پومەششيكتىڭ ساسكەسى
(اڭگىمە)
I
كنياز نەحليۋدوۆ جازعى دەمالىسىن دەريەۆنيادا جالعىز وتكىزگەن ءبىر جىلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءۇش-اق كۋرسىن بىتىرگەن ون توعىز جاسار جىگىت ەدى. كۇز تۇسە، جازۋعا توسەلمەگەن شورقاق قولمەن ناعاشى اپاسى گرافينيا بەلورەسكاياعا سالەم حات جولدادى. ءاۋ باستان ول اپاسىن جاقىن دوس، جالعىز جاناشىرى رەتىندە الەمدەگى ەڭ اقىلدى ايەلدەردىڭ ساناتىنا قوساتىن. فرانسۋز تىلىندە جازىلعان حاتتىڭ تارجىمەسى مىناداي:
"اينالايىن اپاتاي!
ەندىگى ءومىر - تاعدىرىما ارقاۋ بولارلىق ءبىر توقتامعا كەلگەندەيمىن. مەن ۋنيۆەرسيتەتتى تاستاپ، قالعان عۇمىرىمدى دەريەۆنيادا وتكىزۋگە بەكىندىم، ويتكەنى، ءاۋ باستان-اق سول ءۇشىن دۇنيەگە كەلگەنىمدى ەندى سەزگەندەيمىن. قۇداي اقىنا، جانىم اپا، ماعان كۇلە كورمەڭىز. جاسسىڭ عوي دەرسىز، مۇمكىن، مەن ءالى بالا شىعارمىن، ءبىراق ءبۇل جايت ءوز ىنتا - بەيىمىمدى تانۋىما كەدەرگى بولماسا كەرەك، وزگەگە جاقسىلىق جاساسام دەگەن ىقىلاسىمدى كەمىتپەسە كەرەك.
بۇنداعى شارۋانىڭ جايى شالقايىپ كەتكەن ەكەن، ونى وتكەن جولى وزىڭىزگە جازعانمىن. شايقالعان تۇرمىستى تۇزەتۋدى ويلاپ وتىرىپ بالەنىڭ باسى مۇجىقتىڭ كەدەيلىگى مەن ارىپ - اشىعان مۇشكىل اقۋالىندا ەكەنىنە ابدەن كوزىم جەتتى جانە دە بۇل بالەدەن تەك ەڭبەك پەن شىدامنىڭ ارقاسىندا عانا قۇتىلۋعا بولادى. ەگەر مەنىڭ ەكى مۇجىعىمدى، داۆىد پەن يۆاندى جانە سول ەكەۋىنە قاراعان وشارلى جانداردىڭ باسىنا تۇسكەن تۇرمىس تاۋقىمەتىن ءوز كوزىڭىزبەن كورگەن بولساڭىز، الگى سورباقتاردىڭ سىرت كەيپىنىڭ ءوزى عانا مەنىڭ سىزگە تۇسىندىرمەك بوپ وتىرعان ماقساتىمدى وسىنشاما ءسوز ايتقىزباي-اق بايان قىلار ەدى. قۇداي الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى ماعان جۇكتەلگەن وسىناۋ جەتى ءجۇز جاننىڭ ب ا ق - باقىتىنا قامقور بولۋ مەنىڭ قاسيەتتى دە تىكەلەي پارىزىم ەمەس پە؟ ءلاززات اڭساپ نەمەسە مانساپ قۋىپ ءجۇرىپ ولاردى دورەكى ستاروستالار مەن اكىرەڭدەگەن باسقارۋشىنىڭ تەپكىسىنە تاستاپ كەتۋ كۇنا بولماي ما؟ الدىمنان وسىنداي ابزال دا اسىپ تاپ-تاياۋ تاماشا مىندەت كۇتىپ تۇرعاندا باسقا سالادان پايدامدى تيگىزەر، شاراپات كورسەتەر ءسات ىزدەۋدىڭ قاجەتى نە؟ جاپ-جاقسى قوجايىن بولا الاتىنىما كوزىم جەتىپ ءتۇر؛ ال ونداي بولۋ ءۇشىن، ءوز پايىمداۋىمشا ءسىز ايتقان كانديداتتىق ديپلومنىڭ دا، ەشبىر شەننىڭ دە تۇك قاجەتى جوق-اۋ دەيمىن. اينالايىن اپاتاي، مەنىڭ مانساپ - مارتەبەمدى ويلاپ باس قاتىرعانشا جيەنىڭىز ءوزى قالاعان ەرەك جولعا ءتۇستى، ول جولى ءوزىن باقىتقا جەتكىزەتىن جاقسى جول دەگەن ويعا بەكىنە بەرىڭىز. بولاشاق مىندەتتەرىم جايلى كوپ-كوپ تولعاندىم، قيمىل - قارەكەتىمنىڭ قاعيدالارىن دا جازىپ قويدىم، ەندى قۇداي بۇيىرتىپ، بويدان قۋات تايماسا، دەگەنىمە جەتەرىم حاق.
بۇل حاتتى ۆاسيا اعاتايىمنان جاسىرىڭىز، كورسەتپەڭىز، كەلەكەگە اينالدىرادى. مەنى باسىنعان، مەنى مىسى باسقان ادامعا قارسى كەلە المايمىن. ۆانيا مەنىڭ نيەتىمدى قۇپتاماسا دا تۇسىنەدى عوي".
گرافينيا وعان مىناداي دەپ جاۋاپ جازدى، ول دا فرانسۋزشادان تارجىمەلەنىپ وتىر:
"اينالايىن دميتريي، جولداعان حاتىڭنان جۇرەگىڭنىڭ وزدىگىنەن وزگە ەشتەڭە تاپپادىم. بۇعان ءوزىم دە ءشۇبالانىپ كورگەن ەمەسپىن. دەگەنمەن، اياۋلى دوستىم، بۇل عۇمىردا بويىمىزداعى جاقسى قاسيەتتەر جامان قاسيەتتەرگە قاراعاندا كوبىرەك زالال شەكتىرەتىنى بار. مىنا شەشىمىڭ اقىلعا سىيمايتىن ءىس، ويتسەڭ مەنى قاتتى قىنجىلتاسىڭ دەپ تورساڭداماي-اق قويايىن، قۇلاق اسساڭ، ساعان ءبىر عانا كەڭەس ايتپاقپىن. اۋەلى اقىلداسىپ الالىق، دوستىم. سەن ايتاسىڭ: دەريەۆنيادا ءومىر سۇرۋگە بەيىمدىلىگىمدى سەزگەندەيمىن دەيسىڭ، وز شارۋالارىمنىڭ باسىنا ب ا ق - باقىت قوندىرعىم كەلەدى دەيسىڭ جانە جاقسى قوجايىن بولا الاتىنىم كامىل دەيسىڭ. مەن ايتار ەم: 1) ءوز بەيىمدىلىگىمىزدى ءبىز ءبىر-بىر رەتتەن قاتەلەسكەن سوڭ بارىپ قانا تاپ باسىپ سەزىنە الامىز؛ 2) وزگەنىڭ باسىنا ب ا ق قوندىرۋدان گورى ءوز باقىتىڭا جەتۋ وڭايىراق جانە دە؛ 3) جاقسى قوجايىن بولۋ ءۇشىن قاتال دا سالقىن قاندى ادام بولۋ كەرەك، ال سەن سونداي بوپ كورىنۋگە تىرىسقانىڭمەن ونداي بولۋىڭ ەكىتالاي نارسە.
سەن ءوز ويلارىڭدى داۋسىز، تالاسسىز دەپ ەسەپتەيسىڭ دە، ءتىپتى ولاردى ومىرلىك قاعيدا رەتىندە قابىلدايسىڭ؛ ال مەنىڭ جاسىمدا، دوستىم، وي مەن قاعيداعا سەنبەيدى، تاجىريبەگە سەنەدى؛ ال تاجىريبەگە جۇگىنسەك، ول سەنىڭ بارشا جوسپارىڭدى بالالىق دەيدى. مەنىڭ جاسىم ەلۋگە تاقاپ قالدى، وسى ومىرىمدە تالاي-تالاي يگى-جاقسىنى كورگەنمىن، ءبىراق اجەپتاۋىر اتى بار قابىلەتتى جىگىتتىڭ بىرەۋگە جاقسىلىق جاساۋدى جەلەۋ ەتىپ، دەريەۆنياعا بارىپ كومىلگەنىن ەشقاشان ەستىگەن ەمەسپىن. سەن قاشان دا ەلدەن ەرەك كورىنۋگە اۋەس بولاتىنسىڭ، ءبىراق سول ەرەكتىگىڭ شامادان تىس وركوكىرەكتىكتەن اسپاسا كەرەك. ءجا، دوستىم! ودان دا تاپتاۋلى سۇرلەۋدى تاڭداعانىڭ ابزال: تابىسقا تەزىرەك جەتكىزەدى، ال تابىس دەگەن ساعان استە تابىس رەتىندە كەرەك بولماسا دا، ءوزىڭ كوكسەگەندەي، وزگەگە شاراپات تيگىزۋ ءۇشىن قاجەت.
تورت-بەس شارۋانىڭ ءسىڭىرى شىققان كەدەي بولعانى دا ارتىق ەمەس، ال الدا-جالدا ولاردىڭ اۋىر تۇرمىسىن از - كەم تۇزەگىڭ كەلسە، ول ءۇشىن قاۋىم الدىنداعى، تۋعان - تۋىسقاندارىڭ الدىنداعى جانە قارا باسىڭنىڭ قامى جولىنداعى مىندەتتەردى مانسۇق ەتۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. سەندەي اقىل-پاراساتى مول، جۇرەگى جومارت، جاقسىلىق قىلۋعا جانى قۇمار پەندە قانداي شارۋانى قولعا السا دا تابىستى بولارى ءسوزسىز؛ ءبىراق تا سەن ءوز بويىڭا لايىقتى، وز باسىڭا ابىروي اكەلەتىن ءىستى عانا قالا.
مانساپ قۋىپ جۇرگەنىم جوق دەگەن ءسوزدى شىن نيەتپەن ايتقانىڭا سەنەمىن، ءبىراق سەن ءوزىڭدى-وزىڭ الداپ ءجۇرسىڭ. مانساپقورلىق - سەنىڭ جاسىڭداعى، ءال-اۋقاتى سەندەي جاندى ىزگىلىككە، راقىمدىلىققا باستايدى؛ الايدا ادام ونداي قاسيەتتەردەن ادا بولا باستاعان كەزدە كەرەمەتىڭ كەمباعالدىققا، ازارلىققا اينالادى. ەگەر سەن وز العان بەتىڭنەن قايتپاساڭ، وسى جايتتى ءوز باسىڭنان وتكەرەسىڭ. قوش بوپ ءتۇر، ميتياجان. قانشا كەلەڭسىز بولسا دا وسىناۋ ابزال دا اق پەيىل جوسپارىڭ ءۇشىن ءوزىڭدى بۇرىنعىدان دا جاقسى كورە تۇسكەندەيمىن. ءوز بىلگەنىڭدى ىستەي بەر، دەگەنمەن، شىنىمدى ايتسام، ساعان قوسىلا المايمىن".
جاس جىگىت وسى حاتتى العان سوڭ ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، اقىرىندا اقىلدى ايەل دە جاڭىلىساتىن شىعار دەگەن توقتامعا كەلدى دە، ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعۋعا ارىز جازىپ، دەريەۆنيادا تۇپكىلىكتى قالا بەردى.
ناعاشى اپاسىنا جازعانىنداي، جاس پومەششيك ءوز شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋدىڭ بارشا ءتارتىپ -قاعيداسىن تاپتىشتەپ، كۇللى عۇمىرى مەن جۇمىسىنىڭ ءار ساعاتىن، ايى - كۇنىن تۇگەلدەي بەلگىلەپ قويعان-دى. جەكسەنبى كۇنى ارىز - شاعىم ايتا كەلگەندەردى، باسىبايلى مالايلار مەن مۇجىقتاردى قابىلداۋعا، كەدەي شارۋالاردىڭ ءۇي-جايىن ارالاپ، كومەك بەرۋگە ارنالاتىن: ال كىمگە قانداي كومەك كورسەتىلەتىنى ءار جەكسەنبىنىڭ كەشىندە جينالاتىن قاۋىم كەڭەسىندە شەشىلەتىن-دى. وسىلايشا ءبىر جىل ءوتتى، جىگىتىمىز از-كەم تاجىريبە جيىپ، شارۋاشىلىقتى باسقارۋدىڭ تەورياسىنا دا جەتىلە باستاعان.
ساراتاننىڭ شايداي اشىق ءبىر جەكسەنبىسىندە كوفەسىن ءىشىپ "Maison rusigue"1 كىتابىنىڭ بىرەر تاراۋىن تۇگەسكەن نەحليۋدوۆ جەڭىل شاپانىنىڭ قالتاسىنا جازۋ كىتاپشاسى مەن ءبىر بۋما اقشا سالىپ، استىڭعى قاباتىنداعى شاعىن بولمەسىندە ءوزى تۇراتىن، الدىندا كولونناداسى، اينەكتەلگەن ايبانى بار ۇلكەن ۇيدەن شىقتى دا، تازالانباعان جولدارىن ءشوپ باسىپ كەتكەن ەسكى اعىلشىن باعىن قاق جارا ءوتىپ، كۇرە جولدىڭ ەكى جاعىنا ورنالاسقان اۋىلعا بەتتەدى. ول ءوزى قوڭىرقاي قويۋ بۇيرا شاشتى، ۇزىن بويلى، كەلبەتتى جىگىت بولاتىن. بەت الپەتىنە ءالى ءاجىم تۇسە قويماعان، بالاڭ شىرايلى، قارا كوزدەرىنىڭ جارقىلى مول، قىزعىلت ەرىنىنىڭ ۇستىندە جاڭا عانا تەبىندەپ كەلە جاتقان ۇياڭ ءتۇبىت بار. قيمىل-قوزعالىسى مەن ءجۇرىس - تۇرىسىنان جاستىقتىڭ مەيىرباندى مەنمەندىگى، بويدى كەرنەگەن كۇش پەن قۋات اڭعارىلار ەدى. شارۋا حالىق الا - شۇبار توپ بولىپ شىركەۋدەن قايتىپ كەلەدى؛ ۇستەرىنە ءبىر كيەر اسىلدارىن جامىلعان شالدار، قىز-قىرقىن، بالا-شاعا، ەمشەكتەگى بوبەكتەرىن كوتەرگەن قاتىندار بارينگە ءيىلىپ سالەم قىلىپ، جول بەرىسىپ، ۇيدى-ۇيىنە تاراسىپ جاتىر. كوشەگە شىققان سوڭ نەحليۋدوۆ توقتاپ، قالتاسىنان جازۋ كىتاپشاسىن الدى دا، بالاڭ قولمەن تولتىرا جازعان ەڭ سوڭعى پاراعىنان بىرنەشە شارۋانىڭ تۇسىنا بەلگى سوعىلعان اتتارىن وقىدى. "يۆان چۋريسەنوك - تىرەۋ اعاش سۇرايدى"،- دەپ كۇبىرلەدى دە، كوشەگە شىعىپ، وڭ جاقتاعى ەكىنشى ءۇيدىڭ قاقپاسىنا تاقادى.
چۋريسەنوكتىڭ باسپاناسى جارىم - جارتىسى ءشىرىپ، بۇرىش-بۇرىشى كوگەرىپ كەتكەن، قۇلاۋعا شاق تۇرعان قيما اعاش ءۇي ەدى؛ ءبىر جاعى قيسايىپ، جەرگە جاپىرەيە كىرىپ كەتكەنى سونشالىق - ىرگەنى كومكەرگەن كوڭنىڭ قالقاسىنان قاقپاعى جارتىلاي جۇلىنعان نەگىزگى تەرەزەسى مەن كوزىنە ماقتا تىعا سالعان كىشىرەگى ارەڭ كورىنەدى. باس ۇيگە جاناسا تابالدىرىعى لاس، ەسىگى الاسا قيما سەنەك، ودان دا الاسا، ودان دا كونەلەۋ ەكىنشى قيما ۇيشىك، قاقپا مەن تالدان توقىعان لاپاس سالىنىپتى. كەزىندە ءبارى دە ءبىر شاتىردىڭ استىندا بولعان سياقتى، ال ەندى ءشىري باستاعان قارا سابان كەنەرەدەن عانا قوبىرايدى؛ توبەدە تەك كەرەگە كوز جاپپا مەن يتارقا قالىپتى. اۋلا الدىندا دىڭگەگى مەن دوڭگەلەگى توزىپ بىتكەن، شەگەنى كەتە باستاعان قۇدىق كورىنەدى؛ سۋ ىشە كەلگەن سيىرلار ابدەن شيىرلاعان شالشىق سۋدا ۇيرەكتەر ءجۇزىپ ءجۇر. قۇدىققا تاياۋ كوك ءسۇر جاپىراقتى بۇتاقتارى سيرەك بىتكەن، شىت-شىت جارىلعان قوس كارى قىزىل شىلىك بۇكىرەيە بوي كوتەرەدى. ءبىر كەزدە الدەكىمنىڭ وسى جەردى كوركەيتۋدى كوكسەگەن نيەتىنىڭ كۋاسىندەي بولعان الگى شىلىكتىڭ بىرەۋىنىڭ استىندا وتىرعان سەگىز جاسار اقسارى، بۇيرا باس قىز قاسىنداعى ەكى جاسار سىڭلىسىنە ءامىر جۇرگىزىپ، ءوزىن شىر اينالدىرا ەڭبەكتەتىپ قويىپتى. سولاردىڭ قاسىندا قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ جۇرگەن كىشكەنتاي كۇشىك ءباريندى كورە ساپ، قاقپانىڭ استىنا جان ۇشىرا قاشىپ تىعىلدى دا، سول جەردەن قارلىققان ۇرەيلى داۋىسپەن شاۋىلدەي جونەلدى.
- يۆان ۇيدە مە؟- دەپ سۇرادى نەحليۋدوۆ.
مىنا سۇراقتى ەستىگەندە ۇلكەن قىز تالىقسىپ كەتكەندەي بولىپ، ەكى كوزىن باقىرايتا اشىپ، ءۇن-تۇنسىز قاتتى دا قالدى؛ كىشىسى اۋزىن اڭقايتىپ، جىلاۋعا اينالدى. ءورىم - ءورىمى شىققان شاقپاق جەلبەگەيىنىڭ بەلىن ەسكىلەۋ قىزىل بەلبەۋمەن بۋىپ العان شۇيكەدەي كەمپىر ەسىكتەن باسىن شىعارىپ، ءۇن قاتپاي ءتۇر. نەحليۋدوۆ سەنەككە تاقاپ، سۇراعىن قايتالادى. الدەنەدەن ۇرەيى ۇشقان كەمپىر قارلىققان ۇنمەن:
- ۇيدە، اكەتاي، ۇيدە،- دەپ باسىن جەرگە جەتكىزە ءتاجىم ەتىپ، قالبالاقتادى دا قالدى.
نەحليۋدوۆ ونىمەن ەسەندەسىپ بولىپ، سەنەكتەن ءوتىپ، تار اۋلاعا شىققان كەزدە كەمپىر جاعىن الاقانىمەن تىرەگەن قالپى ەسىككە بارىپ، باسىن شايقاپ تۇرا بەردى. اۋلا ءىشى جۇدەۋ ەكەن؛ كەي تۇستا قارايىپ كەتكەن ەسكى كوڭ كورىنەدى؛ كوڭ ۇستىندە كوگەرىپ كەتكەن استاۋ، ايىر، تىرما شاشىلىپ جاتىر. اۋلانى اينالا سالىنعان لاپاستىڭ ءبىر جاعى قۇلاپ ءتۇسىپ، ۇيىلگەن كوڭگە تىرەلىپ قاپتى؛ ەكىنشى جاعىندا دوڭگەلەكسىز اربا، سوقا، ىسكە جارامايتىن ەسكى ومارتا قالىپتارى بەي-بەرەكەت ءۇيۋلى ءتۇر. چۋريسەنوك جاپپانىڭ توبەسى باسىپ قالعان شارباقتى بالتالاپ سىندىرىپ ءجۇر ەكەن. ءبۇل ءوزى ەلۋلەر شاماسىنداعى، ورتا بويلىدان الاسالاۋ مۇجىق. ازداپ اق كىرە باستاعان قوڭىر - سارعىش ساقالى مەن قويۋ شاشى كۇنگە توتىققان سوپاقشا جۇزىنە جاراسىمدى ءسان بەرىپ تۇرعانداي. جارتىلاي جۇمۋلى قاراكوك جانارىندا جايدارى پاراسات جارقىرايدى. سيرەك بىتكەن جەز مۇرتىنىڭ استىنان كۇلىمسىرەگەن كەزدە انىق كورىنەتىن ادەمى شاعىن اۋزى وزىنە دەگەن سابىرلى سەنىم مەن اينالاداعى وزگە دۇنيەگە دەگەن كەكەسىندى نەمكەتتىلىگىن تانىتقانداي. كون بوپ قاتقان تەرىسىنەن، قاتپار-قاتپار اجىمدەرىنەن، موينى مەن بەت - قولىنداعى ادىرايعان قان تامىرلارىنان، شامادان تىس بۇكىرەيگەن بەلى مەن دوعا تارىزدەنىپ تۇراتىن قيسىق اياعىنان ءومىر بويى اۋىر ەڭبەكتەن كوز اشپاعانى اڭعارىلادى. بۇتىندا تىزەسىنە كوك جاماۋ سالعان اق دامبالى بار، ۇستىنە ارقاسى مەن ەكى جەڭى جىرتىق-جىرتىق ەسكى جەيدە كيىپتى. جەيدەسىنىڭ ەتەگىن كىندىگىنەن تومەن بۋعان جىڭىشكە قايىستا كىشكەنتاي جەز كىلت جىلتىلدايدى.
- قۇداي جارىلقاسىن! - دەدى بارين اۋلاعا كىرە بەرىپ.
چۋريسەنوك بۇرىلىپ ءبىر قارادى دا، جۇمىسىنا قايتا كىرىستى. زورلانا ءجۇرىپ شارباقتى قۇلاعان جاپپانىڭ استىنان سۋىرىپ الدى، سوسىن عانا بالتاسىن استاۋعا قاداپ، بەلبەۋىن كوتەرىپ قويىپ، اۋلانىڭ ورتاسىنا شىقتى.
- مەيرامىڭىز قۇتتى بولسىن، مارتەبەلى تاقسىر! - دەپ شاشىن جالبىراتا سىلكىپ، يىلە ءتاجىم ەتتى.
- راقمەت، شىراق. شارۋا - جايىڭدى كورەيىن دەپ ەدىم،- دەدى نەحليۋدوۆ بوزبالاعا ءتان جايدارى دا ۇياڭ ۇنمەن، مۇجىقتىڭ كيىمىنە كوز جىبەرە تۇرىپ - كانە، كورسەتشى، الگى قاۋىم كەڭەسىندە مەنەن سۇراعان تىرەۋلەر ساعان نەگە كەرەك ءوزى؟
- تىرەۋ مە؟ تىرەۋ نەگە كەرەك بولۋشى ەدى، مارتەبەلى تاقسىر، اكەتاي - اۋ! تىرەپ قويايىن دەگەن عوي، قاراڭىزشى ءوزىڭىز، ءانى، قۇرعىردىڭ ءبىر بۇرىشى قۇلاپ ءتۇستى؛ قۇدايدىڭ ساقتاعانى - اي، سيىرىمىز جوقتا قۇلادى. ءبارى دە ءىلدالدالاپ، ارەڭ - پارەڭ تۇر،- دەپ يۆان چۋريس جارتىلاي قۇلاعان اڭعال-ساڭعال قورا-قوپسىسىنا ىزالانا كوز تاستاپ قويدى،- ەندى ءوزى يتارقا دا، بەلدەۋلەر دە، دىڭگەك اعاش تا ءشىرىپ بىتكەن، ءتۇرتىپ قالساڭ، ۇگىتىلىپ كەتۋگە دايار. ءداپ ءقازىر اعاشتى قايدان الارسىڭ؟ ءوزىڭىز بىلەسىز عوي.
- ءبىر جاپپاڭ قۇلاپ قاپتى، قالعاندارى دا قۇلاعالى تۇر، سوندا ساعان بەس تىرەۋدىڭ كەرەگى نە؟ ساعان تىرەۋ ەمەس، يتارقا، دىڭگەك، بەلاعاش كەرەك قوي، وڭشەڭ جاڭاسى كەرەك،- دەپ بارين ءوزىنىڭ بۇنداي شارۋادان حاباردار ەكەنىن كورسەتىپ قويدى. چۋريسەنوكتە ءۇن جوق.
- سونىمەن ساعان تىرەۋ ەمەس، ءتاۋىر اعاش كەرەك بولدى عوي؛ باسىندا سولاي دەۋ كەرەك ەدى.
- البەتتە كەرەك، ءبىراق الار جەر جوق قوي: قاشانعى سىزگە الاقان جايا بەرمەكپىز! قيت ەتسە باي ۇيىنە قاراي جۇگىرۋدى عادەت ەتسەك، ءبىز ءقايتىپ شارۋا بولماقپىز؟ ال ەگەر مىرزا قوراسىندا بوس جاتقان ەمەن ۇشتارىن ال دەسەڭىز، ءوز راقىمىڭىز بىلەدى،- دەپ ول تۇرعان ورنىندا تەڭسەلىپ، تاعى دا باسىن ءيىپ قويدى. - وندا مەن تىرەۋلەردىڭ كەيبىرىن اۋىستىرىپ، كەيبىرىن كەسىپ، ەسكى اعاشتان جوندەپ الامىن.
- ەسكى اعاشتانى قالاي؟ جاڭا عانا ءوزىڭ ءبارى ءشىرىپ ءبىتتى، ءىلدالدالاپ ارەڭ ءتۇر دەمەپ پە ەڭ؛ قوراڭنىڭ مىنا بۇرىشى قۇلاي قالىپتى، ەرتەڭ انا شەتى، ارعى كۇنى مىنا جاعى قۇلايدى؛ اقىر جاسايدى ەكەنسىڭ، ەڭبەگىڭ ەش بولماس ءۇشىن ءبارىن دە قايتا جاساعان ءجون عوي. ايتشى ءوزىڭ ماعان، قالاي ويلايسىڭ، قورا-قوپسىڭ بيىلعى قىسقا شىداي ما، جوق پا؟
- كىم ءبىلىپتى ونى!
- جوق، ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ؟ قۇلاي ما، جوق پا؟
چۋريس ءبىر ءسات ويلانىپ قالدى.
- تۇپ-تۇگەل قۇلاپ تۇسسە كەرەك،- دەدى ول كەنەت.
- مىنە، كوردىڭ بە، انەۋ كۇنى قاۋىم كەڭەسىندە تىرەۋمەن ءىس بىتپەيدى، قورا-قوپسىنى جوندەۋ كەرەك دەۋىڭ كەرەك ەدى. سەنەن كومەگىمدى ايامايمىن عوي...
- راقىم ەتكەنىڭىزگە قۇلدىقپىن،- دەپ قويدى چۋريسەنوك بارينگە تۋرا قاراماي.
