InfoHub Logo

22-ناۋرىزدا كۇن مەن ءتۇن تەڭەسىپ، اعاش بۇرشىكتەپ، ءتورت تۇلىك مال تولدەيتىن، اڭ-قۇستىڭ تۇقىمى ءوربىپ، ۇلى تابيعات جاڭاراتىن جىل باسى كەلگەندە ىنىنەن ءتورت تىشقان اتىپ شىقتى. ۇلكەن بىرەۋى — اتا تىشقان، ەكىنشىسى — انا تىشقان. تاعى ەكەۋى — بالالارى بولاتىن. قىردىڭ ۇستىنە شىعىپ اتا تىشقان جار سالدى:

— الاقاي، بيىل ءبىز جىل پاتشاسىمىز! وسىنى ون ەكى جىل بويى كۇتتىك. ەندى ءبىر جىل بويى بيلىك قۇرامىز! جەر بەتىندەگى جاندىك اتاۋلى، حايۋاناتتار مەن ادامداردار ءبىزدىڭ ايتقانىمىزبەن جۇرەدى! ال، كەتتىك!، — دەپ ايەلى مەن بالالارىن باستاپ قارا جولمەن قالاعا قاراي تارتىپ بەرەدى.

— اكە، ءبىز قالاي جىل پاتشاسى بولامىز، ادامنان دا كۇشتىمىز بە؟، — دەدى شيقىلداپ ۇلى.

— وي، بالام-اي، جىل اتاۋلى مىنا بىزدەن باستالادى. ادامىڭنىڭ ءوزى دە تىرلىگىن بىزبەن ەسەپتەسىپ جاسايدى!، — دەپ ابدەن ءبوستى اكەلەرى.

— اكە، ءبىز مىسىقتان دا مىقتىمىز با؟، — دەدى كىشكەنتاي قىزى.

— ارينە، مىسىق مىقتى بولسا، نەگە ونىمەن ادامدار ساناسپايدى؟.

— اكەسى-اۋ، الدىمەن بالالارعا قالاي ءبىزدىڭ بابالارىمىز جىلدىڭ بيلىگىن الىپ بەرگەنىن ايتىپ بەرسەڭىزشى!، — دەدى ايەلى مايىسىپ قانا.

ايەلىنە وزدەرىنىڭ بابالارىن ماقتاعانى مايداي جاعىپ اتا تىشقان جەتپىس جەتى اتالارى تۋرالى اڭگىمەنى باستاي جونەلدى.

— ءبىزدىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندەگى ەڭ ۇلى بابامىز حايۋاناتتاردىڭ جىلعا تالاسقان قۇرىلتايىنا قاتىسىپتى. جاراتۋشى بارلىق جانۋارلاردى — جىلقى بار، تۇيە بار، بارىس پەن سيىر بار، ءتىپتى قويان مەن اتەش تە بار بارىنە «كىم كۇننىڭ شىققانىن ءبىرىنشى كورسە سول — جىلباسى بولادى. سودان ارى قاراي ون ەكىڭدى ءتىزىپ ءاربىر جىلدىڭ پاتشاسى جاسايمىن»، — دەپتى. سودان جانۋارلار تۇنىمەن كوز ىلمەي شىعىسقا قاراپ وتىرىپتى. تۇيە بولسا، «مەنىڭ بويىم بارىنەن بيىك، قينالماي-اق كۇندى ءبىرىنشى بولىپ كورەم، ودان دا ۇيىقتاي تۇرايىن»، — دەپ جاتىپ قالىپتى. ءبىزبىڭ ءداۋ بابامىز وتە اقىلدى دا ايلالى ەكەن. جورعالاپ جوتاسىنا شىعىپتى دا قۇلاعىنىڭ ۇشىنا وتىرىپ الىپ، جان-جاۋار تالاسىپ جاتقاندا بارىنەن بۇرىن كۇندى كورىپ قالىپتى.

— الاقاي، الاقاي!

كۇندى كوردىم، الاقاي!

قۋلىعىممەن، اقىلىممەن

ءبارىن جەڭدىم، الاقاي!، — دەپ جار سالىپتى.

