قالىڭ مال
رومان
ەسىل بويىن قىستايتىن اتىعاي دەگەن ەلدە تۇرلىقۇل دەگەن بايدىڭ، قىرىق جىل وتاسقان قانشا دەگەن بايبىشەسى ەلۋ بەس جاسىندا قايتىس بولعان. قانشا بايبىشە ءولدى دەگەندى ەستىگەن قادىرلەس، تۇستاستارىندا رەنجىمەگەن ادام جوق دەۋگە بولادى؛ ءبىرسىپىرالارى بايبىشەنىڭ مىنەزىڭ ءبىرسىپىرالارى بەرگەن قوناقاسىن، كەيبىرەۋلەرى: «قانشا بايبىشەدەي دۇنيەگە ادام تۋار ما ەكەن...» دەپ، ءار ءتۇرلى وتكەن-كەتكەندەردى ايتىپ، اڭگىمە ەتىسىپ، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىسىپ ءجۇردى. تۇرلىقۇل ۇزىن بويلى، مەس قارىن، تۇكسيگەن قالىڭ قاباقتى، كوپ سويلەمەيتىن، جالپاق مۇرىن، قارسى كەلگەن ادام قايمىققانداي، ەلگە ءزابىرلى، كورشىلەرىنە مازاڭ، قاتتى مىنەزدى ادام ەدى. بايبىشەنىڭ قايتقانى وعان ەتە باتتى. بايعا كوڭىل ايتىپ، باتا قىلا كەلگەن ەلدىڭ اقساقال، قاراساقال زامانداستارى: «ە، باي! بايبىشەڭىزدى بەرىپسىز، الدى يماندى، ارتى قايىرلى بولسىن. بۇرىنعى ەتكەن اتالارىمىزدىڭ ايتقانى بار ەمەس پە: «قاتىن ءولدى — قامشىنىڭ سابى سىندى»، «بايدىڭ قاتىنى ولسە توسەگى جاڭعىرار، جارلىنىڭ قاتىنى ولسە، باسى قاڭعىرار» دەپ، باسى قاڭعىرادى دەيتىن جارلى ەمەسسىڭ، جاستىڭ الپىسقا كەلگەنىنە قاراماي-اق مال بەرسەڭ، بىرەۋ ءوزى-اق قىزىن اكەپ تاستار. مالعا قىزىن كىم بەرمەۋشى ەدى!..» — دەپ بايدىڭ كوڭىلىن كوتەرىسىپ ءجۇردى.
بىرەر ايعا دەيىن، باتا قىلا كەلگەن ادامنىڭ كوپتىگى، داۋداماسىمەن تۇرلىقۇل بايعا بايبىشەسىنىڭ قايتقانى دا بىلىنبەي ءجۇردى.
ءبىر كۇنى باي ەرتەڭگى شايدان كەيىن، ۇيدە بوتەن ادام بولماعاسىن، شارۋاعا كەز سالايىن دەپ، الدىمەن قوناق ۇيىنە كىردى. ول ۇيدەگى توسەك-ورىن بەت كەلگەن جەردە شاشىلىپ جاتىر، قىزمەتكەرلەرىنىڭ دە كيىمدەرى سول ۇيدە، پەش ۇستىندە سۋ بولعان بايپاق، شۇلعاۋلار جايۋلى تۇر ەكەن. بۇدان شىعىپ ءشوبىنىڭ ىشىنە بارسا، وندا ارىق جاباعىلار تۇراتىن جۇمساق شوبىندە تولىپ تۇرعان سيىر، سيىر شارباعىندا اتتار سىقىرلاپ ءجۇر. اتتار تۇراتىن شوبىندە قوي قاپتاپ ءجۇر. بۇلاردى كورگەننەن كەيىن باي ۇيگە تامان كەلە جاتىپ، شوشالاسىنا ءبىر ءيتتىڭ كىرىپ، شىعىپ جۇرگەنىن كوردى. ءوزىنىڭ قىزمەتىندەگى ءبىر بالادان: «امانجول قايدا كەتكەن؟» — دەپ سۇرادى.
— امانجول اتەكەم اۋىلىنا، شىلدەلىككە كەتكەن.
— شىلدەلىك كىمدىكى ەكەن؟
— بايقادامنىڭ كەلىنى ۇل تاۋىپتى، سوعان...
— قاسەن قايدا؟
— ول مانا شاي ىشكەسىن ويىق ويامىن دەپ كەتىپ ەدى، ءالى جوق، قاقپاندارىن الا كەتىپ ەدى، تىشقان، كۇزەن اۋلاپ جۇرگەن شىعار. ماعان ءتۇس كەزىندە سيىرلاردى ايداپ جىبەرەرسىڭ دەپ ەدى، مەن مالدىڭ سۋ ىشەتىن كەزى بولعان سوڭ شىعارىپ ەدىم، سۋ ىشكەنى ءىشىپ، ىشپەگەنى ىشپەي كەلىپ، ماعان بولماي، قاقپاعىن بۇزىپ جاباعىلاردىڭ شەبىنە كىرىپ كەتتى. ايداپ شىعايىن دەپ ەدىم، بولمادى. قاسەن ءالى كەلگەن جوق، قاقپاندارىنا اينالىپ ءجۇر-اۋ دەيمىن...
— ول ءيتتىڭ مىنگەنى نە؟
— ۇلكەن تورى.
ۇلكەن تورى دەگەن قىلاۋىنا قىل جۋىتپايتىن، بايدىڭ ءبىر ءقادىرلى اتى ەدى. باي ءبىراز ويلانعانداي بولىپ:
— وسى ءۇيدىڭ الگى قاتىنى قايدا ؟ — دەدى.