- ماعان تورت-بەس بورەنە مەن تىرەۋ اعاش بەرسەڭىز دە جەتەدى، قالعانىن ءوزىم - اق رەتىن تاباتىن شىعارمىن، ال تىرەۋ ەتۋگە جارامايتىن، شىرىڭكىرەگەن ەسكى دىڭگەكتەردى ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا سۇيەۋ ەتىپ پايدالانارمىن.
- سوندا ءۇيىڭ دە ناشار ما؟
- قاتىن ەكەۋمىز قاي كۇنى باسىپ قالار ەكەن دەپ كۇتىپ ءجۇرمىز عوي،- دەدى چۋريس سەلت ەتپەستەن،- انەۋ كۇنى توبەدەن تۇسكەن جەڭدى بىلەكتەي بەلدەۋ اعاش قاتىنىمدى تالدىرىپ ءتۇسىردى.
- تالدىرىپ تۇسىرگەنى قالاي؟
- سولاي، مارتەبەلى تاقسىر، تالدىرىپ ءتۇسىردى: جوتاسىنان ىڭق ەتكىزىپ ەدى، بايعۇس ءتۇن جارىمىنا دەيىن ەس-تۇسسىز جاتتى.
- ايتەۋىر مەرتىككەننەن امان عوي؟
- امانى امان - اۋ، ءبىراق اۋىرا بەرەدى. ءوزى دە جاراتىلىسىنان اۋرۋشاڭ پەندە.
- قاي جەرىڭ اۋىرادى؟- دەپ سۇرادى نەحليۋدوۆ مانادان بەرى ەسىك الدىندا ءۇنسىز تۇرعان ايەلگە قاراپ. قاتىن ءوزى جايلى بايى ءسوز قوزعاسىمەن ىڭقىلداي باستاعان بولاتىن.
- مىنا ءبىر جەردەن ۇستايدى دا تۇرادى، ءبىر بوساتساشى، شىركىن،- دەدى ول قابىسقان كىر-كىر كەۋدەسىن نۇسقاپ.
- انەكي!- دەپ قىنجىلا داۋىستادى جاس مىرزا يىعىن قوپاڭ ەتكىزىپ،- اۋىرادى ەكەنسىڭ اۋرۋحاناعا بارىپ ايتپاعانىڭ نە؟ اۋرۋحانا سول ءۇشىن اشىلعان عوي. سەندەرگە ايتىلماپ پا ەدى، الدە؟
- ايتىلعان، اكەتاي، ايتىلعان، ءبىراق قول تيمەيدى عوي: بارششينا بار، ءۇي بار، بالا-شاعا بار ء-بارى مەنىڭ موينىمدا! جالعىزىلىكتىنىڭ كۇنى قۇرسىن...
III
نەحليۋدوۆ ۇيگە كىردى. ىس باسقان قيسىق-قىڭىر كەرەگە؛ كىرە بەرىس بۇرىشقا كيىم-كەشەك، ءار الۋان شۇبەرەك ىلىنگەن؛ ال تورگى بۇرىشتاعى قۇداي بەينەسى مەن ساكى توڭىرەگىندە قيساپسىز قىزىل تاراقانعا تولى. قوڭىرسى ءيسى قولقانى قاباتىن قاپ-قارا قاپاس بولمەنىڭ قاق توبەسىنەن ۇڭىرەيگەن جارىق كورىنەدى؛ توبەگە ەكى جەردەن تىرەۋ قويىلىپ، ءبىراق سوندا دا ىشكە قاراي تىم سالبىراپ كەتىپتى، جالپ ەتىپ باسىپ قالۋعا شاق تۇر.
- ءيا، ءۇيىڭ ءتىپتى ناشار ەكەن،- دەدى بارين وسى اڭگىمەنى باستاۋعا مۇلدە قۇلقى جوقتاي سوستيىپ تۇرعان چۋريسەنوكتىڭ وڭىنە بارلاي قاراپ.
- باسىپ قالادى، بالا-شاعامىزبەن باسىپ قالادى،- دەپ جىلامسىراپ سىڭسي جونەلدى سورە استىنداعى پەشكە سۇيەنىپ تۇرعان قاتىن.
- سەن ءدىلمارسي بەرمە!- دەپ، چۋريسەنوك قاتىنىنا زەكىپ تاستادى دا، جىبىرلاعان مۇرتىنىڭ استىنداعى ەزۋىنە بىلىنەر-بىلىنبەس كۇلكى ۇيالاعان ءجۇزىن بارينگە بۇرىپ، ءسوزىن جالعادى:-وسىعان، مىنا ۇيشىكتى ايتام، نە ىستەيمىن دەپ - اق باسىم قاتتى، مارتەبەلى تاقسىر، تىرەۋ دە، سۇيەۋ دە قويىپ بايقادىم - تۇك تە پايداسى جوق!
- ويباي-اۋ، قىستا ءقايتىپ قىستايمىز؟!- دەپ سۇڭقىلدادى قاتىن.
- ول ءوزى بىرنەشە جەردەن تىرەۋ قويىپ، توبەدەگى كولدەنەڭ اعاشتاردى جاڭادان سالىپ، وعان قوسا بەلدەۋ شانجالاردى اۋىستىرسا، - دەپ بايى ونىڭ ءسوزىن سابىرلى، ۇستامدى كەيىپپەن بولە سويلەدى، - وندا، ءبالىسي، و عىپ، بۇ عىپ قىستان شىعامىز عوي. ءويتىپ وتىرا تۇرۋعا بولادى، ءبىراق ءۇيدىڭ ءىشى تىرەۋگە تولىپ كەتەدى - ماسەلە سوندا؛ جۇرەر جەر قالمايدى، جازاتايىم ءتيىپ كەتسەڭ، ساۋدىر ەتىپ قيراپ تۇسەرىنە ءسوز جوق؛ ەشكىم تيمەسە، قوزعاماسا، تۇرا بەرەدى عوي، - دەپ مۇجىق ءوز ويىنا ءوزى ريزا پىشىنمەن ءسوزىن ءتامامدادى.
يۆان ءچۋريستىڭ دەر كەزىندە كومەك سۇراماي، مىناداي مۇشكىل حالگە تۇسكەنىنە نەحليۋدوۆ قاتتى قىنجىلىپ، قينالىپ قالدى، ويتكەنى ءوزى دەريەۆنياعا كەلگەن العاشقى ساتتەن باستاپ-اق ول مۇجىقتاردىڭ دەسىن قايتارىپ كورگەن ەمەس، قانداي مۇڭ - مۇقتاجدارى بولسا دا وزىنە تۋرا كەلىپ ايتۋلارىن ءجون سانايتىن. ءبىر ءسات مىنا مۇجىققا ىشتەي جاۋىعىپ، ەكى يىعىن ىزالانا قوپاڭداتىپ، قاباعىن قارس جاۋىپ الدى؛ ءبىراق كەدەي تۇرمىستىڭ كۇيكى جۇدەۋ كەيپى، سول كۇيكىلىكتىڭ قاق ورتاسىنداعى ءچۋريستىڭ سابىرلى دا تاكاپپار قالپى ونىڭ اشۋ-ىزاسىن الدە قانداي ءۇمىتسىز مۇڭعا، شەرمەندە قامىرىققا اينالدىرىپ جىبەرگەندەي بولدى.
- يۆان - اۋ، وسى ۋاققا دەيىن ماعان قالاي ايتپاعانسىڭ؟ - دەدى ول وكپەلى ۇنمەن، قيسايعان كىر ساكىگە وتىرا بەرىپ.
- باتىلىم جەتپەدى، مارتەبەلى تاقسىر، - دەدى چۋريس ەزۋىندەگى كۇلكىسىن جيماي، قاپ-قارا جالاڭ اياعىمەن ويقى - شويقى جەر ەدەندە تەڭسەلە ءتۇسىپ؛ ءبىراق ونىڭ ءبۇل ءسوزدى ەشبىر اسۋ -ساسۋسىز، قايمىقپاي ايتقانى سونداي، جاڭاعى بارينگە بارۋعا باتىلىم جەتپەيدى دەگەنىنە سەنۋ قيىن ەدى.
- قانشا ايتقانمەن مۇجىقتىڭ اتى مۇجىق قوي: ونداي باتىلدىق بىزگە قايدان ءبىتسىن!..- دەپ قاتىنى وكسي باستاپ ەدى:
- ءجا، جىپىلداما،- دەپ چۋريس ونى تاعى دا تيىپ تاستادى.
- ساعان بۇل ۇيدە تۇرۋعا بولمايدى ەكەن، ونىڭ قىسىر اڭگىمە، - دەدى نەحليۋدوۆ از ۇنسىزدىكتەن سوڭ. - ءبىز بىلاي ەتەلىك، اعايىن...
- قۇلاعىم سىزدە،- دەپ تاق ەتە ءتۇستى چۋريس.
- اناۋ مەن سالدىرعان جاڭا حۋتورداعى قاڭىراپ بوس تۇرعان تاس ۇيلەردى كورىپ پە ەڭ؟
- كورگەندە قانداي،- دەپ چۋريس مارجانداي اپپاق تىستەرىن اقسيتا كۇلىمسىرەدى،- اپىر-اۋ، مىناداي كەرەمەت ۇيلەردى قالاي قالاعان دەپ قانشاما تاڭىرقادىق دەسەڭىزشى! جىگىتتەر ەگەۋقۇيرىق تىشقان دا كىرە المايتىن قامبا بولار دەسىپ كۇلگەن. مىقتى ۇيلەر!- ول تۇسىنىكسىز كەكەسىنمەن باسىن شايقاپ قويدى - قۇددى اباقتى دەرسىڭ.
- ءيا، جاقسى ۇيلەر، قۇپ-قۇرعاق، جىپ-جىلى، اناۋ-مىناۋ ورتىڭنەن دە قورىقپايدى،- دەپ بارين انانىڭ كەكەسىنىنە رەنىش ءبىلدىرىپ، قاباق شىتتى.
- وعان داۋ جوق قوي، مارتەبەلى تاقسىر، مىقتى ۇيلەر.
- ءجا، ولاي بولسا، ءبىر ءۇي بىتۋگە تاقاۋ. ءوزى ون ارشىن، سەنەگى، قويماسى بار، بىتكەلى تۇر. ءاسىلى، مەن سونى ساعان ءوز باعاسىنا قارىزعا بەرەيىن؛ كەيىن ءساتى تۇسكەندە قايتارارسىڭ، - دەدى بارين، راقىمدىلىق كورسەتىپ تۇرمىن - اۋ دەگەن وي باسىنا كەلگەندەگى وزىنە-وزى ريزا بولعان جايدارى كۇلكىسىن جاسىرماي،- مىنا ەسكى ءۇيىڭدى بۇز دا، قامبا جاسا؛ قورا - قوپسىڭدى دا كوشىرەمىز. و جەردىڭ سۋى قانداي تاماشا، تىڭايعان باقشا كەسىپ بەرەمىن، ءۇش تاناپ ەگىستىگىڭدى دە سول ارادان كەسىپ الاسىڭ. ويحوي، سوسىن داۋىرلەشى ءبىر! نەمەنە، بۇنداي تۇرمىس ۇناماي ما ساعان؟- دەپ سۇرادى نەحليۋدوۆ، اڭگىمە ارناسىن قونىس اۋىستىرۋ جايىنا اۋدارعان كەزدە، ءچۋريستىڭ كۇلكىدەن تىيىلىپ، قيمىلسىز بەدىرەيگەن قالپى، جەرگە قادالا قاراپ قالعانىن بايقاپ.
- تاقسىردىڭ ءوز ەركى بىلەدى عوي،- دەدى مۇجىق كوزىن جەردەن الماي.
كەمپىر الدە نە شىمبايىنا باتقانداي ىلگەرى ۇمسىنىپ، بىردەمە ايتپاققا وقتالا بەرىپ ەدى، بايى الدىن وراعىتىپ كەتتى.
- تاقسىردىڭ ءوز ەركىندە عوي، - دەدى ول بارينگە تۋرا قاراپ، شاشىن سىلكىپ قويىپ، باتىل دا باعىنىشتى شىرايمەن،- ءبىراق ءبىز جاڭا حۋتوردا تۇرا الماساق كەرەك.
- نەلىكتەن؟
- جوق، مارتەبەلى مىرزا، ءبىزدى وندا كوشىرەر بولساڭىز، بۇنداعى مىناداي مۇشكىل سيقىمىزبەن وندا بارعاسىن سىزگە مۇجىق بولۋدان ماڭگى-باقي قالامىز. وندا ءبىز قالايشا مۇجىق بولماقپىز؟ اپىر-اۋ، وندا كۇنەلتىپ تە بولمايدى عوي، راقىمدى نەم!
- ە، نەگە؟
- قولدا بارىمىزدان ايىرىلىپ قالامىز، مارتەبەلى تاقسىر.
- وندا نەگە كۇنەلتۋگە بولمايدى؟
- ءقايتىپ كۇنەلتەسىڭ؟ ءوزىڭ ويلاپ قاراشى: ەلسىز قۋ مەديەن، سۋىنىڭ سىرى بەلگىسىز، مال ايدار ءورىسى دە جوق. بۇندا ءبىز كەندىردى ەجەلدەن كوڭ توگىپ وسىرەمىز، ال وندا نە بار؟ نە بار وندا؟ قۋ تاقىر! شارباق تا، كونوپليانى كەپتىرەتىن دەگدىتپە دە، قورا-قوپسى دا، تۇك تە جوق. ءبىزدى وندا كوشىرەر بولساڭىز، ازىپ-توزىپ كەتەمىز، مارتەبەلى مىرزا، مۇلدە جۇرداي قالامىز! جاڭا قونىس، جات جەر... دەپ ول ويلانا سويلەپ، باسىن شايقاپ - شايقاپ قويدى.
نەحليۋدوۆ مۇجىققا قونىس اۋدارعانىڭ كەرىسىنشە ابدەن پايدالى بولادى، شارباق تا، قورا-قوپسى دا سالدىرامىز، ول جەردىڭ سۋى دا جاقسى دەپ جانە ت.ت. ايتىپ قانشا دالەلدەمەك بولعانىمەن چۋريسەنوكتىڭ ءۇنسىز سازارعان قالپىن كورگەندە ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ، تيەسىلى ءسوزدى تاپ باسىپ ايتا الماي تۇرعانىن سەزىندى. چۋريسەنوك وعان قارسىلىق بىلدىرگەن جوق؛ ال بارين ءسوزىن تۇگەسكەن تۇستا، ءسال جىميا ءتۇسىپ، ەڭ دۇرىسى - سول حۋتورعا مالاي شالدار مەن اڭگۇدىك الەشكانى مەكەندەتكەن ءجون بولار ەدى، سوندا ولار استىقتى كۇزەتەر ەدى دەپ قويدى.
- ءاي، قاتىپ كەتەر ەدى-اۋ! - دەپ ول تاعى دا مىرس ەتتى.- ءبۇل ىستەن تۇك ونبەيدى، مارتەبەلى تاقسىر!
- ءوي، ەلسىز جەر بولسا قايتۋشى ەدى؟- نەحليۋدوۆ تا ءوز دەگەنىنەن قايتار ەمەس،- مىنا جەر دە ءبىر كەزدە ەلسىز ايماق بولاتىن، ال ءقازىر قانشاما ادام تۇرادى؛ انا جەرگە دە سەن، قادامىڭ قۇتتى بولىپ، ءبىرىنشى بوپ قونىس تەپسەڭ... جو، سەن كوش، كوشپەي بولمايدى...
بارين جاڭاعى شەشىمگە ءبىرجولا بەكىنىپ قالا ما دەپ قاۋىپتەنگەن سىڭاي تانىتقان چۋريسەنوك:
- بەۋ، مارتەبەلى تاقسىر - يەم، اكەتاي - اۋ، و نە دەگەنىڭىز، قالاي سالىستىرۋعا بولادى!- دەپ بەزەك قاقتى، - بۇ جەر ەل ءىشى، كوڭىلدى جەر، ۇيرەنشىكتى مەكەن؛ جۇرەم دەسەڭ جولى بار، قاتىن-قالاش كىر شايقايتىن، مال سۋاراتىن توسپاسى بار؛ ءوزىمىز مۇجىق بولعالى بەرى جيعان-تەرگەن ازعانتاي شارۋا - جايىمىز دا وسىندا: قورا-قوپسى دەيمىسىڭ، باقشا دا، اناۋ اتا-بابام تىگىپ كەتكەن تال - تەرەك؛ ۇلكەن اكەم دە، ءوز اكەم دە وسى جەردە دۇنيە سالعان، ءوزىم دە وسى ارادا تىنىشتىق تاپسام دەيمىن، مارتەبەلى تاقسىر، باسقا ەشتەڭە دە سۇرامايمىن. راقىمىڭ ءتۇسىپ، مىناۋ ۇيشىگىمىزدى جوندەپ الۋعا جاردەمدەسسەڭ، وزىڭە كوپتەن-كوپ قارىزدار بولامىز؛ ونىڭ رەتى كەلمەسە، قالعان عۇمىرىمىزدى و عىپ بۇ عىپ وسى لاشىقتا -اق وتكىزەمىز عوي. ءومىر بويى قۇدايعا قۇلشىلىق ەتكىزىپ، سيىندىرىپ قويساڭ دا،- دەپ ول باسىن جەرگە جەتكىزە ءيىپ، ءتاجىم جاساي باستادى،- تۋعان ۇيامىزدان قۋا كورمەشى، اكەتاي!..
چۋريس سويلەپ جاتقان كەزدە سورە استىنان، ونىڭ ايەلى تۇرعان جەردەن ەستىلگەن وكسىك بىرتە-بىرتە كۇشەيە ءتۇسىپ، بايى "اكەتاي" دەگەندە قاتىنى كۇتپەگەن جەردە ىلگەرى ۇمتىلىپ كەپ، ءباريننىڭ اياعىن ەڭىرەي قۇشتى.
- ساقتاي گور ءوزىڭ، اكەتاي! اكەمىز دە، شەشەمىز دە ءبىر ءوزىڭسىڭ! كوشۋ قايدا بىزگە؟ قارتايعان، جالعىز قالعان جاندارمىز. قۇداي دا، ءوزىڭ دە...- دەپ شىر-شىر ەتەدى.
نەحليۋدوۆ ساكىدەن ۇشىپ تۇرىپ، كەمپىردى كوتەرمەك بولىپ ەدى، اناۋ جەر ەدەنگە باسىن الدەقانداي جانكەشتى ريزالىقپەن ەلىرە توقپاقتاپ، ءباريننىڭ قولىن يتەرمەلەي بەردى.
- بۇنىسى نەسى! تۇر ورنىڭنان، تۇرا عوي! ءجا، بارعىلارىڭ كەلمەيدى ەكەن، مەن دە زورلامايمىن،- دەپ جاس پومەششيك قولىن سەرمەپ، ەسىككە قاراي شەگىنشەكتەدى.
نەحليۋدوۆ قايتادان ساكىگە بارىپ وتىردى؛ ءۇي ىشىندە تىنىشتىق ورنادى؛ اندا-ساندا بارىپ، كويلەگىنىڭ جەڭىمەن كوز جاسىن سۇرتكەن قاتىننىڭ وكسىگەن ءۇنى عانا ەستىلىپ قويادى. چۋريس پەن ونىڭ ايەلى ءۇشىن مىناۋ قۇلاعالى تۇرعان لاشىقتىڭ، اينالاسىنا شالشىق سۋ جايىلعان توزىندى قۇدىقتىڭ، شىرىگەن مال قورانىڭ، شاعىن قويمالار مەن تەرەزە الدىندا تىربيا وسكەن تال-شىلىكتىڭ قانشالىق ءمانى بار ەكەنىن جاس پومەششيك ەندى عانا ۇققانداي بولىپ، ءوز -وزىنەن الدەنەگە ىڭعايسىزدانىپ، مۇڭايىپ، قينالىپ قالدى.
- اپىرىم-اۋ، وتكەن جەكسەنبىدەگى قاۋىم كەڭەسىندە وزىڭە ءۇي كەرەك ەكەنىن قالاي عانا ايتپاعانسىڭ، يۆان؟ ەندى ساعان قالاي كومەكتەسەرىمدى بىلمەي وتىرمىن. كەڭەسكە ءبىرىنشى رەت جينالعاندا مەن سەندەردىڭ بارشاڭا دەريەۆنياعا كەلگەندەگى باستى ماقساتىم - كۇللى عۇمىرىمدى وزدەرىڭە ارناۋ ەكەنىن ايتتىم عوي؛ سەندەردىڭ باستارىڭا ب ا ق قوندىرىپ، سەندەردى ريزا ەتۋ ءۇشىن ەشتەڭەمدى ايامايمىن، ەش نارسەدەن تايىنبايمىن دەدىم عوي جانە دە وسى سوزدە تۇراتىنىما قۇداي الدىندا انت ەتەمىن،- دەدى جاس پومەششيك، الايدا ول بۇنداي قىزىل ءسوزدىڭ اناۋ-مىناۋ ادامدى يلاندىرا قويمايتىنىن، وتە-موتە ءسوز ەمەس، ناقتى ءىستى سۇيەتىن ورىس ادامىنا نەندەي اسىل سەزىم جايلى دا ءتىل بەزەي بەرمەيتىن بۇيىعىلاۋ جانعا ونشا ەسەر ەتە قويمايتىنىن بىلمەيتىن ەدى.
ايتەۋىر اقپەيىل جاس جىگىتتىڭ ءوز بويىن كەرنەگەن الگى سەزىمگە ەلتىگەنى سونداي - تاپ وسى ارادا ءتىل بەزەمەي تۇرا المادى.
چۋريس باسىن ءبىر جاعىنا قيسايتا ءتۇسىپ، كىرپىگىن اندا - ساندا قاعىپ قويىپ، مىرزاسىنىڭ ءسوزىن زورلانا تىڭداپ ءتۇر؛ ايتقان سوزدەرى قۇلاعىنا جاقپاسا دا جانە وزىڭە تىكەلەي قاتىسى بولماسا دا بۇنداي كىسىلەردى تىڭداماۋعا بولمايدى عوي.
- دەگەنمەن ەل - جۇرتتىڭ سۇراعانىن امبەسىنە تۇگەلدەي بەرە المايمىن مەن. اعاش سۇراپ كەلگەن جاننىڭ ەشقايسىسىن بوس قايتارماي، ۇلەستىرە بەرسەم، كوپ ۇزاماي ءوزىم دە قۇر الاقان قالام عوي، ءسويتىپ شىن مۇقتاج پەندەگە قول ۇشىن بەرە الماس ەدىم. سول ءۇشىن دە مەن شارۋا قۇرىلىسىنا دەگەن تاپسىرىستى ادەيى بولەك بەلگىلەتىپ، قاۋىم بيلىگىنە بەردىم. ەندى ول اعاش مەنىڭ مەنشىگىمدە ەمەس، سەندەردىڭ، شارۋالاردىڭ ەنشىسىندە، سوندىقتان وعان ەندى مەنىڭ بيلىگىم جۇرمەيدى، قالاي ەتەمىز دەسە دە قاۋىمنىڭ ءوزى بىلەدى. الداعى كەڭەسكە كەلگىن؛ سەنىڭ ءوتىنىشىڭدى جاماعات - قاۋىمعا ايتايىن؛ ءۇي سالىپ بەرەمىز دەسە، وزدەرى ءبىلسىن، جارايدى؛ ال مەندە ونداي اعاش جوق. ساعان شىن نيەتىممەن كومەكتەسكىم كەلەدى، ءبىراق ءوزىڭ قونىس اۋدارۋعا كونبەسەڭ، مەنىڭ قولىمنان كەلەرى شامالى، وندا قاۋىمعا جۇگىنەسىڭ. ۇقتىڭ با مەنى؟
- سىزگە كوپ-كوپ ريزامىز،- دەدى چۋريس تارتىنشاقتاي سويلەپ،- اۋلاعا جارار اعاش بەرسەڭىز بولدى، قالعانىن ءوزىمىز - اق تۇزەپ الامىز. قاۋىم دەگەن نەمەنە؟ بەلگىلى شارۋا عوي...
- جوق، سەن كەل
- قۇپ بولادى. كەلەمىن. نەگە كەلمەيىن؟ ءبىراق مەن قاۋىمىڭىزدان ەش نارسە سۇرامايمىن.
IV
جاس پومەششيكتىڭ ءۇي يەلەرىنەن تاعى بىردەڭەلەر سۇراعىسى كەلگەن سياقتى، ساكىدەن تۇرماي بىرەسە چۋريسكە، بىرەسە وت جاعىلماعان پەشكە جاسقانا قاراعىشتاپ وتىر.
- نەمەنە، ساسكەلىكتەرىڭدى ءىشىپ قويىپ پا ەدىڭدەر؟- دەپ سۇرادى ول اقىرىندا.
- قايداعى ساسكەلىك، اكەتايىم - اۋ؟- دەپ اۋىر كۇرسىنىپ قويدى قاتىن - نان قاۋجايمىز - بار اسىمىز سول قازان كوتەرىپ، ششي پىسىرۋگە جاعداي جوق، قالعان - قۇتقان كۆاستى دا بالالارعا بەرىپ قويعانمىن.
- بۇل كۇندە اش ورازا تۇتقان كۇن - داعى، مارتەبەلى تاقسىر،- دەپ چۋريس قاتىنىنىڭ ءسوزىن تۇسىندىرە باستادى،- مۇجىق بايعۇستىڭ نان مەن جۋادان ارتىق تاماعى بولىپ كورگەن بە، ءقازىر دە سولاي. قايتا، قۇدايعا شۇكىر، ءوزىڭىزدىڭ ارقاڭىزدا استىعىمىز وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتتى عوي، ايتپەسە ءبىزدىڭ مۇجىق بىتكەن تۇگەلدەي ءتۇيىر ءدانسىز قالدى ەمەس پە.
جۋا دەگەن بيىل جاپپاي شىقپاي قالىپتى. باقشاشى ميحايلو، قاي كۇنى جىبەرىپ ەدىك، ءبىر ۋىسىن ءبىر تيىننان ساتاتىن كورىنەدى، الاتىن باسقا جەر جانە جوق. پاسحادان بەرمەن قۇدايدىڭ شىركەۋىنە دە بارعان ەمەسپىز، ميكولا اۋليەگە شىراعدان الىپ جاعۋعا دا شامامىز كەلمەيدى.
نەحليۋدوۆ ءوز شارۋالارىنىڭ سونشالىقتى كۇيزەلگەن، ايانىشتى، قايىرشىلىق ءحالىن كوپتەن بەرى الىپ-قاشپا جەل سوزدەن ەمەس ءىس جۇزىندە بىلەتىن ەدى؛ الايدا ءبۇل شىندىقتىڭ ونىڭ كۇللى تالىم-تاربيەسىنە، وي - پاراساتى مەن تىرلىك - تىنىسىنا ۇيلەسپەيتىنى سونشالىق - ول الگى اقيقاتتى مەزگىل-مەزگىل امالسىزدان ۇمىتىپ قالاتىن دا، ءدال بۇگىنگىدەي كوزگە شۇقىپ، ءتۇرتىپ تۇرىپ ەسكە سالعان كەزدە الدە قالاي قىلمىس جاساپ الىپ، ەندى سونى جۋا الماي جۇرگەنى ەسكە تۇسكەندەگىدەي ازاپتانىپ، جۇرەگى سىزداپ، ايىقپاس ۋايىمعا باتاتىن.