جاۋارلار تالاسىن توقتاتا قويىپ شىعىسقا قاراسا كۇن جارىقتىڭ الەمگە نۇرىن شاشىپ كوتەرىلىپ كەلەدى دەيدى. سودان جاراتقان يە قالعاندارىنا: سيىر، بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، قوي، مەشىن، تاۋىق، يت، دوڭىز، — دەپ ءبىر-بىر جىلدان ءبولىپ بەرىپتى. ال، تۇيە ءالى ۇيىقتاپ جاتىپتى. سودان حالىق اراسىندا «تۇيە بويىنا سەنىپ جىلدان قۇر قالىپتى»، — دەگەن ءتامسىل قالىپتى. سودان بەرى ون ەكى جىل بويى كۇتىپ ءوز بيلىگىمىز بولاتىن جىلدى كۇتەمىز. مىنە، بيىل ءبىزدىڭ جىل!، — دەپ اڭگىمەلەپ بەرىپتى.

اۋزى اشىلا تىڭداعان كىشكەنتاي تىشقاندار ەندى «ءبىز مىقتى اتانىڭ بالالارى ەكەمىز عوي، تەكتى ەكەمىز عوي»، — دەپ ماقتانىپ اكە-شەشەسىنە ەرىپ ۇلكەن قالاعا كەلىپتى. الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى بيىك-بيىك ۇيلەرى، قالىڭ اعاشتارى مەن پاركتەرى بار، سۋاعارلارىنان سىلدىرلاپ سۋ اعىپ جاتاتىن اسەم قالانىڭ ىشىندە مۇلگىگەن تىنىشتىق. ءتىپتى بىر-بىرىنە جول بەرمەي توبەلەسىپ قالا بەرەتىن كولىكتەرى دە جوق. حالقى قۇمىرسقاداي جىبىرلاپ جۇمىس ىستەپ، ناۋبايحانادا نانى ءپىسىپ، ءدامحانادا اسى ءپىسىپ، زاۋىتتارى مەن فابريكالارىنان شىققان ءتۇتىنى اسپانعا شۇباتىلىپ جاتاتىن قالانىڭ مىنا تىنىشتىعى جان شوشىتادى ەكەن. اتا-تىشقان بالا-شاعاسىمەن ۇرەيلەرى ۇشىڭقىراپ تۇرعاندا الدىلارىنان ءداۋ قارا يت شىعادى. ءبىر ءتىرى جان شىققانىنا قۋانعان ول:

— اسالاماعالەيكۇم يت اعا!، — دەيدى قىپ-قىسقا قولىن الا جۇگىرىپ. يت تۇمىلدىرىعىن كيىپ الىپتى. سوزعان قولىن كەرى يتەرىپ:

— سالەم، تىشقان! قولىڭدى ۇستاي المايمىن رەنجىمە! بيىلعى سەنىڭ جىلىڭ جايسىز باستالىپ تۇر!، — دەدى كەيىگەندەي ءسوز باستاپ.

— نە بولدى، مەنىڭ باستالعانىم بۇگىن عانا ەمەس پە؟!

— ءيا، سەن باستالماي جاتىپ، ءتاجتاجال دەگەن بالەنى الا كەلدىڭ. ەلدى دۇربەلەڭگە سالدىڭ، — دەپ كەيىدى.

— ءتاجتاجالى نەسى؟، — دەپ انا-تىشقان باج ەتە ءتۇستى.

— ءتاج سياقتى ءبىر ۆيرۋستان اۋرۋ تارادى. ول تيگەن جەرىن جالماپ بارادى. ەمى جوق دەيدى. مەن تۇرماق ادامدار دا تۇمىلدىرىق كيىپ، قولدارىنا قولعاپ كيىپ، بىر-بىرىمەن الىستان عانا امانداسادى. قورىققاندارى سونداي، ۇيلەرىنەن شىقپايدى. بالالارىن باۋىرلارىنا تاۋىققا ۇقساپ باسىپ الىپ، تەك تەرەزەلەرىنەن عانا دالاعا كوز سالادى. مىنا جاڭالىقتان تىقشاندار شوشىپ قالدى. انا-تىشقان:

— بىزگە جۇقپاي ما ەكەن؟، — دەدى.

