وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە
سىنىپ ساعاتىنىڭ تاقىرىبى: وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە.
قاتىساتىن سىنىپتار: 5 - 9 سىنىپتار.
وتكىزىلەتىن كۇنى: 21. 09. 17 ج.
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى:
1) بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى قازاق، ورىس جانە شەت ەل اقىن – جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىستىرۋ.
2) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي ءورىسىن، تىلگە دەگەن كوزقاراستارىن، ادەبي شىعارمالاردى وقۋعا دەگەن قۇلشىنىسىن وياتۋ.
3) تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ءتىلىن، جەرىن، ەلىن سۇيۋگە، وزگە تىلدەردىڭ ءبارىن ءبىلىپ، ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ.
ءادىس – تاسىلدەر: بايانداما، سۇحبات.
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، قازاق ادەبيەتى، ورىس ءتىلى، اعىلشىن.
«بىلىمدىدەن شىققان ءسوز
تالاپتىعا بولسىن كەز.
نۇرىن، سىرىن كورۋگە
كوكىرەگىندە بولسىن كوز» - دەگەن اباي اتامىزدىڭ ولەڭ جولدارىمەن بۇگىنگى 22 – قىركۇيەك تىلدەر كۇنى مەرەكەسىنە ارنالعان «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە» اتتى سىنىپ ساعاتىن باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر. بۇگىنگى ساباق ءتۇرى كونفەرەنسيا تۇرىندە وتەدى، سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا قازاق، ورىس جانە شەت ەلىنىڭ ادەبي تۋىندىلارى كورسەتىلگەن. ءار ەلدىڭ ءوز ماقتانىشتارى، اقىن – جازۋشىلارى بار، ولاردىڭ بىزگە قالدىرىپ كەتكەن تۋىندىلارى بار. اباي قۇنانبايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، الەكساندر سەرگەيەۆيچ پۋشكين، ليەۆ نيكولايەۆيچ تولستوي، ۋيليام شەكسپير، وسكار ۋايلد، ونرە دە بالزاك سىندى اقىن – جازۋشىلاردىڭ ءوز ەلىندە عانا ەمەس باسقا ەلدەردە دە وقىپ، قۇرمەتتەيدى. بۇعان دالەل رەتىندە اباي قۇنانبايەۆكە ارنالىپ ماسكەۋدە ورناتىلعان اباي ەسكەرتكىشى، ال ا. س. پۋشكينگە ارنالىپ الماتى دا قويىلعان ەسكەرتكىشتەرىن ايتۋعا بولادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت ابايدىڭ قارا سوزدەرى 40 – تان استام تىلگە اۋدارىلعان.
قازاق ءتىلى وزگە تىلدەر سەكىلدى ءوز تاريحى بار. قازاق ءتىلىنىڭ كەشەگىسى – تاريح، بۇگىنگىسى – جاڭالىق، ەرتەڭگىسى – بەلگىسىزدىك. تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتەتىن بولساق – الىپپەنى قازاق تانىمىنا، ۇلتتىق تۇسىنىگىنە لايىقتاي جازعان، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 1912 جىلى ورىنبوردا باسىلىپ شىققان «وقۋ قۇرالى» دەگەن ەڭبەگىن اتاماي كەتۋگە بولمايدى. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ «قازاق تىلىنە – مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن ستاتۋستىڭ بەرىلۋى. قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنى دەپ ونىڭ زامان تالابىنا ساي دامۋى، جاڭالىقتاردىڭ ەنگىزىلۋىن ايتا كەتۋگە بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ ەرتەڭگىسى – بەلگىسىزدىك دەگەنىمىز ول سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدان بولاشاق لينگۆيستتەر شىعىپ تاعى ءبىر تىلدىك جاڭالىق اشار.