— قىزبولعان ۇيىنە كەتتى. ماعان تۇستە شاي قويارسىڭ، كىسى-مىسى كەلسە، شاقىرارسىڭ
دەگەن ساماۋىر قايناپ تۇر، شاقىرايىن با، اتا؟
— شاقىرساڭ شاقىر، — دەپ، باي كەيىگەن پىشىنمەن ۇيگە كىردى.
بايبىشە قايتپاي تۇرىپ تا، قايتقاننان كەيىن دە، سول اۋىلدىڭ ءۇش-تورت اقساقالدارى، كەشكە بايمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، اس ءىشىپ، بايدى جاتقىزىپ قايتاتىن ادەتتەرى بار ەدى. سول قالىپپەن بۇگىنگى كەشتە بايساقال، الىبەك، قاراش تۇرلىقۇلدىكىندە ەدى. بۇلاردىڭ الدىندا امانجول، قاسەندى باي ۇرسىپ: — تىشقاق لاعىم قۇرلى ءباسى جوق يتتەر، مەنى اياپ ءجۇر مە ەدىڭدەر، تويعاندارىڭدى كوتەرە الماي جۇرگەن شىعارسىڭدار، ەرەگىسسەم اقىلارىڭدى بەرمەي قويارمىن. — دەپ جەرلەپ وتىردى.
ماناعى بالا ۇيگە ەنتىگىپ كىرىپ كەلىپ:
— پار-پار اتتى ەكى شانالى كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر، — دەپ حابار بەردى. اۋىلدان كەلگەن ءۇش-تورت كىسى، امانجول، قاسەندەر قوناق ۇيگە شام جاعىپ، كورپە سالىپ بولماي-اق، ءۇستى-باسى قىراۋ-قىراۋ، قاسقىر ىشىكتى، تۇلكى تىماقتى جۋاندار كىرە باستادى.
امانجول مەن قاسەن قوناقتاردىڭ كيىمدەرىن شەشىپ، قاعىپ ءىلىپ جاتىر.
ىرسىلداپ، كۇرسىلدەپ، كۇشەنىپ-تىشانىپ جۋاندار وتىرىستى. بۇل كەلگەندەر — ەلدىڭ بايعازى، قۇرىمباي دەگەن بايلارى؛ بەتىنە جان كەلمەيتىن بيلەر. ايتقانى كەلىپ، اتقانى تيمەگەن جەر جوق. ەكەۋى دە ولگەنشە پاراقورلار، جەمقورلار، كىسى ەتىنەن باسقانى ارامسىنبايتىندار. بايعازى قازاقتىڭ زور بايلارىنىڭ ءبىرى، جاسىنان بي بولعان، اندا-ساندا بولىستىققا دا تالاسىپ قوياتىن، وتە پاراقور، قارا بۇقاراعا تىزەسى باتقان ءجابىر يەسى، شەگىر كوزدى، بۇجىر، جۋان، بايدىڭ جالعىز قىزى ايتولقىندى بەرگەن قۇداسى. بۇل كىسىلەر ەرتەرەك كەلىپ، بايبىشەگە قۇران وقىپ، تۇرلىقۇلعا كوڭىل ايتىپ قايتقان بولاتىن. بۇلار كەلگەنىنە، باي قۋانىپ، كەڭەسىپ كەپ وتىردى.
قوناقتار دا جۇرگەن جايلارىن ايتىپ كەڭەس قىلدى:
— ەلدەن شىققالى جيىرما شاقتى كۇن بولىپ قالدى، باس اۋىلناي جاعىنا بارىپ سەزد
قۇرىپ كەلەمىز. حالىق اراسىندا بىر-بىرىنە اۋىسقان-تۇيىسكەندەرى بار، توقتى-تورىمداي جانجالدارى بار ەكەن سوندايلاردى ءبىتىرىپ كەلەمىز. ەلدە داۋ-جانجال مۇنداي كوپ بولار ما!.. ەل دە بۇزىلىپ بىتكەن عوي، اسىرەسە جەسىر داۋى-اق كوپ ەكەن. كۇيەۋىن مەنسىنبەگەن قىز، بايىنان ايرىلاتىن كەلىنشەك... كەيبىرەۋلەر قۇداسىنان ايرىلماقشى... قۇرەكەڭنىڭ پىشاعى ماي ۇستىندە، قالتاسى دا تولعان شىعار، — دەپ بايعازى قارقىلداپ كۇلدى.
قاسقىر قوي جەمەيدى دەپ ەشكىم ايتپاس، — دەپ و دا قارقىلداپ كۇلدى.
— قاسقىر بولعاندا، ارالباي سورلىنىڭ ون سوم قىزىل قاعازىن الىپ ءتورت سيىرىنىڭ ءبىرىن جامان تۇيكەگە اپەردىڭ-اۋ، — دەدى.
سوندا قۇرىمباي وتىرىپ.
— ول جامان بولعانمەن جەتى سوم اقشا، التىبايدان قىستاي جانجالداسىپ ءوزىڭ اپەرگەن بەس تايىنشامدى اسىراپ، قىستان شىعارىپ بەرمەكشى بولدى عوي، — دەپ تاعى قارق-قارق كۇلدى دە، كۇمىستەگەن ءمۇيىز شاقشادان ناسىبايىن اتىپ، الدىنداعى كىشكەنە جەز شىلاپشىنعا شىرت-شىرت تۇكىرىپ، اق جاستىققا شىنتاقتاپ قيسايا كەتتى. بايعازىنىڭ ازىلىنەن ۇتىلىپ قالدىم-اۋ دەگەن كىسىشە، ءبىرازدان كەيىن باسىن كوتەرىپ:
— ە، بايەكە! ءوزىنىڭ تۇيەدەيى كورىنبەي، بىرەۋدىڭ تۇيمەدەيى كورىنەدى دەگەن-اۋ، مەدەكەنىڭ جيرەن اتىن الىپ، جەسىرىن سارىمساققا بەرگەنىڭىز ەسىڭىزدە بار ما؟ — دەدى.
