InfoHub Logo

ءپان اتى: ينفورماتيكا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: پروگرامما قۇرىلىمى. شامالاردى سيپاتتاۋ ءبولىمى.
پاسكال ءتىلىنىڭ قاراپايىم وپەراتورلارى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا پاسكال پروگراممالاۋ ءتىلىنىڭ پروگرامما قۇرىلىمى مەن قاراپايىم وپەراتورلارى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ.
دامىتۋشىلىعى: وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇقىپتىلىققا،ادامگەرشىلىككە، جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەۋ.

كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، وقۋلىق، سلايد
ساباقتىڭ ءتيپى:دامىتۋشىلىق
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق – جاۋاپ
ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ
2. وتكەن ماتەريالدى قايتالاۋ
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ
4. ساباقتى بەكىتۋ
5. ۇيگە تاپسىرما
1.ۇيىمداستىرۋ: سىنىپ وقۋشىلارىمەن امانداسۋ
2.وتكەن ماتەريالدى قايتالاۋ سۇراقتارى:
• الگوريتم دەگەنىمىز نە؟
• بلوك-سحەما دەگەنىمىز نە؟
• الگوريتمدىك ءتىل، پروگراممالاۋ ءتىلى دەگەنىمىز نە؟
• الگوريتم كوماندالارى ەسەپ شارتىنا بايلانىستى قالاي بولىنەدى؟
• جاي جانە قۇراما كوماندالاردىڭ ايىرماشىلىقتارى قانداي؟
• سىزىقتىق الگوريتم دەگەنىمىز نە؟
• تارماقتالۋ الگوريتم دەگەنىمىز نە؟
• سيكلدىك الگوريتم دەگەنىمىز نە؟
• اريفمەتيكالىق سيكل مەن قادامدىق سيكلدىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
3.جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ

پاسكال ءتىلىن 1968-1971 جىلدارى شۆەيساريالىق عالىم نيكلاۋس ۆيرت قولايلى پروگراممالاۋ ءتىلى رەتىندە ۇسىنعان بولاتىن. بۇل ءتىلدىڭ ستاندارتى كەيىنىرەك بەكىتىلدى، ول سول كەزدەردە كەڭ تارالعان الگول، فورتران، بەيسيك تىلدەرىنە قاراعاندا جەتىلدىرىلگەن، جۇمىس ىستەۋگە ىڭعايلى ءتىل بولدى.قازىرگى كەزدە پاسكال ءتىلى كەز كەلگەن كۇردەلى ەسەپتەردى شىعارا الاتىن، كەڭ تارالعان ستاندارتتى وقۋ تىلىنە اينالدى.
پاسكال تىلىندەگى پروگرامما 3 بولىكتەن تۇرادى:
PROGRAM BASTAU؛
سيپاتتاۋ ءبولىمى
BEGIN
وپەراتورلار ءبولىمى
END
كەز كەلگەن پروگراممانىڭ العاشقى جولى PROGRAM سوزىنەن باستالاتىن ونىڭ تاقىرىبىنان تۇرادى.ودان كەيىن پروگراممانىڭ ىشكى وبەكتىلەرىنىڭ سيپاتتالۋ ءبولىمى جازىلادى جانە begin جانە end سوزدەرىمەن قورشالعان وپەراتورلار ءبولىمى بولۋى كەرەك. سيپاتتاۋ ءبولىمى تولىق جاعدايدا، 7 بولىكتەن تۇرادى، ولار:
1. پروگراممامەن بايلانىساتىن كىتاپحانالىق مودۋلدەر اتاۋلارىنىڭ ءتىزىمى (ول ءتۇيىندى سوزىمەن باستالادى)؛
2. بەلگىلەردى (label) سيپاتتاۋ:
3. تۇراقتىلاردى (const) سيپاتتاۋ؛
4. مالىمەتتەر تيپتەرىن (type) انىقتاۋ؛
5. اينىمالىلاردى (var) سيپاتتاۋ؛
6. پروسەدۋرالاردى (procedure) سيپاتتاۋ؛
7. فۋنكسيالاردى (function) سيپاتتاۋ؛
بەلگىلەردى سيپاتتاۋ. بەلگى پروگراممانىڭ ءبىر جولىن، ياعني ءبىر وپەراتورىن ەرەكشەلەپ بەلگىلەۋ ءۇشىن قولدانىلادى. بۇل بەلگى ارقىلى قاجەتتى جاعدايدا پروگراممانىڭ كەز كەلگەن جولىنان وسى بەلگىسى بار وپەراتورعا كوشىپ، ونى قايتالاپ كەزەكسىز ورىنداۋعا بولادى.
تۇراقتىلاردى سيپاتتاۋ. پروگرامماداعى تۇراقتىلار ءوز ءمىنىن (مىسالى، 5، 14، 13.5 ت.ب.) نەمەسە وعان قويىلعان اتاۋ ارقىلى بەلگىلەۋى مۇمكىن.
ءپىشىمى: const اتاۋ 1=ءمانى؛ اتاۋ 2 =ءمانى؛....، اتاۋ n =ءمانى؛
مىسالى، const ءرى =3.14؛ ە =2.7؛ a = `bol`؛ max = 1000؛
اينىمالىلاردى سيپاتتاۋ. پروگراممادا پايدالاناتىن اينىمالى شامالاردىڭ اتاۋلار ءتىزىمى جانە ولاردىڭ توپتاستىرىلىپ كورسەتىلگەن تيپتەرى تومەندەگى پىشىمدە، سيپاتتاۋ بولىگىندە كورسەتىلۋى قاجەت.
ءپىشىمى: var اينىمالى اتاۋلارىنىڭ