- وسىنشاما كەدەيلىكتىڭ سىرى نەدە؟ - دەدى ول جانىن جەگەن ويدى بايقاۋسىزدا بايانداپ.
- اكەتاي، مارتەبەلى تاقسىر-اۋ، كەدەي بولماعاندا كىم بولامىز ەندى ءبىز؟ جەرىمىز قانداي -ونى ءوزىڭىز دە بىلەسىز: يلەنگەن بالشىق، ويلى-قىرلى توبە - تومپەك، سونىڭ وزىندە دە قۇدايدىڭ كارىنە ىلىگىپ تۇرمىز، قايدا - ا، الگى تىرىسقاق ىندەت شىققالى بەرمەن استىق ونبەيتىن بولدى. شابىندىق پەن جايىلىم دا تارىلىپ كەتتى: ءبىرازىن ۇنەمگە جازامىز دەپ، ءبىرازىن مىرزا جەرىنە قوسامىز دەپ قۇرتتى. جاس بولسا مىناۋ - قارتايدىق، جالعىز قالدىق... قارمانعىم - اق كەلەدى - ءبىراق شاما جوق. كەمپىردىڭ ءتۇرى اناۋ، اۋرۋ، جىل سايىن قىز تابادى: ءبارىن دە اسىراۋ كەرەك. مەن بولسام جالعىزبىن، قولىما قاراعان جەتى جان بار. قۇداي الدىندا كۇناكارلىق شىعار، بۇنىم، دەگەنمەن ءجيى-جيى مىناداي ويعا دا كەتەم: وسى قۇداي مىنالاردىڭ بىر-ەكەۋىن نەگە عانا المايدى ەكەن،- مەنىڭ جۇگىم دە جەڭىلدەر ەدى، وزدەرى دە بۇ دۇنيەنىڭ دوزاعىنان قۇتىلار ەدى-اۋ دەپ ويلايمىن...
قاتىن بايىنىڭ ءسوزىن قۇپتاعانداي بولىپ:
- ۋ - ۋھ!- دەپ كۇرسىنىپ جىبەردى.
- بار سۇيەنىشىم مىنە، مىناۋ،- دەپ چۋريس وسى كەزدە ەسىكتى جايلاپ قانا اشىپ، ىشكە جاسقانا كىرىپ بارينگە قاباعىنىڭ استىنان تاڭىرقاي كوز ساپ، ءچۋريستىڭ ەتەگىنەن قوس قولداپ ۇستاپ تۇرعان، جاسى جەتىلەر شاماسىنداعى، قارنى شانتيگەن اق سارى باس بالانى نۇسقاپ قويدى،-بار تىرەك - سۇيەنىشىم، قولقاناتىم وسى عانا،- چۋريس سامپىلداي سويلەپ، بالانىڭ اق سارى شاشىن كون تەرىلى تۇرپىدەي الاقانىمەن ءبىر سيپادى،- قاشان ەرجەتەدى ءبۇل؟ مەن بولسام جۇمىسقا جاراۋدان قالىپ بارامىن. كارىلىك ەشتەڭە ەتپەس ەدى-اۋ، مىنا جارىق دەگەن بالەسى جانعا باتىپ ءتۇر. وتە - موتە كۇن بۇزىلعاندا بوتاداي بوزداتادى - اۋ، ال مەنىڭ جاسىم شالدىققا جەتكەلى قاشان، تەك مويىنتۇرىقتان بوساي الماي ءجۇرمىن عوي. اناۋ ەرميلوۆ، دەمكين، زيابريەۆتى ال - ءبارى دە مەنەن جاس، ءبىراق جەرمەن الىسۋدى قويعان. ال مەن بايعۇستىڭ سەنەرىم دە، سۇيەنەرىم دە جوق، بار بالە وسىدان باستالادى. جان باعۋ كەرەك قوي: سودان دا سۇيرەتىلىپ جۇرە بەرەدى ەكەنسىڭ، مارتەبەلى تاقسىر.
جاس مىرزا شارۋاسىنا مۇسىركەي قاراپ:
- جۇگىڭدى قۋانا-قۋانا جەڭىلدەتەر ەدىم-اۋ، راس،- دەپ قويدى. - ءبىراق قالاي؟
- قالاي دەرىڭىز بار ما؟ جەر يەسى بولعان سوڭ، بارششينانى دا ۇمىتپاعان ءجون،- بەلگىلى جايت قوي. ءويتىپ-بۇيتىپ مىنا سۇيەنىشىم دە ەر جەتەر. تەك، مىرزەكە، الگى ۋچيليششە جونىنەن راقىم ەتە كورىڭىز: ايتپەسە الگىندە زەمسكيي كەلىپ، مارتەبەلى تاقسىر، بۇنى ۋچيليششەگە بارسىن دەپ جاتىر دەپ دىگىر ساپ كەتتى. قايتەسىز بۇنى اۋرەگە ساپ، تاقسىرەكە؟ ءالى ەسى كىرگەن جوق، كىشكەنە عوي.
- جوق، باۋىرىم، قالاي ەتسەڭ، ولاي ەت، بۇنىڭدى قوي،- دەدى بارين، - بالاڭنىڭ ەسى كىرىپ قالدى، وقىعانى ءجون. ايتىپ وتىرعانىم - سەنىڭ پايداڭ، سەنىڭ قامىڭ. ءوزىڭ ويلاپ قاراشى، بالاڭ ەر جەتىپ، قوجايىن بولعان كەزدە ساۋاتىن اشىپ الادى، وزدىگىنەن وقي بىلەتىن بولادى، شىركەۋدە دە ءوزى وقيدى، ءسويتىپ قۇدايدىڭ قولداۋىمەن شارۋاڭ دا زاۋلاپ ءجۇرىپ بەرەدى،- دەدى نەحليۋدوۆ بارىنشا تۇسىنىكتى سويلەۋگە تىرىسىپ، ايتسە دە ءوزى ءبىر ءتۇرلى قىزارىپ، كۇمىلجىپ وتىر.
- ءسىز بىزگە جامانشىلىق ويلامايسىز عوي، مارتەبەلى تاقسىر، وعان داۋ بار ما، ءبىراق ۇيدە قالاتىن ەشكىم جوق: قاتىن ەكەۋمىز بارششينادا جۇرەمىز، ال مىناۋ قۇرتاقانداي بولسا دا، سيىر قايىرىپ، اتتاردى سۋعارىپ دەگەندەي، سەپتىگىن تيگىزەدى. ايتەۋىر مۇجىق اتى بار عوي،-دەدى دە، چۋريسەنوك بالانىڭ مۇرنىن باربيعان جۋان ساۋساقتارىمەن قىسىپ تۇرىپ، ءسىڭبىرتىپ تاستادى.
- دەگەنمەن ءوزىڭ ۇيدە بولعان كەزدە، قولى بوساعاندا سەن ونى جىبەرىپ تۇر، ەستىدىڭ بە، بۇلجىتپا!
چۋريسەنوك جاۋاپ قايتارماي، قينالا كۇرسىنىپ قويدى.
V
- ايتسەدە، ۇمىتىپ بارادى ەكەم عوي،- دەدى نەحليۋدوۆ،- ەگىستىگىڭە نەگە قي توكپەيسىڭ؟
- قايداعى قي، مارتەبەلى تاقسىر اكەتاي - اۋ! ءبىرلى جارىم تەزەك قي بولا ما؟ مال بىتكەننەن بارى - قۇلىندى بيە عانا، الگى تايىنشانى كۇزدە اۋلاشىعا بەرگەنمىن،- سىڭار بيە سىڭار قۇلىن - بار مالىم وسى.
- ءوزىڭ مال از دەيسىڭ، ءوزىڭ تايىنشاڭدى بىرەۋگە بەرەسىڭ، قىزىق ەكەن؟- دەپ تاڭىرقاي سۇرادى بارين.
- بەرمەگەندە قىستا ءقايتىپ باعامىن؟
- سوندا ءبىر تايىنشاعا تالشىق بولارلىق سابانىڭ دا جوق پا؟ باسقالار ءقايتىپ باعادى؟
- باسقالاردىڭ جەرىنە قي توگىلگەن، ال مەنىڭ جەرىم - سارى بالشىق، تۇك شىقپايدى.
- ەندەشە سوعان قي توگىپ، توپىراعىن قۇنارلاندىرۋ كەرەك قوي؛ قۇنارلى جەر استىق بەرەدى، سوندا مالىڭا دا ازىق جەتكىلىكتى بولادى.
- وۋ، مال جوق قوي، مال جوق جەرگە قي قايدان كەلەدى؟
"بۇل ءوزى تۇسىنىكسىز cercle vicieux ەكەن"،- دەپ ويلادى
نەحليۋدوۆ، ءبىراق قانشا ويلانسا دا مۇجىققا ايتار كەڭەس تابا المادى.
- جانە دە، مارتەبەلى تاقسىر، شىنىن ايتساق، استىق قي توككەن جەرگە شىقپايدى، قالاعان جەرگە شىعادى،- چۋريس ءسوزىن جالعاستىرا ءتۇستى،- وتكەن جاز كوڭ توكپەگەن جارتى دەسياتيناعا جەتەر-جەتپەس جەردەن التى شومەلە استىق جينادىم، ال قۇنارلاندىرعان ەگىسكە دىم دا شىقپاي قولىمىزدى تاناۋعا تىعىپ قالا بەردىك. ءبارى قۇدايدان عوي دەپ كۇرسىنىپ قويدى،ء-بۇل ۇيگە سيىر قۇتايمايدى. التى جىل بولدى اقسىز وتىرعانىمىزعا. وتكەن جاز ءبىر تايىنشا ءولىپ قالدى، ەكىنشىسىن جەمى بولماعاسىن ساتىپ جىبەردىم؛ الدىڭعى جىلى ۇلكەن سيىردىڭ وزىنەن ايىرىلعانبىز؛ تابىننان ايداپ كەلگەندە ەشتەمەسى دە جوق ەدى، اياق استىنان تەڭسەلىپ تۇرىپ-تۇرىپ، بۋى بۇرقىراپ سۇلاپ ءتۇستى. ءبۇل باقىتسىزدىقتى قويساڭشى!
- قوي، اعايىن، ەندىگارى سەن جەم-شوپ بولماعاسىن مالىم دا جوق، ال مالىم بولماعاسىن جەم-شوپ تە جوق دەپ زارلاماۋىڭ ءۇشىن مىناعان سيىر ساتىپ ال، - دەپ نەحليۋدوۆ قىزارا ءتۇسىپ، شالبارىنىڭ قالتاسىنان ۋماجدالعان ءبىر ۋىس اقشا شىعارىپ ساناي باستادى،-تىلەۋىڭ بەرگىر، مەن دەپ الشى - سوندا شەتىنەمەي، تۇراقتانىپ قالار مۇمكىن، جەم - ءشوبىڭدى دە ءبىزدىڭ قورادان الارسىڭ، ءوزىم تاپسىرام. بايقا، كەلەسى جەكسەنبىگە دەيىن سيىر قوراڭدا تۇراتىن بولسىن: ءوزىم كەلىپ تەكسەرەم.
چۋريس كۇلىم قاعىپ، قيپىجىقتاعان قالپى كوپكە دەيىن اقشاعا قول سوزا قويماعاسىن، نەحليۋدوۆ قاعاز اقشالاردى ۇستەلدىڭ شەتىنە تاستادى دا، بۇرىنعىسىنان بەتەر قىزارىپ كەتتى.
- راقىمدىلىعىڭىزعا كوپتەن-كوپ ريزامىز،- دەدى چۋريس ۇيرەنشىكتى كەكەسىندى كۇلكىسىمەن جىميىپ.
سورە استىندا تۇرعان كەمپىر نەشە دۇركىن قينالا كۇرسىنىپ قويىپ، قۇدايعا سيىنا باستاعانداي بولدى.
جاس ءباريندى ىڭعايسىزدىق باستى، ورنىنان اسىعىس تۇرىپ، ءچۋريستى ەرتىپ سەنەككە شىقتى. ءوزى شاراپاتىن تيگىزگەن ادامنىڭ ءتۇر-تۇرپاتىن كورگەندەگى كەنەلگەن عانيبەت - ىرزالىعى سونداي - تەز قوشتاسىپ، كەتىپ قالۋعا قيماعان ەدى.
- مەن ساعان قۋانا-قۋانا كومەكتەسەمىن،- دەدى ول قۇدىق باسىنا كىدىرىپ،- ساعان كومەكتەسۋگە بولادى، ويتكەنى سەن جالقاۋ ەمەسسىڭ، بىلەم ونىڭدى. ەڭبەك ەتۋدەن ەرىنبەسەڭ - مەن دە قول ۇشىن بەرىپ تۇرامىن؛ قۇداي بۇيىرتسا، كوپ ۇزاماي-اق شارۋاڭدى جوندەپ الاسىڭ.
- ءتىپتى جوندەمەسەك تە مۇلدە تۇرالاپ قالماساق ەكەن، تاقسىرەكە،- دەپ چۋريس ءباريننىڭ جاڭاعى ءسوزىن كوڭىلىنە اۋىر الىپ قالعانداي شىرايمەن، اياق استىنان بۇرتيىپ، شىتىرەيە قالدى،- اكەمىزدىڭ كوزى تىرىسىندە اعايىن بىتكەن بىرگە تۇراتىنبىز، ارامىزدان قىل وتپەيتىن تاتۋ ەدىك، ال اكەمىز دۇنيە سالعان سوڭ الدى - الدىمىزعا بولەكتەنىپ كەتتىك تە، شاشىلعان تارىداي بىتىراپ، بىردەن-بىرگە كۇيزەلە بەردىك. جالعىزدىڭ كۇنى قاراڭ عوي!
- ەندى نەگە بولىندىڭدەر؟
- بار پالە قاتىنداردان بولدى عوي، مارتەبەلى تاقسىر. ول كەزدە ءسىزدىڭ ۇلكەن اتاڭىز دۇنيەدەن قايتقان، و كىسى بولسا، وندايعا بارۋ قايدا، ءتارتىپ دەگەن تاماشا بولاتىن. ول كىسى دە ءسىز سياقتى بار شارۋانى ءوزى كورىپ - بىلەتىن، و جارىقتىق بولسا، ەنشى بولمەك تۇگىلى، ءبولىنۋدى ويلاماس تا ەدىك قوي. مارقۇم مۇجىقتاردى ەركىنسىتە بەرمەيتىن؛ ءسىزدىڭ اتاڭىزدان سوڭ ءبىز اندرەي ءيليچتىڭ قوجالىعىندا بولدىق قوي، جەر حابار بەرمەگىر، ءوزى تياناقسىز، ماسكۇنەم پەندە بولاتىن. قاتىنداردان قۇرىپ بىتەتىن بولدىق، اجىراسۋعا رۇقسات ەت دەپ ءبىر باردىق، ەكى باردىق، اقىرىپ-باقىرىپ، اكىرەڭدەپ - توقپاقتاپ قۋادى دا شىعادى، سودان اقىرى قاتىندار دەگەندەرىنە جەتتى - بولەك-بولەك تۇراتىن بولدىق، جالعىزىلىكتى مۇجىقتىڭ سىرى بەلگىلى عوي! ءتارتىپ دەيتىن ءتارتىپ تە جوق، ونىڭ ۇستىنە: اندرەي يليچ قالاي يلەيمىن دەسە دە ەرىك وزىندە. "كەرەك-جاراعىڭ تۇگەل بولسىن"،- دەيدى، ال مۇجىق بايعۇس قالاي تۇگەندەيدى، وندا جۇمىسى جوق. بۇعان جان باسىنان الىنار سالىقتىڭ وسكەنى قوسىلدى، اس سالىعى دا كوبەيتىلدى، جەرىمىز تارىلا باستادى، استىق تا شىقپاي قويدى. مەجەلەۋ كەزىندە كەلدى دە، قي توگىپ تىڭايتقان ەگىستىگىمىزدى، جاۋىز نەمە، باي تانابىنا قوسا كەسىپ جىبەردى دە، ءسىڭىرىمىزدى قيىپ كەتتى عوي! ءسىزدىڭ اكەڭىز - جاتقان جەرى جايلى بولسىن - جاقسى كىسى بولاتىن، ءبىراق ءبىز ونى، شىنى كەرەك، مۇلدە دەرلىك كورمەيتىنبىز: كوبىنە ماسكەۋدە بولادى دا، ەكى اراعا لاۋ ايداتىپ قويادى. كەيدە جول دەگەنىڭىز كول-كوسىر بوپ، جۇرۋگە جاراماي، ەزىلىپ كەتەدى، جەم-شوپ تە تاپشى جولشىباي، ءبىراق بارۋ كەرەك. ونسىز بولمايدى دا عوي بارينگە. ونىسىنا وكپەمىز جوق؛ تەك جالپى ءتارتىپ بولمادى. كەز-كەلگەن ەرىككەن مۇجىقتى ءوز قۇزىرىڭىزعا ەمىن-ەركىن جاقىنداتا بەرەتىن ءوزىڭىز سياقتى ءبىز دە وزگەردىك قوي، تاقسىرەكە، پريكازچيك تە وزگەرگەن. ءبىز ەندى ءبارينىمىزدىڭ بار ەكەنىن انىق بىلەمىز، تىم قۇرىسا. ال مۇجىقتاردىڭ ساعان دەگەن، سەنىڭ قايىرىمدىلىعىڭا دەگەن ريزاشىلىعىن ايتىپ جەتكىزگىسىز. ال قامقورلىققا الۋ كەزىندە بىزدە بارين بولعان جوق قوي؛ كەز - كەلگەنى بارين، قورعانشىمىز دا بارين، يليچ تە بارين، ونىڭ ايەلى دە بارىنيا، ءتىپتى قاۋىمنىڭ ءپيسارى دە بارين. مۇجىقتار سوندا – وي - ءدويت دەرسىڭ، كوردى - اۋ كورەسىسىن!
نەحليۋدوۆ تاعى دا ءبىر ءتۇرلى ۇيالعانداي بولىپ، وز-وزىنەن قىسىلىپ قالدى. قالپاعىن كوتەرىپ قويىپ، ىلگەرى كەتتى.
VI
نەحليۋدوۆ جازۋ كىتاپشاسىنان "يۋحۆانكا - مۋدرەنىي اتىن ساتقىسى كەلەدى"، دەگەندى وقىدى دا، كوشەنى كەسىپ ءوتىپ، يۋحۆانكا - مۋدرەنىيدىڭ اۋلاسىنا قاراي تارتتى. يۋحۆانكانىڭ اق تەرەكتەن قيىپ سالعان، قوس تەرەزەسىنىڭ قاقپاعىن قىزىل سىرمەن بوياعان، كىرە بەرىسىندە ورنەك - ناقىشتى لاپاسى بار ءۇيىنىڭ شاتىرى باي قوراسىنان اكەلىنگەن سابانمەن جابىلعان ەكەن. سەنەگى مەن اۋىزعى بولمەسى دە ءتاپ-تاۋىر؛ سىرت قاراعانداعى وسىناۋ ءبىرتوعا كامىل كورىنىستى قاقپاعا جاناستىرا سالعان اڭعال-ساڭعال قويماشا مەن توبەسى اشىق جاپپا عانا بۇزىپ تۇرعانداي. كىرە بەرىس تەپكىشەككە ءبىر جاعىنان نەحليۋدوۆ جاقىنداسا، ەكىنشى جاعىنان شۇپىلدەگەن سۋ تولا اعاش شەلەك كوتەرگەن ەكى قاتىن تاقاي بەردى. بىرەۋى يۋحۆانكا - مۋدرەنىيدىڭ ايەلى دە، ەكىنشىسى شەشەسى. العاشقىسى ەكى ەمشەگى ەرەكشە تىرسىلداعان ەتجەڭدى، قىزىل شىرايلى قاتىن. ۇستىندە جەڭى مەن جاعاسىنا كەستە جۇگىرتكەن تاپ-تازا كويلەگى، سونداي بوكسەرمەسى، الجاپقىشى، جەلبەگەيى بار، موينىندا مونشاق، باسىندا قىزىل قاعازبەن اشەكەيلەپ، جالتىراۋىقتار قاداعان ءتورت بۇرىشتى ءسانقوي تاقيا.
جاپ-جالپاق، مىعىم يىققا جايلى جايعاسقان اپكىش سەلت ەتەر ەمەس. قۋات - قاۋقارى ەركەككە بەرگىسىز مىقتى قاتىن ەكەنى ءسال قىزارعان رەڭىنەن، ءنان شەلەكتى قىڭق ەتپەي كوتەرگەن تىپ-تىك جوتاسىنان، اياق-قولىنىڭ بىركەلكى جەڭىل دە سابىرلى قوزعالىسىنان انىق اڭعارىلادى. اپكىشتىڭ ەكىنشى باسىن كوتەرىپ كەلە جاتقان يۋحۆانكانىڭ شەشەسى كەرىسىنشە كارىلىكتىڭ شەگىنە جەتىپ، ابدەن قاۋساعان كەمپىرلەردىڭ ءبىرى ەدى. جىرتىلعان قارا كويلەك پەن ءتۇسى وڭعان بوكسەرمەگە ورانعان قۋ سۇيەك قاڭقاسىنىڭ ەكى بۇكتەتىلىپ كەتكەنى سونشالىق -اپكىش يىعىنان گورى جاۋىرىنىنا تامان جايعاسىپتى. قارا-قوشقىل ءتۇستى قولىنىڭ تاربيعان قيسىق ساۋساقتارىمەن اپكىشتى ايىرىلىپ قالماستاي بولىپ تاس قىپ ۇستاپ الىپتى؛ قايىرشىلىق پەن قاۋساعان كارىلىكتىڭ سوراقى نىشانى جاۋلىق ورنىنا ەسكى شۇبەرەكپەن تاڭا سالعان موينى سالبىراڭقى باسىنان دا كورىنىپ تۇرعانداي. قىرتىس -قىرتىس ءاجىم باسقان تار ماڭدايدىڭ استىنداعى كىرپىك اتاۋلىدان جۇرداي، سونۋگە اينالعان قىزىل جانارىن اياق استى قارا جەردەن المايدى. جىمقىرىلعان ۇستىڭگى ەرىننىڭ استىنان جىلتيعان جالعىز سارى ءتىس توقتاۋسىز قوزعالا كەپ، اندا-ساندا ۇشكىل يەگىنە دەيىن جەتەدى. بەتىنىڭ تومەنگى بولىگى مەن مويىنىنداعى قاتپارلانعان اجىمدەرى قوزعالعان سايىن سالپاڭدايتىن اسپا قاپشىق سەكىلدى. تىنىسى دا اۋىر، سىر - سىر ەتەدى؛ مايميعان جالاڭ اياقتارى، جەر بەتىمەن ارەڭ-ارەڭ سۇيرەتىلسە دە، ايتەۋىر توقتاپ قالماي، توقتاۋسىز العا باسىپ كەلەدى.
VII
بارينمەن سوقتىعىسىپ قالا جازداعان جاس قاتىن شەلەكتى لىپ ەتكىزىپ قويا سالىپ، تومەن قاراپ، ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى، سونان سوڭ جارقىلداعان جانارىن قاباعىنىڭ استىنان بارينگە ءبىر تاستاپ الىپ، ءسال جىميعان ءجۇزىن كەستەلى جەڭىمەن كولەگەيلەگەن قالپى، وكشەسىن تارسىلداتىپ تەپكىشەككە جۇگىرىپ شىقتى.
- اپا - اۋ، انداعى اپكىشتى ناستاسيا اپايعا اپارىپ بەرە سال،- دەدى ول ەسىك الدىنا ءسال كىدىرىپ.
يبالى جاس پومەششيك قىزىل بەت كەلىنشەككە ءارى بايىپتاپ، ءارى سۇستانا قاراپ قويىپ، قاباعىن شىتتى دا، اپكىشتى شەلەكتەن بوساتىپ، يىعىنا سالىپ الىپ، ءلام دەمەستەن كورشى ۇيگە قاراي بەت العان كەمپىردەن:
- بالاڭ ۇيدە مە؟- دەپ سۇرادى.
كەمپىر بۇكىرەيگەن بەلىن ودان ارمەن بۇگىپ، سالەم قىلدى دا، بىردەڭە دەۋگە وقتالا بەرىپ، اۋزىن قولىمەن باسىپ، كۇركىلدەپ جوتەلدى دە قالدى، نەحليۋدوۆ ۇيگە كىرىپ كەتتى. تورگى بۇرىشتاعى ساكىدە وتىرعان يۋحۆانكا ءباريندى كورە سالىپ، قۇددى ودان جاسىرىنىپ قالعىسى كەلگەندەي پەشكە قاراي تۇرا ۇمتىلدى دا، سورەنىڭ ۇستىنە الدە نەنى تاستاي سالىپ، بەت-اۋزى جىبىرلاپ، كەرەگەگە سۇيەنىپ تۇرا قالدى. يۋحۆانكا جاسى وتىزدار شاماسىنداعى، ادەمىشە شوقشا ساقالدى، سارى شاشتى، ارىق دەنەلى، سىمباتتى جىگىت بولاتىن؛ قارس جابىلعان قاباعىنىڭ استىنان جىلتىڭداپ تۇراتىن سۇرىقسىز قارا كوزى مەن قوس قاسقا ءتىسىنىڭ كەمدىگى بولماسا، ءوزى اپ-ادەمى-اق جىگىت - ءتى، ال كەتىكتىگى تىنىم تاپپايتىن شولاق ەرىننىڭ استىنان مەن مۇندالاپ، كوزگە ۇرىپ تۇراتىن. ۇستىندەگى القىزىل اشەكەيلى ءبىر كيەر جەيدەسى بار، بۇتىندا جول - جولاقتى كەزدەمەدەن تىككەن شالبار، اياعىندا - قونىشى جيىرىلعان اۋىر ەتىك. يۋحۆانكانىڭ ءۇيى ءچۋريستىڭ ۇيىندەي تار دا قاراڭعى ەمەس ەكەن، ءبىراق بۇندا دا قاپىرىق، ءتۇتىن مەن تۇلىپ ءيىسى سەزىلەدى، كيىم-كەشەك پەن ءار ءتۇرلى زاتتار بەيبەرەكەت شاشىلىپ جاتىر. وتە-موتە ەكى نارسە ايىرىقشا نازار اۋدارادى: بىرەۋىسى - سورە ۇستىندە تۇرعان، قابىسقان كىشكەنە ساماۋرىن دا، ەكىنشىسى - قىزىل ءمۋنديرلى گەنەرالدىڭ يكونالارعا تاياۋ ىلىنگەن قارا رامالى پورترەتى. نەحليۋدوۆ ساماۋرىن مەن گەنەرالدىڭ پورترەتىنە جاقتىرماعان كەيىپپەن كوز تاستاپ قويىپ:
- سالەمەتپىسىڭ، ەپيفان،- دەدى مۇجىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ تۇرىپ.