— ە! مەن ات-تون ايىبى مەن قالىڭ مالىن قايتارتپاقشى بولدىم عوي. ول يتكە مەن بولماسام، مال قايدا، — دەپ بايعازى تاعى كۇلدى.
وسى قالىپپەن قوناقتار قالجىڭداسىپ وتىرىپ، تۇرلىقۇلدان شارۋا جايىن سۇرادى.
— قىستاي جىلقىنىڭ بەتىن كورگەنىم جوق، امان دەگەن حابار كەلەدى، بيىل قىس جاقسى عوي، — دەپ باي ءۇي شارۋاسىنىڭ جۇدەۋشىلىككە اينالىپ بارا جاتقاندىعىن ايتىپ جىگىتتەرىن سوگىپ وتىردى. اۋىز ۇيدە وتىرعان امانجول، قاسەندەر:
— وسى باي بىزگە نە قىل دەي بەرەدى؛ ۇساق-ۇلانى مەن سەكسەن سيىر، ەلۋ شاقتى ارىق-تۇراق جاباعى-تاي، بەس ءجۇز قويدى قاراۋعا ەكەۋىمىزدىڭ شامامىز كەلە مە؟ اقىمىزدى دا جوندەپ بەرمەيدى، — دەپ مۇڭايىسىپ وتىردى.
بايعازى تاماعىن كەنەپ، سيرەكتەۋ بىتكەن شوقشا ساقالىن سيپاي ءتۇسىپ:
— بايبىشەڭىزدىڭ ولاي-بۇلاي بولعانى بولماسا، قۇداي بەرگەن ادامسىز عوي، ءبىر ءجونى بولار... ءبىز سەزدەن تارقاعاندا ەلگە تۋرا قايتساق تا بولاتىن ەدى، بۇرىلىپ كەلۋىمىزدىڭ ءمانىسى سىزگە ءبىر ادام تاۋىپ كەلىپ وتىرمىز. ەكىنشى اۋىلدا يتباي دەگەن دۇمشە مولدانىڭ جاسى ون ءتورت-ون بەستەرگە كەلگەن قىزى بار ەكەن. ءبىتۋانا بولسا، سونى ايتتىرساڭىز قالاي بولار ەكەن. ول اۋىلعا ار جاعىنان ءىڭىر مەزگىلىندە كەلىپ ەدىك، الگى بايعۇستىڭ ءۇيى اۋىلدىڭ شەتىندە، ءوزى دالادا تۇر ەكەن. امانداسىپ ءجون سۇراعاننان كەيىن، ەندى قايدا باراسىزدار، قونىپ باتالارىڭىزدى بەرىپ كەتىڭىزدەر دەپ جىبەرمەگەن سوڭ قوندىق، — دەدى.
— ول قاي يتباي؟ — دەپ تۇرلىقۇل ەلەڭ ەتە ءتۇستى.
— انا جىلعى، ەزىڭىز زەكەتكە قۇيرىعى قۇرتتاعان بوز الا توقتى بەرەتىن مولدا.
— ە-ە... ە... ە..! ول بايبىشەنىڭ ىسقاتىنا دا ءبىر تايىنشا العان. سول امانتاي اۋىلىندا بولۋشى ما ەدى...
— بايعۇستىڭ ەكى بولمەلى بالشىق ءۇيى بار ەكەن ءۇيىن بالشىق دەپ نە قىلاسىڭ، ەزى جىلى، شامالى اعاش ۇيدەن تازا. كۇن كورگىشتىگى دە ءتاۋىر كورىنەدى، بەرگەن قوناقاسىسى بايدان ىلگەرى، قازىنى بۇزباي سالىپتى. قاتىنى دا ءتاۋىر ادام ەكەن قۇرەكەڭ قۇداشا دەپ ويناپ جاتتى، مەنىڭ كەزىم الگى بالاسىندا بولدى. بالاسى سۇلۋ، اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كەزى بار، كيگەن كيىمىندە ءبىر كىرشىك جوق، بارماقتارى مايىسقان، بويى تال شىبىقتاي. شاي قۇيعاندا ءبىر اياقتى قاعىستىرماي، ادەپپەن وتىرىپ، تۇرىپ ءجۇردى.
— ءوزىنىڭ وقىعانى دا بولۋ كەرەك، ءبىز اس ارتىنان اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزدا كىتاپقا دا قاراپ وتىردى. ەرتەڭىنە اتتاردىڭ الدىندا، مولدانىڭ ءىنىسى قاراقۇل دەگەننەن: — قارىنداسىڭدى كۇيەۋگە بەرىپ پە ەدىڭدەر؟ — دەپ سۇراپ ەم. — جوق، تەڭى كەزدەسپەي، بەرە الماي وتىرمىز، — دەدى. مەن ءسىزدى قالاي كورەسىزدەر دەپ ەدىم، بايەكەڭە ءبىر بالانى قايتكەنمەن بەرەمىز عوي دەپ، جالپاقتاپ قالدى. ءسىزدى ۇناتا ما، ۇناتپاي دەپ ءبىز يتبايدان ءتىل تارتپاي كەلدىك. ەگەر ورنىن ولقىسىنباساڭىز — بالاسىندا ءمىن جوق، — دەپ بايعازى توقتادى.
