InfoHub Logo

بۇل پارسى مەنەن زاكاۆكازداعى تۇرىكتەرگە ماعول تۇرىكتەن كوپ ارالاسقان. راشيد-اد-دين سوزىندە حۋلاگۋ ياعني الەكەنىڭ اسكەرىنەن ءار ون كىسىنىڭ ەكەۋىن سولارعا قوستى. ول پارسى مەنەن زاكاۆكاز تۇرىكتەرىنىڭ رۋلارى مىنالار – قاجار، افشار، قاشقاي، شاھزييۋين، بەندەللي، قارابورىك، اللابەردى، قاراقوعونلى، جانبەكلۋ، ۇزانلۋ، ابۋلحاسانلۋ، كەنگىرلۋ، جەررۋز، ءحوجاالي، كەللاكول، شايىحلۋ، بايات، قىلىش، جالايىر. مۇنىڭ ىشىندەگى قاجار – قاجار نوياننىڭ ءناسىلى دەيدى. ول سىرتاق نوياننىڭ بالاسى الەكەنىڭ اسكەرباسى ەدى.

سارت
ءبىزدىڭ قازاقتار تۇركىستاننىڭ كۇنشىعىس كۇنباتىسىنداعى وتىرىقتى تۇرىك ناسىلدەرىن ءھام تۇرىكشە سويلەپ تۇرىك بولىپ كەتكەن تاجىكتەردى ءبارىن سارت دەپ اتايدى. بۇل سارت دەگەن ءوز الدىنا ءبىر ەل، ياكي ءبىر اتانىڭ اتى ەمەس. بۇل سارت دەگەن ات ەڭ ەسكى شەجىرە كىتاپ «قۇداتقۋ بىلىكتە» دە بار، ول كىتاپ 1070 جىلعا جاقىنداعاندا قاشقاردا جازىلعان.
بۇل سارت دەگەن ياكسارت دەگەن سوزدەن شىققان، ول سىرداريانىڭ ەسكى زامانداعى اتى ەدى. سوندا بارىپ ورنىققان ەل كىم دە بولسا، سارت اتانىپ كەتكەندىكتەن بولعان. «وزبەك – سارت» دەيتۇعىنبىز، وزىمىزدەن ايىرىلعان وزبەك جانە تاتار، قاراقالپاق دەگەن ەل بار (ول ءتىپتى قازاق اتانعان سوڭ ايرىلعان)، سونداي ەلدەردىڭ ءبارى دە سول سىردارياعا بارىپ ورنىعىپ، بۇرىنعى سارت اتانىپ وتىرعاندارمەن بىرگە سارت اتانعان جانە قۇراما دەگەن ەل بار، ولار اقتابان شۇبىرىندىدا جۇرە الماي قالعان كەدەيلەر. رۋلارى – كەرەيۋچى، شاھرۋحيا، بۇقا، مۇراتالي، كەرەيىت، بايسۋ، قاراقىتاي، قالايبار، پانعاز (بۇلار سارتقا قوسىلىپ ەگىن سالعان).
قۇراما ىشىندە تاما، الشىن، جاعالبايلى، قانجىعالى، كەرەي، ءۇيسىن، جالايىر — ءبارى دە بار.