ەپيفان باسىن ءيىپ، كۇبىر ەتتى: "ساۋلىق تىلەيمىز، تاقسىر"،- اسىرەسە سوڭعى ءسوزدى ەلجىرەپ ايتقانداي. جىلتىڭداعان جۇيرىك جانارىن سول زاماتتا - اق بارينگە باستان-اياق، ەدەن مەن توبەگە جۇگىرتىپ ءوتتى؛ سوسىن اسىعىس سورەگە بارىپ، شاپانىن الىپ، كيە باستادى.
- كيىنىپ قايتەسىڭ؟- دەدى نەحليۋدوۆ ساكىگە وتىرا بەرىپ، ەپيفانعا مەيلىنشە قاتۋ قاراۋعا تىرىسىپ.
- ەندى قالاي، تاقسىر، ونسىز قالاي، بولا ما؟ ءبىز دە بىردەڭە بىلەتىن شىعارمىز...
- اتىڭدى نەگە ساتاسىڭ، قانشا جىلقىڭ بار، سونىڭ قايسىسىن ساتپاقسىڭ - سونى بىلەيىن دەپ كەلدىم مەن ساعان؟- دەدى بارين الدىن الا جۇپتاپ كەلگەن ساۋالدارىن قايتالاعانداي بولىپ.
- ءبىز سياقتى قارا مۇجىقتىڭ تابالدىرىعىن جيرەنبەي اتتاعانىڭىز ءۇشىن، تاقسىر، سىزگە كوپتەن-كوپ رازىمىز،- دەپ جاۋاپ قايتاردى يۋحۆانكا گەنەرالدىڭ پورترەتىنە، پەشكە، ءباريننىڭ ەتىگىنە، ءۇي ىشىندەگى باسقا دا زاتتارعا جالت-جالت قاراعىشتاپ تۇرىپ، تەك نەحليۋدوۆتىڭ بەتىنە عانا كوز تاستاماي،- ءبىز ءارقاشان دا، تاقسىر، ءسىز ءۇشىن قۇدايعا سيىنىپ...
- اتىڭدى نەگە ساتاسىڭ؟- دەپ داۋسىن كوتەرىپ، قايتالاپ سۇرادى نەحليۋدوۆ، جوتكىرىنىپ قويىپ.
يۋحۆانكا كۇرسىنىپ قويىپ، شاشىن سىلىكتى دە (كوزىمەن ءۇي ءىشىن تاعى ءبىر شولىپ ءوتتى)، ساكى ۇستىندە پىرىلداپ جاتقان مىسىقتى كورە سالا "مىرس، وڭباعىر"، دەپ زەكىپ تاستاپ، بارينگە اسىعا ءتىل قاتتى:
- ول ءوزى، تاقسىر، شارۋادان قالعان ات... مال دەۋگە دە تۇرمايدى، ايتپەسە ساتىپ نە جىنىم بار، تاقسىر.
- بارلىعى نەشە جىلقىڭ بار ءوزىڭنىڭ؟
- ءۇش جىلقى، تاقسىر.
- قۇلىندارى جوق پا؟
- و نە دەگەنىڭىز، تاقسىر! قۇلىن دا بار.
VIII
- ءجۇر، جىلقىلارىڭدى كورسەتشى: وزدەرى اۋلادا ما ەدى؟
- تاپ سولاي، تاقسىر. جارلىق قالاي بولسا، جاي دا سولاي، تاقسىر. ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى ەكى ەتەمىز بە ءبىز؟ ماعان ياكوۆ يليچ جارلىق قىلعان، ەرتەڭ جىلقىلاردى ورىسكە جىبەرمەڭدەر، كنياز كورەدى دەگەن بولاتىن، ءبىز جىبەرگەن جوقپىز. ءبىز دەگەن ءسىزدىڭ مارتەبە - قۇزىرىڭىزعا ءلاببايمىز عوي ءاماندا.
نەحليۋدوۆ سىرتقا بەتتەگەندە يۋحۆانكا سورە ۇستىنەن قالياندى الىپ، پەشتىڭ ارتىنا تاستاي سالدى؛ بارين بۇنىڭ بەتىنە قاراماسا دا، ەرنى دىرىلدەۋىن توقتاتپادى.
ارىق كوك بيە لاپاس استىندا شىرىگەن ساباندى قاۋجاپ تۇر ەكەن؛ سىيديعان ۇزىن تىرسەكتەرى دە، تۇمسىعى دا كوكشىل ءتۇستى، ال وز ءتۇرىن ءالى ايقىنداي قويماعان ەكى ايلىق قۇلىن ەنەسىنىڭ وشاعان جابىسقان سۇيىق قۇيرىعىنا ورالىپ ءجۇر. اۋلانىڭ قاق ورتاسىندا قارنى شەرميگەن تورى ات تۇر؛ قالىڭ ويعا باتقانداي موينىن سالبىراتىپ، ەكى كوزىن جۇمىپ الىپتى.
- بار جىلقىڭ وسى ما؟
- جوق، جوق، تاقسىر، مىناۋ - بيە، مىناۋ - سونىڭ قۇلىنى،- دەپ يۋحۆانكا بارين ونسىز دا كورىپ تۇرعان قۇلىندى بيەنى نۇسقاپ قويدى.
- كورىپ تۇرمىن عوي. سوندا قايسىسىن ساتپاقسىڭ؟
- ە، مىنا جارىقتىقتى،- دەپ ول مۇلگىپ تۇرعان اتتى زيپۋنىنىڭ ەتەگىمەن قاقتى؛ ءوزىنىڭ توقتاۋسىز جىپىلىقتاپ، ەرنى ءدىر-دىر ەتەدى. تورى ات كوزىن ەرىنە اشىپ، اسىقپاي ارتىن بۇردى.
- ءوزى ونشا قارتايماعان، ءالى مىقتى ات سياقتى عوي،- دەدى نەحليۋدوۆ.- كانە، ۇستاپ اكەلشى بەرى، ءتىسىن كورەيىن.
- جالعىز ءوزىم ۇستاي المايمىن، تاقسىر. جانۋاردىڭ قۇنى قارا باقىر تيىن بولعانىمەن ءوزىنىڭ مىنەزى شايپاۋ - تىستەپ، تارپىپ ءتىپتى جولاتپايدى،- دەپ يۋحۆانكا كۇلىمسىرەپ جارقىلداي سويلەپ، جان - جاعىنا الاقتاي قاراپ قويدى.
- بوس ءسوزدى قوي! بار، ۇستاپ اكەل.
يۋحۆانكا ءبىرازعا دەيىن ىرجالاقتاپ، قوزعالا قويماپ ەدى، نەحليۋدوۆ: "ءتايت! نەعىپ تۇرسىڭ؟"- دەپ زەكىگەندە عانا لاپاستىڭ استىنا بارىپ، كەسپەلتەكتى الىپ كەلدى دە، اتتى ارتىنان ەمەس، الدىنان كەلىپ ۇركىتىپ قۋا جونەلدى.
جاس بارين، تەگىندە، مىنا كورىنىسكە قۇر قاراپ تۇرا بەرۋگە ءىشى پىسىپ كەتكەن بولۋ كەرەك، الدە، بالكي، ءوزىنىڭ سامداعايلىعىن كورسەتكىسى كەلىپ كەتتى مە، ايتەۋىر:
- اكەل بەرى كەسپەلتەكتى! - دەپ بۇيىردى.
- قۇداي ساقتاسىن. ونىڭىز بولمايدى عوي، مارتەبەلى تاقسىر... قويىڭىز. ءبىراق نەحليۋدوۆ اتقا تۋرا قارسى الدىنان جاقىنداپ، قاننەن-قاپەرسىز تۇرعان جانۋاردى قوس قۇلاقتان شاپ بەرىپ الا ءتۇسىپ، بار كۇشىمەن تومەن قاراي تۇقىرتا باسىپ قالىپ ەدى، ات بوسانباق بولىپ بۇلقىنا تەڭسەلىپ، قىرىلداي باستادى. نەحليۋدوۆ وسىنشاما كۇشكە سالۋدىڭ ارتىق بولعانىن سەزىپ، وزىنە مىسقىلداي قاراپ تۇرعان يۋحۆانكاعا كوز قيىعىن تاستاپ قويدى دا، انانىڭ ءوزىن كەلەكەگە اينالدىرىپ، ىشتەي بالاعا تەڭەپ تۇرعانىن ويلاپ، قاتتى قاپالانىپ قالدى. قىپ-قىزىل بوپ، اتتىڭ قۇلاعىن قويا بەرە سالدى دا، اۋزىن كەسپەلتەكسىز - اق اشىپ، ءتىسىن كوردى: ازۋ تىستەرىنە دەيىن امان ەكەن، تيتتەي دە مۇقالماعان تاپ - تازا، جاس قوجايىننىڭ بىلىگى بويىنشا بۇنداي جىلقى ءالى جاس بولسا كەرەك.
يۋحۆانكا بۇل كەزدە لاپاسقا قاراي بەتتەي، تىرمانىڭ ءوز ورنىندا جاتپاعانىن كوردى دە، كوتەرىپ شارباققا سۇيەپ قويدى.
- كەل بەرى! - دەپ بارين الدە نەگە وكپەلەگەن بالاشا بۇرتيىپ كوزىنەن جاسى شىعا جازداپ، ىزاعا بۋلىققان ۇنمەن شاڭق ەتتى.- نەمەنە، مىنا ات كارى مە؟
- راقىم ەتىڭىز، تاقسىر، ابدەن قارتايعان ات قوي، جاسى كەم دەسە جيىرمادان اسقان شىعار... بۇ جىلقى...
- جاپ اۋزىڭدى! ءوزىڭ ءبىر وتىرىكشى وڭباعان ەكەنسىڭ، ادال مۇجىق الداماس بولار: وعان الداپ كەرەگى جوق!- دەدى
نەحليۋدوۆ كومەيىنە كەپتەلىپ قالعان اششى ىزاعا قاقالا سويلەپ. سوسىن مۇجىق الدىندا جىلاپ جىبەرىپ، ماسقارا بولارمىن دەپ، تىنا قالدى. يۋحۆانكا دا ءۇنسىز ءتۇر؛ ەندى بولماسا ەڭىرەپ قويا بەرەتىن ادامنىڭ كەيپىمەن مۇرنىن ءۇستى - ۇستىنە تارتىپ، باسىن ءدىر-دىر سىلكىپ قويادى - ءوي، مىنا اتىڭدى ساتىپ جىبەرسەڭ، جەرىڭدى نەمەن ايدايسىڭ؟- ساباسىنا تۇسكەن نەحليۋدوۆ ۇيرەنشىكتى داۋسىمەن سۇراعىن جالعاي ءتۇستى،- تىڭ ەگىس الدىندا تويىندىرىپ، تىڭايتىپ السىن دەپ، ءوزىڭدى ادەيىلەپ جاياۋ جۇمىسقا جۇمساسا، سەن سوڭعى تۇياعىڭدى ساتىپ جىبەرمەكسىڭ؟ ەڭ باستىسى نەگە وتىرىك ايتاسىڭ؟
بارين ساباسىنا تۇسىسىمەن يۋحۆانكا دا تىنىشتالدى. ءوزى تىكەسىنەن - تىك قازديعان قالپى، ەرىندەرى ءدىر-دىر ەتىپ، كوزقاراسىن ءبىر زاتتان ەكىنشى زاتقا اۋىستىرىپ، الاقتاپ تۇر.
- ءبىز دەگەن، تاقسىر،- دەپ قويدى،- ەشكىمنەن قالىسا قويماسپىز.
- وۋ، سوندا نە ءمىنىپ شىعاسىڭ؟
- ءپالى، شۇرق ەتپەڭىز، مارتەبەلى تاقسىرەكە، ءسىزدىڭ شارۋانى دوڭگەلەتىپ جىبەرەمىز عوي،- دەپ اتتى تۇرتپەكتەپ، قۋىپ تاستادى - اقشادان ءزارۋ بولماسام ساتىپ نە جىنىم بار؟
- سوندا اقشانى نەمەنەگە جاراتپاقسىڭ؟
- استىق جوق قوي، ونىڭ ۇستىنە مۇجىقتاردىڭ قارىزىن دا قايتارىپ بەرۋ كەرەك، تاقسىرەكە.
- استىق جوعى قالاي؟ اناۋ وشارلى جانى بارلاردا ءالى بار عوي، ال سالت باس، ساباۋ قامشى ساعان نە كورىندى؟ قايداعى جاۋ شاۋىپ كەتكەن سەنى؟
- جەپ قويدىق قوي، مارتەبەلى تاقسىر، ءبىر ءتۇيىر دە ءدان قالعان جوق. ال ات دەگەنىڭىزدى كۇزگە قاراي ساتىپ الامىن، تاقسىرەكە.
- اتىڭدى ساتام دەگەندى ويلاۋشى بولما!
- سوندا قالاي، تاقسىر، ءبۇيتىپ كورگەن كۇنىمىز نە بولادى، استىق بولسا جوق، ەشتەڭەنى ساتۋعا دا بولمايدى ەكەن، - دەپ ول ەرنى دىرىلدەپ، تەرىس قاراپ كۇڭكىلدەدى دە، كەنەت جالت بۇرىلىپ، كوزىن ءباريننىڭ جۇزىنە تۋرا قاداپ، - ءسويتىپ اشتان قات دەيسىز عوي.
- بايقا، باۋىرىم!- نەحليۋدوۆتىڭ داۋسى قاتتى شىعىپ كەتتى؛ بوپ-بوز بولىپ، مۇجىققا اشۋ شاقىرىپ تۇر - سەندەي مۇجىقتى بوسقا اسىراي بەرمەسپىن. ءوز سورىڭ وزىڭە.
- ونى ءوز ەركىڭىز بىلەدى عوي، تاقسىر،- دەپ اناۋ قاساقانا قايمىققان رايمەن كوزىن جۇمدى،-جاقپايتىن بولساق، شارا نەشىك؟! ءبىراق ءسىزدىڭ الدىڭىزدا كىنام جوق سياقتى ەدى. ۇناتپاي قالساڭىز، ءوز ەركىڭىزدەمىز عوي، دەگەنمەن نە ءۇشىن كۇيەرىمدى بىلمەيمىن.
- نە ءۇشىن دەيمىسىڭ: اشىق-شاشىق اۋلاڭ ءۇشىن، ارشىلماعان قي ءۇشىن، سىنعان شارباعىڭ ءۇشىن، جۇمىس ىستەۋدىڭ ورنىنا قاليانىڭدى بۇرقىلداتىپ، ۇيىڭنەن اتتاپ شىقپاي وتىرعانىڭ ءۇشىن؛ جيعان-تەرگەنىن تۇگەلدەي ساعان ساناپ بەرگەن شەشەڭە ءبىر جاپىراق نان بەرگىزبەي، قارتايعان شاعىندا قاتىنىڭا ساباتىپ قويعانىڭ ءۇشىن، ءبىلدىڭ بە، شىدامى تاۋسىلعان بەيشارا ماعان كەلىپ شاعىنعان جوق پا.
- قۇداي اقىنا، مارتەبەلى تاقسىرەكە، قاليان دەگەنىڭىزدىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيمىن،- دەپ مىڭگىرلەدى يۋحۆانكا، شاماسى، وعان بارىنەن دە قاليان تارتاسىڭ دەگەن ايىپ قاتتى باتقان ءتارىزدى...- كىسىنىڭ ارتىنان نەشە ءتۇرلى ءسوز ەرە بەرەدى ەكەن عوي، ءتايىرى.
- تاعى دا وتىرىك ايتىپ تۇرسىڭ! ءوزىم كوردىم عوي...
- سىزگە قالاي وتىرىك ايتام، تاقسىرەكە - اۋ!
نەحليۋدوۆ ءۇن شىعارماي، ەرنىن تىستەلەپ، اۋلا ىشىندە ارلى-بەرلى جۇرە باستادى. يۋحۆانكا ورنىنان جىلجىماي، باسىن كوتەرمەستەن، بارين اياعىنا قاراپ تۇر. نەحليۋدوۆ مۇجىقتىڭ الدىنا توقتاي قالىپ، كوڭىل كۇيىن سەزدىرگىسى كەلمەي:
- ءاي، ەپيفان،- دەدى بالا جۇباتقانداي بيپازداي سويلەپ،- مىنا تىرلىگىڭمەن سەن ءوز تۇبىڭە ءوزىڭ جەتەسىڭ عوي. ويلان، شىراق. جاقسى مۇجىق بولعىڭ كەلسە، مىنا تىرلىگىڭدى وزگەرت، اناۋ اقىماق قىلىقتاردان ارىل، وتىرىك ايتپا، ىشكەندى قوي، اناڭا سىي قىل سەنىڭ جاي-كۇيىڭدى مەن ابدەن جاقسى بىلەمىن. قازىنانىڭ اعاشىن ۇرلاپ ساتىپ، كاباك جاعالاعانشا، شارۋاڭدى تۇزەسەڭشى. ويلانشى ءوزىڭ، نە جاقسىلىق بار وسى جۇرىسىڭدە! بىردەمەگە ءزارۋ بولساڭ، ماعان كەل، نە كەرەك، نەگە كەرەك ەكەنىن تۋرا ايت، جالعان سويلەپ، جىلماعايلاماي، انىعىن ايت، سوندا مەن دە قولىمنان كەلگەنىن سەنەن ەش ايامايمىن.
- و نە دەگەنىڭىز، تاقسىر، بىلەمىز عوي، ونداي - ونداي ويىن ءسوزىڭىزدى تۇسىنبەي نە كورىنىپتى بىزگە، تاقسىرەكە! - دەپ يۋحۆانكا ءباريننىڭ ءازىلىن ابدەن ۇققان ادامنىڭ كەيپىن كورسەتىپ جىميىپ قويدى.
ونىڭ وسىناۋ توپاس كۇلكىسى مەن توسىن جاۋابى، باعانادان بەرى مۇجىقتىڭ شامىنا ءتيىپ، اقىل سوزبەن اق جولعا سالام با دەپ تۇرعان نەحليۋدوۆتىڭ دەسىن قايتارىپ تاستادى. ونىڭ ۇستىنە وزىندەي داۋلەت يەسىنىڭ مۇجىققا اقىل ۇيرەتكەنى دە ارتىق كورىنىپ، ايتقان سوزدەرى دە تۇگەلدەي ايتۋعا تۇرمايتىن انشەيىن ارزان سوزدەر سەكىلدەندى. سودان باسى سالبىراپ، سەنەككە شىقتى. سىرتقى ەسىكتىڭ تابالدىرىعىندا ىڭىرسىعان كەمپىر وتىر، ءوزى بەينە ءباريننىڭ بارشا ءسوزىن قوستاعانداي ىڭقىلدايدى.
- مىنانى استىققا جاراتىڭىز،- دەدى ونىڭ قۇلاعىنا نەحليۋدوۆ قولىنا اقشا ۇستاتىپ تۇرىپ،- تەك ءوزىڭ جۇمساعىن، يۋحۆانكاعا بەرمە، ءىشىپ قويادى.
كەمپىر ورنىنان تۇرماق بوپ، قۋ سۇيەك قولدارىمەن العىس ايتپاق شىراي تانىتتى؛ باسى قالتاڭداپ، ورنىنان تۇرعانشا نەحليۋدوۆ كوشەنىڭ انا شەتىنە شىعىپ كەتتى.
IX
"داۆىدكا بەلىي استىق پەن قازىق سۇرايدى"،- دەپ جازىلعان ەكەن كىتاپشادا يۋحۆانكادان كەيىن.
بىرنەشە ۇيدەن وتكەن سوڭ نەحليۋدوۆ ءبىر كوشەگە بۇرىلا بەرىپ ءوزىنىڭ پريكازچيگى ياكوۆ الپاتىچقا جولىقتى، اناۋ ءباريندى سونادايدان كورە سالا كلەەنكا فۋراجكاسىن شەشىپ، جىبەك ورامالشاسىن الدى دا، بىتتيعان قىزىل بەتىن سۇرتپەكتەي باستادى.
باس كيىمىڭدى كي، ياكوۆ! ياكوۆ، كي دەيمىن، ساعان ايتىپ تۇرمىن عوي...
- قايدا بارىپ كەلەسىز، مارتەبەلى تاقسىر؟- دەپ سۇرادى ياكوۆ فۋراجكاسىن باسىنا كيمەي، كۇن كوزىنە كولەگەيلەي ۇستاپ.
- مۋدرەنىيعا باردىم. ايتشى، جارقىنىم، سونىڭ ءوزى نە بوپ كەتكەن؟- دەدى بارين جۇرە سويلەپ.
- نە بوپتى، مارتەبەلى تاقسىر؟- دەپ بارينگە ونشا جاقىنداماي، قوشامەت كورسەتىپ ارتىنان ىلەسىپ كەلە جاتقان باسقارۋشى فۋراجكاسىن كيىپ، مۇرتىن شيراتىپ قويدى.
- نە بوپتىسى قالاي؟ ءوزى ءبىر بارىپ تۇرعان وڭباعان ەكەن، جالقاۋ، ۇرى، وتىرىكشى، تاپقان شەشەسىنە جانى اشىمايدى، ابدەن بۇزىلىپ بولعان، تەگى ەشقاشان تۇزەلە قويماس، وڭباعان.
- قايدام، مارتەبەلى تاقسىر، سىزگە سولاي بوپ كورىنگەن شىعار.
- ءوزىنىڭ ايەلى دە،- دەپ بارين باسقارۋشىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى،- ءبىر ءازازىل سۇمپايى بولار، تەگى. كەمپىردىڭ ۇستىنە كيگەنى قايىرشىعا بەرگىسىز، ىشەرگە استارى جوق، ال انا قاتىن الەم-جالەم كيىنىپ اپ، سىلاڭداپ ءجۇر، بايى دا سول. بۇعان قانداي داۋا بار - مۇلدە بىلمەيمىن.
نەحليۋدوۆ اڭگىمە اڭىسىن يۋحۆانكانىڭ ايەلىنە اۋدارعان كەزدە ياكوۆتىڭ قىسىلىپ قالعانى اڭعارىلدى.
- ءجا، ولاي قۇلدىراپ بارا جاتسا، ءوز وبالى وزىنە، مارتەبەلى تاقسىر،- دەپ باستادى ول ءوز ءسوزىن،- وندا شارا قاراستىرۋعا كەرەك. جالعىزىلىكتى مۇجىقتاردىڭ كورگەن كۇنى وسى عوي، بۇنىڭ دا شارۋاسى كۇيكى - اۋ، دەگەنمەن ول باسقالارداي ەمەس، از دا بولسا وز ءجونىن بىلەتىن ادام. ول ءوزى بىلىكتى، ساۋاتتى مۇجىق، تەگى بار عوي، ادال جان سەكىلدى، ءسىرا دا. جان سالىعىن جيناردا ەشقاشان قالمايدى. مەن باسقارعان ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ستاروستا بولىپ كەلەدى، تەرىس قىلىعىن بايقاعامىز جوق. ءۇشىنشى جىلى قورعانشىمىز ورنىنان ءتۇسىردى، ءبىراق تومەنگى جۇمىستا دا تەرىس قىلىق كورسەتپەدى. الگى قالاعا كىرە تارتىپ جۇرگەن كەزدە ازداپ ىشكىلىككە سالىنعانى راس، ونىسىنا شارا قاراستىرعان ءجون. وندايدا كياڭقىلىق كورسەتە باستاسا، قورقىتىپ قوياسىڭ - ءبىتتى، دەرەۋ ەسىن جيىپ الا قويادى: قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش دەگەندەي، ءوزى دە تىنشيدى، ءۇي-ىشىنىڭ دە مازاسى كەتپەيدى؛ ال سىزگە بۇنداي شارا از كورىنەتىن بولسا، وندا بۇعان نە داۋا بارىن مەن دە بىلمەدىم. ءوزىنىڭ بىردەن-بىرگە قۇلدىراپ باراتقانى ءتىپتى راس. سولداتتىققا جارامايدى، ويتكەنى، ءوزىڭىز دە بايقاعان شىعارسىز، ەكى ءتىسى جوق. شىنىن ايتسام، قۇدايدان قورىقپايتىن جالعىز ءبۇل ەمەس-اۋ...
- جو، و جاعىن قويا تۇر، ياكوۆ،- دەدى نەحليۋدوۆ ءسال-پال جىميا ءتۇسىپ،- و جايلى ەكەۋمىز كوپ سويلەستىك قوي. مەنىڭ ويىم قانداي ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ: ەندى سەن قالاي سويلەسەڭ دە مەن سول ويىمنان اينىمايمىن.
- البەتتە، مارتەبەلى تاقسىر، بۇنىڭ ءبارى وزىڭىزگە بەلگىلى جايتتار عوي،- دەپ ياكوۆ يىعىن قۋسىرا قوپاڭداپ، بارينگە تۋ سىرتىنان كوز تاستادى دا، ودان وزىنە جەتىسەرلىك ەشتەمە تاپپاعانداي بوپ، ءىش تارتىپ قالدى،- ال اناۋ كەمپىر جايىنا كەلەر بولساق، ونىڭ قامىن جەپ قينالعانىڭىز بەكەرشىلىك،- دەپ ءسوزىن جالعاي ءتۇستى،- ءاسىلى ونىڭ شيەتتەي جەتىمەكتەردى اسىراپ، ادام ەتكەنى، يۋحۆاندى ۇيلەندىرگەنى راس، باسقا ەڭبەكتەرى دە از ەمەس، ءبىراق كۇللى شارۋا قاۋىمىندا سولاي عوي، ايتالىق، اكەسى مە، شەشەسى مە - ءبارىبىر، ايتەۋىر بالاسىنا شارۋا - جايدى وتكىزىپ بەرىسىمەن سول ءۇيدىڭ يەلىگى دە، قوجالىعى دا الگى بالا مەن كەلىنىنىڭ قولىنا كوشەدى دە، كەمپىر-سەمپىر دەگەن ءال - قادارى كەلگەنشە ءوز نانىن ءوزى تاۋىپ جەۋ كەرەك - تە. جالپى شارۋا اتاۋلىنىڭ ءراسىمى وسىنداي، ولار الگى سەزىم - پەزىم دەگەن نازىكتىكتەرىڭىزگە بوي الدىرماعان. سودان دا كەمپىر بايعۇس ءسىزدىڭ مازاڭىزدى بوسقا العان ەكەن دەۋگە اۋزىم بارىپ تۇر. و كەمپىر ەشكىمنەن اقىل سۇرامايدى، شارۋاعا دا مىقتى، دەگەنمەن مىرزانى نەگە مازالاعانىن تۇسىنە المادىم؟ مىقتاسا كەلىنىمەن ۇرسىسىپ قالعان شىعار بالكي، ونىسى كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەرگەن شىعار - ۇرىسپايتىن قاتىن بار ما؟! ءسىزدى بارىپ مازالاعانشا قايتادان تاتۋلاسا سالماس پا. ءسىز دە نە بولسا سوعان قينالا بەرەدى ەكەنسىز وسى،- دەپ قويدى باسقارۋشى، ءوزىنىڭ الدىندا كوشەنىڭ باسىنا قاراي قارىشتاي ادىمداپ بارا جاتقان بارينگە الدەبىر كەشىرىمدىلىكپەن مۇسىركەي قاراپ قويىپ.- ۇيگە قايتاسىز با؟
- جوق، داۆىدكا بەلىيعا، ايتپەسە الگى تەكەشىككە... قالاي ەدى، قانداي كوزەل ەدى؟
- ايتىپ قويايىن، بۇلار دا ءبىر بالە بولدى. تەگى، كوزلوۆ دەگەندەرىڭىز تۇقىم-تۇياعىمەن سونداي. ىستەمەگەنىم قالمادى - ءبىراق ەشتەمە وتپەيدى، وتپەيدى - اۋ. كەشە ەگىستىكتى ارالاپ ەدىم، ول ءالى قاراقۇمىقتى دا ەكپەپتى، بۇ حالىققا نە شارا؟ بالانى باۋلىر اكە جوق، انا شال - ۇلكەن تەكە - ساقالى شوشاڭداپ تۇك تىندىرمايدى: وز شارۋاسىن السا دا، بارششيناعا بارسا دا ءبارىبىر پايدا جوق. بۇ قاقپاستى جونگە سالامىز دەپ قورعانشى ەكەۋمىزدىڭ ىستەمەگىنىمىز قالمادى - قوسقا دا ساپ كوردىك، ۇيدە دە تالاي جازالادىق - ءسىز بۇنىمىزدى، البەتتە، جاقتاي قويماسسىز...