تۇرلىقۇل ءبىراز توقتالىپ، ويلانىڭقىراعانداي بولىپ:
— ونداي رەتتى ادام بولسا، كەرەرمىز. «ەسىك كورگەندى الما، بەسىك كەرگەندى ال» دەگەن ماقال بار ەدى. ءوز كوڭىلىم دە قىز الماق، ماعان بەرمەگەنمەن دە، مالعا بەرەدى عوي، — دەپ كوتەرىلىپ ءبىر قويدى. ءبىرسىپىرا اڭگىمەلەسىپ وتىرعاننان كەيىن، باي، امانجول، قاسەندى شاقىرىپ الىپ:
— مىنا بيلەر شارشاعان شىعار، توسەك سالىڭدار، — دەدى.
بيلەر كۇشەنىسىپ، ىرسىلداسىپ دالاعا شىقتى، توسەك سالىنىپ جاتىر.
بيلەر كەلگەسىن، كۇتىپ تۇرعان امانجول، قاسەن ماسىلەرىن تارتىپ، شالبارلارىن الىپ شەشىندىرىپ، كورپەلەرىن جاۋىپ، شام ءسوندىرىپ شىعىپ كەتتى.
جاستىققا باسى تيمەي-اق قۇرىمباي:
بايەكە، وسى ەسمۇراتتىڭ، اكەم ءتىرىلىپ كەلسە دە بەرمەيىن دەپ جۇرگەن قارا تازىسىن قالاي الدىڭىز؟ — دەدى.
ە ول يت قاي ءبىر سىيلاپ بەردى دەيسىز، قورىققانىنان بەردى عوي...
ونىڭ ءمانىسى بىلاي: بىلتىرعى ولگەن ءىنىسىنىڭ قاتىنى سۇلۋشا، جاس ادام بولاتىن، ەسمۇراتتى كارىسىنىپ، ىرگەدەن شىقپاقشى بىلەم، ونى بايعازى سەزەدى داعى، تازىسىن سۇراتادى. ەندى بەرمەسكە امالى بار ما؟ ءبىراق تازىنىڭ ءوزى دە ايتۋداي بار ەكەن ەكى كۇندە شالقارجان ءۇش تۇلكى العىزدى، جازعىتۇرى كوكسوقتادا قاسقىرعا سالام دەپ ءجۇر. ول قاتىن مىڭ توركىن جۇرتى دا ماعان كۇزدەن بەرى دامىل بەرۋدى قويدى. ءبىراق شىعىمى جوق جامان يتتەر عوي، تىسكە سىزدىق بولعانداي ەش نارسەنىڭ ءجونىن كورسەتپەگەنسىپ، مەن دە ىرىق بەرمەي ءجۇر ەدىم، ەندى وسىدان بارعاسىن، قازاقشىلىق قىپ، ەسمۇراتقا باسىپ نەكە قيعىزاتىن شىعارمىن...
— بايەكە، ولاي بولسا، ەكى جىلدان بەرى ءبىزدىڭ جيەنبايعا ادامنىڭ ءجونى كەلمەي سورلاپ ءجۇر عوي، ءتاۋىر ادام بولاتىن بولسا، سوعان بەرسەڭىزشى! مەن جيەنبايدان قارا كەر اتى مەن ءجۇز سوم اقشا الىپ بەرەيىن.
مۇنى ەستىگەسىن، بايەكەڭنىڭ ۇيقىسى اشىلىپ كەتىپ:
— جامان كىسى كۇيەۋ تاڭداي ما؟ ول كەلىنگە سىرتىنان اسىق بولۋشى از بولماسا كەرەك، ءبىزدىڭ بالا دا بارعىشتاپ ءجۇر بىلەم، — دەپ ءبىر اۋناپ ءتۇسىپ جاتتى دا، — ولاي بولسا، قۇرەكە، وسىدان بارعاسىن جيەنبايدى جىبەر ماعان، اق قۇيرىق قاعازىن قالتاسىنا سالا كەلسىن، رەتىنە قاراي كورەرمىز... — دەدى.
بۇدان كەيىن ءار نارسەنى اڭگىمە عىپ جاتىپ، تويعان بيلەر ءۇيدى باسىنا كوتەرگەندەي قورىلداسىپ ۇيىقتاپ قالدى.
بايبىشەنىڭ تىرىسىندە دە، ولگەسىن دە، بايدىڭ توسەگىن سالاتىن، ساماۋىر قوياتىن بالا ەدى. تۇرلىقۇل باي كەلە دايار توسەككە جاتىپ، بايبىشەنى ەسىنە الىپ، ءۇي ءىشىنىڭ ازىپ بارا جاتقاندىعىن تاعى ويلاپ، قامىعىپ، كوزىنە جاس الىپ، تەرىس قاراپ جاتىپ: قوي! بايبىشە ەندى كەلمەس، وتكەن كۇندى ويلاپ كوڭىلىمدى جاسىتپايىن، ءابىشتى شاقىرتىپ الىپ يتبايعا جىبەرەيىن دەدى. ەندى شالقاسىنان جاتىپ، بوزبالا كەزىندەگى قالىڭدىق ويناعانى ەسىنە ءتۇسىپ، ەندىگى زامان سونداي بولار ما ەكەن دەپ ءتاتتى قيالدا جاتىپ، تالىعىپ كوزى ۇيقىعا كەتتى.
* * *
ەرتەڭىنە شاي ءىشىپ وتىرعاندا تۇرلىقۇل باي بيلەرگە:
— سىزدەر ۇناتىپ، يتباي قىزىن لايىق كورىپ كەلگەن بولساڭىزدار، بۇگىن ءابىشتى، قاسىنا ءبىر كىسى ەرتىپ، جىبەرەيىن دەپ وتىرمىن، — دەدى.
