InfoHub Logo

قاجىبايەۆا ماحاببات قۋانىشبەك قىزى
سەمەي قالاسىنىڭ شاكارىم اتىنداعى
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنىڭ 5ۆ010900 «ماتەماتيكا» ماماندىعىنىڭ 4 كۋرس، ت-611 توپ ستۋدەنتى.
عىلىمي جەتەكشىسى: ەسەنجولوۆ ە.ق

ءتۇيىن: ماتەماتيكانى وقىتۋدىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى ادامنىڭ ويلاۋ، وي تۇجىرىمداۋ، ابستراكتىلى نىساندارمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ ەكەندىگىن كورسەتۋ.

كىلت سوزدەر: ينتەرنەت، لوگيكا، اكت

قوعامنىڭ وي-ساناسىنىڭ ءوسۋى، جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە شارىقتاۋ كەزەڭى، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك الىپ، الەمنىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋى جاڭا زامان جاستارىنان جاڭاشىلدىقتى، ىزدەنىمپازدىقتى تالاپ ەتەدى. بۇل ورايدا ماتەماتيكا ءپانى باستى مانگە يە. قازىرگى كەزەڭدەگى مەكتەپ ماتەماتيكاسىندا ءالى شەشىمدەرى تابىلماعان ماسەلەلەر از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى – وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، كىتاپقا، وقۋعا، ءبىلىم الۋعا دەگەن قۇشتارلىقتارىن ارتتىرۋ.

وقۋشىلاردىڭ جەكە ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ ءۇشىن ولاردىڭ وزىندىك كۇش-قۋاتى مەن سەنىمىن ارتتىرىپ، قولىنان كەلەتىن كوپ ىستەردىڭ مۇمكىندىكتەرىنە باعىت بەرگەن ابزال. لوگيكالىق جاتتىعۋلاردى ورىنداۋ بالانىڭ اقىل-ويىن، قيالىن، وي ۇشقىرلىعىن دامىتادى.

ماتەماتيكا مەكتەپ كۋرسىنىڭ نەگىزگى پاندەرىنىڭ ءبىرى بولا وتىرىپ، ۇلكەن تەحنيكالىق پروگرەسكە بايلانىستى ەرەكشە مانگە يە بولدى.

ماتەماتيكالىق ادىستەر جانە ماتەماتيكالىق ويلاۋ ءستيلى ادامنىڭ بارلىق ومىرىنە ەنەدى. ەگەر بۇرىن ەرەكشە دارىندى بالالاردى ىرىكتەۋ تۋرالى ءسوز قوزعالسا، وندا كەڭ ماتەماتيكالانۋ سالدارىنان بۇقارالىق مەكتەپتە ماتەماتيكالىق قابىلەتتەردى دياگنوستيكالاۋ قاجەتتىلىگى پايدا بولدى.

ماتەماتيكا بويىنشا تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن سىنىپتار 8-11 سىنىپ وقۋشىلارى ءۇشىن قۇرىلاتىنىن، ال دارىندى بالالاردى دامىتۋ بويىنشا جۇمىس وسىنداي بالالاردى "جوعالتۋ" ءقاۋپى بار 5-6 سىنىپتاردا باستالۋى ءتيىس. وسى جەردەن ماتەماتيكاعا جوعارى قابىلەتتىلىكتى كورسەتەتىن وقۋشىلاردى دەر كەزىندە انىقتاۋ تۋرالى سۇراق تۋىندايدى.

قابىلەتتەر ماسەلەلەرىن زەرتتەۋگە بەلگىلى پسيحولوگتار ب. گ. انانيەۆ، س. ل. رۋبينشتەين، ن. ف. تالىزينا، ب. م. تەپلوۆ، ۆ. يا. شادريكوۆ جانە ت.ب.ەلەۋلى ۇلەس قوستى.

پسيحولوگتاردىڭ كوپشىلىگى بەلگىلى ءبىر قىزمەتتى تەز جانە جەڭىل مەڭگەرۋگە، ۇلكەن تابىسقا جەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن جەكە تۇلعانىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى دەپ سانايدى.

