيرەنبەيىنشە، ساۋاتتى ازامات بولىپ ءوسۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا ساۋات اشۋ جۇمىسى بىردەن ءارىپ تانۋدان باستالمايدى.

ويتكەنى ارىپتەر تىلدەگى دىبىستاردىڭ شارتتى بەلگىلەرى عانا. دەمەك، ارىپتەردى دىبىستارمەن ۇشتاستىرا بىلسە عانا، ساۋات اشۋ ساباعى سانالى وتپەك. ال تىلىمىزدەگى دىبىستاردىڭ ءارقايسىسى جەكە كۇيىندە كەزدەسپەيدى، ولار ءسوز ىشىندە بىر-بىرىمەن تىركەسىپ كەلەدى. وسىدان بارىپ، ءتىل دىبىستارىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن سويلەۋدى سويلەمدەرگە، سويلەمدى سوزدەرگە، سوزدەردى بۋىندارعا، بۋىنداردى دىبىستارعا تالداۋ قاجەتتىگى تۋادى. وسىنداي جۇمىستار ناتيجەسىندە وقۋشىلار ءىس جۇزىندە سويلەۋ، سويلەم، ءسوز، بۋىن، دىبىس دەگەن ۇعىمداردى مەڭگەرۋى كەرەك.  ءتىل دىبىستارى بىركەلكى بولمايدى (داۋىستى، داۋىسسىز، جۋان، جىڭىشكە، قاتاڭ، ءۇندى، ۇياڭ ت.ب.) ساۋات اشۋ كەزەڭىندە وقۋشىلار ءتىل دىبىستارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ جەكە ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلىپ، تاجىريبە ارقىلى مەڭگەرۋى قاجەت. دىبىستى ەستىپ، اجىراتقاننان كەيىن، سول ءبولىپ العان دىبىستى دۇرىس دىبىستاي ءبىلۋى قاجەت، تەك سودان كەيىن عانا ءارىپ تاڭبالارى تانىستىرىلادى.

وقۋشىلاردى كوركەم جازۋعا ۇيرەتۋدە ءۇش نارسەنى باسشىلىققا الۋ كەرەك:

ءبىرىنشىسى - ارىپتەردى مانەرلى جازۋعا جانە جەكە ارىپتەردى ءوزارا قۇراستىرا ءبىلۋ؛

ەكىنشىسءى – ءارىپ ەلەمەنتىن دۇرىس جازۋعا داعدىلاندىرۋ؛

ءۇشىنشىسى – جازۋ جۇمىسىنا وتە ۇقىپتى، مۇقيات بولۋدى قالىپتاستىرۋ.      

جاس جەتكىنشەكتىڭ كوركەم جازۋ داعدىسى بىرتىندەپ قالىپتاسادى. وسى ورايدا وقىتۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرىن ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك. تۇرلەندىرىلگەن جۇمىستار وقۋشىلاردى قىزىقتىرىپ قانا قويماي، لوگيكالىق ويلاۋىن ارتتىرادى. ساۋات اشۋدىڭ دايىندىق كەزەڭىندە وقۋشىنىڭ يكەمدىلىگى مەن كوز مولشەرلەۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋ، گرافيكالىق داعدىلاردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سۋرەتتى جانە سىزىقتى جاتتىعۋلاردى ورىنداتادى. سونىمەن بىرگە بۇل كەزدە شتريحتاۋ جاتتىعۋلارىن ورىنداتۋدىڭ ءمانى زور. مەكتەپكە العاش كەلگەن بالانىڭ جەتەكشى ارەكەتى – ويىن، ال شتريحتاۋ ويىن تۇرىندە جۇرگىزىلەدى. ءار ءتۇرلى زات بەينەسىن، گەومەتريالىق فيگۋرالاردى شتريحتاۋ بالانىڭ  قولىن جاتتىقتىرمايدى، ونىڭ سويلەۋى مەن ويلاۋىن جەتىلدىرەدى. شتريحتاۋ ارقىلى سۋرەت سالۋ جاتتىعۋلارىن سۋرەت البومىنا ورىنداتقان ءجون. سۋرەت البومى بەتتەرىنە جازۋ سىزىقتارى سىزىلادى دا، جاتتىعۋلار جازۋ داپتەرىندەگى ۇلگىدەي ورىندالادى.