— جوق، ول اۋرۋ جان-جانۋارلارعا جۇقپايدى، تەك ادامدارعا عانا ءقاۋىپتى ەكەن، — دەدى.

— سوندا بيىل ناۋىرىزدى تويلاماي ما؟!، — دەدى اتا-تىشقان مۇڭايىپ.

— قايداعى توي، ۇيلەرىنەن شىقپايدى. تاۋعا شىعىپ جاۋقازىن دا تەرمەيدى. بىلاي يىسكەشى، قالانىڭ ءىشى دوعدىرحانا سياقتى ءدارى ساسىپ كەتتى، — دەپ يت مۇرنىن كوكە كوتەرىپ يىسكەپ، ءتىپتى ۇلىپ جىبەردى.

ءتورت تىشقان دا اۋانى يىسكەپ قالىپ ەدى، شىنىندا قايران الما ءيىسى اڭقيتىن قالا ءدارى ساسىپ كەتىپتى. انا-تىشقان بالالارىنا:

— قاپ، ەندى قايتتىك! باياعىدا ادامدار وسى ناۋرىز كەلگەندە «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ءاز ناۋرىز كەلدى!»- دەپ قۋانىپ، ناۋرىز كوجە ءپىسىرىپ، بىر-بىرىمەن "ۇلىس وڭ بولسىن، اق مول بولسىن، بالە-جالا جەرگە ەنسىن" دەپ امانداساتىن. ولار مەرەكەلەپ جاتقاندا ءبىز قازان-وشاق جاقتى جاعالاپ ءبىر توياتىنبىز. ويىن-ساۋىقتارى اپتالارعا ۇلاسىپ ءبىر بەرەكەلى اي بولاتىن. ەندى اش قالاتىن بولدىڭدار-اۋ، بالالارىم، — دەپ جىلامسىراپ كەتتى.

— ءتايت، ارى جامانشىلىق شاقىرماي!، — دەپ اتا-تىشقان ايەلىنە زەكىپ جىبەردى، — ءبىر ءمانىسى بولار. ادامدار بار جەردە ىرىس بار. ولاردىڭ ۇيلەرىنە كىرسەك تە اش بولمايمىز، — دەدى سەنىمدى تۇردە.

— نەگىزى ادامدار دەگەن كۇشتى! ءقازىر ولار تاجتاجالمەن كۇرەسىپ جاتىر. جاقىندا ءبارىن جەڭىپ سىرتقا شىعادى. قايناعان تىرلىك باستالادى. ازىرگە ادامدار قوقىسقا كوپ تاماق تاستايدى، سونى جەيمىز، سەندەرگە دە جەتەدى، — دەپ قويدى يت.

— ال، جاقسى وندا، ءبىز قالانى شارلايىق!،- دەپ قوشتاستى يتپەن.

باعانا «مەن جىلباسىمىن! جىل پاتشاسىمىن!،- دەپ ءبوسىپ كەلە جاتقان اتا-تىشقان جاسىپ قالدى. جانىنداعى وتباسى دا ءۇرپيىسىپ بىر-بىرىنە قارادى.

ولار تاعى ءبىراز جۇرگەن سوڭ انا-تىشقان الىستان الا مىسىقتى بايقاپ قالدى. جاۇشىرا:

— ويباي، مىسىق!،- دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى. االدىندا كەلە جاتقان اتا-تىشقان الاق-جۇلاق جان-جاعىنا قارادى. بالالار اناسىنىڭ قۇيرىعىنا جارماسا كەتتى.