ءاربىر وقۋشى ماتەماتيكاعا ساۋاتتى بولۋى ءۇشىن تومەندەگى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ ءتيىس:
1. ماتەماتيكا ءىس–ارەكەت سيپاتىنا ساي لوگيكالىق ويلاۋدى قالىپتاستىرۋ؛
2. ماتەماتيكالىق ءبىلىمدى يگەرۋ ماقساتىندا تاجىريبەدە قولدانۋ؛
3. بولمىستى، تابيعات پەن قوعامدى تانۋعا قاجەت ماتەماتيقالىق مازمۇندا ويلاپ، سويلەي الۋى قاجەت؛
4. قويىلعان سۇراققا نەمەسە ەسەپتىڭ جاۋابىنا ءدال (جىلدام، سەنىمدى جانە دۇرىس) جاۋاپ بەرۋگە داعدىلانۋ، ۇمتىلۋ؛
5. قوعامدىق ءومىر پراكتيكاسىندا قاجەتتى ماتەماتيكالىق ويلاۋدى قالىپتاستىرۋ.

سولاردىڭ ءبىرى — بالالاردىڭ شىعاراماشىلىق ىس-ارەكەتكە بەيىمدەۋ ماقساتىن كوزدەيتىن، «اتامۇرا» باسپاسى بويىنشا وقۋلىقتا جاسىل ءتۇستى قورشاۋعا، ال  «الماتىكىتاپ» باسپاسى بويىنشا ءار ساباقتا قالىپتان تىس جانە قىزىقتى جاتتىعۋلار، شىعارماشىلىق دەڭگەيگە ارنالعان لوگيكالىق ەسەپتەر، تاپسىرمالار بەرىلەدى. ول جاتتىعۋلار نەگىزىنەن بالالاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن، اقىل-ويىن دامىتۋدى كوزدەيدى. ونداي جاتتىعۋلاردى ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشىلار مازمۇنعا سايكەس وبەكتىلەردى باقىلايدى، بايقايدى، سالىستىرادى؛ سونداي-اق ءار الۋان اقىل-وي ىس-ارەكەتتەرىن ورىندايدى، پراكتيكالىق جۇمىستار جۇرگىزەدى، زەردەلىلىك بىلدىرەدى، ىزدەنەدى، بولجام ايتادى جانە ونى نەگىزدەپ بەرۋگە نەمەسە دالەلدەۋگە تالپىنادى، ماتەماتيكاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، ىنتا-ىقىلاسىن تۋدىرادى.

شىعارماشىلىق جۇمىستار ماتەماتيكالىق بىلىممەن قاتار كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەتىن ءارتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى بولعانى دۇرىس. سوندىقتان ەسەپتەردى وقۋشىلاردىڭ بايقاعىشتىعىن، ويلاۋىن، قيالىن دامىتۋعا نەگىزدەيمىن. بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتىن وقۋ مەن جازۋ ارقىلى دامىتۋ بارىسىندا ولاردىڭ لوگيكالىق ەسەپتەر، كەستەلەر، سۋرەتتەر، رەبۋستار، ءسوزجۇمباقتار، اناگراممالار، وقۋلىق-داپتەرمەن جۇمىس ىستەۋ ىسكەرلىكتەرى دە ارتادى. ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ ءوزىن-وزى باقىلاۋ، باعالاۋ، سويلەۋ، تىڭداۋ قابىلەتتەرى جەتىلەدى. وقۋشىلاردىڭ ماتەماتيكا ساباعىندا شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋدىڭ ستراتەگيالارى وتە كوپ. ول ىس-ارەكەتتەر وقۋشىلاردى ەركىن ويلاۋعا، اقىل-ويىن دامىتۋعا، شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا تالپىندىرىپ، ۇجىمدىق ىس-ارەكەتكە تاربيەلەۋگە، باسقالاردى تىڭداي بىلۋگە، قارىم-قاتىناس جاساۋعا، ەل الدىندا ءوز ويىن ەركىن ايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. شىعارماشىلىق ىزدەنىس، تالداۋ جانە ت.ب. ەسەپتەردى شىعارۋ، تالداۋ جۇمىستارى جەكە – جۇپپەن – توپپەن اتقارىلادى. بۇل كەزەڭنىڭ وقۋشىعا قوياتىن تالابى جوعارى. سوندىقتان دا وقۋشى ساپالى ءبىلىم مەن شىعارماشىلىعىن ۇشتاستىرا ءبىلۋ كەرەك. مەكتەپتەگى وقۋ پروسەسىندە وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرىپ، دامىتۋدا ماتەماتيكا كۋرسىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سونىمەن قاتار، دارىندى بالالاردىڭ ماتەماتيكا ساباعىندا جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيانى، ينتەرنەت جۇيەسىن قولدانۋى، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرى وزىندىك قابىلەتتەرىن اشىپ قانا قويماي، جەكە ءبىر سالالاردى دامىتادى.