وقۋشىلار زاتتاردىڭ ءپىشىنىن، قۇرىلىسىن جازىقتىقتا ورنالاسۋ قالپىن ەركىن قابىلداپ، وڭ، سول، جوعارى، تومەن، ءتۇزۋ، قيسىق، دوڭگەلەك ۇعىمدارىن مەڭگەرەدى. ال، ساۋات اشۋ كەزەڭىندە ارىپتەردى جازىپ ۇيرەنەدى. دەمەك، ءاربىر ءارىپتى جازىپ شىعۋ دەگەنىمىز – كوپ قىرلى تاڭداۋ پروسەسىن اتقارۋ دەگەن ءسوز. ال، مۇنىڭ ءوزى مەكتەپ تابالدىرىعىن العاش اتتاعان بالا ءۇشىن اسا كۇردەلى ىس-ارەكەت. ءار ءارىپ ەلەمەنتتەرىن جازىپ ۇيرەنۋ ەڭ الدىمەن، ونىڭ نەشە ەلەمەنتتەن تۇراتىنىن، ەكىنشىدەن، ول ءارىپتى قاي جەردە قالاي باعىتتاپ جازۋدى مەڭگەرۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. جازۋعا ۇيرەتۋدىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ، وقۋشىلاردى ۇزبەي جازۋعا داعدىلاندىرۋ قاجەت.

ساۋات اشۋ كەزەڭىندە وقۋشى سويلەم، ءسوز، بۋىن، دىبىس ۇعىمدارىن دۇرىس مەڭگەرۋگەندە عانا ساۋاتتى جازۋ ورىن الادى. ساۋاتتى جازۋ دەگەنىمىز – ارىپتەردى تاستاماي، شاتاستىرماي جازۋ. وقۋشىعا بۋىنداپ وقىتۋ، سوزدەردى بۋىنعا دۇرىس بولگىزۋ كەرەك. بۋىندى دۇرىس مەڭگەرگەن وقۋشى ساۋاتتى جازادى.

جازۋعا ۇيرەتۋ جۇيەسىندە ءار ءتۇرلى ادىستەر ءحىح-حح عاسىردىڭ باس  كەزىندە-اق مەكتەپتەرگە ەنگىزىلىپ، قازىرگى كەزدە كەڭىنەن قولدانىلادى. بۇل ادىستەرگە: كوشىرە جازۋ ءادىسى، سىزىقتىق ءادىس، ريتميكالىق ءادىس، گەنەتيكالىق ءادىس، كارستەر ءادىسى جاتادى.

كوشىرىپ جازۋ ءادىسى بويىنشا ءمۇعالىم داپتەرگە قارىنداشپەن جازادى نەمەسە ءارىپ تاڭبالارىن نۇكتەمەن بەلگىلەيدى. ال، وقۋشىلار ونىڭ ۇستىنەن باسىپ جازادى. ءحىح عاسىردا بۇل ءادىس مەكتەپتەرگە ەنگىزىلدى. الايدا، بۇل ءادىستى پايدالانۋ بارىسىندا كەمشىلىكتەردى ەسكەرە وتىرىپ، ونى قولدانۋعا شەك قويىلا باستادى.

سىزىقتىق ءادىس ارقىلى وقۋشى ءارىپتىڭ كولەمىن، ءپىشىنىن، اراقاشىقتىعىن، كولبەۋلىگىن دۇرىس جازۋدى ۇيرەنەدى. ءارىپتىڭ بىركەلكىلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن ارنايى توركوزدەر پايدالانعان ەكەن. كەيىننەن بۇل توركوزدەردى كوزدىڭ جانارىنا جانە وقۋشىلاردىڭ وزدىگىنەن جۇمىس ىستەي الماۋىنا بايلانىستى الىپ تاستادى.

گەنەتيكالىق ءادىس كوركەم جازۋدا ءارىپ ەلەمەنتتەرىن جازىپ ۇيرەنۋدى تالاپ ەتەدى. بالالار ءارىپ تاڭبالارىن الفاۆيت رەتىمەن جازىپ ۇيرەنبەيدى، الدىمەن وڭاي ارىپتەردى جازىپ ۇيرەنەدى، سوڭىنان بىرتىندەپ جازىلۋى كۇردەلى ارىپتەردى تاڭبالاۋعا ۇيرەتەدى.