- كىمدى؟ شىنىمەن شالدى ما؟
- ءيا، شالدى. قورعانشى ونى قانشا رەت ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا دۇرەلەتتى دەيسىز، سوندا بار عوي، سەنەسىز بە، مارتەبەلى تاقسىر، مىڭق ەتپەيدى - اۋ، ءۇستىن قاعادى دا، جۇرە بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە بار عوي، داۆىدكا دەگەن ءتارتىپتى مۇجىق، ەستى مۇجىق، شىلىم شەكپەيدى ء-مۇلتىم بار، اراق ىشپەيدى،- دەپ قويدى ياكوۆ،- ءبىراق قىلىعى ىشكەن ادامنان استام. بۇعان ءبىر-اق زاۋال بار - نە سولداتقا الىنىپ تىنادى، نە قونىسىن باسقا جاققا اۋىستىرىپ قۇريدى. تەگى، كوزلوۆ تۇقىمى تۇگەلىمەن وسى - ay: اناۋ ماتريۋشكاسىنا شەيىن ءبىر وڭباعىر وڭشەڭ. سونىمەن مەنىڭ سىزگە كەرەگىم جوق پا، تاقسىرەكە؟- دەپ شولاق قايىردى باسقارۋشى، ءباريننىڭ مۇنى تىڭداماي كەلە جاتقانىن بايقاپ.
- جوق، جۇرە بەر،- دەپ نەحليۋدوۆ جاۋابىن سەلقوس قايىردى دا، داۆىدكا بەلىيعا قاراي تارتتى.
داۆىدكانىڭ قىڭىرايعان ءۇيى دەريەۆنيا شەتىندە وقشاۋ ەكەن. قاسىندا البارى دا، قوي قوراسى دا، قامباسى دا جوق، ءبىر جاعىندا جاناستىرا سالىنعان لاس سيىر قوراسى بار، ەكىنشى جاعىندا امبار سالۋعا ارنالعان شىبىقتار مەن بورەنەلەر ءۇيۋلى جاتىر. باياعىدا اۋلا بولعان جەردىڭ ورنىن بىپ-بيىك جاسىل قۋراي باسىپ كەتىپتى. بالشىققا اۋناپ، شۇرىلداپ جاتقان جالعىز شوشقادان وزگە تىرشىلىك يەسى كورىنبەيدى ءۇي ماڭىندا.
نەحليۋدوۆ سىنىق تەرەزەنى تاقىلداتتى دا، ەشكىم ءۇن قاتا قويماعان سوڭ سەنەككە تاقاپ: "قوجايىندار - اۋ!" - دەپ ايقاي سالدى. بۇنىسىندا دا جاۋاپ ەستىمەدى. سەنەكتەن ءوتىپ، قاڭىراعان قوراعا باس سۇقتى دا، ەسىگى اشىق ۇيگە كىردى. مويىن جۇندەرى ۇرپيگەڭ، كارى قىزىل قوراز بەن ەكى تاۋىق تۇياقتارى تارسىلداپ ەدەن مەن ساكى ۇستىندە سىرت-سىرت باسىپ ءجۇر ەكەن. ولار، ۇيگە كىرگەن كىسىنى كورە ساپ قاناتتارىن سابالاپ، ويباي سالا باجالاقتاپ، كەرەگەگە شاپشىدى، بىرەۋىسى ءتىپتى پەشتىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى. اياسى التى كەز بولمە ىشىندە مۇرجاسى قيراعان پەشتەن، قاپ-قارا ۇستەلدەن اينالارعا ورىن جوق.
اينالا قۇرعاق بولعانمەن شاتىر مەن تەسىك توبەدەن اققان جاڭبىردان تابالدىرىق الدىنا شالشىق سۋ جينالىپ قالىپتى. ساكى دەگەن اتىمەن جوق. ءۇيدىڭ ىشكى-سىرتقى كۇيكىلىگى، قاڭىراعان جاداۋ سىيقى سونداي - ونى ءتىرى پەندەگە مەكەن بولار باسپانا دەپ ويلاۋ قيىن ەدى، دەگەنمەن داۆىدكا بەلىي كۇللى وتباسىمەن وسى ۇيدە تۇراتىن-دى. ءدال وسى ساتتە، ميزام ايىنىڭ شىجىعان ىستىق كۇنىنە قاراماستان، داۆىدكا باسىنا شولاق تونىن بۇركەنىپ الىپ، پەشتىڭ تۇكپىرىندە قالىڭ ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا جاتقان بولاتىن. شوشىعاننان پەشتىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتىپ، ءالى تىنىش الماي، داۆىدكانىڭ جوتاسىندا الشاڭداپ جۇرگەن تاۋىق تا ونىڭ ۇيقىسىن بۇزا قويمادى.
ءۇي ىشىنەن ەشكىمدى كورە الماعان سوڭ نەحليۋدوۆ ەندى سىرتقا بەتتەي بەرىپ ەدى، پەش جاقتان ىڭىرسي ەستىلگەن كۇرسىنىس قوجايىن جايىنان حابار بەرگەندەي بولدى.
- ءاي! بۇ قايسىڭ! - دەدى بارين.
پەش ۇستىنەن تاعى دا ىڭىرسۋ ەستىلدى.
- وۋ، بۇنىڭ نە؟
پەش ۇستىندە ارەڭ - مارەڭ قوزعالىس سەزىلدى، توزىعى جەتكەن تۇلىپتىڭ ەتەگى سالبىرادى، جىرتىلعان لاپوت2 كيگەن ءۇپ - ۇلكەن اياق كورىندى، سوسىن ەكىنشى اياق سوزىلدى، سودان كەيىن ءداۋ جۇدىرىعىمەن كوزىن ءارى جاقتىرماي، ءارى جالقاۋلانا ۋقالاپ وتىرعان داۆىدكانىڭ ءوزى كورىندى. باسىن جايلاپ تۇقىرتا ءتۇسىپ، ەسىنەپ قويىپ، ءۇي ىشىنە كوز جىبەرى دە، ءباريندى كورىپ، بۇرىنعىسىنان گورى شاپشاڭىراق بۇرىلماق بولدى، ءبىراق ىبىلجىپ، باياۋ قيمىلداعانى سونداي - داۆىدكا پەشتەن تۇسەم دەگەنشە، نەحليۋدوۆ شالشىق سۋدان ورمەك اعاشقا دەيىنگى ارالىقتى ءۇش رەت كەسىپ ءوتىپ ۇلگىردى. داۆىدكا بەلىي ايتسا - ايتقانداي اپپاق ەكەن: شاشى دا، ءتانى دە، بەتى دە ايىرىقشا اقشىل ءوزىنىڭ بويى - بيىك، دەنەسى - سەمىز بىتكەن، ءبىراق سەمىزدىگى ەركەككە لايىق، ياعني قارىنعا ەمەس، جالپى دەنەگە بىتكەن سەمىزدىك. دەگەنمەن، جۋاندىعى ءبىر ءتۇرلى بوس، جۇپ - جۇمساق، دىمكاس ءتارىزدى. كوگىلدىر سۇرقىل جانارلى، قالىڭ قابا ساقالدى ادەمىشە جۇزىندە دە الدەقانداي سىرقات تابى بار سىقىلدى. كۇن شالماعان بوپ-بوز بەتىندە ءقان-سول جوق، كوزىنىڭ اينالاسىندا بىلىنەر-بىلىنبەس كۇلگىن كولەڭكە بار، قۋقىل - سارعىش رەڭدى بەت-الپەتىن تۇگەلدەي ماي باسىپ، نەمەسە ءىسىنىپ كەتكەندەي. قولى دا تىرسىلداعان سەپ-سەمىز، شەمەن سۋ جينالعانداي ساپ-سارى، بىلەگىن باسقان تۇگى دە اپپاق. ۇيقىسىن ءالى دە اشا الماي، كوزىن جۇمعان قالپى، ۇستى-ۇستىنە ەسىنەپ، تەڭسەلىپ ءتۇر.
- ءوي، ءوزىڭ ءبىر ۇياتسىز ەكەنسىڭ عوي، - دەپ باستادى ءسوزىن نەحليۋدوۆ، - اش قالدىق، استىق جوق، البار جاسار قازىق جوق دەپ ەڭىرەگەندە ەتەگىڭ تولادى، ال شاڭقاي تۇستە شالقاڭنان ءتۇسىپ، ۇيقىعا باسقان مىنا جاتىسىڭ نە؟..
داۆىدكا ۇيقىسىن اشىپ، الدىندا تۇرعان بارين ەكەنىن اڭعارا سالىسىمەن-اق ەكى قولىن قارنىنىڭ استىنا قۋسىرىپ، باسىن ءبىر جاعىنا قيسايتا سالبىراتىپ جىبەردى دە، قيمىلسىز قاتىپ قالدى. وزىندە ءۇن جوق، ءبىراق بەت-الپەتىندە، كۇللى كەيىپ - پوشىمىندا: "بىلەم، بىلەم، ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرعان ءسوزىم ەمەس. ءجا، ساباي بەرىڭىز، شىدايمىز دا - ۇيرەنشىكتى ءىس قوي، ءتايىرى"، - دەگەن نىشان بارداي. ءباريننىڭ ءسوزدى تەزىرەك دوعارىپ، ونىڭ ورنىنا ءوزىن تاياقتاپ الۋىن، ءتىپتى بىتتيعان بەتىنىڭ وتىن شىعارا شاپالاقتاپ، جاقسىلاپ ساباپ سالىپ، ءىستى سونىمەن تىندىرۋىن قالاپ تۇرعانداي. داۆىدكانىڭ ونشا ۇعىنىڭقىراماي تۇرعانىن اڭعارعان نەحليۋدوۆ مۇجىققا سان الۋان ساۋال قويىپ، ونى وسىناۋ ءبىر نەگە دە بولسا كونگەن باعىنىشتى تىعىرىقتان شىعارماق بولدى.
- مەنەن نەسىنە اعاش سۇراپ ءجۇرسىڭ؟ ءوزىڭنىڭ دە اعاشىڭ بار ەكەن عوي؟ ءبىر ايدان بەرمەن بوستان-بوس جاتىر، ەڭ ءبىر قول بوس شاقتا قۇردان-قۇر قاراپ جاتىر، ا؟
داۆىدكا ءۇن دە قاتار ەمەس، قوزعالار دا ەمەس.
- ءوي، جاۋاپ بەرسەڭشى!
داۆىدكا بىردەمە دەپ مىڭگىرلەپ، اقۇرپەك كىرپىگىن قاعىپ قويدى.
- اۋ، اعايىن، جۇمىس ىستەۋ كەرەك قوي، جۇمىسسىز بولا ما ەكەن؟ مىنە، ەندى استىعىڭ دا تاۋسىلىپتى، سونىڭ سىرى نەدە؟ سىرى مىنادا - جەرىڭدى جامان ايداعانسىڭ، ءجوندى قوپسىتپاعانسىڭ، تۇقىمدى ۋاقتىلى سەپپەگەنسىڭ - ءبارى دە جالقاۋلىقتىڭ زاردابى. ەندى مەنەن استىق سۇرايسىڭ، جارايدى، مەن ساعان بەرەرمىن، ويتكەنى اشتان ولگەنىڭ بولمايدى عوي، ءبىراق بۇنىڭ ءوزى كەلىستى ءىس ەمەس. سوندا مەن ساعان كىمنىڭ استىعىن بەرەمىن؟ كىمدىكىن بەرەدى دەپ ويلايسىڭ؟ ايتشى ءوزىڭ: كىمنىڭ استىعىن بەرەم مەن ساعان؟ - دەپ نەحليۋدوۆ قويار ەمەس.
- بايەكەمدىكىن، - دەپ كۇبىرلەدى داۆىدكا وعان سۇراۋلى پىشىنمەن جاسقانا كوز تاستاپ.
- ال بايەكەڭ قايدان الماق؟ ويلاشى ءوزىڭ، ونىڭ جەرىن كىم ايدايدى؟ مايالايدى؟ ەگىنىن كىم سالادى، كىم ورادى؟ مۇجىقتار عوي؟ سولاي ما؟ ەندى بەرمەن قاراعىن: باي استىعىن مۇجىقتارعا ۇلەستىرەتىن بولسا، وندا ەڭ الدىمەن سوعان ەڭبەگى سىڭگەندەرگە كوبىرەك بەرۋ كەرەك، ال سەن وزگەلەرگە قاراعاندا وتە از، وتە از ىستەدىڭ جۇمىستى، - بارششيناعا قاتىسقاندار سولاي دەيدى؛ از ىستەيسىڭ دە، باي استىعىن باسقالاردان كوپ سۇرايسىڭ. سوندا باسقاعا بەرمەي، ساعان نەگە بەرۋ كەرەك؟ ەگەر ەلدىڭ ءبارى سەن قۇساپ جامباستاپ جاتا بەرسە، ءبارىمىز دە الدەقاشان اشتان قاتار ەدىك قوي. جوق، باۋىرىم، ەڭبەك ەتۋ كەرەك، ال مىنا جاتىسىڭ -جامان قىلىق، داۆىدكا، ءبىلدىڭ بە؟
- ءبىلدىم، - دەدى اناۋ ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاي سويلەپ.
X
وسى كەزدە تەرەزەدەن يىعىنداعى اپكىشكە جۋىلعان كىر ارتقان شارۋا ايەلىنىڭ باسى قاراڭ ەتتى دە، سالدەن سوڭ ۇيگە داۆىدكانىڭ شەشەسى، جاسى ەلۋدى ەڭسەرسە دە ءالى قارتايا قويماعان قاعىلەز ايەل كەلىپ كىردى. ءاجىمى كوپ شۇبار الا ءجۇزى سۇرىقسىزداۋ كورىنگەنىمەن قىر مۇرىندى، تىمىرايعان جۇقا ەرىندى، جىلتىلداعان سۇرقاي جانارىنان الدەقانداي پاراسات پەن جىگەر اڭعارىلادى. يىعىنىڭ ۇشكىلدىگى، جىپ-جىلماعاي ءتوسى، سەمىپ قالعان قولدارى مەن قارا سيراعىنداعى بۇلشىق ەتتەرىنىڭ ۇلعايىپ كەتكەندىگى ونىڭ ايەلدىكتەن الدەقاشان ادا بولىپ، جۇمىسكەرگە اينالىپ كەتكەندىگىن كورسەتكەندەي. ول ۇيگە يمەنبەي كىرىپ، ەسىكتى جاپتى دا، جەلبەگەيىن تۇزەپ قويىپ، بالاسىنا شاتىناي قارادى، نەحليۋدوۆ وعان بىردەمە ايتپاق بوپ ەدى، ايەل تەرىس بۇرىلدى دا، ورمەك اعاشتىڭ ارعى جاعىنان سىعالاپ تۇرعان قارا يكونعا قاراپ شوقىنا باستادى. شوقىنىپ بولىپ، باسىنداعى كىرلەگەن شاقپاق ورامالىن تۇزەپ قويدى دا، بارينگە ءيىلىپ سالەم قىلدى.
- حريستوس مەيرامى قۇتتى بولسىن، مارتەبەلى تاقسىر، - دەدى ول، - قۇدايىم جار بولا كورسىن وزىڭە، اكەتايىم...
- راحمەت، ارينا، - دەدى وعان نەحليۋدوۆ. – شارۋا - جايلارىڭدى بالاڭمەن اقىلداسىپ تۇر ەدىم.
قىز كەزىندە مۇجىقتار اريشكا بۋرلاك اتاندىرىپ كەتكەن ارينا سول قولىنىڭ الاقانىنا وڭ قولىنىڭ شىنتاعىن سالىپ، ال جۇدىرىعىمەن يەگىن تىرەپ تۇرىپ، ءباريننىڭ ءسوزىن اياعىنا شەيىن تىڭداپ بولماستان شاڭقىلداپ سويلەي جونەلدى. باج-باج ەتكەن داۋسىنىڭ اشتىلىعى سونداي اۋلا جاقتان قۇلاق سالعان كىسىگە ءۇي ىشىندە ءبىر توپ قاتىن شارقىلداسىپ جاتقانداي ەستىلەر ەدى.
- اكەم - اۋ، ونىمەن اقىلداساتىن نە بار، نە بار اقىلداساتىن. بۇل ميلاۋ ادامشا سويلەي دە بىلمەيدى عوي. تۇرىسىن قاراشى ءموليىپ، - دەپ داۆىدكانىڭ ايانىشتى زور تۇلعاسىنا قاراي باس شۇلعىپ قويدى. - ماعان بىتكەن قايداعى شارۋا - جاي، اينالىپ كەتەيىن، تاقسىر-اۋ؟ ءبىز دەگەن ناعىز جالاڭاش كەدەيمىز عوي، كۇللى سلوبودكاڭدا بىزدەن سورلى پەندە جوق: وزىمىزگە دە جەتپەيدى، بارششيناعا دا جەتپەيدى، ماسقارا! ءبارى وسىنىڭ كەسىرى. دۇنيەگە كەلتىردىك، باقتىق - اسىرادىق، تاپقان-تايانعانىمىزدى وسىنىڭ اۋزىنا توسىپ، ەر جەتەر، سۇيەنىش بولار دەپ اسىعىپ ەدىك. سونداعى تاپقانىمىز مىنە: اس ءىشىپ، اياق بوساتقاننان باسقا پايداسى جوق، بۇل دا ءبىر، اناۋ شىرىك استاۋ دا ءبىر. پەشكە شىعىپ اپ، بورسەپ جاتقانى، ايتپەسە اناۋ شوكىمدەي ميى جوق، ەسۋاس باسىن بۇيتە - ەپ تىرنالاپ وتىرعانى، - دەپ بالاسىن كەلەمەجدەپ قويدى. – اكەم - اۋ، بۇ ماۋباستى تىم بولماسا ءوزىڭ قورقىتىپ قويمايسىڭ. ءبىر تىلەگىمدى وتەشى مەنىڭ: قۇداي ءۇشىن جازاسىن بەرشى ءوزىنىڭ، سولداتقا ايدات، ءبارىبىر! شىدامىم تاۋسىلدى، ءبىتتى.
- ءوي، مىناۋىڭ ماسقارا عوي، داۆىدكا، شەشەڭدى وسىنشاما تۇڭىلدىرگەنىڭ قالاي؟ - دەدى نەحليۋدوۆ مۇجىققا نازالانا قاراپ.
داۆىدكا قىبىر ەتپەدى.
- اۋرۋ بولسا ءبىر ءسارى عوي، - دەپ قويدى ارينا سول قيمىل، سول ۇنىنەن تايماي، - ال بۇنىڭ سىيقى مىناۋ: ديىرمەن توڭىرەگىندەگى تەگىن اسقا سەمىرگەن شوشقاداي. جىپ-جىلتىر، تىرسىلداپ وتىر! تۇرىنە قاراساڭ، قانداي اۋىر جۇمىستان دا ازباستاي كورىنەدى. ال پەشتەن تۇسپەي، جالقاۋلىققا جەم بولىپ جاتىسى اناۋ. الدا-جالدا بىردەمەگە قول ۇشى ءتيىپ كەتسە، شىققىر كوزىم ونىسىن كورمەي-اق قويساشى: ءبىر تۇرىپ، ءبىر ءجۇرىپ، اھىلاپ-ۇھىلەپ، قورباڭداپ، - دەپ شۇبالتا ەجىكتەپ، ەكى يىعىن ەكى جاعىنا كەزەك-كەزەك ەبدەيسىز ەڭكەيتىپ، تاعى دا كەلەكە قىلدى. - شال بايعۇس بۇگىن ورمانعا شىرپى جيىپ كەلۋگە كەتىپ بارا جاتىپ بۇعان شۇڭقىر قازىپ قوي دەپ تاپسىرىپ كەتكەن بولاتىن، نە شارا، قولىنا كۇرەك ۇستاعان جوق ءالى... (بىرەر ءسات ءۇنسىز قالدى)... ءاي، سورلى باسىم، وسىدان-اق تارتتىم - اۋ! - دەپ شاڭق ەتىپ، ۇرۋعا ىڭعايلانعانداي قولىن كوتەرىپ، بالاسىنىڭ قاسىنا جەتىپ باردى. - ءوي، جىلتىر تۇمسىق نەمە، قۇدايىم كەشىرسىن! (ارينا قاتتى تومىرىلعان، وشپەندى شىرايمەن جالت بۇرىلىپ، تۇكىرىپ تاستادى دا، سول باياعى ەكپىنىنەن تايماي، جىلامسىراعان قالپى بارينگە قاراپ، قولىن سەرمەلەپ سويلەي جونەلدى.) وزىمنەن باسقا سەنەرىم جوق، اسىراۋشى نەم. شالىم بولسا دىمكاس، كارى، ودان كەلەر پايدا شامالى، قايدا بارسام دا قاراقان باسىم. قارا تاس تا قاق جارىلار بۇندايدا. بۇدان دا ءولىپ قالعانىم جەڭىل بولار ەدى عوي. تۇبىمە جەتتى - اۋ وڭباعان! اينالايىن اكەم - اۋ! شىدامىم ءبىتتى! كەلىنىم زورىعىپ ءولدى - ءوزىم دە سونىڭ كەبىن كيەمىن.
XI
- زورىعىپ ولگەنى قالاي؟ - دەدى نەحليۋدوۆ سەكەم الىپ.
- ءيا، زورىعىپ ءولدى، اسىراۋشى نەم، قۇداي اقىنا، زورىعىپ ولگەنى راس. الدىڭعى جىلى بابۋريننەن تۇسىرگەن بولاتىنبىز، - دەپ ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى ىزالى كەيپىن جىلامسىراعان قايعىلى رايعا اۋىستىرا قويدى، - ءوزى دە جاپ - جاس، بۇزىلماعان، جۋاس قاتىن ەدى، اينالىپ كەتەيىن. ءوز ۇيىندە جەڭگەلەرىنىڭ ارقاسىندا اۋىر جۇمىس كورمەي وسكەن بالا بىزدىكىنە كەلىسىمەن-اق، شارۋا - جايىمىزدى كورىسىمەن - اق ۇيدە دە، تۇزدە دە ءبىر بايىز تاپپاي، بارششيناعا دا بارادى، ۇيگە دە قارايدى، ايتەۋىر قايدا جۇمساساڭ سوندا. ول جانە مەن، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن ەكەۋمىز عانا. مەنى قۇداي الا ما؟ مەن دەگەن تالايدى كورگەن كونبىسپىن، ال ونىڭ اياعى اۋىر بولاتىن، اكەتايىم، ونىڭ ۇستىنە بالە-جالا دەگەندەي: سوندا دا مويىماي ىستەي بەردى - ءسويتىپ ءجۇرىپ زورىققانىن بايقاماپتى، بايعۇس. جازدا، پەتر اۋليەنىڭ مەيرامى كەزىندە ەركەك بالا تاۋىپ الدى، سورىنا تۋعان ەكەن عوي، قارا جەر حابار بەرمەگىر؛ نان جەتپەيدى - استىق جوق، ونى - مۇنى قاۋجاپ، تالشىق ەتكەن بولامىز، ونىڭ ۇستىنە قاۋىرت جۇمىس تا باسىپ كەتتى - سودان ەمشەگى سۋالدى دا قالدى. تۇلا بويى تۇڭعىشى، سيىر بولسا جوق، مۇجىق بايعۇستىڭ كورگەن كۇنى وسى توي ەمىزىك تاماق بولسىن با! سودان ول بۇ قاتىن مىنەز اقىماقتىقتى قويساڭشى، قينالعان ۇستىنە قينالىپ، مۇلدە تورىعا ءتۇستى. نارەستەسى دۇنيە سالعان سوڭ مۇلدە قۇسا باسىپ، سۇڭقىلداپ جىلايدى دا وتىرادى، وعان قوسا جوقشىلىق بار، جۇمىس بار، كۇننەن - كۇنگە ناشارلاي بەردى: بايعۇستىڭ جاز بويى جاداپ-جۇدەپ، ازاپتانعانى سونداي پوكروۆ قارساڭىندا ءوزى دە قايتىس بولدى. وبالى مىناعان، سۇرقيا! - دەپ ول بالاسىنا تاعى دا قاتتى اشۋمەن قابارىپ تونە ءتۇستى... سوسىن ءبىراز ۇندەمەي تۇرىپ - تۇرىپ، ەڭكەيىپ ءتاجىم ەتىپ، باسەڭ داۋىسپەن ءسوزىن جالعادى، - ساعان قويار ءبىر تىلەگىم بار، مىرزام.
اڭگىمە اسەرىنەن ءالى دە ارىلا قويماعان نەحليۋدوۆ:
- نەندەي؟ - دەپ سەلقوس قانا سۇرادى.
- بۇل ءالى جاس مۇجىق قوي. مەنىڭ كۇيىم بەلگىلى: بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق. سوندا ول ايەلسىز قالاي ءومىر سۇرمەك جالعىز ءوزى؟ ساعان مۇجىق بولۋدان دا قالادى عوي. وسى جاعىن ءوزىڭ ويلانىپ كورشى، اكەتايىم.
- دەمەك سەن ونى ۇيلەندىرمەكسىڭ عوي؟ نەسى بار؟ ءجون-اق!
- قۇدايى راقىمشىلىعىڭ بولسىن، اكەمىز دە، شەشەمىز دە ءوزىڭىزسىز.
ءسويتتى دە بالاسىنا يەك قاعىپ، ەكەۋى بىردەي ءباريننىڭ اياعىنا جالپ ەتىپ جىعىلدى.
- نەسىنە جەرگە ءتاجىم ەتەسىڭ؟ - دەپ رەنىش ءبىلدىردى، نەحليۋدوۆ ونى يىعىنان كوتەرىپ تۇرعىزا بەرىپ. - بىلايشا ايتۋعا بولماي ما؟ مەنىڭ بۇندايدى جاقتىرمايتىنىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي. بالاڭا كەلىنشەك اپەرەم دەسەڭ، مەيلىڭ، كوزدەپ جۇرگەن قالىڭدىق بولسا، وعان قۋانعاننان باسقا نە ايتام.