وسىنداي وي شەبەرلىگىن شىنىقتىراتىن تاپسىرمالار ارقىلى تىڭ جاڭالىقتار دا اشۋعا بولادى. ول ءۇشىن ءمۇعالىم ىزدەنىسكە جەتەلەيتىن زەرتتەۋ تاقىرىپتارىن بەرۋى كەرەك. وقۋشىلار اراسىندا ماتەماتيكا سالاسىنداعى شىعارماشىلىق سايىستارىن ۇيىمداستىرىپ، پراكتيكالىق جۇمىستارعا قاتىسۋ، ءپان بويىنشا وليمپيادالارعا، Online وليمپيادالارعا، ءارتۇرلى كونكۋرستارعا قاتىستىرۋى كەرەك.

دارىندى وقۋشىلاردى شىعارماشىلىققا دايىنداۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى: شىعارماشىلىق تاپسىرمالاردى ورىنداتۋ ارقىلى شىعارماشىلىق ويلاۋ، تانىمدىق قابىلەتىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى.

اتالعان جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋ وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىمەن ىزدەنۋىنە جانە ءوز بەتىمەن ىزدەنۋىنە جانە وزدەرىنىڭ لوگيكالىق ويلاۋ تۇرعىسىنان شىعارماشىلىق جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرۋلارىنا مۇمكىندىك بەرەدى.

ءبىز اقپاراتتىق قوعامدا ءومىر سۇرەتىن جەكە تۇلعالاردى تاربيەلەپ جۇرگەنىمىزدى مىندەتتى تۇردە ەسكەرۋىمىز قاجەت.

شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى جەكە تۇلعانى قارىم-قاتىناس ارقىلى دامىتۋ عانا ەمەس، ماتەماتيكانى كومپيۋتەرلىك تەحنولوگياسىمەن سايكەستەندىرە وتىرىپ، كەلەشەكتە ءوز ومىرلەرىن ونەرمەن بايلانىستىرا بىلگەن جان-جاقتى دامىعان شىعارماشىل تۇلعانى تاربيەلەۋ ەڭ باستى فاكتور بولىپ تابىلادى.

بۇگىنگى كۇنى مەملەكەتىمىزدىڭ وركەنيەتكە جەتۋ جولىنداعى ءور تالابىنا تۇعىر بولارلىقتاي ۇرپاق وقىتۋ، تاربيەلەۋ ءىسىن جاڭا ساپالىق وزگەرىستەر دەڭگەيىنە كوتەرۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. مەكتەپ قۇرىلىمىندا بولىپ جاتقان وزگەرىستەر، ءبىلىم بەرۋ ماقساتتارىنىڭ الماسۋى، ونىڭ دامىتۋشىلىق سيپاتتارىنىڭ بەكىتىلۋى، كوپنۇسقالىق وقىتۋعا كوشۋ سياقتى ماسەلەلەر ورىنداۋشىلاردان شىعارماشىلىق باستامالىق، جۇمىستىڭ جوعارى ساپاسىن جانە كاسىبيلىكتى تالاپ ەتەدى.