ءتىزىمى:------------------------------------تيپ:
مىسالى: var af، m، n:------------integer؛
h، sg:-----------------------------------real؛
d، ch:----------------------------------char؛
kd، b:----------------------------------boolean؛
1.تۋربو پاسكال ورتاسىن قوسۋ ءۇشىن: TURBO پروگر. اشۋ.قۇرامىندا: مەنيۋ جولاعى، جۇمىس اۋماعى، تومەنگى جاعىندا ستاتۋس جولى(مارتەبە).File-Neu
ءى. مەنيۋ كومانداسىن پايدالانۋ ءۇشىن:
Alt+F9 - Compile - پروگراممانى كومپيلياسيالاۋ
Ctrl+F9 - RUN - ورىنداۋ
اlt+F5 - ناتيجە شىعارۋ
F2 - File - Save - ساقتاۋ
File - Exit -تۋربو پاسكال ورتاسىن جابۋ
F3 - File – Open - اشۋ‏
وپەراتورلار ءبولىمى

پروگرامماعا ەنەتىن اينىمالىلار مەن تۇراقتىلاردى، سانداردى پايدالانىپ ءتۇرلى ارەكەتتەر (نۇسقاۋ، جارلىق) ورىنداي الاتىن سويلەمدەردى پاسكال تىلىندە وپەراتورلار، ال الگوريتمدىك تىلدە كوماندالار دەپ اتايدى. وپەراتورلار قاراپايىم جانە كۇردەلى (قۇراما كوماندالار) دەپ ەكى توپقا بولىنەدى. ۆegin جانە end ءتۇيىندى سوزدەرى وپەراتورلىق جاقشالار دەپ اتالادى.
وپەراتور دەگەنىمىز – الگوريتمدى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ورىندالاتىن ىس-ارەكەتتەردى انىقتايتىن ءتىلدىڭ قاراپايىم سويلەمى. ولار جازىلۋ رەتىنە بىرتىندەپ بىرىنەن كەيىن ءبىرى تىزبەكتەي ورىندالادى.
وپەراتورلاردىڭ جالپى جازىلۋ ءتۇرى:
ۆegin
1-وپەراتور؛
2-وپەراتور؛
....................؛
n-1- وپەراتور؛
n-وپەراتور
end.