— ءوزىم قاتارلى داۋلەتى جوق دەمەسەڭىز، بالاسىن ءبىز ۇناتىپ كەلىپ وتىرمىز. قۇداي بۇيىرسا، ءابىشتى جىبەرىڭىز، مالعا قىز بەرمەيتىن ادام بولۋشى ما ەدى. بەرمەسە قۇرەكەڭ ونىڭ باسىنا زوبالاڭ تۋعىزباي ما... — دەپ بايعازى كۇلدى.
كىسىلەر كەتكەسىن باي ءابىشتى شاقىرا كىسى جىبەرىپ، ءوزى شارۋاسىنا كوز سالايىن دەپ دالاعا شىقتى. بەتىمەن جۇرگەن تورپاقتارىن قوراعا كىرگىزىپ، ءشوپ سالدىردى. ارىق-تۇراق تاي-جاباعى تۇراتىن قورانىڭ ىشىنە بارسا، ءبىرسىپىرا تاي-جاباعى ءشوپ جەمەي، قاراپ تۇر ەكەن. باي قاسەنگە قاراپ:
— جاباعىلاردى سۋاردىڭدار ما؟ — دەدى.
— جوق، كەشەدەن بەرى سۋ ىشكەن جوق. قىزبولعان سۋ جىلىتىپ بەرمەگەسىن، مەن قار تاستاپ ءجۇرمىن، — دەپ قاسەن ءوز جۇمىسىمەن بولا بەردى.
جايشىلىقتا مۇندايدى كورگەندە جالشىلاردىڭ جەر-جەبىرىنە جەتەتىن تۇرلىقۇل قاسەننىڭ بۇل جاۋابىن ەلەڭ الادى. بۇگىنگى كۇنى ونىڭ ويىندا قىز ايتتىرۋدان باسقا شارۋا شامالى ەدى. باي بوتەن مالدارىنا كەز سالىپ، ەندى ۇيىنە كەلگەنشە ءابىش تە كەلىپ قالدى.
ءابىش — بايدان ءۇش-تورت جاسى كىشى جاقىن اعايىنى، تۇرلىقۇل مەن ەكەۋى قاتار ءوسىپ، جاستىقتى بىرگە وتكىزىپ، ءبىرىنىڭ ءبىرى ىمى-جىمىنا تۇسىنگەن زامانداس.
بايدىڭ ابىشتەن جاقىن جان اشىرى جوق ەدى. تۇرلىقۇلدىڭ اعاسىنان قالعان، تورت-بەس نەمەرەسى بولسا دا، مالىنا سالا باستاعانسىڭ ولاردى كوپتەن ماڭىنا جۋىتپايتىن. ول جىگىتتەر سىرتتان بايدىڭ ءولۋىن عانا تىلەپ جۇرەتىن. ۇيگە باي ابىشكە شاقىرعان جۇعىسىن ايتتى.
ابدەن بولادى، بايبىشە قايتقاننان بەرى قاراتا ءوزىم جاق، بۇل جاقتان سۇراستىرىپ، قۇلاعىمدى ءتۇرىپ جاتىر ەدىم. سول ءوزىڭىز ايتقان يتبايدىڭ قىزىن لايىقتاپ، وسىندا كەلمەكشى بولىپ ءجۇر ەدىم، — دەپ بايدىڭ، ويعا العان نيەتىن ماقۇلداپ شىقتى. بۇدان كەيىن باي، ۇلكەن كوك شاناسىنا ەكى جيرەندى جەكتىرىپ، ءابىشتىڭ، قاسىنا اۋىلدان ءبىر كىسى ەرتىپ، اتتاناردىڭ الدىندا:
— مالدان قاشىپ، ايتتىرماي كەلمەگەيسىڭ، — دەدى. تۇرلىقۇل مەن يتباي اۋلىنىڭ ەكى اراسى — 35 — 40 شاقىرىمداي جەر.
ءابىش جاسىنان كەدەيلىك كورمەگەنمەن دە، پار ات جەگىپ كورمەگەن شامالى شارۋانىڭ ءبىرى ەدى. قۇتىرىپ تۇرعان بايدىڭ اتىمەن جەككەسىن كوڭىلىنە جەلىك پايدا بولىپ، بوجى ۇستاعان بولىپ: «ايدا! قاراتاستاعى، نە جايىلىمداعى ەلگە تۇستەنەيىك دەدى. ولدا ات شالدىرىپ، تۇستەنىپ الىپ، ىمىرت شالا، بۇرقىراتىپ كەلىپ، يتبايدىكىنە تۇسە قالدى. دالادا تۇرعان يتباي، ءابىشتىڭ نەگە كەلگەنىنە ءتۇسىنىپ، بايىك بولىپ قالدى ۇستى-ۇستىنە سۇراپ، تۇرلىقۇلدىڭ دا اماندىعىن قايتا-قايتا سۇراپ، ءابىشتى قولتىقتاپ ۇيگە ەسىك اشىپ ەنگىزىپ، كۇپىسىڭ تىماعىن سىلكىپ، قاعىپ جاتىر.
قوناقتار جايلاسىپ وتىرعاننان كەيىن، يتباي اۋىز ۇيگە شىقتى. اس سالايىن دەپ جۇرگەن اۋىز ۇيدەگى قاتىنىنا كەلىپ، اقىرىن سىبىرلاپ قانا:
بۇلار تۇرلىقۇل بايعا ءبىزدىڭ عايشاجاندى ايتتىرا كەلگەن شىعار، قازىنى بۇزباي سال، — دەدى.