جولدىڭ ار جاعىنا ءبىر الا مىسىق جوتاسىن كۇجىرەيتىپ بۇلارعا سەس كورسەتتى. اتا جاۋىن كورگەندەي الدىڭعى ەكى اياعىمەن جەر تىرەپ، باسىن قايقايتا قارايدى. ونىڭ قاھارىن الىستان سەزگەن اتا-تىشقاننىڭ زارەسى ۇشىپ:

— قاشىڭدار! تىعىلىڭدار!،- دەدى دە ءوزى الدىعا ءتۇسىپ زىمىرادى. ۇشەۋى سوڭىنان ەرىپ كەلەدى. قۇداي ساقتاعاندا، الا مىسىقتى اداستىرىپ كەتتى.

ۇلكەندى-كىشىلى ءتورت تىشقان سول زىتقاننان زىتىپ وتىرىپ ورتالىق دەمالىس ساياباعىنان ءبىراق شىقتى. مۇندا دا ادام شوشىرلىق تىنىشتىق. زامان-اي، ءبىر كەزدە مىنا ءداۋ قاقپادان ادامدار كىرىپ-شىعىپ، ب ا ق ىشىندە ءان شىرقالىپ، بالالار نەشە ءتۇرى اتكەشەكتەرگە تەربەلىپ، كۇلىپ-ويناپ جاتاتىن. اناۋ، اسحانانىڭ ماڭىندا استا-توك تاماق بولاتىن. الىستان تاماق ءيىسى مۇرنىڭدى جارىپ، شاقىراتىن. بۇگىن ەشقانداي ءيىس جوق. ەسىكتەرى تارسا جابىق. قوقىس جاشىگى قاڭعىرلاپ بوس تۇر. سوندا دا ءۇمىتسىز شايتان دەپ جاقىنداي بەرىپ ەدى، جاشىكتەردىڭ ارتىندا ەكى مىسىق باجىلداسىپ توبەلەسىپ، الدەنەگە تالاسىپ جاتىر. و، سورلاعاندار-اي، اش شىعار! تىشقاندار ولاردىڭ كولەڭكەسىنەن شوشىپ تاعى قاشا جونەلدى. وزدەرى اش، ابدەن شارشاعان ەدى. ەڭ كىشكەنتايلارى:

— وسى مىسىق دەگەننەن قاشىپ-اق، ولەتىن بولدىق قوي! اكە، نەگە سونشا قورقامىز؟،- دەدى بۇرتيىپ.

— ويباي، ءوشىر ءۇنىڭدى! ول ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ اتا جاۋى!،- دەپ تاپ بەردى اكەسى.

— ءبىزدىڭ بابامىز اقىلدى، ايلالى دەپ ەدىڭىز عوي، جىل باسى بولعاندا،- دەدى ەكىنشى بالا-تىشقان.

— سول ايلالىلىعىنان عانا مىسىق دەگەن بالەنىڭ قولىنا تۇسپەي ءجۇرمىز. ايتپەسە، ول ناقۇرىس ءبىزدى ءتۇتىپ جەيدى،- دەدى انالارى.

— بۇل دۇنيەدە ادىلەت جوق قوي! ايتپەسە، ادامدار جىلباسى دەپ مويىنداعان تىشقان اۋلەتىن ءجۇنى جالبىراعان مىسىق باسىنا ما؟!،- دەپ كۇيىندى اتا-تىشقان.

— اكەسى، سابىر ەتىڭىز! جاراتۋشىنىڭ جازعان زاڭىن كىم بۇزا الادى. كۇشتىنىڭ اتى — كۇشتى! ءبىزدى سوعان باعىنىشتى ەتىپ قويدى عوي،- دەپ كوزىنە جاس الدى انا-تىشقان.

«مىسىق دەگەن جەر بەتىندەگى كۇشتى جانۋار ەكەن عوي!»،- دەپ ويلادى بالا-تىشقاندار.