تاكتيكالىق نەمەسە ريتميكالىق ءادىس. ريتم – بۇكىل جازۋ ەلەمەنتتەرىنىڭ لايىقتى ۇيلەسىمىن تابۋعا كومەكتەسەتىن امال. تاكتىلاۋ (ساناۋ) – قوزعالىستى ءبىر قالىپتى جەتىلدىرىپ، وقۋشىلاردىڭ جازۋ قارقىنىڭ جەدەلدەتۋگە اسەر ەتەدى، جازۋ پروسەسىندە جاسالاتىن قول قيمىلدارىنىڭ دۇرىس تا ايقىن بولۋىن دامىتادى، سىنىپتىڭ ءبىر مەزگىلدە جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتەدى. الايدا، بۇل ءادىستىڭ بىرنەشە كەمشىكتەرى بار ەكەندىگى دالەلدەندى.

كارستەر ءادىسى قولدىڭ قوزعالىسىن دامىتۋ ءۇشىن جاسالىناتىن جاتتىعۋلار جۇيەسى. ءحىح عاسىردىڭ باسىندا اعىلشىن كارستەر ەنگىزگەن بۇل ءادىس ەڭ الدىمەن 19 ەلەمەنتتى، ودان كەيىن جازىلۋى قيىن شتريحتارى بار ارىپتەردى، سوزدەردى جازۋعا ۇيرەتەدى. بۇل ءادىستى ەرەسەكتەرگە كالليگرافياسىن تۇزەۋ ءۇشىن پايدالانعان ءتيىمدى.

وقۋشىنىڭ كوركەم جانە ساۋاتتى جازۋى ءۇشىن بىرنەشە جاتتىعۋلاردىڭ تۇرلەرىن ۇسىنامىن. بۇل جاتتىعۋلار بالالاردىڭ كوركەم جازۋ داعدىسىن قالىپتاستىرادى.

«ورنىن بەلگىلە» جاتتىعۋى. داپتەرگە الدىن الا سوزدەر جازىلادى. وقۋشىلار ءارىپ ەلەمەنتتەرىنىڭ جانە ارىپتەردىڭ بايلانىسۋ ورنىن بەلگىلەيدى.

«ءارىپتى تاپ» جاتتىعۋى. ءارىپتىڭ ءبىر نەمەسە ەكى ەلەمەنتى جازىلادى دا، وقۋشىلار قالاعان ەلەمەنتىن تاۋىپ جازىپ كورسەتەدى.

«عاجايىپ الاڭ» ويىنى. تاقتاعا ءسوز جاسىرىلادى. ءمۇعالىم جاسىرىلعان ءسوزدىڭ ءاربىر ءارپىن ەلەمەنتتەرى بويىنشا سيپاتتاپ ايتادى دا، ال وقۋشىلار قانداي ءارىپ ەكەنىن ايتادى.

ساۋات اشۋ كەزەڭىندە جوعارىداعى جۇمىس تۇرلەرىن جۇرگىزۋ ارقىلى، وقۋشىلاردىڭ دىبىستاردى بۇزىپ ايتۋ ءتارىزدى كەمشىلىكتەرى تۇزەتىلىپ، وقىعانىن، ەستىگەنىن ەكىنشى ادامعا ايتىپ بەرۋگە ماشىقتاناتىن بولادى، بالانىڭ ويى دامىپ – جەتىلەدى.

قورىتا ايتقاندا، ساۋاتتى بولۋدىڭ العى شارتى ارىپتەردى ۇيرەتۋدەن باستالادى. ءارىپ ەلەمەنتتەرىن دۇرىس بىر-بىرىنەن اجىراتىپ جازۋ ەرەجەلەرىن ساقتاعاندا عانا بالا ساۋاتتى جازا الادى. وقۋشىلاردى ساۋاتتىلىققا ۇيرەتۋ – ءار ءمۇعالىمنىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەگىنە بايلانىستى.  

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ل.يا.جەلتوۆسكايا، ە.ن.سوكولوۆا. فورمەراۆانيا كالليگرافيچەسكيح ناۆىكوۆ ۋ ملادشيح شكولنيكوۆ. موسكۆا، 1987. 3-8 ستر. اۋدارعان: گ.مىرزاداۋلەت.
2. گ.گرانيك، س.م.بوندارەنكو، ا.كونسيەۆايا. سەكرەتى ورفوگرافيي. موسكۆا، 1991. 18-23 ستر. اۋدارعان: گ.مىرزاداۋلەت

 

بەكەتوۆا ايگۇل مارات قىزى، باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى، 

قىزىلوردا قالاسى، "مۇراگەر" مەكتەبى

---