پاسكال تىلىندەگى وپەراتورلار قاراپايىم جانە قۇراما بولىپ ەكىگە بولىنەدى.
پاسكال ءتىلىنىڭ قاراپايىم وپەراتورلارى
مەنشىكتەۋ وپەراتورى. مەنشىكتەۋ وپەراتورى بارلىق تىلدە پايدالاناتىن نەگىزگى وپەراتور بولىپ تابىلادى. ماتەماتيكاداعى قاراپايىم تەڭدەۋ ءتارىزدى اينىمالىلار ساندىق ءمان بەرۋ بۇل جاعدايدا مەنشىكتەۋ وپەراتورى دەپ اتالادى.
مەنشىكتەۋ وپەراتورى جازىلعان ورنەكتەردىڭ ءمانىن ەسەپتەپ، ونى اينىمالى مەنشىكتەۋ ءۇشىن قولدانادى. ورنەك ءمانىنىڭ ءتيپى اينىمالىنىڭ تيپىنە مىندەتتى ءتۇرى سايكەس كەلۋى ءتيىس. وپەراتوردىڭ جازىلۋ ەرەجەسى: : = ؛
مۇنداعى - اينىمالى يدەنتيفيكاتورى، : = - مەنشىكتەۋ بەلگىسى، اريفمەتيكالىق ورنەك نەمەسە سان.
بۇل وپەراتور ەكى مىندەت اتقارادى:

1. اينىمالىلاردىڭ بەلگىلى ماندەرى بويىنشا اريفمەتيكالىق ورنەكتىڭ ساندار ءمانىن ەسەپتەيدى.
2. تابىلعان ءمان اينىمالى اتاۋىنا مەنشىكتەلەدى، ياعني انىقتالعان ءمان ساندى اينىمالىعا سايكەس كومپيۋتەر جادى ۇياشىعىنا ورنالاسادى.
كوشۋ وپەراتورى. كوشۋ نەمەسە شارتسىز كوشۋ وپەراتورى وپەراتورلاردىڭ رەت-رەتىمەن ورنالاسۋىن بۇزىپ، كەلەسى اتقارىلۋدى، ياعني بەلگىسى بار وپەراتورعا كوشۋدى ورىندايدى. بۇل وپەراتور GOTO (كوشۋ) ءتۇيىندى سوزىنەن باستالادى دا، ودان كەيىن LABEL بولىمىنە سيپاتتالعان بەلگى اتاۋى جازىلادى. كوشۋ وپەراتورىنىڭ فورماتى:
GOTO ؛
مۇنداعى - LABEL بولىمىندە سيپاتتالعان بەلگىنىڭ بىرەۋى.
مالىمەتتەردى ەنگىزۋ وپەراتورى READ (اعىلشىنشا وقۋ). پاسكال تىلىندە مالىمەتتەردى ەنگىزۋ جانە شىعارۋ ءۇشىن، ياعني ادام مەن كومپيۋتەر اراسىندا مالىمەت الماسۋ ماقساتىندا الدىن الا انىقتالعان Input ، Output فايلدارى قولدانىلادى.پروگرامما بەرىلگەن ماندەردى فايلىنان الادى دا، الىنعان ناتيجەنى فايلىنا ورنالاستىرادى.ول ءۇشىن ەنگىزۋ وپەراتورى پايدالانادى.
وپەراتوردىڭ جالپى ءتۇرى.
READ(al، a2،…،an)؛
READLN(al، a2،……،an)؛
READLN؛

مۇنداعى ا1،ا2،...،اn- اينىمالى اتاۋلارى.ولاردى ەنگىزۋ وپەراتورىنىڭ پارامەترلەرى دەپ تە اتايدى.ەنگىزىلەتىن اينىمالىلاردىڭ ماندەرى:integer،real،char جانە string (ءسوز تىركەسى) تيپتەرىنە جاتۋى مۇمكىن.
شىعارۋ وپەراتورى. پاسكال تىلىندە ناتيجەنى ەكرانعا شىعارۋ ءۇشىن WRITE (جازۋ) وپەراتورى قولدانىلادى.
WRITE (al، a2،…،an)؛
WRITELN(al، a2،……،an)