وزبەك
بۇل وزبەك دەگەن وزبەك حان اتىمەنەن اتالعان دەپ ايتىلعان. ءاز جانىبەك حانعا ەرىپ، شاعاتاي ناسىلىنە قاراعان قازاقتار ماۋراناھاردا وتىرىقتى بولىپ قالعاندىقتان وزبەك اتالىپ قالدى. ونان باسقا انىق قازاق ەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە جوشىعا قاراعان ماعولدان دا، تاتاردان دا بار جانە شاعاتايعا قاراعانداردان دا قوسىلعاندار بار. بۇل وزبەك رۋلارى – تۇياقلى، ونىڭ ىشىندەگى رۋلار – موللا كەسەك، مىرزا كەسەك، ميتانى (بۇلار نوعايدان). جانە نايمان، بۇل ءۇش رۋ – قوستامعالى، ۋاقتامعالى، سادىربەك. بۇلار «نايمان ءھام قوڭىراتتان بولىنگەن قازاقپىز» دەيدى. جانە ءۇيسىن ءۇش رۋ – وشاقتى، كوزتامعالى، ەرگەنەكلى. جانە كوششى، قاتاعان (بۇلاردى بەكزات دەسەدى). جانە ساراي، باعرىن يۋز، قىرىق مىڭ جۇڭگو، قىپشاق، قاراقالپاق، تۇرىكمەن، جالايىر، دۇرمەن، تۇرىك، ماڭعىت، قاڭلى، كەنەگەس، ميسيت، يابى، تاما، مەركىت، اللات، باتاش — وسىنىڭ ءبارى ءار جەردەن كەلگەندەر — وزبەك اتانىپ وتىرعان.

نوعاي
عايسا پايعامباردان الدەنەشە ءجۇز جىل بۇرىن حۋن، ياكي حۋننۋ اتانعان قيساپسىز كوپ تۇرىكتەر ءبىر كەزدە ورال، ەدىل ار جاقتارىنا جايىلعان. باستىقتارى اتيللا ولگەن سوڭ، ولار قايتا ەدىل ءھام كاۆكازعا قۋىلعان. سول 5 ءھام 6ء-جۇز جىلداردىڭ ىشىندە ۆيزانتيا ياعني ستامبولدى بۇرىن بيلەگەن گرەك جازۋشىلارى پريسك، ميناندير دەگەندەر ول حۋننانىڭ تاپتارى ساراعۋر، ونوعۋر، كوتيعۋر، وتيعۋر، بۇلعار دەپ جازادى. بۇلعاردىڭ ءبىر بولەگى دۋنايدىڭ ار جاعىنا كەتكەن دە، قالعان حۋننالار ەدىل ورتاسىندا ءھام قامادا حازار دەگەن ءبىر پاتشالىق جاساعان. سول حازاردىڭ ءيۋسىف دەگەن پاتشاسىنىڭ جازىپ قالدىرعان حاتىندا حازاردىڭ ارعى تەگى – يافەت، ياعني يافاستان دەگەن. وعان توعارما ارتفالى قوسىلدى دەيدى. توعارمانىڭ ون بالاسى – ويۋر، تاۋريس، اۋار، وگۋز، عوز، بيزال، تارنا، حوزەر، زانۋر، بولعا. جانە سول ءيۋسىفتىڭ حاتىندا «بىجناكتەر، ياعني پەچەنەكتەر قول استىندا» دەپ جازعان. بۇل حاتتى پەريەۆوت قىلعان – پروفەسسور گاركاۋي دەگەن كىسى. ول حازار حاندىعى ياھۋدي دىنىنە كىرىپ قۋاتتانىپ، 9ء-جۇز جىلدارعا شەيىن تۇرعان. مۇنىڭ ىشىندەگى عوز دەگەنى – قاڭلى، قىپشاق ناسىلىنەن. ولار اقىرىندا قامان، ياكي پولوۆسى اتانعان. اقىرىندا قاماندار قىپشاق ءھام الشىنمەنەن قوسىلىپ، جوشى ناسىلىنە قاراپ، جوشى ءناسىلىنىڭ كوشپەلى ءبىر بولەگى بولدى.