كەمپىر ورنىنان تۇرىپ، قۇپ-قۇرعاق كوزىن جەڭىمەن سۇرتە باستادى. داۆىدكا دا ودان كورگەنىن ىستەپ، سەمىز جۇدىرىعىمەن كوزىن ۋقالاپ قويىپ، سول باياعى باعىنىشتى - مومىن پىشىنمەن ارينانىڭ سوزىنە قۇلاق توسىپ تۇرا بەردى.
- قالىڭدىقتار بار عوي، بولماي قايدا كەتۋشى ەدى! اناۋ ميحەيكيننىڭ ۆاسيۋتكاسى دا جاقسى قىز، ءبىراق ءوزىڭ ءامىر قىلماساڭ تيمەيدى.
- نەمەنە، كەلىسىم بەرمەي مە؟
- جوق، جەبەۋشىم، كەلىسىم بەرمەي تۇر عوي!
- وندا قايت دەيسىڭ؟ مەن زورلاي المايمىن، باسقا قالىندىق ىزدەڭدەر: وزىمىزدەن بولماسا، وزگە جەردەن تابىلار، ايتەۋىر كەلىسىمىن بەرسە بولدى، قالىڭىن مەن تولەيمىن، ءبىراق زورلاپ اپەرۋگە بولمايدى. ونداي زاڭ دا جوق، ولاي ەتۋ ۇلكەن كۇنا بولادى.
- ءا – ءا - ءاي، جارىلقاۋشىم - اي! مىنا تىرلىگىمىزدى، كەدەيشىلىگىمىزدى ءوز كوزىمەن كورىپ تۇرىپ كىم كەلىسىم بەرە قويۋشى ەدى؟ بايى سولداتقا كەتكەن جەسىر قاتىن دا مىنا جوقشىلىققا ءوز ەركىمەن مويىن ۇسىنا قويماس. قانداي مۇجىق ءوز قىزىن ءبىزدىڭ بوساعاعا ەركىمەن جىبەرەتىن؟ ونداي وجەت جوق. ويتكەنى ءبىز تىر جالاڭاش كەدەيمىز، جۇتاعان قايىرشىمىز. ءبىر كەلىنىن اشتان ءولتىردى، مەنىڭ قىزىمنىڭ جايى نە بولماق دەسە قايتەم؟ كىم كەلىسسىن، - دەپ كۇدىكتەنە باس شايقادى، - ءوزىڭ ويلاشى، مارتەبەلى تاقسىر.
- نەعىل دەيسىڭ سوندا ماعان؟
- ءبىر امالىن ويلاستىرساڭشى ەندى، اينالىپ كەتەيىن، - دەپ ارينا دا قيىلىپ تۇرىپ الدى، -قايتەمىز ءبىز؟
- نە ويلاستىرماقپىن سوندا مەن؟ بۇنداي جاعدايدا سەندەرگە مەن دە ەشقانداي جاردەم جاساي المايمىن.
- ءوزىڭ بولماساڭ، كىم ويلاستىرادى ءبىزدىڭ جايىمىزدى؟ - دەدى ارينا باسىن سالبىراتىپ، مۇڭايعان پىشىنمەن قولىن جايىپ.
- سۇراعان استىقتارىڭدى بەرگىزەيىن، - دەدى بارين از ۇنسىزدىكتەن سوڭ؛ بۇل كەزدە ارينا اھىلاپ-ۋھىلەپ، داۆىدكا دا سوعان قوسىلا اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ تۇرعان بولاتىن. - مەنىڭ قولىمنان ودان وزگە ەشتەڭە كەلمەيدى.
نەحليۋدوۆ سەنەككە شىقتى. شەشەلى-بالالى ەكەۋى باس شۇلعىسىپ، تاعزىم ەتىسىپ ونىڭ سوڭىنان ىلەسە شىقتى.
XII
- و - وۋ، جوقشىلىق - اي! - دەپ ارينا كەۋدەسى قارس ايرىلا كۇرسىندى.
توقتاي قالىپ، بالاسىنا اشۋلانا قارادى. داۆىدكا سول ءسات تەرىس بۇرىلىپ، بىلعانىش ءداۋ شاباتا كيگەن جۇپ - جۋان اياعىن تابالدىرىقتان ارەڭ اسىرىپ، ەكىنشى ەسىككە كىرىپ كەتتى.
- اكەم - اۋ، نە ىستەيمىن بۇنى مەن؟ - دەپ بارينگە قاراپ ءسوزىن جالعاي ءتۇستى ارينا. - قانداي ەكەنىن ءوزىڭ كورىپ تۇرسىڭ عوي! جامان مۇجىق ەمەس ول، ماسكۇنەمدىگى جوق، مومىن مۇجىق، بالا ەكەش بالاعا دا زيانى جوق، ارتىق ايتىپ وبالى نە: ءتىرى پەندەگە زيانى جوق بەيبىت جان، ءوز - وزىنە كەلگەندە نە پالەسى بارىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. ونىسىنا ءوزى دە وكىنىشتى، ارينە. سەنەمىسىڭ، اكەتايىم، مىنا بەيباققا قاراعان سايىن، تارتقان ازابىن كورگەن سايىن جۇرەگىم قان جىلايدى. قانداي بولسا دا مەنىڭ ىشىمنەن شىقتى عوي، جانىم اشيدى، اشىعاندا قانداي!.. تەگىندە، ونىڭ ءوزى ماعان دا، اكەسىنە دە، باستىققا دا ەش قياستىعى جوق، جاسقانشاق جان، ءتىپتى بالا دەسەڭ دە سايادى. قالاي كەشىپ وتىرماق؟ وسى شارۋامىزدىڭ ءبىر ىڭعايىن تاپ ەندى، جارىلقاۋشىم، - دەپ قايتالاي قيىلدى قاتىن، تەگى، ءوزىنىڭ الگىندەگى شاپىلداعان باجالاعىنان قالعان جامان اسەردى جۋىپ-شايعىسى كەلگەن سىڭايى بار... -مەن، مارتەبەلى تاقسىر اكەتايىم، - ەندى سەنىم بىلدىرگەن سىبىرعا كوشتى، - بىلاي دا كوردىم، ولاي دا كوردىم: نەلىكتەن بۇنداي بوپ وسكەنىنە ويىم جەتپەي-اق قويدى. ءاي، ءداۋ دە بولسا ءبىر جاۋىزداردان كەلدى-اۋ دەيمىن. (از-كەم ءۇنسىز تۇردى). ەمشى تاپسا، جازىلار ەدى.
- نە تانتىپ تۇرسىڭ، ارينا! بۇلدىرگەنى نەسى؟
- وي، اكەتايىم - اۋ، بۇلدىرگەندە قانداي، ءومىر بويى ادام بولۋدان قالدىرادى! دۇنيەدە زۇلىم جاندار از دەيمىسىڭ! زۇلىمدىققا بارام دەسە، باسىپ كەتكەن ىزىنەن ءبىر شوكىم توپىراقتى الادى دا... ايتپەسە تاعى ءبىر پالە جاساپ... سىيقىرلاپ بۇلدىرەدى دە قويادى؛ بالە دەگەن قيىن با؟ ءبىر ويىم بار، الگى ۆوروبيەۆكادا تۇراتىن دۋندۋك دەگەن شالعا بارسام قايتەدى: دۋالى ءسوزدى دە بىلەدى، شيپالى ءشوپتى دە تانيدى، ەم-دومى دا قونىمدى، كرەستەن سۋ دا اعىزا بىلەدى دەسەدى ءوزىن؛ سونىڭ سەپتىگى تيمەس پە ەكەن، ءا، ەمى قونىپ، جازسا؟!
"ءاي، قايىرشىلىق جايلاعان قاراڭعىلىق - اي!" - دەپ ويلادى جاس بارين باسىن تۇقىرتىپ الىپ، دەريەۆنيانىڭ تومەنگى شەتىنە قاراي كەڭ ادىمداپ ىلديلاپ كەلە جاتىپ. - نە قىلارعا بۇعان؟ ءوزىم ءۇشىن دە، وزگەلەرگە ونەگە ءۇشىن دە، ءتىپتى ونىڭ ءوزى ءۇشىن دە مىنا مۇجىقتى ءدال وسى كۇيىندە قالدىرۋعا بولمايدى، - وسى سوزدەردى وزىنەن-وزى ىشتەي قايتالاپ، سەبەپتەرىن ساۋساقتاپ ساناپ كەلەدى. - مەن ونىڭ مىنا كەيپىن كورگىم كەلمەيدى، ءبىراق نەندەي شارا بار؟ شارۋاشىلىق باسقارۋداعى نەبىر جاقسى جوسپارلارىمدى بۇزاتىن بولدى. بۇنداي مۇجىقتار تۇرعاندا مەنىڭ ارمان - ماقساتىم ەشقاشان ورىندالمايدى، - دەپ الگى جوسپارلارىنىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپكەر بولعان مۇجىقتى زىعىردانى قايناي ەسكە الىپ قويدى. - ءوز پايداسىن ءوزى ويلامايتىن بولسا، ياكوۆ ايتقانداي، قونىس اۋدارتىپ جىبەرگەن ءجون بە، الدە سولداتقا ايداعان دۇرىس پا؟ سويتسە، ءارى مىنا پالەدەن دە قۇتىلام، ءارى ورنىنا ءتاۋىر مۇجىق الام..."
وسى ويىنا ىشتەي بەكىنىپ، ريزا بولا ءتۇستى: ءبىراق سوعان قوسا ميىنىڭ الدە ءبىر تۇسىنىكسىز قالتارىسىنان: بۇنىڭ ءبىرجاقتى شولاق وي، جاڭساق وي دەپ سىبىرلاعانداي بولادى. توقتاي قالدى. "توقتاشى، وسى مەن نە ويلاپ كەلەمىن؟ - دەدى ول وزىنە-وزى. - ءيا، سولداتقا جىبەرۋ نە قونىس اۋدارۋ. نە ءۇشىن؟ ەشكىمنەن كەندە ەمەس، تالايدان وزىق، جاقسى ادام شىعار، مەن ءبارىن بىلە بەرەم بە؟.. بوساتىپ قويا بەرسەمشى؟ - دەپ ماسەلەنى بۇرىنعىسىنداي ەمەس، ەكىنشى جاعىنان ويلاستىرا باستادى.
- جوق، ولاي ەتۋگە بولمايدى، ونداي ءىس ادىلەتكە دە جاتپايدى". سول ارادا اياق استىنان تاعى ءبىر وي كەلىپ، قۋانىپ كەتتى؛ الدىندا تۇرعان قيىن ەسەپتى شەشكەن ادامداي جىميىپ قويدى. "ءوز قولىما الىپ، ءوز باقىلاۋىما سالىپ، جىلى سوزبەن، جۇمساق الاقانمەن سيپاپ، جۇمىستى تاڭداپ بەرىپ، ەڭبەككە ۇيرەتۋىم كەرەك، جونگە سالۋىم كەرەك".
XIII
نەحليۋدوۆ قۋانىشتى ماقتانىشپەن وزىنە - ءوزى: "سويتەيىن"،- دەدى دە، دۋتلوۆ دەگەن باي مۇجىققا كىرىپ شىعۋى كەرەك ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، دەريەۆنيانىڭ قاق ورتاسىندا تۇرعان قوس مۇرجالى، ەڭسەلى دە كەڭ قيما ۇيگە بەتتەدى. تاقاپ كەلگەندە كورشىلەس ءۇيدىڭ قاسىنان جاسى قىرىقتار شاماسىنداعى، جۇپىنى كيىمدى بويشاڭ ايەلگە قارسى جولىقتى.
- مەيرامىڭىز مۇباراك بولسىن، اكەتاي،- دەدى الگى قاتىن ەش يمەنبەستەن، قاسىنا توقتاي قالىپ، قۋانا كۇلىمسىرەپ، سالەم جاساپ.
- سالەمەتپىسىڭ، سۇتەنە؟- دەپ جاۋاپ قايتاردى بۇل،- ءحالىڭ قالاي؟ كورشىڭە بارا جاتىر ەدىم.
- جامان ەمەس، جارىلقاۋشى مىرزام، ءجون عوي. ال بىزدىكىنە بارمايسىز با؟ ءبىزدىڭ شال قانداي قۋانار ەدى!
- نەسى بار، كىرە شىعايىن، اڭگىمەلەسەيىك، سۇتەنە. وسى ما سەنىڭ ءۇيىڭ؟
- وسى، اكەتايىم.
ءسويتتى دە سۇتەنەسى العا ءتۇسىپ جۇگىرە جونەلدى. وعان ىلەسە سەنەككە وتكەن نەحليۋدوۆ اعاش كەسپەككە وتىرىپ، پاپيروس الىپ تارتا باستادى.
سۇتەنەسى ۇيگە كىر دەگەن مەزىرەتىنە:
- ءۇيدىڭ ءىشى قاپىرىق قوي، ودان دا وسىندا وتىرىپ سويلەسەيىك،- دەپ جاۋاپ قايتاردى. سۇتەنە ءالى قارتايا قويماعان ادەمى ايەل ەكەن. بەت الپەتى، وتە-موتە باداناداي قارا كوزدەرى ءباريننىڭ وڭىنە قاتتى ۇقسايدى ەكەن. قولىن پەردە استىنا تىعىپ، بارينگە جاسقانباي باتىل قاراعان قالپى، باسىن توقتاۋسىز بۇلعاقتاتا وتىرىپ سويلەپ كەتتى:
- سوندا، اكەم - اۋ، دۋتلوۆتا نە شارۋاڭ بار؟
- وتىز دەسياتيناداي جەرىمدى سوعان جالعا وتكىزسەم، ءسويتىپ ول ءوز شارۋاشىلىعىن ۇيىستىرسا، سوسىن ماعان قوسىلىپ ورمان ساتىپ السا دەپ ويلاپ ەدىم. اقشاسى بار عوي، سول اقشانىڭ بوس جاتقانىنان نە پايدا؟ وسى جايلى وز پىكىرىڭ قانداي، سۇتەنە؟
- نە دەسەم ەكەن؟ بەلگىلى عوي، اكەتايىم، دۋتلوۆتار اۋلەتتى ادامدار؛ وسى اتىراپتاعى مۇجىقتاردىڭ ماڭداي الدىسى دەسە بولادى،- دەدى سۇتەنە باسىن شۇلعي ءتۇسىپ.- وتكەن جاز اناۋ ەڭسەلى ءۇيدى ءوز اعاشىنان سالىپ الدى، مىرزالارعا سالماق سالعان جوق. قۇلىن-تايىن قوسپاعاندا جيىرما شاقتى جىلقىسى بار، ال وگىز، سيىر، قوي دەگەنىڭىزدى ورىستەن قايتقاندا قاتىن-قالاش جوندەپ قايىرىپ الماسا، قاقپا الدىندا كەپتەلىپ قالىپ، شاتاق بولدى دەي بەرىڭىز؛ ەكى ءجۇز ومارتاداي،- الدە ودان دا كوپ پە ەكەن،- بال اراسى جانە بار. وتە اۋقاتتى مۇجىق، اقشاسى دا بولسا كەرەك.
- قالاي ويلايسىڭ، اقشاسى كوپ پە؟- دەپ سۇرادى بارين.
- ەل ايتادى، بەلگىلى عوي - مۇمكىن كورە الماۋشىلىق شىعار، شالدىڭ اقشاسى از ەمەس دەسەدى؛ البەتتە، از با، كوپ پە، ونىسىن شال ايتا قويمايدى، ءتىپتى بالالارىنا دا سىر اشا قويماس، دەگەنمەن اقشاسى بولۋ كەرەك. ورماننان نەگە قاشسىن؟ اقشا داقپىرتى ەلگە تاراپ كەتەدى دەپ قورقا قويماس. وسىدان بەس جىلداي بۇرىن شكاليك - اۋلاشىمەن بىرگە ەنشى قوسىپ، شابىندىق العانى بار، ءبىراق كەيىن شكاليك الداپ كەتتى مە، ايتەۋىر شال ءۇش ءجۇز تەڭگەدەي اقشاسىنان ايىرىلىپ قالعان؛ سودان ونداي شارۋامەن اينالىسۋدى قويعان. ۇقىپتى بولماي ءقايتسىن، تاقسىر-اۋ،- دەپ سۇتەنە ءسوزىن ونان ارمەن جالعاي بەردى،- جەرلەرى ءۇش ەن، جانباسى كوپ، ءبارى دە جۇمىسكەر، ال شالدىڭ ءوزى، جامانداپ كەرەگى نە،- شىنىن ايتقاندا ناعىز ىسكەر قوجايىن. قولىنان كەلمەيتىنى جوق، ءتىپتى جالپاق ەلدى تاڭ - تاماشا قايران قالدىرادى؛ ەگىن سالسا دا جىلقى ءوسىرىپ، وگىز باقسا دا، بال اراسىن اسىراسا دا، بالا تاربيەلەسە دە - بارشاسىندا باعى جانىپ جولى بولىپ تۇرادى. ءقازىر بالالارىن تۇگەل ۇيلەندىردى. و باستا كەلىندەرىن ءوز ىشىمىزدەگى قىزداردان ءتۇسىرۋشى ەدى، ەندى يليۋشكاسىنا باس ەركىندىگى بار قالىڭدىق الىپ بەردى، بوستاندىق قۇنىن ءوزى تولەدى. جانە الگىسى جاقسى قاتىن بوپ كەتتى.
- قالاي وزدەرى تاتۋ تۇرا ما؟
- وتاعاسى بار ۇيدە ءتارتىپ تە بولادى. قانشاما دۋتلوۆتار دەگەنمەن قاتىنداردىڭ اتى قاتىن عوي، اياق - تاباق سالدىراماي تۇرمايدى؛ كەلىن-كەپشىك پەش ارتىندا كەرىلدەسىپ تە قالادى، ال ءبىراق ءبارى دە شالعا كەپ جۇگىنەدى دە، بالالارى شاڭ - شۇڭ شىعارماي، تاتۋلىقتا تۇرادى.
سۇتەنە ءبىراز ءۇنسىز وتىردى.
- ەندى شال ۇلكەن ۇلى كارپتى شارۋاشىلىققا قوجايىن عىپ قويماق كورىنەدى دەسەدى جەل ءسوز. ءوزىم بولسام قارتايدىم، ەندىگى ورنىم بال ارالارىن باعۋ دەسەدى-مىس. ال كارل بولسا، جاقسى مۇجىق، ۇقىپتى مۇجىق، دەگەنمەن دە شالداي قوجايىن بولۋ قايدا وعان. ونداي اقىل وعان بىتپەگەن عوي!
- كىم بىلەدى، بالكي، كارل جەردەن دە، ورمان-توعايدان دا باس تارتا قويماس، ا، قالاي ويلايسىڭ؟- دەپ، سۇتەنەسىنەن كورشىسى جايلى بارشا ماعلۇماتىن ءبىلىپ العىسى كەلىپ، بارين تاعى دا تاقىمداي ءتۇستى.
- ءاي، قايدام، اكەتايىم،- دەدى سۇتەنە،- شال بالاسىنا اقشا جاعىن اشا قويماعان. كوزى تىرىسىندە، قولىندا اقشا باردا شال ءبارىن دە ءوز اقىلىمەن ىستەيدى؛ باسقالارى كوبىنە الىپ كەل بارىپ كەلمەن جۇرەدى.
- ال شال كەلىسپەس پە ەكەن؟
- قورقادى.
- نەدەن قورقادى؟
- اكەتايىم - اۋ، مۇجىق ءوز مىرزاسى الدىندا اقشاسىن جايىپ سالىپ، جاريالاعانى جاراسا ما؟ ويتسە جامان ايتپاي جاقسى جوق، كۇللى اقشاسىنان ايىرىلىپ قالۋى دا ابدەن ىقتيمال عوي! الگى اۋلاشىمەن ەنشى قوسام دەپ الجاسقانى اناۋ. نە دەپ سوتتاسادى ونىمەن! ءسويتىپ اقشادان ايىرىلدى؛ ال پومەششيكپەن جالعاسسا، جيعان - تەرگەنىنەن تۇپ-تۇگەل جۇرداي بولارى حاق ەمەس پە!
- ءجا، ونىڭ ءوزى... - دەپ نەحليۋدوۆ قىزارىپ كەتتى،- قوش بوپ تۇر، سۇتەنە.
- قوش بولىڭىز، مەيىرلى تاقسىرىم، اكەجان. باس ءيىپ العىس ايتامىز.
XIV
دۋتلوۆتاردىڭ داربازاسىنا تاقاپ كەلگەندە الدەنەگە الاڭداپ، كوڭىلى جابىرقاعان نەحليۋدوۆ: "ۇيگە قايتسام با ەكەن؟"- دەپ ويلادى.
ءبىراق وسى كەزدە الدىنان جاپ-جاڭا تاقتاي قاقپا سىقىرلاپ اشىلدى دا، ىشتەن جەتەگىندە ءالى تەرى كەبە قويماعان سابالاق تۇكتى ءۇش اتى بار، ون سەگىزدەرگە كەلگەن قىزىل شىرايلى، اق -سارى باس سىمباتتى جىگىت شىعىپ، اقسارى شاشىن سىلكىپ تاستاپ، بارينگە ءتاجىم ەتتى.
- نە، اكەڭ ۇيدە مە، يليا؟- دەپ سۇرادى نەحليۋدوۆ.
- اۋلا سىرتىنداعى الاڭقايدا،- دەدى جىگىت اتتاردى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن جارتىلاي اشىلعان قاقپادان شىعارىپ تۇرىپ.
"قوي، ۇستامدىلىق كورسەتەيىن، ۇسىنىسىمدى ايتايىن، قولىمنان كەلگەندى ايانبايىن"،- دەپ ويلاعان، نەحليۋدوۆ اتتاردى وتكىزىپ جىبەرىپ، دۋتلوۆتىڭ كەڭ اۋلاسىنا كىرە بەردى. بىردەن بايقادى، اۋلاداعى قيدى بۇلار تاياۋدا تاسىپ اكەتكەن ەكەن: قىرتىسى ءالى قۇرعاي قويماپتى، قاپ-قارا بولىپ جاتىر، ءار تۇستا، اسىرەسە قاقپا الدىندا قىزعىلت جولاق ءىز قالىپتى. اۋلا ىشىندە جانە بيىك لاپاستىڭ استىندا رەتتەلىپ جينالعان اربا - شانا، سوقالار، استاۋ - كەسپەك جانە باسقا شارۋا مۇلكى؛ جالپايعان مىقتى يتارقانىڭ استىنداعى قارا كولەڭكەدە كوگەرشىندەر ۇشىپ-قونىپ، ۋىلدەسىپ ءجۇر؛ قي مەن قاراماي ءيىسى اڭقيدى. ءبىر بۇرىشتا كارل پەن يگنات تەمىر قۇرساۋلى ۇلكەن ۇشتىك (ترويكا) ارباعا جاڭا كوپشىك سالىپ جاتقان-دى. دۋتلوۆتىڭ ءۇش بالاسى دا بىر-بىرىنەن اۋمايتىن. نەحليۋدوۆقا قاقپا الدىندا كەزدەسكەن كىشىسى يليا وزگەلەرىنەن الاسالاۋ، ءالى ساقال قويماعان، بەتىنىڭ قىزىلى مولداۋ، ءارى اعالارىنا قاراعاندا ساندىلەۋ كيىنگەن؛ ەكىنشىسى - يگنات، ودان گورى بويشاڭ، قارالاۋ، شوقشا ساقال قويعان جانە اياعىنا ەتىك، ۇستىنە جامشىك جەيدە، باسىنا قوزى ءجۇن قالپاق كيسە دە ىنىسىندەي كەربەز، باسارلى كەيىپتەن ادا. ۇلكەنى، كارل، ودان دا بيىك، اياعىندا شاباتاسى، ۇستىندە جۇپىنى جەيدەسى مەن سۇر كافتانى بار، جيرەن ساقالى جايىلا وسكەن ءتۇسى دە قاتۋ، ءتىپتى تۇنجىراڭقى دەرلىك.
- اكەمدى شاقىرايىن با، مارتەبەلىم؟- دەدى ول بارينگە جاقىنداي بەرىپ، ەبدەيسىز قيمىلمەن ءتاجىم ەتىپ.
- جوق، ءوزىم بارىپ، جاساعاندارىن ءوز كوزىممەن كورەيىن؛ ال سەنىمەن ءبىر اڭگىمە بار،- دەپ، نەحليۋدوۆ ءوزىنىڭ كارپقا ايتپاق اڭگىمەسىن يگنات ەستىپ قويماسىن دەگەندەي، اۋلانىڭ شەتىنە قاراي بەتتەدى.
مىنا ەكى مۇجىقتىڭ بارشا ءجۇرىس - تۇرىسىنداعى داندايسىعان تاكاپپارلىق پەن سۇتەنە ايتقان سوزدەردىڭ جاس بارينگە قاتتى اسەر قالدىرعانى سونشالىق - ول ويىنا العان ءىس جايلى اڭگىمەنى قالاي باستارىن بىلمەي قينالدى. ءوز - وزىنەن قۋىستانىپ، كىنالى ادامداي سەزىنىپ، اعايىندىلاردىڭ قاي-قايسىمەن بولسا دا، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى ەستىمەيتىندەي ەتىپ، جەكە-جەكە سويلەسكەندى ءجون كوردى. كارل ءباريننىڭ بۇنى نەگە جەكە الىپ شىققانىنا تاڭىرقاعانداي شىراي تانىتتى دا، سوڭىنان ەردى.
- بىلاي،- دەدى نەحليۋدوۆ كۇمىلجي سويلەپ،- ساعان قويار ءبىر ساۋالىم بار: جىلقىلارىڭ كوپ پە؟
- بەس ترويكا عوي، ون بەس شامالى، قۇلىندارى دا بار،- دەدى كارل ارقاسىن قاسىپ تۇرىپ.
- نەمەنە، ىنىلەرىڭ پوشتا تارتا ما؟
- پوشتانى ءۇش ات جەگىپ تارتامىز، ال يليۋشكا لاۋ بوپ كەتكەنبولاتىن، ورالعان بەتى وسى.
- قالاي، ءونىمدى ءىس پە بۇلارىڭ؟ قانشا تابىس تۇسىرەسىڭدەر؟
- قايداعى پايدا، مارتەبەلىم؟ مىقتاعاندا ىشەر اس پەن ات ازىعىنان ارتىلمايدى - وعان دا قۇدايعا شۇكىر.
- وندا باسقا شارۋامەن نەگە اينالىسپايسىڭدار؟ ورمان ساتىپ اپ نەمەسە جەر جالداۋلارىڭا بولادى توي.
- ونىڭ ءوزى، مارتەبەلى تاقسىر، ىڭعايى كەلسە، جەر جالداۋعا بولار ەدى، البەتتە.
- مەنىڭ سەندەرگە ايتار مىناداي ۇسىنىسىم بار: ازىق تاۋىپ جەۋ ءۇشىن عانا لاۋ ايداعانشا مەنىڭ وتىز دەسياتينا جەرىمدى جالعا الىڭدار. اناۋ ساپوۆتاعى تاناپتى تۇگەلدەي سەندەرگە بەرگىزەيىن، وزدەرىڭشە شارۋا باستاڭدارشى، تۇگە.
