InfoHub Logo

مولداحان قىزى اقمارال
الكەي مارعۇلان اتىنداعى پاۆلودار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى
عىلىمي ماقالا جەتەكشىسى: فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، وقىتۋشى-زەرتتەۋشى
سارىبايەۆا بايان جۋماشيەۆنا

اڭداتپا

كونە تۇركى ءتىلىنىڭ ەسىمدى تىركەستەرىن زەرتتەۋدىڭ وزىندىك قيىندىعى بار. تۇركىتانۋ عىلىمىندا كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ سوزدەرى– كوپ زەرتتەلمەگەن سالانىڭ ءبىرى، تاريحي تالداۋ ماسەلەسى ءبىرىزدى تەورياعا سۇيەنىپ، جان-جاقتى زەرتتەلۋى قاجەت. عالىمدار تاراپىنان كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىندەگى ەسىمدى تىركەستەردىڭ وقىتىلۋىن جەكەلەي الىپ زەرتتەۋدەن گورى جەكەلەگەن تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋدە تەك سول تىلدەردىڭ كونە تۇركى تىلىنە قاتىستى جاعىن عانا سالىستىرا قاراستىرۋ باسىم ءتۇسىپ وتىرادى. ماقالادا كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى سوزدەردىڭ جانە ەسىمدى تىركەستەردىڭ وقىتىلۋى بۇگىنگى زەرتتەۋلەرمەن بايلانىسى قاراستىرىلادى.

كىلت سوزدەر: كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرى، كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى ەسىمدى تىركەستەر، وقىتىلۋى، ەسىمدى تىركەستەر.

اننوتاسيا

يزۋچەنيە يمەننىح فراز دريەۆنەتيۋركسكوگو يازىكا يمەەت سۆويۋ سلوجنوست. ۆ تيۋركولوگيي سلوۆا دريەۆنەتيۋركسكيح پيسمەننىح پامياتنيكوۆ-ودنا يز مالويزۋچەننىح وبلاستەي، پروبلەما يستوريچەسكوگو اناليزا دولجنا بىت ۆسەستوروننە يزۋچەنا، وپيراياس نا پوسلەدوۆاتەلنۋيۋ تەوريۋ. ۋچەنىە سچيتايۋت، چتو ۆ يزۋچەنيي وتدەلنىح تيۋركسكيح يازىكوۆ، ا نە ۆ ينديۆيدۋالنوم يزۋچەنيي يزۋچەنيا يمەننىح ۆىراجەنيي ۆ دريەۆنەتيۋركسكيح پامياتنيكاح، پرەوبلاداەت سراۆنەنيە تولكو توي ستورونى ەتيح يازىكوۆ، كوتورايا وتنوسيتسيا ك دريەۆنەتيۋركسكومۋ يازىكۋ. ۆ ستاتە راسسماتريۆاەتسيا سۆياز يزۋچەنيا سلوۆ ي يمەننىح ۆىراجەنيي ۆ پامياتنيكاح دريەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي س سوۆرەمەننىمي يسسلەدوۆانيامي.

كليۋچيەۆىە سلوۆا: دريەۆنەتيۋركسكيە پيسمەننىە پامياتنيكي، يمەننىە فرازى ۆ دريەۆنەتيۋركسكيح پيسمەننىح پامياتنيكاح، يمەننىە فرازى.

Annotation

The study of nominal phrases of the ancient Turkic language has its own complexity. In Turkology، the words of ancient Turkic written monuments are one of the little-studied areas، the problem of historical analysis should be comprehensively studied، based on a consistent theory. Scientists believe that in the study of individual Turkic languages، and not in the individual study of the study of nominal expressions in ancient Turkic monuments، the comparison of only the side of these languages that belongs to the ancient Turkic language prevails. The article examines the relationship of the study of words and nominal expressions in the monuments of ancient Turkic writing with modern research.

Keywords: ancient Turkic written monuments، nominal phrases in ancient Turkic written monuments، nominal phrases.