جوشى ۇلىسىنا قاراعان ەلدىڭ كوشپەلەرى ورال مەنەن كۋباننان دۋنايعا شەيىن كەلگەن كەزدە، بەرەكە حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى نوعاي حاننىڭ اتىمەنەن نوعاي اتانىپ ءجۇر ەدى. ءابىلعازى حان شەجىرەسىندە نوعاي دەگەن حان جوق، مەن ويلايمىن: سول نوعاي اتانعان جوشىنىڭ شيباني دەگەن بالاسىنىڭ ءباھادۇر دەگەن بالاسى بولار. بۇل نوعاي اتانعان تاتاردىڭ كۇنباتىسىنداعى 15ء-جۇز جىل ىشىندە قىرىم حانىنا قارادى. سول تۇس كۇنشىعىستاعى نوعايلار ورال ماڭىندا قالىپ، ءبىر بولەك بولىپ كورشى قازاقتاردى قاراتىپ الدى ءابىلقايىر حان كەزىندە.

ونان كەيىن ۇلۇع مۇحامەد، ياعني ورمامبەت حان ءولىپ، نوعايلار كۇشسىز تارتقان كەزدە، 17ء-جۇز ىشىندە نوعايدىڭ كوبى شىڭعىستان قاشىپ، بۇرىن ەدىلگە كەلگەن تورعاۋىتقا قاراپ قالدى. ءبىر بولەگى قىرىمعا قاراپ كەتتى. ونان كەيىن نوعايلار حاندارىنىڭ اتىمەنەن، ياكي رۋلارى ءھام جەرلەرىنىڭ اتىمەنەن ءارتۇرلى اتالىپ كەتتى. مىسالى، ەدىل ماڭىنداعى توعىز رۋ نوعايلار – ماڭسۇر، وراق، ماماي، قاساي، وردامامبەت، توعىز، ەدەشىك، ەديسان، جانبايلىق ءھام ەسكى بي ناسىلىنەن قاراشى دەگەن. مۇنىڭ رۋلارى – شىرىن، بارىن، ارعىن، قىپشاق جانە ولارعا ساقىپگەرەي حان نوعايدان مانسۇر ءھام سەجيۋت دەگەندى قوستى.

تاۆريچەسكيي گۋبەرنانىڭ قىرىم ۋەزىنىڭ سپيسوگىندە 1865 جىلدا جازىلعان. سوندا ارعىن، قوڭىرات، قىپشاق، الشىن، قاڭلى، الاش، تاما، كەرەيىت، وڭعار نايمان، قارت قازاق، كۇشىك توقسابا دەگەن تاپتار ءاربىر جەردە بار.
1783 جىلى قىرىم ورىسقا قاراعاننان كەيىن قىرىم نوعايلارى ستامبولعا قاراعان تۇرىك ىشىنە كوشە بەردى. ءسويتىپ كوشكەندەر دە كوبەيىپ، 500 مىڭداي جان تۇرىككە كەتتى.

استراحان تاتارى، ەدىل اياعىنداعى كوندۋرلار «نوعايدىڭ قاسبولات-قاساي دەگەنىمىز» دەيدى. ونىسى نوعاي حاننىڭ بالالارى بولسا كەرەك. ونىڭ رۋلارى – اس، توبەت، نايمان، جاعالبايلى، ماڭعىت، ەرگەنەكلى، كەرەيىت. بۇل كوندۋر تاتاردى تورعاۋىتتىڭ دوندۇك امبۋ دەگەن حانى كۋباننان الىپ كەلىپ ورنىقتىرعان. وسى كۇندە كاۆكاز ماڭىندا جانە نوعايلاردان بۇرىن ورنىققان قۇمۇق، قاراشاي دەگەن ەل بار. ولاردى كلاپروت «جارتىسى حازار، جارتىسى نوعاي» دەيدى.

جانە ول ستاۆروپولداعى نوعاي ىشىندە ءبىراز عانا تۇرىكمەن بار جانە قازان، ءسيمبىر، سامار، ساراتاۋ، ورىنبور گۋبەرنيالارىندا چۋاش دەگەن حالىق بار (مۇنى اراب جازۋشىلارى بۋرتاس دەپ جازادى). بۇرىنعى تۇرىكمەن مەنەن چەرمىس قوسىلعاننان شىققان حالىق، ءتىلىنىڭ ەسكى تۇرىكتەن از بولەگى بار.

