ويان، قازاق!
كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى،
وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى!
جەر كeتتi، ءدىن ناشارلاپ، حال ھارام بوپ،
قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماس- تى!
ءسوز باسى
دۇنيەگە قاتىناسىپ جۇرگەن وقىعان زاتتارىمىز بولماسا ءبىزدىڭ عۇمۋمي1 قازاق حالقى فايدالى ماسەلەلەردەن بيحابار ەدى. سەبەبى: داريا قاسىندا تامشى سەكىلدى، وقىعاندارىمىز ازدىقتان، حالقىمىز ءشاھار2 رەتىنشە ەمەس، كوشپەلى ءھار جەردە بىتىراپ جۇرگەندىكتەن، زامان احۋالىنان حابار بىلەرلىك وقۋعا ءوز تىلىمىزدە گازەت جوقتىقتان، تاتار تۋعاندارىمىزدىڭ ادەبي تىلمەنەن جازىلعان گازەتتەرى وقۋ وقىماعان حالىققا تۇسىنىكسىزدىگىنەن، دۇنيەدە بولىپ جاتقان ءعاجايىپ3 ءۋا4 گارايىپتەن5 فايدالانا الماي، ءبىزدىڭ حالىق دۇنيە سارايىنىڭ ءبىر قاراڭعى تۇكبىرىندە ۇيىقتاپ، ۇمىت قالعان سەكىلدى بولىپ تۇر، چۇنكي6: زامانىمىز كۇن سايىن تۇرلەنىپ كەلەدى، مۇنان بۇرىن وتكەن ون بەس جىلمەنەن بۇگىنگى ءحالىمىزدى سالىستىرساڭىز دا از ۋاقىتتا كوپ تارشىلىقتا قالعان سەكىلدىمىز. ءالى دە بولسا بۇرىنعىداي قوزعالماي عافيلدىقتا7 جاتا بەرسەك، ەندى از زاماندا نەشىك بولاشاقپىز؟
قوي، بۇيتپەلىك، ءھار حالىقتىڭ كۇشى ھۇنەر بولسا، ھۇنەرگە اللاتاعالا قاسىندا ءھۇمماتىمىز8 ساياسىندا ءبىز قازاقتار دا ورتاق بولساق كەرەك، سونىڭ ءۇشىن مۇسىلمانشا عىلىمدار وقىپ، ءدىنىمىزدى تانىپ، نادانداردىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشىپ مۇنىمەن احيرەتتىك9 پايدامىزدى تابالىق. ەكىنشى، دۇنيەمىزدە قاجەتتى حاقىلارىمىزدى10 الىپ، جەرىمىزدى، مالىمىزدىساقتاۋ ءۇشىن، باسقالاردان حورلىق كورمەس ءۇشىن، ورىسشا وقىپ ھۇنەرلى بولالىق. ورىسشا بىلمەگەندىكتىڭ زارارىن11 ءبىلۋ فارىز12 دارەجەسىندە قاجەت ەكەندىگىن مىنەن مۇنان بايقاڭىز: روسسيا مەملەكەتىندە ءجۇزقىرىق ميلليوننان ارتىعىراق حالىق بار، ءھامماسى13 ءجۇز توعىز تىلمەن سويلەيدى، سونىڭ ىشىندە ءۇستىن14 ءتىل ورىس ءتىلى، كۇللى15 حۇكىمەت مەكەمەلەرىندەگى جۇمىستار ورىس تىلىندە بولادى، زاكوندار ءھام سولايشا.
ءھار كىم ءوز قولىندا بارىنا جومارت بولعانى سەكىلدى، مەن دە ءوز ماعلۇماتىمشا بيشارا حالقىمىزعا فايدا كەلتىرمەك ءاملھيلا16 ءۇشبۋ ريسالانى جازدىم.
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، 1909.