— قاتىنى دىبىسىن شىعارىڭقىراپ:
— ءتايىرى، قويشى، نە بولسا سونى ايتپاي... جاي جۇرگەن شىعار، عايشاجاندى شالعا نەگە بەرەيىن، — دەپ يتبايدىڭ ءسوزىن جاراتپاي تەرىس اينالا بەردى.
يتباي سىبىرلاعان قالپىمەن:
— بىلشىلداماي اسىڭدى سال! — دەپ، تەر ۇيگە قايتا كىردى.
شاي قويىلىپ، ەت اسىلىپ جاتىر. ءابىش كەڭەستى ەرسىلى-قارسىلى سوعىپ جاتىر. يتباي «الدا» دەي ءتۇسىپ، باستى يزەي بەرەدى. قاتىنى بۇلاردىڭ قالپىن ۇناتپاعان ءتارىزدى؛ عايشانىڭ ويىندا ەش نارسە جوق. اس ارتىنان قوناقتار، كوپ كەڭەسىپ وتىرىپ، توسەك سالدىرىپ جاتتى. شام سونگەسىن ءابىش قاسىنداعى جولداسىنا سىبىرلاپ:
— بالاسى جۇرت ايتقانداي بار ەكەن يتباي بايعۇس سەزگەن كىسىشە، جالباقتاپ جاتىر، قاتىنىن قويشى، ءتايىرى، ايەلدە بيلىك بار ما، — دەدى.
— يتبايدىڭ، جۇرەگى لۇپىلدەپ، ۇيقىسى كەلمەي: «بۇلار ەشتەمە دەمەگەنى قالاي، باتىر-اۋ؟ ەتىمدى تەككە جەپ كەتەتىن بولا ما؟ قازىنى بەكەر تۇتاس سالدىرعان ەكەم!..» دەپ، دال بولىپ ءبىراز جاتتى. - ءبىر اۋناپ ءتۇسىپ: «قوي، جۇمىسسىز نەگە ءجۇرسىن. ەرتەڭ كەلگەن جۇمىسىنىڭ ءجونىن ايتار» دەپ كوڭىلىن جۇباتتى.
«ەگەر عايشاجاندى ايتتىرا كەلگەن بولسا، ون قۇلىندى بيە سۇراسام با ەكەن بولماسا تازا مىڭ تەڭگە اقشا سۇراسام با ەكەن. ...قوي اقشادان دا ون قۇلىندى بيە دۇرىس بولار، بەس-التى جىلدا قۇداي بۇيىرسا جۇزگە تارتا جىلقى بولماي ما؟ جازعى قىزىعىنىڭ ەزى قانداي، ءۇي سىرتىنا ۇزىن جەلىنى قۇرىپ، قۇلىنداردى شىڭعىرتىپ بايلاپ جاتقان قانداي.
كەمپىر-شالدىڭ ىسقاتىنا كىرىپ مال تابا باستاعانىما مىنە بيىل ءدال جيىرما ءبىر جىل بولعان ەكەن ودان ءتۇسىم شامالى عوي... جۇرتتىڭ، قولى جىلدان جىلعا تارىلىپ تا بارادى، قۇداي تىلەكتى بەرسە، مۇراتقا جەتسەم...»
يتباي ءدوپ زاماننان بەرى «وسى قالقام ەر جەتىپ، باي جەرگە بەرىپ، كوپ مال السام» دەگەندەي ماقسات قىپ جۇرەتىن. يتبايدىڭ ءىنىسى، قاراقۇلدىڭ ەسىندە، اناۋ كۇنگى بايعازى ءبيدىڭ ءسوزى بار.
ءابىشتىڭ تۇرلىقۇلعا عايشانى ايتتىرا كەلگەنىن سەزىپ، قۋانىپ، ءجوندى اس ىشە الماي جاتىپ ەدى. «مال الساق كىمنىڭ قىزىن ايتتىرسام ەكەن؟» دەگەن ويمەن ارپالىسۋمەن بولدى. ءوزى بىلەتىن جاڭا ءوسپىرىم قىزداردى سىپىرىپ شىقتى. ءازىنىڭ سىرتىنان قىزىعىپ جۇرەتىن ون ءۇش-ون تورتكە كەلگەن ءۇش-تورت قىزى بار ەدى؛ ولاردى تۇرلىقۇل سىقىلدى قاتىنى ولگەندەر ايتتىرىپ كەتكەن. ءالى دە بولسا ماڭىنداعى قىز بىتكەندى قايتادان ءبىر سىپىرىپ ءوتىپ، رەتىن تابا الماي، اقىرىندا: «قوي، جاس بولسا دا قۇداي جەتكىزەر، سانەكەنىڭ قىزىن ايتتىرايىن» دەپ، كوڭىلى الىپ قويعانداي كورىپ، جانى جايلانىپ، كوزى ۇيقىعا كەتتى.
ەرتەڭ شاي ءىشىپ بولعاسىن، ءابىش، يتبايدى وڭاشاعا شاقىرىپ الىپ، كەلگەن جۇمىسىنىڭ ءجونىن ايتتى. يتباي قۋانعاندىعىن بىلدىرمەي ىشىنەن «ە، قۇداي-اي! مەنىڭ دە تىلەگىمدى بەرىپ، بايعا قولىمدى جەتكىزەتىن كۇنىڭ بار ەكەن» — دەپ:
— جاقسى ايتاسىز، تۇرلىقۇلعا ءبىر بالانى بەرمەيمىن دەمەيمىن؛ «ات ساتساڭ اۋىلىڭمەن» دەگەن بۇرىنعىلاردىڭ ءبىر ءسوزى بار ەدى، تۋعان-تۋىسقانىمدى الىپ، اعايىندارىمدى الىپ ءبىر ءسوزىن بەرەيىن؛ ءسىز ۇيگە بارىپ وتىرا تۇرىڭىز، — دەدى.