جانە ەرتىس پەنەن وب اراسىندا بارابىن دەگەن تاتار بار. ولار تۇرىك پەن ۋگوردىڭ ارالاسقانىنان شىققان. ونىڭ رۋلارى – تەرەنە، تارى، بارابا، كولۋبا، لونعا، سول، قارعالى.

جانە ءسىبىر تاتارى دەيتۇعىن توبولدىڭ ءار وكرۋگىندە تاتار بار. ولار 15–16ء-جۇز جىلدار ىشىندە نوعاي مەنەن قازاقتىڭ تورەلەرىنە ەرىپ كەلگەندەر ءھام ساۋدامەنەن كەلگەن بۇحارالىق سارتتار، جەردى ورىس العاندا تۇرىپ قالعان. تار وكرۋگىندەگىلەردىڭ رۋى – تۋرالى، ايالى، كوردىك، سارعات. توبىلداعىسىنىڭ رۋى – كورداك، ەستەك، توعۋز، شۋالشىق، ياسقالبا. بۇلاردىڭ دا كوبى – ءبىزدىڭ وزبەك، سارت.

باشقۇرت
باشقۇرت بۇرىنعى زاماندا فيننو-ۋگور حالقىمەنەن ارالاسىپ كەتكەن تۇرىك ءناسىلى دەپ اراب جازۋشىلارى ايتادى. ولار 1723 جىلى «اقتابان شۇبىرىندىدان» سوڭ قازاقتان ءبولىنىپ بارىپ، ونداعى تاتارلارمەن ارالاسىپ كەتكەن. باشقۇرتتىڭ تاپتارى – مينسكيي (بۇل مىڭعىت دەگەن قالماق بولىپ قالعان، توعايلى ەلى اتانعان تاتاردان) جانە تابينسكيي (بۇل كىشى جۇزدەگى تابىن، قىپشاق، تاما، جۇڭگو، كەرەيلەردەن) جانە تازدار، قىرعىز (بۇلار ۋگرو-فين ناسىلىنەن) جانە قالعان تاپتارى – يورماتين، بورزين، وسىرگەن، تاڭعاۋىر، كۇدەي، تانيپ، ايلى، قۋاقان، قارشى، قايلى، يەلدات، توعىزدار، يەني بايلار، دۋان، ەرىمتى، گايتەن، شوبەن نوعايلار، سارتتار، مەركيت، سارالى، ايلان، زۋران، بوللار، ۋران، ۋانىش، مەشير، تيلتين، باقاي، ارلار، سارىش، باي ۇلى (كىشى ءجۇزدىڭ)، تۇرىكمەن، سارتاي. وسى جوعارعى اتتارعا قاراعاندا، باشقۇرتتار قازاق ەكەنىن ءھام ءار رۋدان قوسىلعانىن بىلەرسىز.

قالماق ءھام تەلەۋىت
وسى كۇندەگى التاي، سايان، تاننۋولا تاۋلارىنداعى حالىقتار – بۇرىنعى تۇرىك ءناسىلى جانە تۇرىك بولىپ كەتكەن سامايىد حالقىنان ارالاسقاننان ءھام ەسكى تەلە، ياكي دينلين دەپ اتالعان جۇرتتان. شارىش وزەندەگىلەر، كاتونيدەگى ءھام تەلەت كولىندەگى التاي تۇرىكتەرىن ورىستار قالماق دەيدى. ءبىزدىڭ قازاق بىلەۋىت قالماق دەيدى. ولار وزدەرىن ويرات دەيدى. كەيدە التاي كىشى دەيدى. باسقاۋيشداعىلار وزدەرىن ولان دەيدى. شولسمانداعىلار وزدەرىن تەلەس دەيدى. سول قالماقتار — ءبىزدىڭ قازاقپەن جاقىن تۇقىمداس ەل. قالماق دەگەن «قالعان» دەگەن سوزدەن دەپ جوعارىدا ايتىلدى. ونىڭ رۋلارى – ارعىن، نايمان، قىپشاق، كەرەيت، مەركىت، قان، موندۋس، ارا، توتوش، شاپتى، تونشون، المات، كەبەك، قودۋ، پايلاعاس، ايتتاس، قۇرتتى، ساقال، تەلەس، ايداق، قىرعىز، سويۋن، موڭعول، سارت. تىلدەرى ەسكى تۇرىكشە، ءبىراق موڭعولعا كوپ قاراعاندىقتان ماعول ءتىلى قوسىلعان.