1 عۇمۋمي - جالپى
2 ءشاھار - قالا
3 ءعاجايىپ - تاڭىرقارلىق
4 ءۋا - جانە
5 ءعارايىپ - كەرەمەت، تاڭسىق
6 چۇنكي - ويتكەنى
7 عافيل - بىلمەۋ، ءبىلىمسىز
8 ءھۇممات - ىنتا، تالاپ
9 احيرەت - و دۇنيە
10 حاقىلارىمىز - پراپولارىمىز
11 زارار - زيان، زالال
12 فارىز - مىندەت
13 ءھامما - ءبارى
14 ءۇستىن - ۇستەم
15 كۇللى - بارلىق
16 املھيلا-تىلەگىمەن
[وقۋ ءۇشىن باسۋ كەرەك]
قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى ءھام بۇگىنگى ءحالى
قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى ءماعيشاتى
ھۇنەرمەنەن حاسىل بولعان نارسەلەر
سايلاۋلار حاقىندا
قازاق جەرلەرى
ءماسجىد مەدرەسە حاقىندا
قازاق حالقىنا ءدىني ءبىر ۋاعىز
ھۇنەرىن حالىق فايداسىنا جۇمساپ جۇرگەن وقىعاندارىمىزعا
جاستارعا
قازاقتىڭ رۋ باسشىلارىنا
پاسىق بايلارعا
اتقامىنەر سۇمدارعا
تەرمە
تارشىلىق ءحالىمىز حاقىندا از ءمۇناجات
ءمۇدارريس افاندىگە جازعان ءبىر ماكتۋبىم
جەسىر داعۋالارى حاقىندا
جىگىتتەر
جۇمباق
ناسيحات عۋمۋميا
يسماعيل گاسپرينسكيي ءجانابلارىنىڭ ءسوزى
ەسكەرتۋ: «ءتارجيمان» گازەتىنىڭ مۋحارريرە ءماشھۇر يسماعيل گاسپرينسكيي ءجانابلارى ءبىزدىڭ قازاق حالقىنا جانى اشىپ، ءوزىنىڭ گازەتاسىنىڭ 1909 جىلعى 46 نومىرىندە تومەندەگى سوزدەردى جازعان. كەيبىر تۇسىنۋگە اۋىر لۇعاتلارىن1 قازاقشا ەتىپ جازدىم.
گاسپرينسكيي ءجانابلارى جازادى: «كەلسە سابان - بىتەر شوبان، جەتسە زامان - ءۇيىرىمىز امان». «ارالسكييدەن اقمولاعا شەيىن ءھام ونان دا ارى تاشكەنتتەن الماتىعا ءۋا سەميپالاتقا كادار2 ياعني رۋسسيادان قازاق ىشتەرىنە تۇركىستاننان سىبىرگە شەيىن تەمىر جولدار سالىنۋى مىزاكيرا3
ەتىلىپ جاتىر. شاھاردە تۇراتۇعىن حالىقتار، حسۋسان ساۋداگەرلەر، ءھام ۇكىمەت تە وسىلايشا بولۋىن ۇناتادى. ولاي بولعاندا بەس-ون جىلدىق ىشىندە تەمىر جولدار تارتىلىپ وتاربالار، ۆاگوندار قازاق دالاسىنىڭ باسىنان كىرىپ، اياعىنا شىعاشاقدىر.
ماعلۇمات عوي، تەمىر جولدارىمەن كوپ ساتۋشى، الۋشى، جەر الۋ ءۇشىن حاحولدار سەلدەي اعىپ كەلەدى. مالدىڭ، جەردىڭ، سۋدىڭ باعاسى بۇل كۇنگىسىنەن ون ەسە كوتەرىلمەك، ساۋدا ىستەرى دە ۇلكەن وزگەرەر، ىلگەرگى حالدەرىن ويلاماۋشىلار ھالاك4 بولاشاق. He ءۇشىن دەسەڭىز، بۇل كۇنگە شەيىن قازاق قالا سالىپ، ءبىر جەردە وتىرماي، ءھامان مال باعىپ كوشپەلىكتە ءجۇر.
رۋسسيادان ۇستى-ۇستىنە كوشىپ كەلگەن مۇجىقتار قازاقتىڭ جاقسى جەرلەرىنە ورنىعىپ، قازاقتار ءشول دالاعا شىعىپ قالار.
جەرى تارايسا مالدىڭ ەرىسى قىسقارار. ءورىس قىسقارسا كۇننەن كۇنگە اياقتى مال ازايار. بۇلاي بولعاندا قازاقتىڭ اۋەلى مالى كەمىپ، باستارىنا زارار بولار. قۇداي ءوزى ساقتاسىن! مۇنىڭ ءھامماسىن كورە تۇرىپ عافيل جاتۋ ادامشىلىققا لايىق ەمەس؛ قازاقتار اتا-مەكەن جەرلەرىن، قىستاۋ، ەگىندىكتەرىن جاقسى ساقتاسىن. بۇرىنعى كوپ جەرىنەن ايرىلىپ، قالعاندارى وزدەرىنىڭ ھازىرگى سىباعاسىنا تيگەن جەرلەرىن تاربيەلەپ، نوعاي، سارت، ورىستارشا ەگىن سالسىن. Heگe دەسەڭىز، بۇل زاماندا بايلىق اياقتى مالدا ەمەس، ەگىندە قالدى. بۇل وتكەن قىرىق-ەلۋ جىلدى كوزىنەن كەشىرگەن قازاق باۋىرلارىمىز از ءفاھىم جىبەرسە، بۇل ءسوزدى، اڭعارار.