يتباي نە جاۋاپ قايتارار ەكەن دەپ، بىلدىرمەي، قورانىڭ ىشىندە تىڭداپ تۇرعان قاراقۇل، بۇل ءسوزىن ەستىگەسىن قۋانعانىنان سەكىرىپ ءتۇستى
يتباي اۋىلداعى امانتاي، جامانتاي دەگەن اقساقالدار، سەرعازى دەگەن جىگىت اعاسى بار ەدى، — سولاردى شاقىرتىپ الدىرىپ، ءابىشتىڭ كەلگەن جۇمىسىنىڭ ءمانىسىن ايتتى. امانتاي جامانتاي — قۇلاعىڭدى كەسىپ الام دەسە دە كونە بەرەتىن مومىن، قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن شالدارى؛ سەرعازى — ۇزىن بويلى، سۇلۋ مۇرت، جاۋىرىنى قاقپاقتاي جىگىت اعاسى. كوپ سويلەمەيدى، ەرەگىس-جانجالدا جۇمىسى جوق ءبىراق ىستەيىن دەسە، قولىنان جاقسىلىق تا، جاماندىق تا كەلەدى.
ءابىشتىڭ كەلگەن جۇمىسىن ەستىگەن اقساقالدار، ءبارى بىردەي: «جارايدى! جات جۇرتتىققا جاراتىلعان بالا عوي، قايىرلى بولسىن، بەرۋ كەرەك، تۇرلىقۇل دا ءبىر ورىن. مال دەسەڭ، مالى بار، باي دەسەڭ، باي، ايەل بالانىڭ ورنى تابىلعاسىن نە كەرەك»، — دەستى. قاراقۇل دا شىداپ وتىرا الماي قوسارلانىپ: قارايدى بەرۋ كەرەك، ءبىراق نەشە مال الاتىندارىن، سويلەسىڭدەر، — دەپ اقساقالدىڭ بەتىنە قارادى. سەرعازى، وتىرىپ قاراقۇلعا:
جەڭگەڭ ۇناتا ما ەكەن؟ ايەلدىڭ ءبىر كولدەنەن بيلىك بولاتىن، ءبىلدىڭ بە؟ — دەدى.
قاراقۇل بىردەڭە دەيىن دەپ كەلە جاتىر ەدى، يتباي مەن ەكى اقساقال ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— نە مال سۇراساق لايىق بولار ەكەن؟ — دەدى.
— ءبىر تۇلىگىنەن سەگىزدەن كەيىن الۋ جاراماس.
— مەن ون سۇراساق دەپ ەدىم...
اقساقالدار:
— جارايدى! سۇيەك ساتۋلى، مالعا ساۋدالاسقاننىڭ ۇياتى جوق قوي، سۇراپ كورەيىك، دەستى. ءسوزدى ءبىر جەرگە ءتۇيىپ العاننان كەيىن، ءابىشتى وتىرعان جەرلەرىنە شاقىرتىپ الىپ امانداسىپ بولعاسىن، امانتاي، جامانتاي اقساقالدارىمىز، پار قايىرلى بولسىن ايتىپ:
— كەلگەن جۇمىسىڭىزدىڭ ءجونىن يتبايدان ەستىپ، بايدىڭ جاسىن ساناماي-اق، ءبىر بالانى تۇرلىقۇلعا بەرمەكشى بولىپ وتىرمىز... — دەستى.
— قايىرلى بولسىن، الاتىن مالدارىڭىز بىرەۋدىڭ الىپ، بىرەۋدىڭ، بەرىپ جۇرگەن مالى عوي، ونى ءبىر تۇلىگىنەن الساڭىزدار دا، ەكى تۇلىگىنەن الساڭىزدار دا وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، — دەدى ءابىش.
اقساقالدار:
— باي مالىنان جازباي ما، ءبىز ءبىر تۇلىگىنەن ون وندى العىمىز كەلىپ وتىر، الاتىن دا ءجونىمىز بار ەمەس پە؟ — دەپ بىرىنە-بىرى قاراستى.
ءابىش بۇلاردىڭ، دا قۇدا بولعىسى كەلىپ وتىرعانىن سەزىپ، ءوزى ايتقان سەگىزىنە تابانداپ تۇرعىسى كەلدى دە، تاعى دا نە قىلايىن دەپ، باتالى مالدان ءبىر بالالى مالدى ارتتىرايىن دەدى.
يتباي جۇلىپ العانداي:
— ارتىنا نە بەرەسىڭ؟ — دەدى.
— نە الاتىندارىڭدى قايدان بىلەيىن، ءبىزدىڭ بايعا جاساۋ كەرەك ەمەس ەكەندىگىن وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر عوي. «شاريعاتپەن كەسكەن بارماق اۋىرماس» دەگەن شامالاپ سۇراپ كورىڭىزدەر.
يتباي وتىرىپ:
— مەن بالامدى ىرعالتىپ-جىرعالتىپ جونەلتەم دەمەيمىن. ءبىراق توسەك-ورىنسىز، جالاڭاش-جالپى بەرە المايمىن. باي 300 سومدى اۋىرسىنباس، — دەدى. سول جەردە كوپ تارتىسپاي-اق توعىز بالالى مال، 250 تەڭگەگە باتا قىلىستى. ۋادە جاز بيە باۋدا جۇمىستى بىتىرمەك. بۇل وتىرعان كىسىدە رازى بولماعان كىسى جوق، جالعىز قاراقۇل «ەكى ءجۇز ەلۋ تەڭگە نە بولادى» دەپ ەستىرتىپ ايتا الماي، كۇڭكىلدەپ كىسىلەردى اينالا بەردى. بۇنى يتبايدان بوتەن ەشكىم سەزگەن جوق.