جانە سوندا تەلەۋىت دەگەنى بار، ولار وزدەرىن تەلەۋيت، ياكي قارا قالماق دەسەدى. ولاردىڭ باستىعى ورىس اسكەرىمەنەن نەشە مارتەبە ۇرىسىپ، ءبىر كەزدە اۋىپ، ورانحاي ىشىنە بارىپ، ويراتقا قاراپ تا تۇرعان. قالماقتار ولاردى تولەڭگىت دەيدى. ولاردىڭ رۋلارى – تورە، ۇشۋ، مەركيت، اقتۋمات، قاراتۇمات، قىپشاق، نايمان، سارت، شورىس، تورعۋل، موڭدۋس، قوشقار، توتۋش، پورۋت، شالمان.
جانە ولارعا ارالاسقان اشكەشتىم دەگەن ەل بار. ونىڭ رۋلارى – ايۋتي، ءتورت اس، شىڭعىس، ان، مۇرىندىق، حورىق، قارعا، قۋ ارا.
بۇلاردىڭ تەلەۋىت اتانعان سەبەبى، ءتىپتى ەسكى زاماندا تۇرىكتەردىڭ تەلە دەگەن تابىنىڭ اتى، «تيلۋ»، «دۋلۋ» دەپ ءار ءتۇرلى جازىلعان. سول تەلە دەگەن اتپەن اتالىپ قالعاندىقتان (تيلە – «وت» دەگەن ءسوز) «تەلەلەر»، سونان «تەلەۋىت» اتانعان. وسىنداعى حان تولەڭگىت دەگەن حانعا جيىلعاننان باسقا انىق تولەڭگىت دەگەن ەل — وسى تىلەۋىت قالماقتان شىققان ەل.

تۇرىكمەن
بۇل تۇرىكمەن دەگەن ەل ەسكى تۇرىك ناسىلىنەن. بۇلاردىڭ ارعى اتاسى تۋرالى ايتىلعان ءار ءتۇرلى ءسوز كوپ، ولاي دا بولسا كوبىنىڭ قيسىنى باياعى وعۋزحاننىڭ ناسىلىنەن بولسا كەرەك. تۇرىكمەننىڭ باستى رۋلارى جەتەۋ:

1. شاۋدۋر ءھام امىرلەرى. بۇلار 16ء-جۇز جىلدىڭ ىشىندە قالعان تۇرىكمەننىڭ ادالى دەگەن تاپتان. بۇلار وسى كۇندە حيۋاعا قارايدى. بۇلاردىڭ رۋلارى – ابدال، وكدەر، بوزاششى، ەسەنلۋ، قاراشاۋدىر، بۇرىنشىق، شايىح.
2. باستى رۋ – يامۋت. بۇلار گۋرگەنە وزەنىندە ورىس، پارسى، حيۋا ۇشەۋىنە ءۇش ءبولىنىپ قارايدى. مۇنىڭ رۋلارى – اتابايتانا، جاپارباي، شاريفچونى، وگىرجالى گەرەي.
3. ۇلكەن تابى – گوقلان. بۇلار تەرەك وزەنىندە، پارسىعا قارايدى.
4. ۇلكەن تابى – تەكە. بۇل زاكاسپيي وبلىسىندا احال، تەكە، مەرۆ جەرىنىڭ اتى. احال تەكەنىڭ رۋلارى – كوكشە، سالىق، ياسمان، مەرىش، قوڭىر ءھام ۇساقتارى بار. ءمارۋ تەكەنىڭ رۋلارى – توقتامىش، وتەمىش. توقتامىشتان – بەك، ۋاكىل. كوكشەنىڭ رۋلارى – قان، قوڭىر، اكۆەكيل، قاراۆەكيل. وتەمىش رۋلارى – سيچاماز، باحشى.
5. ۇلكەن تابى – سارىق. مارحابا ورتاسىندا تۇرادى. قازىرگى ونىڭ رۋلارى – قاڭلىباش، حاراسانى، گاليشاح، سوحتى، بايراش.
6. ۇلكەن تابى – سالور. بۇل وعۋزحاننىڭ نەمەرەسى. مۇنىڭ رۋلارى – ياالاۋاش، قارامان، انابيلەگى.
7. ۇلكەن تابى – ەرسارى. امۋداريادا، چارجاۋ ماڭىندا، ونىڭ رۋى – بوردالىق، كەركى.
زاكاسپيي ەسكى وبلىستىڭ 1890 جىلعى وبزورىندا «تۇرىكمەن – وعۋزحان ناسىلىنەن، سالوردىڭ بالاسى حۇسايىن حاننىڭ بالالارى» دەيدى. گالكين دەگەن كىسىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، «باياعى ماعول حاننىڭ بالاسى وزحان، سونىڭ ەكى بالاسى — ەسەنحان، ءسۇيىنحان دەگەننىڭ ءناسىلى» دەيدى. بارۋن، بۋدا دەگەن – وعۋزحاننىڭ پارسىدان الىپ كەلگەن ەك دەگەن كۇڭنەن تۋعان ەكى بالاسى. ياۋمۋد كوحلاننىڭ ءناسىلى ءحام تەكە دە قۇل دەيدى. جانە كەيبىر سوزدە ءبىزدىڭ ارعىن ىشىندەگى سۇيىندىك، بەگىندىكتىڭ اتى شىعادى، تەگىندە وعۋزحان ءناسىلى ەكەنى راس.

ياكۋت
ياكۋت دەگەن حالىق – مانجۋريا تىلىمەنەن ياكۋ دەپ اتاعاننان، ەسكى تۇرىكتىڭ ساقا دەگەن تابى. سونان ساعاي اتانعان تاتارلاردان شىققان ەل. بۇلار ورىس قولاستىندا ەڭ كۇنشىعىس جاقتاعى شەتتە، لەنا وزەنىنىڭ باسىنان وحوت تەڭىزگە شەيىن، كۇنباتىسى ەنيسەي سۋىنىڭ اياعىنا شەيىن، ولار وزدەرىن ساقا دەيدى. ولار ورىسشا باتيلينسكيي ءھام ەللي دەپ ەكى ءبولىپ ايتىلادى. باسىندا كراسنويارسكيي تاتاردان، ياعني ساعايلاردان كەلگەن ومۋعاي باي مەنەن ەللي دەگەننىڭ ءناسىلى. باسىندا ومۋعاي باي كەلىپ حان بولىپ تۇرعانىن ەستىپ، ەللي دەگەن كەلىپ، ومۋعايدىڭ ءبىر قىزى سوعان تيگەن سوڭ ومۋعاي قىزىنا وكپەلەپ، جاساۋ ورنىنا ءبىر جامان بيە بەرىپتى. ارتىنان ەللي بايىپ، كوپ بالاسى بولىپتى. پريكلونسكيي دەگەن جازۋشىنىڭ سوزىنشە، ومۋعاي بايدىڭ جالعىز بالاسى – باراعاي (باتيلا، كەلتاعاي، توبۋق دەگەن). ونىڭ ناسىلىنەن باياعانتاي ۇلىسى بولدى. ەلليدىڭ التى بالاسى بولعان – لابىنعا سۋرۋك (ەڭ بۇرىن شامان، ياعني باقسى بولعان وسى ەدى)، ەكىنشى بالاسى – حادات حاعالاس دەگەن (حانعالاس ۇلىسى سونىڭ ءناسىلى)، ءۇشىنشى بالاسى – ءجۇنجاعلىدان باتوريۋس ۇلىسى بولدى، ءتورتىنشى بالاسى – مولۋتوي ورحوننان مەگين ۇلىسى شىقتى، بەسىنشى بالاسى – ديلي دارحان، ونىڭ ەكى بالاسى – بورعۋنجارتا، سورداحدوبسون. بۇلاردان بورعۋن، دوبسون ۇلىستارى بولدى، التىنشى بالاسى – حاتان حاتامالايدان نام ۇلىسى شىقتى. بۇل ياكۋتتاردىڭ ول جەرگە كەلگەنى 1200 جىلداردىڭ ىشىندە بولسا كەرەك. رۋلارىن بەس اعاۋىس دەپ تە اتاپ، كەيدە جون دەۋشى ەدى. جوننىڭ ماعىناسى ورىسشا «نارود»، بىزشە «حالىق» دەگەن ءسوز. ەسكى زاماندا ياكۋتتاردىڭ ءاربىر تابىنىڭ ۇراندارى، تاڭبالارى بولسا كەرەك، ءبىراق بۇل كەزدە ۇمىتىلعان، سويتسە دە ۇمىتىلماي تابىلعانى: كولمسكيي ياكۋتتىڭ ۇرانى – باريلاس (ياعني بۇركىت) جانە ءاربىر ۇراندارى – ساسىل (ياعني تۇلكى)، ەسە (ياعني ايۋ)، شەلبىن (ياعني شولپان)، ءىس (ياعني ءىش)، تاراعاي (ياعني تاز) جانە سونداي ۇراندارى كوپ بولعان.