كىرىسپە

العاش رەت ەسكەرتكىشتەردىڭ كونە تۇركى ءتىلىن وقۋدىڭ كىلتىن تاۋىپ، ۆ. تومسەن ءوزىنىڭ جەتىستىكتەرى تۋرالى ۆ. ۆ. رادلوۆقا حابارلايدى جانە تابىلعان ەسكەرتكىشتەردىڭ گرافيكاسىن بەرەدى. ەجەلگى تۇركى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اۋدارماسىن ءبىرىنشى بولىپ جاساعان ۆ. ۆ. رادلوۆ ەسكەرتكىشتەردىڭ گرامماتيكاسىن زەرتتەۋگە كىرىسەدى. سودان كەيىن عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر سىنايدى، ءبىراق ولاردىڭ بارلىعىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ۆ.ۆ. رادلوۆتىڭ اۋدارماسى نەگىزگە الىنادى.  ونىڭ ەڭبەكتەرى كونە تۇركى ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ باستاماسى بولىپ سانالادى.

ءداستۇرلى ادەبي تىلدەردە جازىلعان ورتاعاسىرلىق تۇركىتىلدەس جازبا ەسكەرتكىشتەر لينگۆيستيكالىق سيپاتتامالارى بويىنشا "ارالاس" تىلدەرگە سالىنعان. "ارالاس" تەرمينىمەن تۇركولوگتار ەسكەرتكىش ماتىنىندەگى باسقا جىكتەۋ توبىنىڭ تىلىنە جاتاتىن فونەتيكالىق، گرامماتيكالىق، لەكسيكالىق ەلەمەنتتەردىڭ مازمۇنىن تۇسىنەدى: قىپشاق، وعىز، ۇيعىر، قارلۇق جانە قازاق. قازىرگى ءتىل بىلىمىندە "ارالاس ءتىل" ۇعىمىنىڭ ناقتى مازمۇنى بار. ادەتتە، بۇل جاعدايلاردا ولار بايلانىساتىن تىلدەردىڭ نەمەسە ديالەكتىلەردىڭ لەكسيكالىق-گرامماتيكالىق جۇيەسىندەگى ەلەۋلى وزگەرىستەر تۋرالى ايتادى. اتاپ ايتقاندا، ول بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك-مادەني جاعدايلاردا پايدا بولعان كرەول تىلدەرىنە قاتىستى قولدانىلادى.

تۇركى تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى-تاريحي زەرتتەۋى جانە وقىتىلۋى بويىنشا وتاندىق تۇركولوگيادا العاش رەت جازىلعان ىرگەلى ەڭبەكتىڭ اۆتورى رەتىندە ن. ز. گادجييەۆانىڭ ەڭبەگىن اتاۋعا بولادى [1]. بۇل جۇمىستا سوزدەردىڭ جاسالۋى، وقىتىلۋى جانە ولاردى قايتا قۇرۋدىڭ كىلتتەرى ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتالعان.بۇل ەڭبەكتىڭ اياقتالۋىنا ك.ا. باسكاكوۆتىڭ [2] جۇمىسى، نەگىزگى سينتاكسيستىك بىرلىكتەردىڭ تاريحي-تيپولوگيالىق سيپاتتاماسى مەن جىكتەلۋى ارنالعان.

ورتا عاسىر جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى ەسىمدى تىركەستەردىڭ وقىتىلۋى