ا. بايتۇرسىنوۆ بىلاي دەيدى «اتادان بالاعا ەكى نارسە قالادى، ءبىرى – بايتاق جەر، ءبىرى – بايتاق ءتىل». ءبىرىنشىسى – بايتاق جەر ول اتا – بابالارىمىزدىڭ نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ، بىزگە امانات ەتكەن جەرىمىز. ەكىنشىسى – بايتاق ءتىل ول اتا-بابالارىمىزدان قالىپ بىزگە جەتكەن ادەبي شىعارمالار، جىرلار، داستاندار، روماندار، پوۆەستەر، ت. ب. بۇل تۋىندىلاردى حالىق تاريحى جاتىر. حالىقتىڭ ءومىرى، تىنىس – تىرشىلىگى، ادەت – عۇرپى، ت. ب.
ەندىگى كەزەكتە وسى ءۇش ەلدىڭ اقىن - جازۋشىلارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ازداعان ماعلۇماتتاردى دايىنداپ كەلگەن وقۋشىلاردى ورتاعا شاقىرامىز.
1. الدىمەن ءسوز كەزەگىن 6 - سىنىپ وقۋشىلارىنا بەرەمىز.
2. كەلەسى ءسوز كەزەگىن 8 - سىنىپ وقۋشىلارىنا بەرەمىز.
3. كەلەسى ءسوز كەزەگىن 9 - سىنىپ وقۋشىلارىنا بەرەمىز.
جاقسى بارلىق ءبىزدىڭ تىلشىلەرگە العىس ءبىلدىرىپ، تاعى دا ءبىر رەت قول شاپالاقتاپ قويايىق.
«جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،
پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم.
ەرجەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم.
بۇل ماقرۇم قالماعىما كىم جازالى،
قولىمدى ءدوپ سەرمەسەم، وستەر مە ەدىم؟
ادامنىڭ ءبىر قىزىعى - بالا دەگەن،
بالانى وقىتۋدى جەك كورمەدىم.
بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم،
قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم.
ءوزىم دە باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەدىم،
قازاققا قارا سوزگە دەس بەرمەدىم.
ەڭبەگىڭدى بىلەرلىك ەش ادام جوق،
تۇبىندە تىنىش جۇرگەندى تەرىس كورمەدىم.». – دەي وتىرىپ، وسى تىلدەر اپتالىعىنا ارنالعان سىنىپ ساعاتىمىزدى جابىق دەپ جاريالايمىن! نازارلارىڭىزعا راحمەت!
حالىق اراسىندا نەبىر جاڭا ءسوز، نەبىر جاڭا ۇعىمدار تۋىپ جاتادى، بۇل – تابيعي پروسەسس. سولاردىڭ شالا تۋعاندارى ءولىپ، مەزگىلىن ءبىلىپ تۋعان ومىرشەڭدەرى قاناتتانىپ، ازاماتتىق سوزدەر قاتارىنا قوسىلادى. قۇدايعا شۇكىر، سوزدىك قورى جاعىنان قازاق ءتىلى ەشكىمنەن كەم دە، كەدەي دە ەمەس، ادەبيەتىمىزدىڭ قاۋلاپ ءوسۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتقان سياقتى.
(م. اۋەزوۆ)
قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە.
(ن. نازاربايەۆ)
قازىرگى قازاق ءتىلى – نەبىر كەرەمەت فيلوسوفيالىق تولعانىستاردى دا، كۇردەلى تەرەڭ ويلاردى دا، قىلدان نازىك، جىپتەن بيازى، اياۋلى سەزىم تەبىرەنىستەرىن دە ەمىن - ەركىن اسەرلى جەتكىزەتىن كوسىلمەلى، كەڭ قۇلاشتى كوركەم ءتىل، «تولقىننىڭ جۇرگەنىڭ حاتتاي تانىتار» عاجاپ تىلدەردىڭ ءبىرى. بۇعان قازاق بالاسى ماقتانا الادى.
(م. الىمبايەۆ)
قاتىساتىن سىنىپتار: 5 - 9 سىنىپتار.
وتكىزىلەتىن كۇنى: 21. 09. 17 ج.