ورانحاي
بۇل ورانحايلار قىتايعا قارايدى، ولار ۇلكەن كىمكىمشىكتە، قوساكولدە، ءھام تاننۋولا تاۋىنىڭ وڭ تۇسىندا جۇرەدى. ولار وزدەرىن توبا دەپ اتايدى. ءالى كۇنگى تۇرىكتىڭ ەسكى تىلىمەنەن سويلەيدى. تومەنگى حوشىتتاعى، ياعني بولىستاعىلارى: حوزۋت دەگەنى – قوساكولدە، حالۋش، ەركەت، حاسۋت، ارعىماق دەگەندەر – تاننۋولادا، ويىن، ەرحات، سۋيۋن، شۋدا، سالجاق دەگەنى – ۇلكەن كەم وزەنىندە جانە سالجاق قىرعىز، قول بايعارا دەگەندەرى – بيكىم وزەنىندە، اقشىدا، قاراشىدا، تۇزشى، كىمشىك، قاشقۋ، ەرعىت، سايا مۇڭعۋش، قارامۇڭعۇش، كەدەۇرجاق، وندار، عابالىق – بۇلار سايان نويان حوشىتىندا (ياعني بولىسىندا)، كولوت، سويىن، قاراتۇلجاق، قۋجىگىت، سارقىلار، توڭعاق، حۋولار، قاراسال، ادين توللۋش، تومات، قىرعىز، مادي، چىجۋدا – بۇلار كىمكىمشىكتە، دۋانا حوشىتىندا.

جانە قىرعىزنۇر مەنەن وبسانۋر دەگەن ەكى كولدىڭ اراسىندا تۇرىكشە سويلەيتۇعىن ءبىر ەل بار. ونى ماعولدار حوتون دەيدى. بۇلار تۇرىكتەن قالماقتار تۇتقىنعا العاندارىنىڭ ءناسىلى. قالماقتىڭ اقسۇيەك تورەلەرىنە ەگىن سالىپ بەرەدى. وزدەرى كوشپەلى، وسى كەزدە ءدۇربىتتىڭ ۋاڭ تورەسىنىڭ ەگىنىن سالادى.

---