قالىپتاسقان تۇركولوگيالىق داستۇردە "ارالاسۋ" دەگەنىمىز ءتىل جۇيەسىنىڭ وزگەرۋىن ەمەس، باسقا ەسكەرتكىشتىڭ تىلىندە نورما بولىپ تابىلاتىن ديالەكتيزمدەردىڭ ءبىر ەسكەرتكىشىنىڭ ءتىلىن قولدانۋدى بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار، سينحروندى سايكەستىكتەر دە، باسقا ءداۋىردىڭ تىلىنە ءتان ارحايكالىق قۇبىلىستار دا وسىندا كەلەدى. مۇنداي تەرمينولوگيالىق تۇسىنىكسىزدىك جازبا ەسكەرتكىشتەردىڭ ءتىلىن سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەۋدى ەداۋىر قيىنداتادى، ويتكەنى "ارالاسۋ" بەلگىلەرى بارلىق زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن بىردەي ەمەس، بۇل ەسكەرتكىشتىڭ ءتىلىن باعالاۋدىڭ ناقتى جانە ءبىرىڭعاي كريتەرييلەرىن جاساۋ قاجەتتىلىگىن تۋدىرادى. تاريحنامالىق شولۋدان كورىپ وتىرعانىمىزداي، التىن وردا كەزەڭىنىڭ ادەبي ءتىلىن اتريبۋسيالاۋعا تىرىسقاندا، بەلگىلەردى قاراستىرۋدا ۇلكەن كەلىسپەۋشىلىك بار. وسى تاقىرىپ بويىنشا كوپتەگەن جۇمىستاردىڭ بولۋىنا قاراماستان، تۇركولوگيادا ءبىرىڭعاي بەلگىلەر نەگىزىندە جەكە ەسكەرتكىشتىڭ بىلىكتىلىك سحەماسى ازىرلەنبەگەن. تارتىلعان بەلگىلەردىڭ ارتۇرلىلىگى ولاردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن سايكەستەندىرۋگە جانە ءبىرىڭعاي تيپولوگيالىق كورىنىستى قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. گ. ف. بلاگوۆانىڭ تۇركى دەكلاراسياسىن تالداۋ جونىندەگى ەڭبەكتەرىندە تۇركى ءماتىنىنىڭ ستيليستيكالىق سورتتارىن قاتاڭ سارالاۋدىڭ ونىمدىلىگى جانە جازباشا ەسكەرتكىشتە ۇسىنىلعان گرامماتيكالىق كاتەگورياداعى دومينانتتى بەلگىلەردى ءبولىپ كورسەتۋ كورسەتىلگەن [3].

ەنيسەي ماتىندەرى-داۋلى تيىستىلىك پەن تانىسۋ جازبالارىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى، ولار ورحونعا قاراعاندا ەداۋىر قىسقا ەڭ ۇزىنى ءۇيبات III تەك 400 تاڭبادان تۇرادى جانە ەپيتافيا سيپاتىنا يە. ولاردا تاريحي-ساياسي مالىمەتتەر مەن سيپاتتامالار از، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ولاردى قارابايىر دەپ سانايدى [4]. بۇل جازۋلاردىڭ ۋاقىتى مەن شىعۋ تەگى تۋرالى گيپوتەزالاردىڭ ىشىندە ەكى قاراما قارسى:

- جازۋلار ورحوننان كەيىن پايدا بولدى [5].

- مۇمكىن تۇركى قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىن قاشىپ كەتكەن باتىس تۇرىكتەرى جاساعان [6].

- جازبالاردى قىرعىز قاعاناتىنىڭ ەنيسەي قىرعىزدارى قالدىردى [7].

تالاس ەسكەرتكىشتەرى دە مازمۇنى جاعىنان ۇقساس. تالاس القابىندا س. ە.مالوۆ، X. ن. وركۋن، ا. م. ششەرباك جانە باسقالارى ەجەلگى تۇركى جازۋىنا جاتقىزعان اعاش تاياقشادان جۇمباق جازبا تابىلدى. XIX عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ شوعىرلانۋ ورتالىعى مينۋسينسك مۇراجايى بولدى [8].

قازاقستان اۋماعىندا تابىلعان باسقا دا كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرى: كەراميكاداعى جازۋلار (تالاس القابى، جامبىل وبلىسى)، جارتاستارداعى ماتىندەر جانە ساقيناداعى جازۋ (ىلە القابى، الماتى وبلىسى)، سازدان جاسالعان دوڭگەلەك القاداعى جانە ىدىستاعى جازۋلار (سىرداريا القابى، قىزىلوردا وبلىسى). 1948 جىلى ا. ن. بەرنشتام شىعىس قازاقستاننان (ەرتىس القابى) ەكى قولا ايناعا جازۋلار جاريالادى. سونداي — اق، 1985 جىلى جارتاستاعى رۋنا جازۋى، ال 1987 جىلى مورگە ويىلعان جازۋ انىقتالدى. 1986 جىلى ورال القابىنان قولا ايناعا جازۋ جاريالاندى.

وسى ەسكەرتكىش تىلىندەگى ءسوز تىركەستەرى بىر-بىرىمەن ءار ءتۇرلى تاسىلدەر ارقىلى بايلانىسادى. ءسوز بەن ءسوزدى بايلانىستىرۋعا دانەكەر نەگىزىندە، مىنالار: دانەكەر بولاتىن سينتاكسيستىك تاسىلدەر جاتادى. وسى تۇستا ەسىمدى تىركەستەردىڭ وقىتىلۋى ول ءارتۇرلى جالعاۋلار ارقىلى بايلانىسادى.