ءسوز باسىندا «كەلسە سابان - بىتەر شوبان» دەگەنىمىزدىڭ ءمانىسى: بۇرىنعى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ قىرىمحالقىنىڭ كوبى ءدال قازاق سەكىلدى مال اسىراپ، كوشىپ جۇرەدى ەكەن. ارالارىنا ورىستار، نەمىستەر كەلىپ، قالا بولىپ، ەگىن سالا باستاعان سوڭ، بۇلاردىڭ مالدارىنىڭ ءورىسى تارىلىپ، ءبىزدىڭ سول مال باققان حالقىمىز ەلۋ جىلدىڭ ىشىندە تامام جويىلدى دەسەك جارايدى. بۇل كۇندە قابىرلەرىنىڭ دە قايدا ەكەنى ءمالىمسىز. بۇل كۇنگى ستاۆروپول، ەكاتەرينوسلاۆ، حەرسون، بەسسارابيا گۋبەرنيالارى تۇگەل تۇرىك جەرلەرى ەدى. قازىردە ول جەردە ھەشبىر اۋلىمىز قالعان جوق. ولاردىڭ باستارىنا ءبىر قىرعىن كەلگەن جوق، ماعلۇم مال باعاتىن جەر-سۋىنان ايرىلعان سوڭ ازىپ-توزدى.
بىزگە انىق ماعلۇم، بۇل جازعان ءسوزىمىزدى مىڭنان ءبىر قازاق وقىماس، وقىعان بولسا بۇل كۇنگە شەيىن مۇنداي قىزعانىشتى5 حالدە قالماس ەدى. بيناي عاليا، بۇل ءسوزدى كىم ءۇشىن جازامىز؟ قازاقتان بولعان مولدالار، ساۋداگەرلەر، مۇعالىمدەر، عىلىم جولىندا جۇرگەن جاستاردى كوزدەپ ءھام كوڭىلدە تۇتىپ جازامىز.
قۇدايدىڭ امىرىمەن قازىردە حوجا احمەت ياسساۋي حازىرەتلەرى قابىرىنەن ءتىرىلىپ شىقسا، قازاق حالقىنا ءدىن ۇيرەتپەس ەدى. «وزدەرىڭ دە مۇسىلمان ەكەنسىڭدەر»،- دەپ، دۇلدۇلىنە ءمىنىپ الىپ، قارا ەدىلدەن الاتاۋعا، ومبىدان ءامۋدارياعا شەيىن قازاق ءبىر جەردى ارالاپ: «تەز جۇرت سالىپ، ءشاھار بولىڭدار، ەگىن سايماندارىن الىپ، جەر جىرتىڭدار»، - دەپ جار سالار ەدى.
باسىندا مي، كوڭىلىندە ساۋلەسى بار ءھار كىسىگە قاداري حال ءجاھىد ەتىپ قازاق حالقىن وياتۋعا، قالا بولىپ ەگىن سالۋعا قىزىقتىرۋعا مىندەت. قازاق ىشىندە يمان بولۋشىلار بەس ۋاقىت نامازدى وقىتۋعا قانداي ءجاھىد قىلسا، بۇل ىسكە دە سونداي ءجاھىد قىلسىن. ەگەر قازاق حالقى تارشىلىقتان قىرعىندىق تاپسا، ءقابىر باسىنداعى تاستارعا موللانىڭ نە قاجەتى بار، نامازدىن نە قاجەتى بار؟
جوعارىدا موللالار، ساۋداگەرلەر، مۇعالىمدەر دەپ ەدىك، ءسوز اقىرىندا قازاقتان بولعان سوسيال-دەموكراتتارعا ءبىر اۋىز ءسوز ايتامىن. ەۆروپانىڭ پرولەتارياسى ءۇشىن قاندى جاستار توگۋىڭىز پايدالى، ءبىراق ءوز حالقىڭىز قازاققا ارتىق نازار سالىڭىز، ورىستىڭ قارا حالقى مازلۇم6، كۇنەلتۋى اۋىر، سوندا دا الدى اشىق. قازاق حالقىن التى ميلليوندىق ءبىر ۇلى بولا تۇرىپ، باسقا حالىققا قاراعاندا جاردەمسىز ازىپ-توزىپ كەتەر. «ءمارحامات!»7.
