وسىمدىكتەر الەمىنىڭ تاڭعاجايىپ سىرلارى (تاقىرىپتىق جوسپار)
وسىمدىكتەر الەمىنىڭ تاڭعاجايىپ سىرلارى (تاقىرىپتىق جوسپار 7 سىنىپ)
جازبا حات
تابيعاتقا تاۋ مەن دالا، وزەندەر مەن تەڭىزدەر، توعاندار مەن كولدەر، ورماندار مەن ەگىستىكتەر، باۋ - باقشالار جاتادى.«تابيعات - تىرشىلىكتىڭ ءومىر ءنارى، قاجەتتىنىڭ تابىلار سودان ءبارى» (ر. ساتىمبەكوۆ).
جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دا تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى. سول سەبەپتەن دە، وسىمدىك - جەر ساۋلەتى، ەل داۋلەتى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
جاسىل جەلەك - جەردىڭ ءسانى سايالى،
قامقور بولساڭ جاپىراعىن جايادى.
مەيىرىممەن جىلۋىن ارنا جۇرەكتىڭ،
سوعان قوسا، الاقان كەرەك ايالى
وسىمدىك جايلى عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان گرەكتىڭ كونە تابيعات زەرتتەۋشىسى تەوفراست. وسىمدىكتەر الەمى - ءبىزدى قورشاپ تۇرعان جاسىل الەم. ولار بارلىق جەردە كەزدەسەدى. وسىمدىك - جەر بەتىنىڭ اجارىن اشا تۇسەدى، ءسانىن كەلتىرەدى.
وسىمدىكتە كۇن ساۋلەسى، كومىرقىشقىل گازى، سۋدىڭ اسەرىنەن ورگانيكالىق زاتتار ءتۇزىلىپ، اۋاعا بوس وتتەك بولىنەدى. ال ءبىز ادامدار جانە باسقا ءتىرى اعزالار اۋاسىز تىرشىلىك ەتە المايمىز.
سونىمەن قاتار، وسىمدىكتەر دەنساۋلىققا قاجەتتى ءدارى - دارمەك قويماسى. ادام اعزاسىنا ءنار بەرەتىن دارۋمەندەردىڭ كوزى دە، وسىمدىك. وسىمدىكتەردەن ادام كۇندەلىكتى تۇرمىستا كەرەگىنە جاراتاتىن كيىپ، جيھاز، وتىن، بۇيىمداردى جاسايدى. وسىمدىك - ادامدار مەن ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭعا باسپانا.
قازاقستاننىڭ دارىلىك وسىمدىكتەرىن زەرتتەگەن رەسەي عالىمى پيتيرريم سەرگەيەۆيچ ماساگەتوۆ ەگەردە ءبىر نارسەگە باس يۋ كەرەك بولسا، وندا وسىمدىككە باس ءيىپ، ءتاجىم ەتۋ كەرەك، ويتكەنى ادامنىڭ ءوزى وسىمدىكتىڭ تۋماسى دەپ، تەبىرەنە جازىپتى.
ءتىپتى ەرتەدەن ساقتالىپ كەلە جاتقان وسىمدىكتەر تۋرالى تىيىم سوزدەر دە، از ەمەس. مىسالى، «كوكتى جۇلما»، «كوكتى تاپتاما»، «جاس قۇراققا وراق سالما»، «ورماندى ورتەمە»، «العىز اعالعىز اعاشتى كەسپە»، «بۇتاقتى سىندىرما»، «باۋعا بالتا شاپپا»، «كوشەتتى قوپارما»، «اعاش قابىعىن جونبا»، «گۇلدى ۇزبە» جانە تاعى باسقالار.
اتا - بابامىز ءبىزدى جاقسىلىق ىستەرگە جۇمىلدىرۋعا كەلەسىدەي ناقىل سوزدەر ارقىلى ۇيرەتكەن. «بابالار ەككەن شىناردى بالالارى سايالايدى، «باعبان بولساڭ، ب ا ق ءوسىر، بالاما دەپ تاعى ءوسىر»، «اكەڭنەن مال قالعانشا، تال قالسىن».
باۋىرجان مومىش ۇلى اتامىز: «سۇلۋلىق دەگەننىڭ تامىرى تابيعاتتانۋدا» دەسە، اقىن مۇزافار ءالىمباي اتامىز: «جاراتىلىستان ۇيرەنبەگەن جاسامپاز بولمايدى» دەپ، ءومىر تىرشىلىگىنەن الىپ تۇجىرىمداعان ەكەن. «وزەننىڭ كوركى - تال، دالانىڭ كوركى مال»، دەگەن حالىق ناقىلىندا تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعى، اجارى مەن كوركى جاسىل الەم تۋرالى ايتىلادى.
جايقالىپ، تامىرىن تەرەڭگە تارتىپ، گۇل اتىپ تۇرعان وسىمدىكتى كورگەندە، ارينە جۇرەگىنە جىلۋلىق، مەيىرىمدىلىك، ماحاببات جانە قۋانىش سەزىمى ۇيالايدى. وسى ورايدا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ تابيعات پەن تاڭعاجايىپ وسىمدىكتەردىڭ سان - الۋاندىلىعىمەن تانىستىرىپ، ولاردى تانىپ ءبىلۋ، كۇتۋ مەن قورعاۋ ماقساتىندا 6 - 7 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالىپ جازىلعان.