1. بىرىنشىدەن، سەپتىك جالعاۋلار ارقىلى ەسىمدى تىركەستەر جاسالىنادى. وعان مىسال، "تابعاچ قاعانتا بەدىزچى كەلۇرتىم، بەدىزتىم" - تابعاش قاعاننان شەبەر اكەلدىم، ورنەكتەدىم. وسى جەردە تابعاش قاعان ول ەسىمدى تىركەس تۇرىنە جاتادى.

2. تاۋەلدىك جالعاۋلار ارقىلى: قاعان ءسۇسى بەرىتەر ەرمىس – قاعان اسكەرى بورىدەي. بەگلەرى يەمە، بۋدۋنى يەمە ءتۇز ەرمىس — ءتۇزۋ بەكتەرى حالقى  ەدى. مەنىڭ سابىمىن سىمادى - مەنىڭ ءسوزىمدى بۇزبادى. مەنىڭ ءسوزىم، ءتۇزۋ بەكتەرى، قاعان اسكەرى دەگەن سياقتى سوزدەر ەسىمدى تىركەستەر بولىپ تابىلادى.

3. جىكتىك جالعاۋلار ارقىلى: ەڭ ىلكى توعۋ بالىقدا ءسۇڭۇسدىمىز - ەڭ ىلكى توعۋ قالاسىندا سوعىستىق. تۋرك بۋدۋن ءۇچۇن ءتۇن ۋدىمادىم، كۇنتۇز ولۋرمادىم - تۇرىك حالقى ءۇشىن تۇندە ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم. تۇرىك حالقى، توعۋ قالاسى تىركەستەر.

4. شىلاۋلار ارقىلى: ءىنىم كۇلتەگىن بىرلە سوزلەشدىمىز - Iءنىم كۇلتەگىنمەن سويلەستىك. وعلى قاعان بولمىش - ۇلى  قاعان بولعان. تۋرك بۋدۋن ءۇچۇن ءتۇن ۋدىمادىم، كۇنتۇز ولۋرمادىم - تۇركى حالقى ءۇشىن تۇندە ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم. تەمىر قاپىعقا تەگى سۇلەدىمىز - تەمىر قاقپاعا دەيىن سوعىستىق. تەمىر قاقپا، ۇلى قاعان سەكىلدى تىركەستەر.

سوزدەردىڭ ورىن ءتارتىبى ارقىلى: ەبىن، بارقىن بۇزدىم ءۇي جايىن جويدىم. كەيدە سوزدەردىڭ اراسىنداعى ماعىنالىق بايلانىس ينتوناسيا (داۋىس ىرعاعى) ارقىلى دا جۇزەگە اسادى.

كوپتىك جالعاۋلار ارقىلى: تۇرك وعۋز بەگلەرى، بۋدۋن، ەسىدىڭ! تۇركى وعىز بەكتەرى، حالقى، ەستىڭدەر!

ەندى وزگە عالىمداردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، قازىرگى كەيبىر تۇركى تىلدەرى سياكتى كونە تىلدە باستاۋىش كوپتىك فورمادا تۇرسا دا، بايانداۋىش كوپتىك جالعاۋىن قابىلدامايدى. ءبىراق ەسكەرتكىشتەر تىلىندە باستاۋىشتىڭ كوپتىك جاعىنان قيىسۋى سيرەك ۇشىراسسا، جاقتىق قيىسۋ مولىنان كەزدەسەدى.

جاقتىق قوسىمشالار ارقىلى: تۇرك بەگلەر تۇرك اتىن ىتى – تۇركى بەكتەرى تۇرك اتىن جويدى. بەن ءوزىم تابعاچ ەلىنتە قىلىنتىم مەن ءوزىم تابعاش ەلىندە تاربيەلەندىم.

ەسىمدىكتى تىركەستەردىڭ وقىتىلۋىنىڭ ەسكەرتكىشتەر ارقىلى جۇزەگە اسۋى.

ەسىمدىكتەردىڭ ىشىندە قابىسا بايلانىسكان ەسىمدى ءسوز تىركەستەرىنىڭ باعىنىڭقى سىڭارى بولىپ ءجيى كەزدەسەتىندەرى - سىلتەۋ، سۇراۋ جانە جيناقتاۋ ەسىمدىكتەرى. ولار زات ەسىمدەرمەن تىركەسىپ، انىقتاۋىشتىق قاتىناستا جۇمسالادى.

