وسپان باتىردىڭ ەرلىگى مەن وتانسۇيگىشتىگى تۋرالى بىرەر ءسوز
وسپان باتىردى تەك قىتايدا عانا ەمەس، كەڭەس وداعىندا دا تىيىم سالىنعان تۇلعا. جۇڭگو، موڭعوليا، تۇركيا جانە ت.ب. ەلدەردەگى قازاقتار اراسىندا ونىڭ اتى اڭىزعا اينالعان. كەڭەس تاريح عىلىمى ونى اينالىپ وتكەن. ەسەسىنە، باسقا شەتەلدىك عالىمدار، ساياحاتشى جيھانگەزدەر بۇل قازاق باتىرى تۋرالى جاقسى بىلەتىن. تەك سوڭعى جىلدارى ءبىز ۇلتتىق باتىر تۋرالى ەستي باستادىق.
وسپان باتىر 1899 جىلى سين يمپەرياسىنىڭ التاي ولكەسى كوكتوعاي اۋدانىنداعى ءوندىرقارا قىستاۋلىعىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول — ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي رۋدان شىققان.
بالالىق شاعى اۋىلدا وتكەن، وندا ول مالشىلار مەن جەرگىلىكتى شارۋالارعا كومەكتەسەتىن. ەل اراسىندا وسپان باتىر جاس كەزىنەن ءارتۇرلى ساياسي يدەيالارىمەن تاڭ قالدىردى، ونىڭ باستى ماقساتى — تۋعان جەرىن ازات ەتۋ بولاتىن. ول ازامات بولىپ قالىپتاسا باستاعاندا جانە اسكەري ىستەردى يگەرۋ كەزىندە بۇل ماقسات ايقىن كورىنە باستادى.
قىتايلىقتاردىڭ شىڭجانعا جاپپاي قونىس اۋدارۋى وسپاندى جانە ونىڭ سەرىكتەستەرىن كوكتوعاي قالاسىندا 1940ء-شى جج. جاپپاي كوتەرىلىسكە شەن شيساي گۋبەرناتورعا قارسى كۇرەسكە ينتەرمەلەدى. نانكيننىڭ (سول كەزدە قىتايدىڭ استاناسى) ساياسي شەشىمدەرى جانە قازاقتار ءجيى قونىستانعان وڭىردەگى قاتال ساياساتى تارتىپسىزدىكتەرگە اكەلدى. كوتەرىلىس ىشكى موڭعوليادا، دۋنگان اۋىلداردا، تيبەتتە جانە مۇسىلماندارى كوپ شىڭجاندا بولىپ ءوتتى. وسپان باتىر التاي ولكەسىندەگى جەرگىلىكتى قازاقتار اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى جانە ول كوپ ۇزاماي كوتەرىسشىلەردىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى.
ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باستالۋىنا دەيىن كەڭەستىك بارلاۋشىلار مەن نۇسقاۋشىلار كوتەرىسشىلەر باسشىلارىمەن ىنتىماقتاستىقتى نەگىزگە الىپ وتىردى. گيتلەردىڭ كەڭەس وداعىنا شابۋىلىنا دەيىن ماسكەۋ مەن نانكين اراسىندا قارىم-قاتىناستار دوستىق نەگىزىندە بولدى. كەڭەس وداعى قىتايعا جاپوندارعا قارسى سوعىس كەزىندە قارۋ-جاراق پەن نۇسقاۋشىلارمەن كومەكتەستى. گوميندان بيلىگى جاپوندىقتارمەن سوعىس كەزىندە جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن ەسكەرە وتىرىپ، كرەمل قىتايدىڭ بيلىگىنىڭ قۇلاۋى جاعدايىندا باسقا مۇمكىندىكتەردى دە قاراستىردى. ارينە، قىتايدىڭ باتىس بولىگىندە شىڭجان كسرو مەن جاپونيا اراسىندا بۋفەرلىك ايماقتاردىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن. وسىلايشا، وداقتىڭ ەلشىلەرى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وكىلدەرىمەن ءجيى كەزدەسۋلەر وتكىزە باستايدى.
وسپان باتىر كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ قارسىلاستارىنىڭ ءبىرى بولدى. ول كسرو-دا قىزىل تەررور داۋىرىندە قازاق جەرىمەن نە بولعانىن جاقسى ءبىلدى. كوممۋنيستەردىڭ ونىڭ تۋعان التايدا جەڭىسكە جەتسە، ولار سول قاتىگەز ساياساتىن جۇزەگە اسىراتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. گيتلەردىك گەرمانيا كسرو-گا شابۋىلىنان كەيىن گوميندان جانە كرەمل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس سالقىنداتىلدى. قىتايلىقتار ەرتە مە، كەش پە، نەمىستەر جەڭەدى دەپ ءتۇسىندى، سوندىقتان ماسكەۋدەن وزدەرىن قاشىقتىقتا ۇستاۋعا تىرىستى. سونىمەن كەڭەستىك ساياسات قىتايلىقتارعا قىسىم جاساۋ ءۇشىن تۇركىستان كارتاسىن پايدالانۋعا كىرىسەدى.
1944 جىلدىڭ قاراشا ايىندا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى جانە التاي قازاقتارىنىڭ قىتايعا قارسى كوتەرىلىسى باستالدى. 1931 جىلى كەڭەستىك گۋلاگ-تان قاشىپ كەتكەن جانە قىتايعا جاسىرىن تۇردە كوشىپ كەلگەن وزبەك ءاليحان تورە رەسپۋبليكانى باسقاردى. كسرو شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا بەلسەندى كومەك كورسەتە باستادى.