كۋرس ءپانى: بيولوگيا. سىنىپ: 6 - 7. جىلىنا 34 ساعات، اپتاسىنا 1 رەت
جازبا حات
تابيعاتقا تاۋ مەن دالا، وزەندەر مەن تەڭىزدەر، توعاندار مەن كولدەر، ورماندار مەن ەگىستىكتەر، باۋ - باقشالار جاتادى.«تابيعات - تىرشىلىكتىڭ ءومىر ءنارى، قاجەتتىنىڭ تابىلار سودان ءبارى» (ر. ساتىمبەكوۆ).
جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دا تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى. سول سەبەپتەن دە، وسىمدىك - جەر ساۋلەتى، ەل داۋلەتى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
جاسىل جەلەك - جەردىڭ ءسانى سايالى،
قامقور بولساڭ جاپىراعىن جايادى.
مەيىرىممەن جىلۋىن ارنا جۇرەكتىڭ،
سوعان قوسا، الاقان كەرەك ايالى
وسىمدىك جايلى عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان گرەكتىڭ كونە تابيعات زەرتتەۋشىسى تەوفراست. وسىمدىكتەر الەمى - ءبىزدى قورشاپ تۇرعان جاسىل الەم. ولار بارلىق جەردە كەزدەسەدى. وسىمدىك - جەر بەتىنىڭ اجارىن اشا تۇسەدى، ءسانىن كەلتىرەدى.
وسىمدىكتە كۇن ساۋلەسى، كومىرقىشقىل گازى، سۋدىڭ اسەرىنەن ورگانيكالىق زاتتار ءتۇزىلىپ، اۋاعا بوس وتتەك بولىنەدى. ال ءبىز ادامدار جانە باسقا ءتىرى اعزالار اۋاسىز تىرشىلىك ەتە المايمىز.
سونىمەن قاتار، وسىمدىكتەر دەنساۋلىققا قاجەتتى ءدارى - دارمەك قويماسى. ادام اعزاسىنا ءنار بەرەتىن دارۋمەندەردىڭ كوزى دە، وسىمدىك. وسىمدىكتەردەن ادام كۇندەلىكتى تۇرمىستا كەرەگىنە جاراتاتىن كيىپ، جيھاز، وتىن، بۇيىمداردى جاسايدى. وسىمدىك - ادامدار مەن ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭعا باسپانا.
قازاقستاننىڭ دارىلىك وسىمدىكتەرىن زەرتتەگەن رەسەي عالىمى پيتيرريم سەرگەيەۆيچ ماساگەتوۆ ەگەردە ءبىر نارسەگە باس يۋ كەرەك بولسا، وندا وسىمدىككە باس ءيىپ، ءتاجىم ەتۋ كەرەك، ويتكەنى ادامنىڭ ءوزى وسىمدىكتىڭ تۋماسى دەپ، تەبىرەنە جازىپتى.
ءتىپتى ەرتەدەن ساقتالىپ كەلە جاتقان وسىمدىكتەر تۋرالى تىيىم سوزدەر دە، از ەمەس. مىسالى، «كوكتى جۇلما»، «كوكتى تاپتاما»، «جاس قۇراققا وراق سالما»، «ورماندى ورتەمە»، «العىز اعالعىز اعاشتى كەسپە»، «بۇتاقتى سىندىرما»، «باۋعا بالتا شاپپا»، «كوشەتتى قوپارما»، «اعاش قابىعىن جونبا»، «گۇلدى ۇزبە» جانە تاعى باسقالار.
اتا - بابامىز ءبىزدى جاقسىلىق ىستەرگە جۇمىلدىرۋعا كەلەسىدەي ناقىل سوزدەر ارقىلى ۇيرەتكەن. «بابالار ەككەن شىناردى بالالارى سايالايدى، «باعبان بولساڭ، ب ا ق ءوسىر، بالاما دەپ تاعى ءوسىر»، «اكەڭنەن مال قالعانشا، تال قالسىن».
باۋىرجان مومىش ۇلى اتامىز: «سۇلۋلىق دەگەننىڭ تامىرى تابيعاتتانۋدا» دەسە، اقىن مۇزافار ءالىمباي اتامىز: «جاراتىلىستان ۇيرەنبەگەن جاسامپاز بولمايدى» دەپ، ءومىر تىرشىلىگىنەن الىپ تۇجىرىمداعان ەكەن. «وزەننىڭ كوركى - تال، دالانىڭ كوركى مال»، دەگەن حالىق ناقىلىندا تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعى، اجارى مەن كوركى جاسىل الەم تۋرالى ايتىلادى.
جايقالىپ، تامىرىن تەرەڭگە تارتىپ، گۇل اتىپ تۇرعان وسىمدىكتى كورگەندە، ارينە جۇرەگىنە جىلۋلىق، مەيىرىمدىلىك، ماحاببات جانە قۋانىش سەزىمى ۇيالايدى. وسى ورايدا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ تابيعات پەن تاڭعاجايىپ وسىمدىكتەردىڭ سان - الۋاندىلىعىمەن تانىستىرىپ، ولاردى تانىپ ءبىلۋ، كۇتۋ مەن قورعاۋ ماقساتىندا 6 - 7 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالىپ جازىلعان.
كۋرس ءپانى: بيولوگيا. سىنىپ: 6 - 7. جىلىنا 34 ساعات، اپتاسىنا 1 رەت
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