ماتىندە ەسىمدىكتەردىڭ ءبارى بىردەي زات ەسىمدەرمەن تىركەس جاساي بەرمەيدى. جوعارىدا اتاپ كەتكەن سىلتەۋ، سۇراۋ ەسىمدىكتەرى عانا زات ەسىمدەرمەن تىركەسىپ، قابىسا بايلانىسادى. بۇعان ەسكەرتكىشتەن مىسالدار كەلتىرە كەتەلىك: ول سابىع - ول ءسوز؛ ول سۋب - ول ءسوز؛ بۋ ءسۇ بۇل اسكەر؛ ول كۇن — ول كۇن؛ ول يەر — ول جەر؛ نە بۋڭى - نە مۇنى؛ نەن يەر - قاي جەر.

زات ەسىمدەرمەن قابىسا بايلانىساتىن سوزدەردىڭ تاعى ءبىر توبى ەسىمشەلەر. ەسىمشەلەردىن زات ەسىمدەرمەن تىركەسۋى ارقىلى انىقتاۋىشتىق قاتىناستاعى ەسىمدى ءسوز تىركەستەرى جاسالادى. ورحون-ەنيسەي جازبالارىنىڭ تەكسىندە مۇنداي تىركەستەر كوپ ەمەس. مىسالى: ياتىعما تاع؛ كەلىگمە بەگلەر كەلگەن بەكتەر. قاعانلادۋك قاعانىن - ىللەدۇك ءىلىن. تەگدۇكىن — جەتكەن، تيگەن.

قورىتىندى

تۇركولوگيادا سوزدەردىڭ جاسالۋ تەرمينىمەن قالىپتاسقان جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، زەرتتەلەتىن ءماتىندى اتريبۋسيالاۋ كەزىندە ونىڭ ارالاس سيپاتى تۋرالى ەمەس، وسى ەسكەرتكىش تىلىندەگى نورماتيۆتىلىك پەن ۆارياتيۆتىلىكتىڭ اراقاتىناسى جانە ولاردى وقىتىلۋ تۋرالى ايتقان ءجون. مۇنداي ءتاسىل، ءبىز ويلاعانداي، مىنالاردى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى:

1) بەلگىلى ءبىر ەسكەرتكىشتىڭ تىلدىك اتريبۋسياسى، ياعني ءاربىر جەكە ەسكەرتكىشتىڭ تىلدىك جۇيەسىن ءبىرىڭعاي فورماتتا سيپاتتاۋ.

2) ءتىل جۇيەسىنىڭ نورمالانعان جانە نورمالانباعان بولىكتەرىنىڭ بارلىق سيپاتتامالارىندا ءبولىپ كورسەتۋ، نورمانىڭ تۇرلەرىن، جۇيەنىڭ نورمالانباعان بولىكتەرىنىڭ اتريبۋسياسىن ءبولىپ كورسەتەدى.

ورتاعاسىرلىق جازباشا دەرەككوزدەردەگى ەسىمدى تىركەستەردىڭ وقىتىلۋىن ءۇش سىنىپقا ءبولۋ ورىندى:

1) ناقتى نەمەسە يلليۋزيالىق شىندىقتى ونىڭ كورىنىستەرىنىڭ بارلىق بايلىعىندا جانە سالىستىرمالى تۇردە ەركىن تۇردە سيپاتتايتىن بايانداۋ.

2) ارنايى، كوپ جاعدايدا رەسىمدەلگەن لەكسيكا ارقىلى نەگىزىنەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك-ساياسي ءومىردىڭ جەكەلەگەن ساتتەرىن تىركەيتىن قۇجاتتىق.