ءبىراق سول ۋاقىتتا التاي ولكەسى وسپان باتىردىڭ تولىق ىقپالىندا بولدى. ماسكەۋ Oسپان باتىردى ءوز ماقساتتارى ءۇشىن پايدالانۋعا تىرىستى. 1943 جىلى وسپان باتىرمەن كەزدەسۋىندە موڭعول ريەۆوليۋسياسىنىڭ جەتەكشىسى چويبالسان 1000 مىلتىق، 20 پۋلەمەت جانە وق-دارىلەر بەردى.
1945 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىندا وسپان باتىر اسكەرلەرى (بىرنەشە مىڭ جاۋىنگەر) سولتۇستىك شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى مايدانىنىڭ اسكەرلەرىمەن بىرگە التاي ايماعىن گوميندان اسكەرلەرىنەن بوساتتى. بۇدان كەيىن وسپان باتىردى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى التاي ايماعىنىڭ اكىمى ەتىپ تاعايىندالدى جانە شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق قاھارمانى وردەنىمەن ماراپاتتالدى. ماسكەۋ وسپان باتىردى باقىلاۋعا تىرىستى، ءبىراق ول ءاردايىم ءساتتى بولمادى. ويتكەنى، وسپان التاي ايماعىن تاۋەلسىز رەسپۋبليكاعا اينالدىرعىسى كەلدى، ال بۇل شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنا ۇناعان جوق.
وسپان باتىر جاسىرىن تۇردە كەڭەستىك بيلىككە سوعىس جاريالايدى جانە گوميندانمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزە باستايدى. مۇمكىن، چان كايشي رەجيمى جەڭىسكە جەتكەندە قازاق باسشىعا بەلگىلى ءبىر جەڭىلدىكتەر بەرۋى مۇمكىن ەدى. سونىمەن قاتار، وسپان جەرگىلىكتى كوممۋنيستەرگە قارسى كۇرەستى باستايدى. 1946 جىلدىڭ اياعىنا قاراي وسپان باتىردىڭ جاعدايى وتە كۇردەلى جانە ءقاۋىپتى بولدى. ءبىر جاعىنان، وعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى (ياعني ماسكەۋ) قاتەر ءتوندىردى، ال ەكىنشى جاعىنان ماو سزەدۋننىڭ حالىق-ازاتتىق ارمياسى (جۇڭگو كوممۋنيستەرى) شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى شەكاراسىنا جاقىندادى.
سول سەبەپتى وسپان باتىر ءوزى مەن قازاق حالقىنا وزىندىك اۆتونوميا كەپىلدىگىن ۇسىنعان گوميندان جاعىنا ءوتۋدى شەشەدى. ماسكەۋ وسپان باتىرعا قارسى كوممۋنيست دالەلحان سۋنگۋربايەۆتى پايدالانادى، ول سول كەزدە شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەري كۇشتەرىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى ەدى.
1949 جىلى شىڭجاندا گوميندان كۇشتەرىنىڭ قالدىقتارى جەڭىلدى. كوممۋنيستەر ازاماتتىق سوعىستا جەڭىپ، جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىن جاريالاۋ ماقساتىندا حالىقتىق ساياسي كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەستىڭ شاقىرىلۋىن تاعايىندادى. ماو سزەدۋن جۇڭگو ريەۆوليۋسياسىنىڭ شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماق ريەۆوليۋسياسى دەپ اتادى، ال شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان دەلەگاتتار بەيجىڭگە شاقىرىلدى. دەلەگاسيا 27 تامىزدا ۇشىپ كەتتى، ءبىراق حامار-دابان جەرىندە ۇشاق قۇلاپ، جولاۋشىلار مەن ەكيپاج قايتىس بولدى. وسى وقيعادان كەيىن قىتايدىڭ قىزىل ارمياسىنىڭ بولىكتەرى ۇرىمشىگە كىرىپ، شىڭجاڭدا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ رەجيمىن قۇردى.
وسپان باتىر جاڭا ۇكىمەتكە قارسى كوتەرىلىس كەزىندە قازاقتاردى باسقارادى. الايدا كوتەرىلىس قاتىگەزدىكپەن باسىلدى. 1951 جىلى، 19 اقپاندا ماكاي (گانسۋ) قالاسىنداعى قانامبول تاۋىندا وسپان باتىر – سوڭعى قازاق باتىرى تۇتقىنعا الىندى جانە 29 ساۋىردە ۇرىمشىدە اشىق تۇردە ءولتىرىلدى.
كەرىمسال جۇباتقانوۆ تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
وسپان باتىردىڭ سوڭعى ءسوزى
You Might Also Like
-
ءبىر شال كەمپىرى مىجىڭداپ ۇرسا بەرگەن سوڭ «وسى كەمپىردىڭ زارەسىن ءبىر الايىن» دەپ ويلاپتى. ءبىر كۇنى ءۇيىنىڭ قاسىنداعى ۇيدەي جارتاستىڭ ۇستىنە شىعىپ ءبىر توپ ارشادان ۇستاپ، ەكى اياعىن جارتاستا...
-
كەز كەلگەن جەردە قاسىڭدا جوق ادام تۋرالى جامان اڭگىمەلەۋ ونى وسەكتەۋ دەگەن ءسوز. وسەكتىڭ ساياساسي ماقساتتا، ماركەتينگتە ت.ب. الاڭداردا جوسپارلى تۇردە قولدانىلعان كەزدەرى دە بار. تاريحتا مۇنىڭ مىسالدا...