تورتەۋى سول جۇرگەننەن حايۋاناتتار پاركىنە جەتتى. مۇندا دا جان كورىنبەيدى. ءبىراق ايقايلاعان، باجىلداعان، شىڭعىرعان، قىڭسىلاعان سۇمدىق ۇندەر ەستىلەدى. حايۋانداردىڭ ءبارى تەمىر توردىڭ ارعى جاعىندا ەكەن. انا جەردە — باقىرىپ ءپىل، ودان ارى — اقىرىپ ارىستان، تاعى ءبىر جەردە — ۇلىپ قاسقىر، ەندى بىرەۋىندە — قىڭسىلاپ تۇلكى، تاعى ءبىر قورشاۋدا — قورباڭداعان ايۋ، جانارى جاۋدىرەگەن —ەلىك، جانىندا — تاۋەشكى، سولاي بىرىنەن-بىرى كۇشتى اڭداردىڭ ءبارى قاماقتا. ەندىگى ءبىر شاعىنداۋ قورشاۋدان — مايمىل، جانىندا — قويان، توتىقۇس، قىرعاۋىل، ءداۋ جىلان، دومالانعان تاسباقا، كىرپى كورىندى. اتا-تىشقان:

— مىنالاردىڭ حال-جاعدايىن بىلەيىك،- دەدى انا-تىشقانعا.

— قويىڭىز، اش بولسا ءبىزدى جەپ قويار،- دەدى ايەلى.

— بۇلار تىشقان ەتىن جەمەيدى، ولارعا ارنايى تاماق بەرىلەدى. ءارى ولار قورشاۋدا تۇر. بىزگە تيىسە المايدى. ءبىز ازاتتىقتامىز. كەرەك بولسا قاشا جونەلەمىز. بالالار، كوردىڭدەر مە، باسىڭ ازات بولعان قالاي جاقسى. انا ارىستاننىڭ اقىرعانىن قايتەيىن، قاماۋدا تۇرىپ ايباتتانىپ. ءبىز كىشكەنتاي بولساق تا ازاتپىز. ءوز بوستاندىعىمىز وزىمىزدە. سونىڭ ارقاسىندا مىنە، ەل كورىپ، جەر شارلاپ ءجۇرمىز،- دەپ ماقتاندى اكەلەرى.

— مەن انا مايمىلمەن سويلەسىپ كەلەيىن،- دەپ تورعا اسىلىپ تۇرعان مايمىلعا تاياۋ بارىپ:

— مايمىل، قالىڭ قالاي؟،- دەپ امانداسىپ باسىن ءيدى.

— سالەم، جىل باسى — تىشقان!،- دەدى مايمىل دا باسىن ءيىپ.

ءوزىن جىلباسى دەگەنگە ماسايراعان تىشقان:

— نە بولدى، بۇرىن تورىڭدا سەكىرىپ جان تاپپاۋشى ەدى، باسىلىپ قالىپسىڭ عوي؟

— وي، تىشەكە، سۇراما! ادام بالاسىنا «ءتاجتاجال» دەگەن ءبىر اۋرۋ كەلىپ ۇيلەرىنەن شىقپاي قالدى. بىزگە جولامايدى. تاماعىمىز دى دا وتە از بەرەدى. بۇرىن وسىنان ارى-بەرى ءوتىپ، ءبىزدى تاماشالاپ، بالالارى ماعان بانان، ءتاتتى نان لاقتىراتىن. قاعىپ الىپ تامسانا جەيتىنمىن. ەندىگى تۇرىسىم مىناۋ — ەشكىمگە كرەگىم جوق،- دەپ جىلامسىرادى باسى سالبىراپ.

— ءبىزدىڭ قىزىعىمىز دا قۋانىشىمىز دا ادامدار ەكەن. ماعان ءسابىز بەن المانى ءۇيىپ تاستايتىن. كىرپىگە دە سويتەتىن. ەندىگى جاتىسىمىزدى قارا ءبۇرىسىپ،- دەپ انا جاقتان قويان شاعىندى. شاڭق-شاڭق ەتىپ توتىقۇس:

— تىشقان، دوسىم، ادامدار ەڭ سۇلۋ قىزدارىن توتىدايىن تارانعان دەپ مەنى قاتتى باعالاپ، قاناتىمنان تۇسكەن قاۋىرسىندى تورلەرىنە ءىلىپ قادىرلەيتىن. مىنە، مىنا جامان اۋرۋدان شوشىپ بايقۇس ادامدار ءبىز تۇرماق ءوز تۋىستارىنا بارمايدى. سولارعا دەگەن ساعىنىشتان ولەتىن بولدىم!،- دەپ وكسىپ-وكسىپ جىلادى توتىقۇس.