شىعارماشىلىق – بۇل ادامنىڭ ءومىر شىندىعىندا ءوزىن-وزى تانۋعا ۇمتىلۋى، ىزدەنۋى. ومىردە دۇرىس جول تابۋ ءۇشىن ادام دۇرىس وي ءتۇيىپ، وزدىگىنەن ساپالى، دالەلدى شەشىمدەر قابىلداي بىلۋگە ۇيرەنۋى قاجەت. ادام بويىنداعى قابىلەتتەرىن دامىتىپ، ولاردىڭ وشۋىنە جول بەرمەۋ، ونىڭ رۋحاني كۇشىن نىعايتىپ، ومىردەن ءوز ورنىن تابۋعا كومەكتەسەدى. ويتكەنى ادام تۋىندى عانا ەمەس جاراتۋشى دا. بۇل ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتاتىن كۇردەلى ماقسات. ونى شەشۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وقىتۋ مازمۇنى جاڭارتىلىپ، ءادىس-تاسىلدىڭ وزىعى ومىرگە كەلۋى، ولار ءاربىر ازاماتتىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرىن، قابىلەتتەرىن دامىتىپ، شىعارماشىلىعىن، تالانتىن ۇشتايتىنداي بولىپ ۇيىمداستىرىلۋى قاجەت. سوندا عانا مەكتەپتەردەن ءوز ومىرىنە وزگەرىس ەنگىزە الاتىن، ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرۋ جولدارىن تاڭداي الاتىن ازاماتتار تاربيەلەنىپ شىعادى. بالانى باستاۋىش سىنىپتاردان باستاپ شىعارماشىلىق ويلاۋعا، قالىپتان تىس شەشىمدەر قابىلداي الۋعا، پراكتيكالىق ارەكەتتەرگە دايىن بولۋعا اكەلۋدىڭ جولدارىن كورسەتۋ كەرەك.

قورىتىندى: مەن ءوزىمنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسىمدى قورىتىندىلاي كەلە، ءمۇعالىم – وقۋشىنىڭ جەكە تۇلعالىق جانە زياتكەرلىك دامۋىن جوبالاۋشى ەكەندىگىن ايتقىم كەلەدى. بۇل مۇعالىمنەن اقپاراتتىق قۇزىرلىلىقتى، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتتىلىكتى، وقۋشىلاردى قازىرگى قوعامنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرىستەرىنە لايىق بەيىمدەۋدى، ولاردىڭ ىزدەنىمپازدىق داعدىلارىن، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ باعىتتارىن تالاپ ەتەدى. شىعارماشىلىق —بۇكىل تىرىشىلىكتىڭ كوزى. ادام بالاسىنىڭ سويلەي باستاعان كەزىنەن باستاپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن جەتىستىكتەرى شىعارماشىلىقتىڭ ناتيجەسى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. ءابىلقاسىموۆا ا.ە.، كوبەسوۆ ا.ك.، راحىمبەك د.، كەنەش ءا.س. «ماتەماتيكانى وقىتۋدىڭ تەورياسى مەن ادىستەمەسى». الماتى «ءبىلىم» 1998 ج
2. دۇيسەنبەكوۆا «وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق ارەكەتتەرىن دامىتۋ». باستاۋىش مەكتەپ №10. 1999ج.
3. يۋ.ك.بابانسكيي «ۆىبور مەتودوۆ وبۋچەنيا ۆ سرەدنەي شكولە». - م: پەداگوگيكا، 1981
4. پارفەنوۆ پ.ا. «يسپولزوۆانيە لوگيكي ۆ سيستەمە پراۆوۆىح زنانيي». م.، 1987.
5. تۇرعىنبايەۆ ءا. «لوگيكا» ا.، 2000.
6. بابايەۆا، يۋ.د. پسيحولوگيا ودارەننوستي دەتەي ي پودروستكوۆ.// لەيتەس،ن.س.- م.: اكادەميا،1996.

---