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى:
1) بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى قازاق، ورىس جانە شەت ەل اقىن – جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىستىرۋ.
2) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي ءورىسىن، تىلگە دەگەن كوزقاراستارىن، ادەبي شىعارمالاردى وقۋعا دەگەن قۇلشىنىسىن وياتۋ.
3) تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ءتىلىن، جەرىن، ەلىن سۇيۋگە، وزگە تىلدەردىڭ ءبارىن ءبىلىپ، ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ.
ءادىس – تاسىلدەر: بايانداما، سۇحبات.
ءپانارالىق بايلانىس: قازاق ءتىلى، قازاق ادەبيەتى، ورىس ءتىلى، اعىلشىن.
«بىلىمدىدەن شىققان ءسوز
تالاپتىعا بولسىن كەز.
نۇرىن، سىرىن كورۋگە
كوكىرەگىندە بولسىن كوز» - دەگەن اباي اتامىزدىڭ ولەڭ جولدارىمەن بۇگىنگى 22 – قىركۇيەك تىلدەر كۇنى مەرەكەسىنە ارنالعان «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە» اتتى سىنىپ ساعاتىن باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر. بۇگىنگى ساباق ءتۇرى كونفەرەنسيا تۇرىندە وتەدى، سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا قازاق، ورىس جانە شەت ەلىنىڭ ادەبي تۋىندىلارى كورسەتىلگەن. ءار ەلدىڭ ءوز ماقتانىشتارى، اقىن – جازۋشىلارى بار، ولاردىڭ بىزگە قالدىرىپ كەتكەن تۋىندىلارى بار. اباي قۇنانبايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، الەكساندر سەرگەيەۆيچ پۋشكين، ليەۆ نيكولايەۆيچ تولستوي، ۋيليام شەكسپير، وسكار ۋايلد، ونرە دە بالزاك سىندى اقىن – جازۋشىلاردىڭ ءوز ەلىندە عانا ەمەس باسقا ەلدەردە دە وقىپ، قۇرمەتتەيدى. بۇعان دالەل رەتىندە اباي قۇنانبايەۆكە ارنالىپ ماسكەۋدە ورناتىلعان اباي ەسكەرتكىشى، ال ا. س. پۋشكينگە ارنالىپ الماتى دا قويىلعان ەسكەرتكىشتەرىن ايتۋعا بولادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت ابايدىڭ قارا سوزدەرى 40 – تان استام تىلگە اۋدارىلعان.
قازاق ءتىلى وزگە تىلدەر سەكىلدى ءوز تاريحى بار. قازاق ءتىلىنىڭ كەشەگىسى – تاريح، بۇگىنگىسى – جاڭالىق، ەرتەڭگىسى – بەلگىسىزدىك. تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتەتىن بولساق – الىپپەنى قازاق تانىمىنا، ۇلتتىق تۇسىنىگىنە لايىقتاي جازعان، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 1912 جىلى ورىنبوردا باسىلىپ شىققان «وقۋ قۇرالى» دەگەن ەڭبەگىن اتاماي كەتۋگە بولمايدى. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ «قازاق تىلىنە – مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن ستاتۋستىڭ بەرىلۋى. قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنى دەپ ونىڭ زامان تالابىنا ساي دامۋى، جاڭالىقتاردىڭ ەنگىزىلۋىن ايتا كەتۋگە بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ ەرتەڭگىسى – بەلگىسىزدىك دەگەنىمىز ول سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدان بولاشاق لينگۆيستتەر شىعىپ تاعى ءبىر تىلدىك جاڭالىق اشار.
ا. بايتۇرسىنوۆ بىلاي دەيدى «اتادان بالاعا ەكى نارسە قالادى، ءبىرى – بايتاق جەر، ءبىرى – بايتاق ءتىل». ءبىرىنشىسى – بايتاق جەر ول اتا – بابالارىمىزدىڭ نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ، بىزگە امانات ەتكەن جەرىمىز. ەكىنشىسى – بايتاق ءتىل ول اتا-بابالارىمىزدان قالىپ بىزگە جەتكەن ادەبي شىعارمالار، جىرلار، داستاندار، روماندار، پوۆەستەر، ت. ب. بۇل تۋىندىلاردى حالىق تاريحى جاتىر. حالىقتىڭ ءومىرى، تىنىس – تىرشىلىگى، ادەت – عۇرپى، ت. ب.