سودان مۇجىق فەرماسى جونىندەگى وزىمەن-وزى تالاي مارتە پىسىقتاعان جوسپارىنىڭ قىزىعىنا ەلتىپ العان نەحليۋدوۆ كوكەيدەگى ارماندى ماقساتىن مۇجىققا كىدىرمەي -مۇدىرمەي تۇسىندىرۋگە كىرىستى.
كارل ءباريننىڭ ءسوزىن دەن قويىپ تىڭدادى.
- راقىمدىلىعىڭىزعا كوپتەن-كوپ ريزامىز،- دەدى ول، نەحليۋدوۆ ءسوزىن دوعارىپ، وعان جاۋاپ كۇتە كوز جىبەرگەندە - ايتقان اڭگىمەڭىزدىڭ ءجونى بار ەكەنى راس. مۇجىققا قامشى ۇستاعاننان گورى جەرمەن اينالىسقان پايدالى. جەر كەزىپ، ەل ارالاپ، بۇ حالىق بۇزىلىپ بارادى. مۇجىق ءۇشىن ەڭ جاقسىسى - جەرمەن اينالىسۋ.
- سونىمەن نەندەي تۇجىرىم ايتاسىڭ؟
- اكەم ءتىرى تۇرعاندا مەندە نە تۇجىرىم بولۋشى ەدى، تاقسىرەكە - اۋ! سو كىسى بىلەدى.
- وندا مەنى اكەڭە ەرتىپ بارشى، وزىمەن سويلەسەيىن.
- بەرى ءجۇرىڭىز،- دەپ، كارپ ونى اسىقپاي ارتقى قوراشىققا قاراي باستادى. الاڭقايعا اپاراتىن الاسا قاقپاشانى اشىپ، ءباريندى وتكىزىپ جىبەرىپ، قايتا جاپتى دا، يگناتتىڭ قاسىنا بارىپ، ءۇزىلىپ قالعان جۇمىسىنا ءۇنسىز كىرىسىپ كەتتى.
نەحليۋدوۆ الاسا قاقپاشىدان ەڭكەيىپ ءوتىپ، كولەڭكە استىنان اۋلا سىرتىنداعى الاڭقايعا شىقتى. ۇستىنە سابان شاشىلعان جىرتىق - تەسىك شارباقپەن قورشالعان شاعىن الاڭقاي ميزام كۇنىنىڭ كوز ۇيالتار شاڭقان دا ىستىق نۇرىنا شومىلىپ جاتقانداي؛ رەت-رەتىمەن تاپتىشتەي قويىلعان، بەتى تاقتاي قيىندىلارىمەن جابىلعان بالشەلەكتەردىڭ ۇستىندە گۋ-گۋ ۇشقان التىن ءتۇستى ارالار. كورشى ءۇيدىڭ سابان جاپقان شاتىرىنان اسا مويىن سوزىپ، بۇيرا توبەلەرىن كورسەتكەن ءبىر توپ جوكە اعاشىنىڭ قالىڭ وسكەن جاسىل جاپىراعى ارا ىزىڭىنا قوسىلا سىبدىر قاعادى. ءۇستىن جاپقان شارباقتىڭ، جوكە اعاشتارى مەن بەتى قالقالانعان بالشەلەكتەردىڭ كولەڭكەسى ومارتا اراسىنان قىلتيعان بۇيرا شوپكە شوپ-شولاق بوپ قىسقارىپ، قاراۋىتا ءتۇسىپ ءتۇر. جوكە اعاشتارىنىڭ اراسىنداعى ءۇستىن جاڭا تۇسكەن سابانمەن جاپقان قيما ۇيشىكتىڭ ەسىگى الدىندا توبەسىندەگى دوڭگەلەك تازى مەن اپپاق قۋداي شاشى كۇن كوزىنە جالتىراعان كىشكەنە شالدىڭ ەڭكىش تۇلعاسى كورىنەدى. قاقپاشانىڭ شيقىلىن ەستىپ، شال جالت بۇرىلدى دا، تەرشىگەن كۇنقاقتى ءجۇزىن جەيدەسىنىڭ ەتەگىمەن ءسۇرتىپ قويىپ، موماقان پىشىنمەن قۋانا جىميىپ، ءباريننىڭ الدىنان شىقتى.
ومارتا تۇرعان جەر سونداي جايلى، شادىمان، تىنىش تا ءمولدىر ەكەن؛ كوزىنىڭ اينالاسىن كۇن نۇرىنداي شاشىراعان ۇساق ءاجىم باسقان، جالاڭ اياعىنا الدە قانداي ۇلكەن كەبىستى كيە سالعان اقباس شالدىڭ قورباڭداپ، مەيىربان جۇزبەن وزىمسىرەي جىميىپ كەپ، ءباريننىڭ مىناۋ ايرىقشا مەكەنىندە شابىتتانا قارسى العانداعى كەيىپ - كەلبەتىنەن جىلىلىق باۋراپ كەتكەنى سونداي - نەحليۋدوۆ بۇگىنگى ساسكەنىڭ بارشا نالاسىن ۇمىتىپ، كوكەيتەستى ارمانىنا قايتا اينالىپ كەزدەسكەندەي بولدى. ول ەندى ءوزىنىڭ بارشا شارۋاسىن مىناۋ دۋتلوۆ شال سىقىلدى باي دا مەيىربان جاندار رەتىندە ەلەستەتتى كوز الدىنا، الگىلەردىڭ ءبارى دە بۇعان شادىمان جۇزبەن قۋانا قارايدى، ويتكەنى ولاردى بايلىق پەن باققا جەتكىزگەن ءوزى عوي.
- باسىڭىزعا تور جامىلمايسىز با، مارتەبەلىم؟ ارا ءقازىر اشۋشاڭ، تالاپ تاستايدى،- دەدى شاد شارباقتان بال ءيىسى سىڭگەن كەنەپ قاپتى الىپ، بارينگە ۇسىنىپ تۇرىپ.- مەنى ارالار تانيدى، شاقپايدى،- كۇنگە توتىققان شىرايلى جۇزىندە باعاناعى موماقان كۇلكىنىڭ تابى ءالى بار.
- ماعان دا كەرەگى جوق. نەمەنە، توپتانا باستاعان با؟- دەپ سۇرادى نەحليۋدوۆ، نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەي، كۇلىمسىرەپ.
- اكەتايىم، ميتريي ميكولايچ - اۋ،- دەپ قويدى شال، ءباريننىڭ ەسىم - اتاۋىن ايىرىقشا نازبەن ايتىپ،- وسى جاڭا، جاڭا عانا ءىز ساپ، توپتانۋعا كىرىستى عوي. بيىل كوكتەم، ءوزىڭىز بىلەسىز، سۋىق بولدى عوي.
- ال مەن ءبىر كىتاپتان وقىپ ەدىم،- دەدى نەحليۋدوۆ شاشىنا ورالىپ، قۇلاق تۇبىندە ىزىل قاققان ارانى قولىمەن قاعىپ،- ەگەر بالاۋىز ۇيا تاياقشالاردى بويلاي تىك تۇراتىن بولسا، ارالار دا ەرتەرەك ۇيىرىلەدى دەپ. ول ءۇشىن بالشەلەك جاساعاندا تاقتايشالاردى... بىلاي سالىپ...
- قاقپاڭىز، ايتپەسە ونان ارمەن قۇتىرىنىپ كەتەدى،- دەدى شال،- الدە تور كيەسىز بە؟
نەحليۋدوۆ جانىنا باتىپ-اق ءتۇر، ءبىراق الدە قانداي بالا مىنەزبەن ونىسىن مويىنداعىسى كەلمەي، توردان تاعى دا باس تارتتى دا، بالشەلەك جاساۋدىڭ ءوزى "Maison rustigue''-دەن وقىعان جانە بۇنىڭ پايىمداۋىنشا، ارالاردىڭ ۇيىرلەنىپ، توپتانۋىن ەكى ەسە ارتتىراتىن جاڭا ءادىس جايىن بايانداي ءتۇستى، الايدا ارا ونىڭ موينىن شاققاندا اڭگىمە جەلىسىنەن جاڭىلىپ، ءسوزىن اياقتاماي، ءمۇدىرىپ قالدى.
- ونىڭ راس، اكەتايىم ميتريي ميكولايچ،- دەپ شال بارينگە اكەلىك نازبەن قامقورسي قاراپ سويلەدى،- كىتاپتا دوپ سولاي جازىلعان. ال ونىڭ ءوزى، بالكي ادەيى مازاق ءۇشىن جازىلعان شىعار،- وقىسىن دا، ءدال ءبىز جازعانداي ەتىپ جاساسىن، ال ءبىز قىران كۇلكىگە باتامىز دەپ. ولاي دا بولادى! سوندا اراعا بالاۋىزىن قايدا جاپسىرۋدى ۇيرەتۋگە بولا ما ەكەن؟ و جاندىكتىڭ ءوزى دە استاۋ ىشىندە بىردە تىك، بىردە كولدەنەڭ جورعالاپ جۇرەدى عوي. مىنە، ءوزىڭىز كورىڭىزشى،- دەپ ول تاياۋداعى شەلەكتىڭ تەسىگىن اشىپ، ىشىندەگى ىعى-جىعى قۇجىناپ جۇرگەن ارالاردى نۇسقاپ،- مىنا بىرەۋ جاس ارا؛ كوردىڭىز بە، بۇنىڭ ەسى-دەرتى انالىقتا بولۋ كەرەك، قاراپايىم، بالاۋىزدى ءوز ىڭعايىنا قاراي بىرەسە تۋرا، بىرەسە قيسايتا تارتىپ كەلە جاتقانىن،- دەپ شال ءباريننىڭ حال-جاعدايىنا كوڭىل اۋدارماي، ءوزىنىڭ سۇيىكتى ءىسى جايلى اڭگىمەنى قىزىنا ەسەلەي ءتۇستى.- بۇگىن ءوزى كەبىسىن كوتەرىپ كەلەدى، ويتكەنى بۇگىن كۇن جىلى، ءبارى كورىنىپ ءتۇر،- دەپ اڭگىمەسىن ءتامامدادى دا، بالشەلەكتىڭ تەسىگىن بىتەپ، جورعالاپ شىعا بەرگەن ارانى شۇبەرەكتەپ باستى، سوسىن قاتپار-قاتپار جەلكەسىنەن ءۇش-تورت ارانى ءمۇيىزدى الاقانىمەن سىيپاپ ءتۇسىردى. ارالار ونى تالار ەمەس؛ ونىڭ ەسەسىنە نەحليۋدوۆ ومارتادان قاشا جونەلۋگە شاق تۇرعان - دى؛ ارالار ونى ءۇش جەردەن شاعىپ، ەندى باسى مەن موينىنىڭ اينالاسىندا ۋىلدەسىپ ءجۇر.
- بالشەلەگىڭ كوپ پە؟- دەپ سۇرادى ول قاقپاشاعا قاراي شەگىنشەكتەي بەرىپ.
- قۇدايعا شۇكىر،- دەپ قويدى دۋتلوۆ كۇلىمسىرەپ،- ساناۋعا بولمادى، اكەم: ارا وندايدى جاقتىرمايدى. بەرى قاراڭىزشى، راقىمدى تاقسىر، سىزگە ايتار ءبىر ءوتىنىشىم مىناۋ،- شال شارباق تۇبىندەگى جۇقا استاۋلارعا قاراپ سويلەدى،- وسيپ جايلى، سۇتەنەڭنىڭ بايى جايلى؛ تىم بولماسا ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدى تىڭدار ما ەكەن: ءبىر دەريەۆنيادا قوڭسى وتىرىپ بىلاي ىستەگەنى جارامايدى عوي.
- قالاي ىستەگەنى؟.. ءوي، مىنالار تالاپ بارادى عوي! - دەپ بارين قاقپانىڭ تۇتقاسىنا جارماستى.
- قالاي دەرىڭىز بار ما، جىل سايىن ءوزىنىڭ ارالارىن مەنىڭ جاس ارالارىما جاۋىپ جىبەرەدى. ءال جيا قويماعان سورلىلارعا بوتەن ارا بۇيىدەي ءتيىپ، جاپسىرعان بالاۋىزدارىن توز-توز ەتىپ جۇلىپ تاستايدى،- دەيدى شال ءباريننىڭ ارەڭ تۇرعانىن بايقاماي.
- جارايدى، كەيىنىرەك سويلەسەرمىز، ال ءقازىر... - دەدى دە نەحليۋدوۆ ودان ءارى شىداي الماي، ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ، قاقپاشادان شىعا سالا قوپالاقتاپ قاشا جونەلدى.
- توپىراقپەن ۇيكەپ جىبەرسە، ەشتەمە ەتپەيدى،- دەدى شال ءباريننىڭ سوڭىنان اۋلاعا وتە بەرىپ. بارين ارا شاققان جەرىن توپىراقپەن ۇيكەدى دە، بۇعان نازار اۋدارماعان كارپ پەن يگناتقا قىزارا قاراپ قويىپ، قاباعىن اشۋلانا شىتتى.
XVI
- وزىڭىزگە بالالار جايلى ءبىر تىلەگىم بار ەدى، تاقسىر،- دەدى شال ءباريننىڭ اشۋلى ءتۇرىن شىنىمەن بايقاماي، الدە جورتا بايقاماعان سىڭاي تانىتىپ.
- نەندەي؟
- قۇدايعا شۇكىر، جىلقىمىز بار، باتىراعىمىز دا بار، دەمەك بارششيناعا قارىز بولا قويماسپىز.
- ءيا، سولاي بولسىن - اق؟
- راقىمىڭىز ءتۇسىپ، بالالاردى وبروك3 تابۋعا جىبەرسەڭىز، يليۋشكا مەن يگنات جاز بويى ءۇش ترويكامەن لاۋ بولار ەدى: ءساتى تۇسسە، تابىس تا تۇسىرەدى عوي.
- سوندا ولار قايدا بارادى؟
- قايدا دەرىڭىز بار ما،- دەپ، اتتاردى لاپاس استىنا بايلاپ، اكەسىنىڭ قاسىنا كەلگەن يليۋشكا سوزگە ارالاستى.- كادمينسك جىگىتتەرى سەگىز ترويكامەن رومەنگە بارعان بولاتىن، سودان، ايتۋلارىنا قاراعاندا، ىشىپ-جەمنىڭ سىرتىندا ءاp ترويكاعا وتىز سومنان تاۋىپ قايتىپتى عوي ۇيلەرىنە: ال ادەتتە جەم - ءشوپ ارزان دەسەدى.
- مەن دە وزىڭمەن وسى جايلى سويلەسەيىن دەپ كەلگەم،- دەپ بارين نازارىن فەرما جايىنا اۋدارۋعا ارەكەت قىلدى. ايتشى ءوزىڭ، ۇيدە وتىرىپ ەگىن سالعانشا، تۇزدە ءجۇرىپ لاۋ بولعان پايدالىراق پا وسى؟
- كەيدە پايدالىراق بولاتىنى راس، مارتەبەلىم،- دەپ يليۋشكا تاعى دا سوزگە ارالاسىپ، شاشىن سىلكىپ قويدى،- ۇيدە اتتارعا جەم تابىلمايدى.
- ال سوندا جاز بويعى تابىسىڭ قانشا؟
- كوكتەمدە، جەم-شوپتىڭ باعاسى ۋداي بوپ تۇرعان كەزدە، ءبىز كييەۆكە تاۋار اپاردىق، ال كۋرسكىدەن ماسكەۋگە دەيىن ءدان تيەپ قايتتىق، سوندا ءوزىمىز دە اشىققان جوقپىز، اتتارىمىز دا توق بولدى، ونىڭ سىرتىندا ون بەس سوم اقشا تاۋىپ قايتتىم.
- ول ءوزى قانداي كاسىپ بولسا دا، ادال ەڭبەكتىڭ زيانى جوق قوي،- دەدى بارين تاعى دا شالعا بۇرىلىپ،- ايتسە دە، مەنىڭ ويىمشا، باسقا شارۋامەن دە اينالىسۋعا بولاتىن سياقتى؛ مىنا جۇمىستىڭ ءوزى بوزبالانى بۇزۋى دا مۇمكىن: كوپ جۇرەدى، ءار الۋان ادامداردى كورەدى، جاقسىدان - شاراپات، جاماننان - كەساپات دەگەندەي...
- سوندا ءبىز سياقتى مۇجىق بايعۇس لاۋ تارتقاننان باسقا نە ىستەمەك؟- دەدى شال باياعى موماقان كۇلكىسىمەن جىميىپ،- ساپارىڭ ءساتتى بولسا - ءوزىڭ دە توقسىڭ، اتتارىڭ دا توق؛ ال اناۋ ەل كورىپ، جەر شالعاننان بۇزىلادى دەگەنگە كەلسەك، قۇدايعا شۇكىر، مەنىڭ بالالارىم لاۋ تارتۋعا بيىل عانا شىعىپ جۇرگەن جوق، ءوزىم دە تالاي جەردى شارلاعانمىن، ءبىراق جاقسىلىقتان وزگە ەشكىمنەن دە جاماندىق كورگەن ەمەن.
- ۇيدە ىستەر شارۋا دا از ەمەس قوي: ەگىن سالۋ، شابىندىق كۇتۋ دەگەندەي...
- و نە دەگەنىڭىز، مارتەبەلى تاقسىر!- دەپ يليۋشكا قىزىنا قوسارلاندى. بۇل كاسىپ ءبىزدىڭ قانىمىزعا سىڭگەن، سىر - سىيپاتىن تۇگەلدەي جاتقا بىلەمىز، قولىمىزدان كەلەتىن، جانىمىزعا جاعاتىن شارۋا، بۇل مارتەبەلىم، cap جەلىسپەن لاۋ تارتپاي تۇرا المايدى مۇجىقتار!
- اۋ، مارتەبەلى تاقسىر، مارحابات جاساپ، ۇيگە كىرسەڭىزشى، وتىنەمىز. قونىس تويىمىزعا دا كەلگەن جوقسىز،- دەدى شال ەڭكەيە ءتاجىم ەتىپ، بالاسىنا كوزىن قىسىپ قويىپ. يليۋشكا ۇيگە جۇگىرىپ كىردى، ودان كەيىن شالمەن بىرگە نەحليۋدوۆ تا ىشكە بەتتەدى.
XVII
ۇيگە كىرگەن سوڭ شال تاعى دا ءتاجىم قىلىپ، شاپانىنىڭ ەتەگىمەن ساكى شەتىن جەلپىپ ءوتتى دە، كۇلىمسىرەپ تۇرىپ:
- نە قالايسىز، مارتەبەلىم؟- دەپ سۇرادى.
ءۇي ءىشى اپپاق، كەڭ ەكەن، جايما دا، سورە دە بار. اراسىنا مۇك سالىپ قيعان كوكتەرەك بورەنەلەر ءالى قاراۋىتا قويماپتى؛ ەدەن تاقتايلارى دا، ساكى مەن سورەدە كەدىر-بۇدىردان ارىلىپ جىلميىپ ۇلگەرمەگەن. ويلى، اشىق ءجۇزدى، ارىقتاۋ كەلىنشەك يليانىڭ ايەلى، ساكى ۇستىنە جايعاسىپ الىپ، توبەگە ىلىنگەن اسپالى بەسىكتى اياعىمەن تەربەتىپ وتىر. بەسىكتە ەكى كوزىن تارس جۇمعان، دەمالىسى بىلىنەر-بىلىنبەس ەمشەكتەگى ءسابي قول-اياعىن جايىپ جىبەرىپ ۇيىقتاپ جاتىر؛ ەكىنشى ايەل، ەتجەندى قىزىل بەت قاتىن، كارپتىڭ قوساعى، كۇن قاققان، قۋاتتى قارا-قوشقىل بىلەگىن شىنتاعىنان اسىرا ءتۇرىپ الىپ، پەش الدىندا اعاش اياققا جۋا تۋراپ وتىر. شۇبار بەت جۇكتى قاتىن ءجۇزىن جەڭىمەن كولەگەيلەپ، پەش جانىندا ءتۇر. ءۇيدىڭ ءىشى كۇننىڭ قاپىرىعىمەن قوسا پەش قىزۋىنان دا ىسىپ كەتىپتى، جاڭا پىسكەن نان ءيىسى مۇرىن جارىپ بارادى. تۇستىك استارىن توسىپ، سورە ۇستىنە شىعىپ كەتكەن ەكى ەركەك بالا مەن ءبىر قىزدىڭ اقسارى باستارى تومەندەگى بارينگە اۋەستەنە كوز تىگىپ قاپتى.
نەحليۋدوۆ وسىناۋ توقشىلىق تىرلىككە قۋانا قاراعانىمەن، قاتىن-بالانىڭ وزىنە قادالعان كوزقاراستارىنان ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ، قيمىجىقتاي بەردى. قىپ-قىزىل بولىپ، ساكىگە وتىرا كەتتى.
- ماعان ءبىر جاپىراق ىستىق نان بەرشى، وتە جاقسى كورەمىن،- دەپ ول بۇرىنعىسىنان ارمەن قىزارا ءتۇستى.
كارپتىڭ قوساعى ناندى ۇپ-ۇلكەن عىپ كەسىپ، تارەلكەگە سالىپ اكەپ بارينگە بەردى. نەحليۋدوۆ نە دەرگە بىلمەي ءۇنسىز وتىر؛ قاتىندار دا ءۇنسىز؛ شال موماقان شىرايمەن كۇلىمسىرەيدى.
"ايتسە دە مەن نەمەنەگە ۇيالىپ تۇرمىن؟ بەينە ءبىر نارسەگە كىنام بارداي،- دەپ ويلادى نەحليۋدوۆ،- فەرما جايلى ۇسىنىسىمدى نەگە ايتپاسقا؟ ءبۇل اقىماقتىقتى قويساڭشى!" سويتسە دە ول ءۇن قاتار ەمەس.
- سونىمەن، اكەم ميتريي ميكولايچ - اۋ، بالالار جايىندا نە ءامىر قىلاسىز؟ - دەدى شال.
- ماعان سالساڭىز، مەن ولاردى ەشقايدا جىبەرمە، وسىننان جۇمىس تاۋىپ بەر دەر ەدىم،- دەپ نەحليۋدوۆ اياق استىنان باتىلدانىپ كەتتى،- بىلەسىڭ بە، مەنىڭ نە ويلاپ تاپقانىمدى: ەكەۋمىز قوسىلىپ قازىنا ورمانىنان توعاي ساتىپ الايىق جانە جەر.
موماقان كۇلكى شالدىڭ بەتىنەن كەنەت ۇشىپ كەتتى.
- قالاي، مارتەبەلى تاقسىر، قانداي اقشاعا ساتىپ الماقشىمىز، - دەپ ءباريننىڭ ءسوزىن ءبولدى.
- وي، ونشا ۇلكەن توعاي ەمەس، ەكى ءجۇز تەڭگەلىك قانا،- دەدى نەحليۋدوۆ جۇباتىپ.
شال اشۋلى ۇنمەن مىرس ەتتى:
- بار بولسا جاقسى عوي، نەگە الماسقا؟- دەدى.
- ءوي، سوندا سەندە ونداي اقشا دا جوق پا؟- دەپ كىنالاي سۇرادى بارين.
- وۋ، اكەتايىم، مارتەبەلى تاقسىر-اۋ!- دەدى شال مۇڭدى ۇنمەن، ەسىككە قاراپ قويىپ،- توعاي ساتىپ الماق تۇگىلى ءۇي - ءىشىمدى اسىراپ السام دا جەتەر.
- اقشا بار عوي سەندە، بوسقا جاتقانىنان نە پايدا؟- دەپ نەحليۋدوۆ قويار ەمەس.
شال كەنەت قاتتى ابىرجي باستادى، كوزى جارق - جۇرق ەتىپ، ەكى يىعى سەلكىلدەپ كەتتى.
- بالكي، مەنى دۇشپان جاندار جامانداعان بولار،- دەدى ول داۋسى دىرىلدەپ،- ءبىراق قۇدايعا سەنەتىن شىعارسىز،- ءوزى بارعان سايىن تولقىپ، يكوناعا قاراي بۇرىلدى،- الگى يليۋشكا اكەلگەن ون بەس تەڭگەدەن وزگە سوقىر تيىنىم بولسا، مىنا كوزىم ۇياسىنان اعىپ ءتۇسسىن، ءوزىم قارا جەر قارس ايىرىلىپ، تابان استىندا جۇتىلىپ كەتەيىن! اناۋ ون بەس تەڭگەنىڭ دە ءوز ورنى بار، جان سالىعىن تولەۋىمىز كەرەك،- ءوزىڭىز بىلەسىز عوي: ءۇي سالعان جاندارمىز...
- ءجا، جارايدى، جاقسى!- دەدى بارين ساكىدەن تۇرا بەرىپ،- قوش بوپ تۇرىڭدار.
XVIII
"قۇداي-اۋ! قۇداي-اۋ!- دەپ ويلايدى نەحليۋدوۆ باعبان قولى تيمەگەسىن ۇيىسا ءوسىپ كەتكەن ەسكى باقتىڭ كولەڭكەلى سەرۋزن باعىمى كەڭ ادىمداپ، ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتىپ؛ جولشىباي قولىنا ىلىككەن جاپىراقتار مەن بۇتالاردى ءۇزىپ - جۇلىپ تاستاعانىن دا بايقار ەمەس. وسى ومىردەگى ماقساتىم مەن مىندەتتەرىم جايلى اڭساعان ارمانىم شىنىمەن-اق تۇگەلدەي بىلجىر بولعانى ما؟ وزىمە - ءوزىم رەنجيتىندەي نەگە قينالام، نەگە ناليمىن؛ باسىما سول ءبىر ويلار العاش كەلگەن كەزدە رۋحاني ءلاززات تاپقان سەزىمىم ەندى اينىماي قايتالاي بەرەدى، ءبىر رەت تابىلعان جول ەندى ەشقاشان اداستىرمايدى دەگەن سەنىمىم كوككە ۇشقانى ما؟" ءسويتتى دە ول وسىدان بىرەر جىل بۇرىن بولعان سول ءبىر باقىتتى ساتكە ويشا ورالىپ، بار جايدى كوز الدىنا عاجايىپ دالدىكپەن، اپ-ايقىن ەلەستەتە قويدى.