1 لۇعات - ءسوز، سوزدىك
2 كادار - شەيىن
3 مىزاكيرا - كەڭەسىلىپ
4 ھالاك - مەرت، جوق
5 قىزعانىشتى - ايانىشتى
6 مازلۇم - تەپكى كورگەن، جابىرلەنگەن
7ءمارحامات - قايىرىمدىلىق
ءسوز اقىرى
جاقىنداپ كەلدى ءسوزىم تامامىنا،
ۇسىندىم سىناۋشىنىڭ نازارىنا.
ورىنسىز حاتام بولسا كورسەتىڭىز،
عيبرات ەسكە ءتۇسىپ الارىما.
بۇل ءسوزدى جازعانىم جوق اقىن بولىپ،
حالىق تەنتەك، جالعىز ءوزىم ماقۇل بولىپ.
قايعى مەن ءحال مۇشكىلىن بىلدىرگەنىم،
ۇيقىدا جۇرت جاتقان سوڭ عافىل بولىپ.
قازاقتىڭ ءوزىمداعى بالاسىمىن،
بىلەمىن سول سەبەپتى ءراسىمىن.
حايلامەن قاقپان قۇرعان جاۋدى كورىپ
تەرىس پە سىزگە كەلىپ سىر اشۋىم؟
مۇساننيف1 ءھار حالىقتان وتكەن سايراپ،
زاماننىڭ كەمشىلىگىن ايتقان زارلاپ.
ۇزىلمەي دانىشپاندار شىعىپ جاتىر
ماللاتكە جانى اشىپ، عامىن ويلاپ.
ورىستا پۋشكين، گوگول، لەرمونتوۆ،
كرىلوۆ، تۋرگەنيەۆتەر كەتكەن ءوتىپ.
قارتايىپ بۇل ۋاقىتتا تولستوي تۇر
وزىنە ماسىلاكتەس ەرلەردى ەرتىپ.
قازاقتا بۇلار تەڭدەس بار عوي شەشەن
حالىقتان موينى وزىپ بولعان كوسەم.
سەمەيدەن شىقتى ىبىراي قۇنانبايەۆ،
سوزىندە حاتە بار ما سىناپ كورسەڭ.
اقىن از بايتۇرسىنوۆ احمەتتەي،
ءسوزى التىن، ماعانەسى مەرۋەرتتەي.
وقىعان عيبرات الىپ جاس جىگىتتەر
ھاممەسى ءوز حالقىنا حىزمەت ەتكەي.
ورالدان ابۋباكىر موللا شىقتى،
ومبىدان قىپشاقبايداي جورعا شىقتى.
تورعايدا اقموللا مەن نۇرجان جاتىر،
شوجە، ورىنباي، ءماشھۇر ءجوسىپ و دا شىقتى.
بۇلاردىڭ ءحاربىر ءسوزى فايداعا اسقان،
ھۇنەرىن حاتقا جازىپ حالىققا شاشقان.
ماقتاپ ولەڭ ايتپاعان نارسە الۋعا
عاجايىپ حيكمەتتىڭ2 كىلتىن اشقان.
بۇلاردان باسقا اقىن كوپ ءسوز بۇلداعان،
بەرگەندى ماقتاپ، ساراڭدى جامانداعان.
ەسىمىن ونىڭ ءۇشىن جازبايمىن مەن
بولعان سوڭ حادەملاردان سانالماعان.
ءھار باپتان بىلگەنىمدى جازدىم سورتتاپ،
بارىما قاناعات ەت دەمە جوقتاپ!
ارتۋىن ابىرويدىڭ حاقتان تىلەپ،
ەتىلدى ءسوز مۇحتاسار3 قالام توقتاپ.
1مۇساننيف - اۆتور، قۇراستىرۋشى
2 حيكمات - دانالىق
3 مۇحتاسار - قىسقارتىلعان
ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ باسقا دا تۋىندىلارى [سىلتەمەنى باسىڭىز]
You Might Also Like
-
ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى «اقپاراتتىق-تالداۋ ورتالىعى» اق پرەزيدەنتى سەرىك ىرسالييەۆتىڭ قازىرگى ءبىلىم جۇيەسى تۋرالى جانە سوڭعى كەزدە كوپ تالقىلانىپ جۇرگەن ءۇش ءتىلدى...