ەندىگى كەزەكتە وسى ءۇش ەلدىڭ اقىن - جازۋشىلارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ازداعان ماعلۇماتتاردى دايىنداپ كەلگەن وقۋشىلاردى ورتاعا شاقىرامىز.
1. الدىمەن ءسوز كەزەگىن 6 - سىنىپ وقۋشىلارىنا بەرەمىز.
2. كەلەسى ءسوز كەزەگىن 8 - سىنىپ وقۋشىلارىنا بەرەمىز.
3. كەلەسى ءسوز كەزەگىن 9 - سىنىپ وقۋشىلارىنا بەرەمىز.
جاقسى بارلىق ءبىزدىڭ تىلشىلەرگە العىس ءبىلدىرىپ، تاعى دا ءبىر رەت قول شاپالاقتاپ قويايىق.
«جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم،
پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم.
ەرجەتكەن سوڭ تۇسپەدى ۋىسىما،
قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم.
بۇل ماقرۇم قالماعىما كىم جازالى،
قولىمدى ءدوپ سەرمەسەم، وستەر مە ەدىم؟
ادامنىڭ ءبىر قىزىعى - بالا دەگەن،
بالانى وقىتۋدى جەك كورمەدىم.
بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم،
قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم.
ءوزىم دە باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەدىم،
قازاققا قارا سوزگە دەس بەرمەدىم.
ەڭبەگىڭدى بىلەرلىك ەش ادام جوق،
تۇبىندە تىنىش جۇرگەندى تەرىس كورمەدىم.». – دەي وتىرىپ، وسى تىلدەر اپتالىعىنا ارنالعان سىنىپ ساعاتىمىزدى جابىق دەپ جاريالايمىن! نازارلارىڭىزعا راحمەت!
حالىق اراسىندا نەبىر جاڭا ءسوز، نەبىر جاڭا ۇعىمدار تۋىپ جاتادى، بۇل – تابيعي پروسەسس. سولاردىڭ شالا تۋعاندارى ءولىپ، مەزگىلىن ءبىلىپ تۋعان ومىرشەڭدەرى قاناتتانىپ، ازاماتتىق سوزدەر قاتارىنا قوسىلادى. قۇدايعا شۇكىر، سوزدىك قورى جاعىنان قازاق ءتىلى ەشكىمنەن كەم دە، كەدەي دە ەمەس، ادەبيەتىمىزدىڭ قاۋلاپ ءوسۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتقان سياقتى.
(م. اۋەزوۆ)
قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە.
(ن. نازاربايەۆ)
قازىرگى قازاق ءتىلى – نەبىر كەرەمەت فيلوسوفيالىق تولعانىستاردى دا، كۇردەلى تەرەڭ ويلاردى دا، قىلدان نازىك، جىپتەن بيازى، اياۋلى سەزىم تەبىرەنىستەرىن دە ەمىن - ەركىن اسەرلى جەتكىزەتىن كوسىلمەلى، كەڭ قۇلاشتى كوركەم ءتىل، «تولقىننىڭ جۇرگەنىڭ حاتتاي تانىتار» عاجاپ تىلدەردىڭ ءبىرى. بۇعان قازاق بالاسى ماقتانا الادى.
(م. الىمبايەۆ)
You Might Also Like
-
مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن وقىتۋدىڭ ۇلگىلىك وقۋ باعدارلاماسىنىڭ مازمۇنىن ىسكە اسىرۋدا وتپەلى تاقىرىپتار بويىنشا ەرەسەكتەر توبىنا پەرسپەكتيۆالىق جوسپارى