مۇنداعى جاقشا ىشىندە جاي اينىمالىلار نەمەسە اپوستروفتارمەن قورشالعان سيمۆولدار توبى بولۋى مۇمكىن.شىعارىلاتىن ماندەردىڭ ءتۇرى اينىمالىلاردىڭ ءتيپى ارقىلى انىقتالادى.ولار: integer،real،char جانە string (ءسوز تىركەسى) تيپتەر تۇرىندە بەرىلە بەرەدى.شىعارىلاتىن پارامەترلەر ءبىر – بىرىمەن ءۇتىر ارقىلى اجىراتىلىپ WRITE ءتۇيىندى سوزىنەن سوڭ جاي جاقشا ىشىنە جازىلادى.پاسكال تىلىندە پارامەترسىز شىعارۋ وپەراتورى WRITELN جاڭا جولعا ءوتۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
سەرگىتۋ ءساتى: «ويلان تاپ» ويىنى

پاسكال ءتىلىن 1968-1971 جىلدارى شۆەيساريالىق عالىم-------....-------...------قولايلى پروگراممالاۋ ءتىلى رەتىندە ۇسىنعان بولاتىن. (نيكلاۋس ۆيرت)
پاسكال تىلىندەگى پروگرامما 3 بولىكتەن تۇرادى: ...........،
،---------------------(تاقىرىپ، سيپاتتاۋ ءبولىمى، وپەراتور ءبولىمى)
كەز كەلگەن پروگراممانىڭ العاشقى جولى------............------سوزىنەن باستالاتىن ونىڭ تاقىرىبىنان تۇرادى.(PROGRAM) ودان كەيىن پروگراممانىڭ ىشكى وبەكتىلەرىنىڭ------...........------جازىلادى. (سيپاتتاۋ ءبولىمى)
پراكتيكالىق جۇمىس
№1 – ەسەپ.كەز كەلگەن ەكى ساننىڭ قوسىندىسىن ەسەپتەيتىن پروگرامما قۇرۋ .
Program kosu؛
Var a،b:integer؛
Begin
readln(a،b)؛
Y:=a+b؛
Writeln(‘y=‘،y)؛
End.
№2-ەسەپ. ەكى ساننىڭ كوبەيتىندىسىن تابۋعا پروگرامماسىن قۇرۋ.
Program kobitu؛
Var a،b،y:integer؛
Begin
readln(a،b)؛
Y:=a*b؛
Writeln(‘y=‘،y)؛
End.
№3 - ەسەپ. ەكى ساننىڭ ءبولىندىسىن تابۋعا پروگرامماسىن قۇرۋ.
Program bolindi؛
Var a، b، x:real؛
Begin
Write (‘a، b-ساندارىن ەنگىز')؛
Readln(a، b)؛
X:=a/b؛
Writeln(‘x=’،x)؛
End.

4.ساباقتى بەكىتۋ سۇراقتارى:
1) پاسكال ءتىلىنىڭ نەگىزىن سالۋشى كىم؟
2) پاسكال تىلىندە پروگرامما نەشە بولىكتەن تۇرادى؟
3) پروگراممانىڭ نەگىزگى بولىگى قانداي ءتۇيىندى سوزدەن باستالىپ، قانداي سوزدەن اياقتالادى؟
4) وپەراتور دەگەنىمىز نە؟ ولار قانداي توپتارعا جىكتەلەدى؟
5) مەنشىكتەۋ وپەراتورى قانداي قىزمەت اتقارادى؟
6) كوشۋ وپەراتورى قانداي قىزمەت اتقارادى؟
7) ەنگىزۋ جانە شىعارۋ وپەراتورلارىنىڭ اتقاراتىن نەگىزگى مىندەتتەرى قانداي؟
5.ۇيگە تاپسىرما: پروگرامما قۇرىلىمى. شامالاردى سيپاتتاۋ ءبولىمى.
پاسكال ءتىلىنىڭ قاراپايىم وپەراتورلارى. 71 – بەت،4-جاتتىعۋ