3) زاڭدى تۇردە بولا وتىرىپ، قۇجاتتىق پراكتيكادان ەرەكشەلەنەتىن زاڭنامالىق، ولار قولدانىستاعى قۇقىقتىق پراكتيكانى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وسى تاجىريبەنى وزگەرتكىسى كەلەتىن زاڭ شىعارۋشىنىڭ وزگەرمەلى ەرىك - جىگەرىن، ەڭ باستىسى-قوعامدىق قاتىناستاردى رەتكە كەلتىرۋ، الەۋمەتتىك گراداسيالار مەن جاعدايلاردى جۇيەلەۋ ارەكەتىن كورسەتەدى. بىرتىندەپ، اسىرەسە قايتا ورلەۋ داۋىرىندە، بايانداۋ جانە ءىشىنارا زاڭنامالىق دەرەككوزدەر شەڭبەرىندە عىلىمي ادەبيەتتەردىڭ ەرەكشە كلاسى قۇرىلادى، مۇندا قۇبىلىستاردىڭ سيپاتتاماسى تەوريالىق تالداۋدىڭ كومەگىمەن ولاردىڭ ءمانىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ورتا عاسىرلارداعى تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كوپشىلىگى باسقا تىلدىك قاباتقا جاتاتىن اراب جانە پارسى سوزدەرى بولىپ تابىلادى. اراب مادەنيەتىنىڭ ىقپالى ورتا ازياعا تارالعاننان كەيىن اراب سوزدەرى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلىندە اۋەلى ەگىنشىلىك پەن ساۋدا ارقىلى تامىر جايا باستادى، كەيىن حالىق اراسىندا ءدىني تۇسىنىكتەرگە ارنالعان ءتۇرلى كىتاپتار كەڭ تارادى. تاجىك، تۇرىكمەن، وزبەك، قاراقالپاق، قازاق جەرىندە مەدرەسەلەر، ءدىني ورتالىقتار سالىپ، عىلىمي سالادا ماماندار دايارلاۋ قولعا الىندى. سونىمەن قاتار، مادەنيەت پەن ساياسات سالاسىنداعى قارىم-قاتىناستار وراسان زور دامىدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىلى بولىپ تابىلاتىن حالىق اراسىنان مادەنيەتتىڭ، ادەبيەتتىڭ، عىلىمنىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا قايراتكەرلەر پايدا بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءوز شىعارمالارىن اراب تىلىندە جازعان نەمەسە اراب سوزدەرىن جۇرەكتەرىنە ساي پايدالانعان. اتالمىش جازبا ەسكەرتكىشتەر ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق نەگىزى قىپشاق توبىنداعى ەسىمدى سوزدەر.  كەيبىر تىركەستەر قاي جەردە، قانداي ماعىنادا قولدانىلعانىنا بايلانىستى. سونىمەن قاتار قازىرگى قازاق تىلىندەگى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىمەن سايكەستىك ايتارلىقتاي بايقالادى. تەك قازاق تىلىندە عانا ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ بۇگىنگى كۇنى سول ماعىنادا جۇمسالۋى جازبا ەسكەرتكىشتەر ءتىلىن قازاق تىلىنە جاقىنداتا تۇسەتىن، ياعني قازاق ءتىلىنىڭ كونە جازبا ءتىلى ەكەندىگىن راستايتىن قۇجاتتىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. قازاقتار تۇركىلەردى قۇرايدى، ولار قازىرگى قازاق تىلىمەن بىردەي سايكەس كەلەدى. وسى تۇستا ەسىمدى تىركەستەردىڭ وقىتىلۋى بۇل ەسكەرتكىشتەر تاريحىن جانە تىلدەردىڭ جاسالۋ تاريحىن بىلۋمەن جانە زەرتتەۋمەن تىعىز بايلانىستى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. بولعانبايەۆ ءا. (1979) قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكولوگياسى. – الماتى: مەكتەپ. – 176 ب.
2. ەسكەيەۆا م. (2011) كونە تۇركى جازبا مۇرالارىنىڭ لينگۆوفيلوسوفيالىق نەگىزى. – استانا: سارىارقا. – 320 ب.
3. كەنجەتاي د. (2004) قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى. – تۇركىستان: حقتۋ.
4. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. (2008) – الماتى: دايك-پرەسس. – 965 ب.
5. اگادجانوۆ س.گ. 9–13 عاسىرلارداعى ورتالىق ازياداعى وعىزدار مەن تۇركىمەندەر تاريحىنىڭ وچەركتەرى. اشحاباد: ىلىم، 1969. 296 ب.
6. ءاجىعالي س.ە. كوشپەلىلەر ساۋلەتى – ەۋرازيا تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ فەنومەنى (ارال-كاسپيي ايماعىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى). الماتى: «عىلىم» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى، 2002. 654 ب.

---