ول ەلەڭ-الاڭدا ۇيدەگىلەردىڭ بارىنەن بۇرىن ورنىنان تۇرىپ، جاستىقتىڭ الدەقانداي قۇپيا دا سىرمىنەز اسەرىنە ەلتىگەن قالپى ب ا ق ىشىنە، ودان ورمانعا شىقتى دا، مامىرداعى تۇنىپ تۇرعان قۋاتتى، بالاۋسا، ءمولدىر تابيعاتتىڭ اياسىندا ەشتەڭەنى ويلاماي، الدە ءبىر ارناسىنان اسىپ توگىلگەن مول سەزىمنەن ازاپ شەگىپ، ونىسىن نە سىرتقا شىعارا الماي، جاپادان-جالعىز ۇزاق ءجۇردى. ونىڭ بالاڭ قيالى كوز الدىنا بىرەسە قۇپياسى مول ءتاتتى ءلاززاتتى ايەل بەينەسىن الىپ كەلە قويادى دا، ءالى ايقىندالماعان سىرمىنەز تىلەگىم وسى - ay دەپ قالادى. ءبىراق الدە قانداي اسقاق سەزىم ول ەمەس دەپ، باسقا ءبىر نارسەنى ىزدەتەدى. بىرەسە ونىڭ تاجىريبەسىز البىرت ويى بيىكتەن - بيىككە، دەرەكسىزدىك دۇنيەسىنە شىرقاي ۇشىپ، بۇنىڭ پايىمداۋىنشا، بولمىس زاڭدارىن اشقان سياقتى بولادى دا، الگى ويلارعا ءوزى دە ماقتانىشتى لاززاتپەن بەرىلە تۇسەدى. ءبىراق اسقاق سەزىم تاعى دا ول ەمەس دەيدى دە، بۇنى تاعى دا ىزدەۋگە، تولعانۋعا تۇسىرەدى. قاتتى جۇمىستان ابدەن شارشاپ-شالدىققان ادامدا ەشقانداي وي - تىلەك قالمايدى عوي؛ وسىنداي كۇيگە تۇسكەن ول اعاش استىنا بارىپ، شالقالاي جاتتى دا، سوناۋ ۇشى-قيىرى جوق ءتۇپسىز اسپاندا جوڭكىلىپ جۇرگەن تاڭەرتەڭگى سەلدىر بۇلتتارعا كوز تىكتى. كەنەت، ەشبىر سەبەپسىز، ونىڭ جانارى جاسقا تولىپ، قايدان كەلگەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى، ايتەۋىر باسىنا كۇللى جان-دۇنيەسىن تەبىرەنتكەن ءبىر ايقىن وي ساپ ەتتى دە، سوعان ىنتى-شىنتىمەن جارماسا ءتۇستى، ول وي - شىندىق پەن باقىت دەگەنىمىز سۇيىسپەنشىلىك پەن جاقسىلىق، دۇنيەدەگى بىردەن-بىر شىندىق تا، قولعا تۇسەر بىردەن-بىر باقتا - سول اسقاق سەزىم ول ەمەس دەگەن جوق؛ ول جاتقان ورنىنان كوتەرىلىپ، الگى ويىن قايتالاي باستادى. "سول سول سونىڭ ءوزى!- دەپ ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى بارشا سەنىمىن، ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ امبەسىن جاڭا عانا اشىلعان، وز ويىنشا، مۇلدە جاڭا شىندىقپەن شابىتتانا ولشەي باستادى،- بۇرىنعى بىلگەندەرىم دە، سەنگەندەرىم دە، سۇيگەندەرىم دە تۇگەلدەي اقىماقتىق ەكەن عوي،- دەدى ول وزىنە-وزى. سۇيىسپەندىك، ءوز باعىڭدى وزگەنىڭ باقىتى ءۇشىن قيار سۇيىسپەندىك بىردەن-بىر شىنايى باقىت تا، كەزدەيسوقتىققا الدىرماس باقىت پا وسى! - دەپ ول قولىن سەرمەپ، كۇلىمسىرەي قايتالادى. وسى ويىن ومىرگە قاي جاعىنان اكەپ سالسا دا، ونىڭ دۇرىستىعىنا ءومىردىڭ وزىنەن دە، ىشكى جان دۇنيەسىنەن دە كۋا تاۋىپ، الگى اسقاق سەزىمنىڭ سول دەگەن ءۇنىن ەستىدى دە، وزىنە جاڭا قۋانىش، جاڭا شابىت اكەلگەن تولعاقتى سەزىمنىڭ قۇشاعىندا قالدى. "سونىمەن ءوز باقىتىما جەتۋ ءۇشىن مەن وزگەگە جاقسىلىق جاساپ، شاراپات تيگىزۋىم كەرەك"،- دەپ تۇجىردى ول؛ سول ساتتە-اق ونىڭ كۇللى كەلەشەگى بۋالدىر جالپىلىقتان ارىلىپ، پومەششيك ءومىرىنىڭ ناقتى بەينەسىنە، ءتۇر - تۇلعاسىنا اينالىپ، اسەرلى ەلەس بەرە باستادى.
ونىڭ كوز الدىنا ءوزى جاقسىلىق جاساۋعا باعىشتاماق بوپ وتىرعان ءومىردىڭ جانە دە سول ارقىلى باقىتقا جەتپەك بوپ وتىرعان ءومىردىڭ ۇلان-عايىر مايدانى كەلە قالدى. قىزمەت قىلار ورتا ىزدەپ كەرەگى جوق - داپ-دايىن؛ تىكەلەي مىندەتى دە بەلگىلى - شارۋالارى بار... سونداعى قۋانىش - شاپاعاتى مول، ابزال ەڭبەكتىڭ الدىنا قويار ماقساتى - "حالىقتىڭ وسىناۋ قاراپايىم، سەزىمتال، بۇزىلماعان تابىنا ىقپال ەتۋ، ونى كەدەيلىكتەن قۇتقارۋ، اۋقات بەرۋ، باعىم جانىپ، ءوزىم پايداسىن كورىپ جۇرگەن وقۋ-بىلىمگە جەتكىزۋ، ولاردى ناداندىق پەن ءدىندار يلانعىشتىقتان تۋعان دەرتتەردەن ارىلتۋ، ابزال قاسيەتتەرىن ۇشتاۋ، جاقسىلىقتى سۇيۋگە كوندىرۋ... قانداي تاماشا، باقىتتى بولاشاق! وسىنىڭ بارشاسى مەنىڭ ءىسىم، مەنىڭ مىندەتىم، ءبۇل مىندەتتى مەن وز باقىتىم ءۇشىن اتقارام، مەن ولاردىڭ العىسىنان ءلاززات تابام، كۇن ساناپ ءوزىمنىڭ كوزدەگەن ماقساتىما جاقىنداي تۇسكەنىمدى ءوز كوزىممەن كورەتىن بولام. عاجاپ بولاشاق! بۇنى بۇرىنىراق قالاي بايقاماعانمىن؟"
"وعان قوسا،- دەپ ويلاپ قويدى ول تاعى دا،- مەنىڭ ايەل ءسۇيۋ، وتباسىن قۇرۋ ىسىندە باقىت تابۋىما كىم كەدەرگى بولماق؟" ءسويتىپ البىرت قيال كوز الدىنا بۇرىنعىدان دا تاڭعاجايىپ بولاشاق سۋرەتتەرىن تىزبەكتەپ تارتا بەردى. "ايەلىم ەكەۋمىز،- مەن ونى دۇنيەدە ەشبىر جان ەشكىمدى ەشقاشان ءسۇيىپ كورمەگەن ماحابباتپەن سۇيەتىن بولامىن،- بالا-شاعامىزبەن، بالكي، قارتايعان اپاتايىمىزبەن بىرگە وسىناۋ پوەزياسى مول تىپ-تىنىش دەريەۆنيا تابيعاتىنىڭ اياسىندا تاپجىلماي تۇرا بەرەمىز؛ ءبىزدىڭ بىر-بىرىمىزگە دەگەن، بالالارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىز سونبەيدى، ەكەۋمىز دە ءوزىمىزدىڭ پارىزىمىز - وزگەگە جاقسىلىق قىلۋ ەكەنىن بىلەمىز. سول ماقساتقا جەتەر جولدا بىر-بىرىمىزگە جاردەمدەسەمىز. مەن جالپى جارلىقتار شىعارامىن، بارشاعا ورتاق، ءادىل جاردەم كورسەتەمىن، فەرمالار، ساقتىق كاسسالارىن، شەبەرحانالار اشامىن؛ ال جۇبايىم بولسا، ارۋ باسىن سانىمەن ۇستاپ، ۇستىندەگى جۇپىنى اق كويلەگىنىڭ ەتەگىن كوركەم اياعىمەن كوتەرە باسىپ، بالشىققا قاراماستان شارۋالار مەكتەبىنە، ەمحاناعا، ادىلىنە كەلگەندە، كومەك قىلۋعا تۇرمايتىن بەيباق مۇجىققا بارادى جانە بارعان جەرىنىڭ بارىندە بىرەۋدى جۇباتىپ، بىرەۋگە كومەك بەرىپ دەگەندەي... بالا-شاعا، شال - كەمپىر، قاتىن-قالاش وعان تۇگەلدەي ءتانتى، ولار وعان بەينە پەرىشتە كورگەندەي، قىزىر كەلگەندەي قارايدى. سوسىن ول قايتىپ كەلەدى، ءبىراق سورماڭداي مۇجىققا بارعانىن، وعان اقشا بەرگەنىن مەنەن جاسىرادى، ايتپايدى، الايدا مەن ءبارىن بىلەمىن، سوندىقتان دا ونى قۇشاعىما مىقتاپ قىسىپ، جاۋتاڭداعان جانارىنان، ۇيالا قىزارعان بەتىنەن، جىميعان القىزىل ەرنىنەن شوپىلدەتىپ سۇيە بەرەم، سۇيە بەرەم".
"قايدا ءجۇر سول ارمان؟ - دەپ قىنجىلدى بوزبالا ساسكەدەگى جولىعىسۋلاردان كەيىن، ۇيىنە تاقاي بەرىپ - وسى جولدا باقىت قۋعانىما جىلدان اسىپ بارادى، سوندا تاپقانىم نە؟ راس، كەيدە وزىمە - ءوزىم ريزا بولارلىق ءىس قىلعانىمدى سەزىنەمىن؛ الايدا ونىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى قۇپ -قۇرعاق، اقىلمان ريزالىق. ءاي، جوق، مەن وزىمە ەش ريزا ەمەسپىن! ريزا بولمايتىنىم - بۇندا مەن باقىت تاپپادىم، ال باقىتقا بولەنگىم كەلەدى، ابدەن كەنەلگىم كەلەدى. مەن ءلاززات دەگەندى تاتىپ كورگەم جوق، الايدا سوعان جەتكىزەتىن نارەستەنىڭ ءبارىن بويىمنان الدەقاشان سىلىپ تاستاعانمىن. نەگە؟ نە ءۇشىن! ودان كىمگە جەڭىلدىك ءتيدى؟ وزگەنىڭ باسىنا ب ا ق قوندىرۋدان گورى ءوز باقىتىڭا جەتۋ وڭايىراق دەپ اپاتايىم دۇرىس جازعان ەكەن عوي. مۇجىقتارىم بايىدى ما مەنىڭ؟ ءبىلىم الىپ، رۋحاني جاعىنان جەتىلدى مە؟ تۇك تە جوق. ولاردىڭ كۇيى جاقسارعان جوق، ال مەنىڭ ءحالىم كۇن ساناپ مۇشكىلدەنىپ بارادى. شىركىن-اي، ءبىر ءىسىمنىڭ جانعانىن كورسەم، ءبىر اۋىز العىس ءسوز ەستىسەم... ونىڭ ورنىنا جالعان كەرتارتپالىقتى، كەمباعالدىقتى، سەنىمسىزدىك پەن شاراسىزدىقتى كورەمىن. ءوز ءومىرىمنىڭ ەڭ تاڭداۋلى شاعىن بوسقا وتكىزىپ ءجۇرمىن"،- دەپ ويلادى ول جانە سول ارادا ونىڭ ەسىنە، كۇتۋشىسى ايتاتىنداي، كورشىلەرىنىڭ بۇنى ەس كىرمەگەن ميلاۋ اتاندىرعانى؛ كەڭسەدە تۇك اقشاسى قالماعانى؛ ءوزى ويلاپ تاپقان استىق باستىراتىن ماشينا شۋ دەپ استىق باستىراتىن جەرگە اپارعاندا مۇجىقتاردىڭ كۇلكىسىنە ۇشىراپ، دون قاۋزاۋدىڭ ورنىنا ىسىلداپ تۇرىپ العانى؛ شارۋاشىلىقتاعى ءار ءتۇرلى جاڭا باستامالاردىڭ قىزىعىمەن ءجۇرىپ ىزديعان ەسكىشىل - شونجار جاساۋعا مۇلدە قاراما-قارسى قالىپ تانىتقانداي. نەحليۋدوۆ بولمەگە كىردى، قالپاعىن ۇستەل ۇستىنە اشۋلانا لاقتىرىپ تاستاپ، ءرويالدىڭ الدىندا تۇرعان ورىندىققا وتىردى دا، ءبىر اياعىن ەكىنشى اياعىنىڭ ۇستىنە ايقاستىرا سالىپ، باسىن سالبىراتىپ جىبەردى.
- نەمەنە، ساسكەلىگىڭىزدى ىشەسىز بە، مارتەبەلى تاقسىر؟- دەدى وسى كەزدە ىشكە كىرگەن، باسىنا چەپەس4 كيىپ، ۇلكەن ورامال جامىلعان شىت كويلەكتى، تىربيعان ارىق، بويشاڭ كەمپىر.
نەحليۋدوۆ وعان ءبىر قاراپ قويىپ، ەسىن جيعانداي بولىپ، ءبىراز ءۇنسىز وتىردى.
- جوق، كۇتۋشى، ىشكىم كەلمەيدى،- دەدى دە ول قايتادان ويعا باتتى.
كۇتۋشى وعان اشۋلانا باسىن شايقاپ، كۇرسىنىپ قويدى:
- ە - ە، اكەتايىم دميتريي نيكولايچ، نەسىنە قامىعاسىز؟ بۇدان دا اۋىر كۇن تۋار، ءبارى دە ۇمىتىلادى - قۇداي بار عوي...
- مەن قامىعىپ وتىرعانىم جوق. و نە دەگەنىڭ، شەشەتايىم مالانيا فينوگەنوۆنا؟- دەپ نەحليۋدوۆ كۇلىمسىرەگەن بولدى.
- قامىقپاي ءقايتسىن ەندى، مەنى كورسوقىر دەيمىسىڭ؟- دەپ كۇتۋشى دە قىزىنا ءتۇستى،- كۇن سايىن جاپادان-جالعىز. جانە بارىنە دە كۇيزەلەسىز، ءبارىن دە ءوزىڭىز اتقاراسىز؛ ءتىپتى تاماقتان دا قالىپ باراسىز. سول دا ءجون بە ەكەن؟ تىم بولماسا قالاعا بارىپ كوڭىل كوتەرىپ قايتپايسىز، كورشىلەرگە دە جولامايسىز، بۇنىڭىز قالاي؟ جاپ-جاس باسىڭىزبەن وسىنشاما كۇيزەلگەنىڭىز جارامايدى! سەن مەنى عاپۋ ەت، اكەتايىم، مەن وتىرايىن،- دەپ ول ەسىكتىڭ قاسىنا تىزە بۇكتى، ەل - جۇرتتى ابدەن جامان ۇيرەتىپ الدىڭىز، قورىقپايتىن بوپ كەتتى بۇلار. اۋقاتتى ادام سويتە مە ەكەن؟ بۇنىڭ جاقسىلىق ەمەس. ءوز تۇبىڭە ءوزىڭ جەتەسىڭ، ەل-جۇرتتى بوسقا ەرىكتىرەسىڭ. بۇ حالىقتى قويساڭشى، ەشتەڭەنى سەزبەيدى بۇلار. تىم بولماسا اپاتايىڭا بارىپ قايتساڭشى: ونىڭ جازعاندارى تۇگەلدەي راسقا شىقتى عوي...
نەحليۋدوۆ بارعان سايىن ۋايىمعا باتىپ، مۇڭايا ءتۇستى. تىزەسىنە تىرەلگەن وڭ قولى ەرىنشەكتەۋ قيمىلمەن كوتەرىلىپ بارىپ كلاۆيشكە ءتيدى. الدە ءبىر اككورد ەستىلدى، ەكىنشىسى، ءۇشىنشىسى... نەحليۋدوۆ جاقىنىراق وتىرىپ، قالتاسىنان ەكىنشى قولىن سۋىرىپ، ويناي باستادى. بۇل العان اككوردتار كەيدە مۇلدە دايىندىقسىز، ءتىپتى مەيلىنشە قاعىس بولىپ شىعادى، كوبىنەسە جۇرەك اينىتار ۇيرەنشىكتى تاپتاۋرىن دىڭىلعا اينالىپ كەتەدى دە، بۇنىڭ بويىندا ەشقانداي دا مۋزىكالىق دارىن جوعىن دالەلدەي تۇسەدى، ءبىراق وسى ءىسى ونىڭ وزىنە ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز، مۇڭدى ءلاززات اكەلگەندەي بولادى. ۇيلەسىمدىلىك وزگەرگەن سايىن ول وسىنىسىنان نە شىعارىن جۇرەگى سۋىلداپ كۇتەدى دە، بىردەمە شىقسا، سونىڭ كەمىسىن قيالىمەن تولتىرادى. قۇلاعىنا جۇزدەگەن اۋەن كەلگەندەي بولادى، كەيدە: حور دا، وركەستر دە وسىنىڭ ۇيلەسىمىنە قوسىلعانداي. باس عانيبەتتى ول قيالىنىڭ قىزۋ قىزمەتىنەن العانداي: سول شاقتا ۇشقىر قيال ونىڭ وتكەن ءومىرى مەن اتار تاڭىنىڭ الۋان ءتۇرلى، استاسىپ، ارالاسىپ كەتكەن نەبىر قىزىق كورىنىستەرى مەن بەينەلەرىن كولدەنەڭ اكەپ تارتىپ، بىرىمەن-بىرى بايلانىسسىز، ۇزىك-ۇزىك بولسا دا ادام تاڭ قالار ايقىندىقپەن كورسەتىپ بەرەدى. بىرەسە ونىڭ كوز الدىنا اناسىنىڭ قاپ-قارا، سۇيەكتى جۇدىرىعىنان سەسكەنىپ، كىرپىكتەرىن شوشىنا قاعىپ تۇرعان داۆىدكا بەلىيدىڭ تولىق تۇلعاسى كەلەدى، ازاپ پەن قيىنشىلىققا ءوز تاعدىرىنا دەگەن اينىماس بەرىكتىك پەن شىدامدىلىق ارقىلى توزگەن جاننىڭ دۇڭكيگەن جوتاسى مەن اقسارى ءتۇبىت باسقان ۇپ-ۇلكەن قولدارى كەلەدى. بىرەسە ول اۋلا ىشىندە الشاڭ باسقان باتىل سۇتەنەنى كورەدى، كورەدى دە ونى، نە سەبەپتەن ەكەنى بەلگىسىز، دەريەۆنيالاردى ارالاپ، مۇجىقتارعا اقشالارىڭدى پومەششيكتەن تىعىڭدار دەگەن ۇگىت تاراتىپ جۇرگەن قالىپتا ەلەستەتەدى، سوسىن سۇتەنەگە قوسىلا: "ءيا، پومەششيكتەردەن اقشانى جاسىرۋ كەرەك"،-دەپ وز-وزىنەن قايتالاي بەرەدى. بىرەسە كوزىنەن سوراسى اعىپ، قالىڭ قايعىعا باتقان بولاشاق كەلىنشەگى مۇنىڭ اقسارى شاشتى باسىن ءوزىنىڭ يىعىنا سۇيەپ تۇرعانداي بولادى؛ بىرەسە قارنى شانتيگەن جالعىز ۇلىنا ەمىرەنە قاراپ تۇرعان ءچۋريستىڭ مەيىرباندىققا تولى كوگىلدىر جانارى ەلەس بەرەدى. ءيا، ول بالاسىن پەرزەنتتىگىمەن قاتار كومەكشىم، دەمەۋشىم دەپ بىلەدى. "سۇيىسپەنشىلىك دەگەن وسى عوي!"- دەپ سىبىرلايدى ول سوسىن ول يۋحۆانكانىڭ شەشەسىن ەسىنە تۇسىرەدى، كەمپىردىڭ سويديعان جالعىز ءتىسى مەن قيسىق بىتىمىنە قاراماستان قارتايعان جۇزىندەگى ءوزى بايقاعان شىدامدىلىق پەن امبەسىن كەشكەن جومارتتىق نىشانىن كوز الدىنا كەلتىرەدى. "تەگى، جەتپىسكە كەلگەن جاسىندا ءبۇل ەرەكشەلىگىن ءتۇڭعىش رەت مەن بايقاپپىن - اۋ"دەپ ويلاپ، ارتىنشا: "قىزىق ەكەن!"- دەپ سىبىرلايدى، كلاۆيشتەردى ساناتسىز تەرمەلەپ، ۇنىنە قۇلاق توسىپ وتىرىپ. سوسىن ول ءوزىنىڭ ومارتادان قالاي قاشىپ شىققانىن، قارقىلداپ كۇلگىلەرى كەلىپ تۇرسا دا بۇنى كورمەگەن سىڭاي تانىتقان يگنات پەن كارپتىڭ بەت قۇبىلىستارىن ويعا الدى. وز-وزىنەن قىزارىپ كەتتى دە، بۇعان تەسىرەيە قادالىپ، اندا-ساندا اقشاشتى باسىن شايقاپ قويىپ، ەسىككە تاياۋ ماڭدا ءۇنسىز وتىرعان كۇتۋشىگە قاراپ قويدى. كەنەت ونىڭ كوز الدىنا ەرنى مەن يەگىندە اقشىل ءتۇبىت جاڭا تەبىندەي باستاعان، قىزىل شىرايلى، قىسىڭقى كوگىلدىر جانارى جايناڭ قاققان، اقسارى شاشتى يليۋشكانىڭ سىمباتتى دا قۋاتتى تۇلعاسى مەن تەر باسقان ءۇش ات كەلە قالدى. يليۋشكانىڭ ءوزىن لاۋعا جىبەرمەي قويا ما دەپ قورىققانىن، ءسويتىپ سۇيىكتى ىسىنەن ايىرىلىپ قالماۋعا قىزۋ كىرىسكەنىن ەسكە ءتۇسىردى؛ ەندى سۇپ-سۇر تۇماندى تاڭ، تايعاناق تاس جول، بىپ-بيىك ەتىپ جۇك تيەپ، ۇستەرىن جوكەمەن جاپقان، اربايعان قارا جازۋلارى بار، ۇش-ۇشتەن ات جەككەن ۇزىن كەرۋەن ەلەس بەردى. جۋان سيراق توق اتتار قوڭىراۋلاتا اعىزىپ، ەكى جاعىندا جارىسا وسكەن قالىڭ ورماندى جاڭعىرىقتىرا جارىپ، پوشتاشىلار اعىزىپ كەلەدى.
- ءا – ءا - ءاي!- دەپ بالاشا داۋرىعادى قوزى ءجۇن قالپاعىنا جىلتىر تەمىر بەلگى قاداپ العان الدىڭعى جامشىك شىبىرتقىسىن باسىنان اسىرا ءۇيىرىپ.
جيرەن ساقالدى، تۇنجىر كوزقاراستى، اياعىنا ءنان ەتىك كيگەن كارپ اربانىڭ الدىڭعى دوڭگەلەگىنە قاتارلاس، اۋىر ادىمداپ كەلەدى. ەكىنشى اربانىڭ ۇستىنە جابىلعان جوكەنىڭ استىنان ەرتەڭگى ارايدا راقاتقا باتقان يليۋپىكانىڭ ادەمى باسى كورىنەدى. ۇستەرىنە شابادان باسقان ءۇش ترويكا دوڭعالاقتارى دۇرسىلدەپ، قوڭىراۋلارى سىلدىراپ، ايقاي -ۇيقايعا باسىپ دۇرىلدەتىپ وتە شىقتى؛ يليۋشكا ادەمىشە باسىن جوكە استىنا قايتا تىعىپ، ۇيقىسىن جالعاستىرا بەردى. مىنە، شايداي اشىق جىلى كەش تە كەلدى. ابدەن شارشاپ-شالدىعىپ كەپ، قونالقىعا توقتاعان ترويكالاردىڭ الدىنان تاقتاي قاقپا سىقىرلاپ اشىلدى دا، جوكە جامىلعان بيىك اربالار داربازا تابانىنداعى كولدەنەڭ جاتقان تاقتايدان سەكەكتەي ءوتىپ، ەڭسەلى لاپاستىڭ استىنا كىرە بەردى. يليۋشكا اققۇبا ءوڭدى، كەڭ كەۋدەلى كەلىنشەكپەن كوڭىلدەنە سالەمدەستى، اناۋ: "الىستانبىسىزدار؟ قانشا تاماق ىشەسىزدەر؟"-دەپ سۇلۋ جىگىتكە تاناداي جارقىراعان ءتاتتى جانارىن قىزىعا قاداي تۇسەدى. مىنە، جىگىت اتتارىن جايعاستىرىپ بولىپ، حالىق لىق تولى ىستىق ۇيگە كىردى دە، شوقىتىپ الىپ، ءۇي يەسى كەلىنشەكپەن جانە ءوز جولداستارىمەن ازىلدەسە وتىرىپ، اعاش اياقتان اس ىشە باستادى. ال مىناۋ ونىڭ جۇلدىزدى اسپان استىنا، اعاش اقىرداعى جەمدى وسقىرىنىپ، تىقىرشي تاڭداپ تۇرعان اتتارعا تاقاۋ، ءيىسى مۇرىن جاراتىن ءشوپ ۇستىنە سالىنعان توسەك ورنى. ول شوپكە جاقىنداپ، شىعىس جاققا بۇرىلدى دا، توڭكەرگەن استاۋداي قۋاتتى كەۋدەسىن وتىز رەت شوقىندىرىپ، اقسارى شاشىن سىلكىپ تاستاپ، "وچە ناش"- تى وقىپ شىعىپ، "گوسپودي، پوميلۋي" - دى جيىرما قابات قايتالادى، سوسىن باسىن شاپانىمەن وراپ اپ، قۋاتى تايماعان جاس ادامعا ءتان قامسىز، قاتتى ۇيقىعا كەتتى. ەندى ول تۇسىندە الۋان-الۋان قالالاردى كورىپ جاتىر: اۋليە - امبيەسى، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋشىلەرى مول كييەۆتى، كوپەستەرى مەن تاۋارلارى قاپتاعان رومەندى، سوسىن ودەستى دە، كوز ۇشىندا اق جەلكەندەر جەلبىرەگەن كوك تەڭىزدى دە كورەدى، الدەقانداي كورىنبەيتىن قانات بايلاپ، ۇشىپ وتىرىپ، اق ءتوستى، قارا قاستى تۇرىك قىزدارى بار، التىن سارايلى سارگراد قالاسىن دا قىزىقتايدى. ول ودان ارمەن دە وپ-وڭاي قالىقتاپ ۇشا بەرەدى - ۇشقان سايىن تومەننەن شاڭقاڭ نۇرعا شومىلعان التىن قالالاردى، اق جەلكەندەر جەلبىرەگەن كوك تەڭىزدى كورە بەرەدى، وسىلايشا ۇشا بەرۋ، العا قاراي قالىقتاي بەرۋ قانداي جاقسى، قانداي كوڭىلدى...
"تاماشا! "- دەپ سىبىر ەتتى نەحليۋدوۆ وزىنە؛ سول زامات - ول نەگە يليۋشكا بولمادى ەكەن -دەگەن وي دا قابات كەلگەن ەدى باسىنا.
اۋدارعان ق.ىسقاقوۆ
You Might Also Like
-
شىمكەنتتە بالاباقشانىڭ تولەماقىسى قىمباتتادى. قالا اكىمىنىڭ قاۋلىسىمەن تولەماقى وسى جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ وسكەن.