— ادامدارعا كەرەك بولسا ۋىمدى بەرەيىن انا ءتاجتاجالدىڭ ەمى تابىلماي جاتىر دەيدى، ءدارى جاساسىن، مەنەن سالەم ايتا بار! سەن بىزگە قاراعاندا بوستاندىقتاسىڭ عوي، تىشقان. ءوزىڭ بيىل جىل پاتشاسى بولدىڭ!،- دەپ جىلان باسىن كوتەرىپ سالەم جولدادى.

اتتا-تىشقان ايەلى مەن بالالارىنىڭ الدىندا مارقايىپ قورشاۋداعىلارعا قاراپ:

— حايۋانات اعايىندار! جىلباسى رەتىندە سالەمدەرىڭدى ادامدارعا جەتكىزەمىن! سەندەر دە شىداڭدار، جاقىندا ادامدار كارانتيننەن قۇتىلادى. قالاعا شىعىپ، دالاعا شىعىپ تىرلىكتەرىنە كىرىسەدى. سەندەرگە كەلەدى،- دەپ ۇمىتتەندىردى.

— ءوزىڭ امان بول، تىشەكە!،- دەپ حايۋاندار ءوز قورشاۋلارىندا تۇرىپ قولدارىن بۇلعاستى.

ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەگەن اتا-تىشقان وتباسى مۇشەلەرىمەن قولۇستاسا جۇگىرگەن قالپى قالانىڭ ىشىنە بارىپ ادامنىڭ ۇيىنە كىردى ءبىر تەسىكتەن. اسحانادا جۇرگەن ادامنىڭ اناسىن كوردى. ول قۋىپ شىعا ما دەپ قورقىپ ەدى، تىشقاندى كورگەن انا:

— وي، تىشقان كەلىپ قالىپتى عوي. بىزگە جىلباسى كەلدى! بيىلعى جىل تىشقان سياقتى بەرەكەلى دە نەسىبەلى بولادى. ۇرپاعىمىز تىشقاننىڭ بالالارىنداي كوبەيەدى!،- دەپ قۋانىپ، كەسەگە ءسۇت قۇيىپ، جانىنا پىسكەن ەت قويدى. مىن قۇرمەتكە قۋانعان اتا-تىشقان ادامنىڭ اناسىنا:

— ادامنىڭ اناسى سىزدەرگە جان-جانۋار اتاۋلى سالەم جولداۋدا. ادامدارسىز ءومىرىمىز ءومىر ەمەس ەكەن. ءتاجتاجالدان تەزىرەك قۇتىلىپ، قايتادان قۋانا قاۋىشايىق! كەرەك بولسا قولىمىزدا بارىمىزدان قاراسايىق، جىلاننىڭ ۋىنان ءدارى جاساپ بەرەيىك!،- دەگەن ىستىق سالەمدەرىن جولدادى،- دەپ باسىن ءيىپ تۇرىپ تاپسىرمانى جەتكىزدى.

— راحمەت، ەلشى تىشقان! ءقازىر الەمدەگى ادامزات اتاۋلى بىرىگىپ جاتىر «ءبىز ءبارىمىز بىرگەمىز!»،- دەگەن ۇران استىندا. ادامدار بىرگە بولعاندا جەڭىلمەيتىن اۋرۋ جوق. ءتاجتاجالدى دا ءوزىنىڭ شىققان ىنىنە قۋىپ تىعامىز. بيىلعى تىشقان جىلىن جاقىندا ۇلكەن جەڭىسپەن باستايمىز!،- دەپ اتا-تىشقاننىڭ باسىنان سىيپادى.

اتا-تىشقان وتباسى مۇشەلەرىنە:

— كوردىڭدەر مە، ءبىزدىڭ دە ادامدارسىز كۇنىمىز جوق. ءبىز ادامدارمەن بىرگەمىز!،- دەپ ادامنىڭ اناسى قويعان ءسۇت پەن ەتتى جەپ ءوز جولدارىمەن كەتتى.

---