كىسىلەر دالادا سويلەسىپ وتىرعاندا، عايشا اپاسىنا كەلىپ:
— اپا، اعامدار نە سويلەسىپ وتىر؟ پالەن اقشا، پالەن مال دەپ بىردەمە دەيدى. مانا جات جۇرتتىققا جارالعان بالا عوي، بەرۋ كەرەك دەگەنىن ەستىپ ەدىم، — دەدى.
كىسىلەر نە جايىنان سويلەسىپ وتىرعانىن سەزگەن اپاسى عايشاعا نە دەرىن بىلمەي:
— سەن ءبىر شىرىگەن جۇمىرتقا بولدىڭ عوي، قالقام... — دەپ كوزىنە جاس الىپ، عايشاعا بىلدىرمەي بوتەن شارۋاسىنا اينالا بەردى. بۇل ءسوزدىڭ نە ءسوز ەكەنىنە تۇسىنە الماي، ەكىنشى قايتا سۇراي الماي، عايشا دا قالا بەردى.
بۇلايشا باتا قىلىسقاننىڭ ارتىنان ءابىش:
— مەن ءبىرجولاتا قۇدا ءتۇسىپ كەتكىم كەلەدى، يتباي، سەن دە باي كىسى ەمەسسىڭ، توپ جيناپ تاربيە قىلاتۇعىن، ءبىزدىڭ باي دا جالعىزىلىكتى ادام، ەرسىلى-قارسىلى وپىر-توپىر قىلا بەرۋگە ونىڭ دا ۋاقىتى كەلمەيدى، بۇل ۇناي ما، امەكە، جامەكە؟ — دەدى.
امانتاي، جامانتاي:
— مولدا بىلەدى، بىزگە سىزدىكى دۇرىس كورىنەدى، نەگە دەسەڭىز يتباي دا باسەكەنىڭ كىسىسى ەمەس قوي، — دەستى.
يتباي:
— سىزدەردىڭ ۇناتقاندارىڭىز ماعان دا ۇناي بەرەدى، ولاي بولسا بۇگىن قونىپ، ەرتەڭ سارسەنبىگە ءبىرجولاتا قۇدا ءتۇسىپ كەتىڭىزدەر، — دەدى. وتىرعان كىسىلەر قۇدا-قۇدا، ءسىز، بىزبەن ۇيگە كىرىستى.
* * *
ۇيگە كىرىپ وتىرىسقاسىن امانتاي اقساقال يتبايدىڭ قاتىنى اقسۇلۋعا قاراپ:
— كەلىن، قايىرلى بولسىن، ءبىز مىناۋ ابىشپەن قۇدا بولىپ، كەلىپ وتىرمىز. تۇرلىقۇل بايعا عايشانى بەرىپ كەلىپ وتىرمىز. جات جۇرتتىققا جاراتقان بالا عوي، — دەدى.
كەلىن ىشىنەن يتتەر يت بولىپ كەلىپ وتىر ەكەن عوي دەپ:
— قايناعا، عايشانى تۇرلىقۇلعا تەڭى دەپ بەرىپ كەلىپ وتىرسقاندار ما؟ بولماسا بايلىعىنا قىزىعىپ، بەرىپ كەلىپ وتىرسىزدار ما؟ بۇل قايىرلى بولسىن قاي قايىرلى بولسىن. مەن ون قىرىق جەتى بەرسە دە جالعىز عايشامدى شالا بەرۋگە رازى ەمەسپىن، بايلىعى وزىنە، — دەپ تەرىس قاراپ كۇيبەكتەي بەردى.
ءابىش:
— ەشتەڭە ەتپەس، ايەلدىڭ سونداي ءسوزى بولاتۇعىن، — دەپ شەبەرلىككە سالدى. كەلىنىنە جاۋاپ قايتارا الماعان امانتاي، ۇيالعانىن بىلدىرمەگەن بولىپ:
— ءتايىرى، ايەلدىڭ، وت باسىنا بارمايتۇعىن بيلىگىن قويشى، — دەپ كوتەرىلىڭكىرەپ قويدى.
سەرعازى دىبىسىن شىعار-شىقپاس قىپ: «ءاي، مانا ايتىپ ەدىم عوي»، — دەپ قيسايىپ جاتا كەتتى. اقسۇلۋ: «بۇلار ەندى ماعان بولماس، قۇداي ءجونىن بەرسە، ۋاقىتىندا كورەرمىن»، — دەپ اقىلعا جەڭدىرىپ، اۋىز ۇيىندە مۇڭايىپ وتىردى. بۇل كەڭەستىڭ ارتىنان ءۇي ىشىندە وتىرعان ادامداردىڭ ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى ويعا قالىستى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ويىنا: «ايەلگە ەركەكتىڭ ۇلكەندىگى بولا ما ەكەن بەرىپ وتىرعان جەرىمىز باي، مال اناۋ، دۇنيە اناۋ، ورالعى بولاتىن جاس بالاسى جوق. عايشا (ىر.ءى سالا سول بولىپ، كۇرپ ەتە تۇسپەي مە، بۇعان ەندى پە كەرەك ەكەن؟».
ءبىر ءسوز شىعىپ كەتە مە دەپ، قاراقۇل تىقىرشىپ ءولىپ بارادى. يتبايدىڭ اشۋى قاتىنىندا.
سەرعازى ىشىنەن عايشاعا جانى اشىپ: «وسىنىڭ جاقسى ات، جامان اتىنا بەكەر كىرىسكەن ەكەم»، — دەپ وتىردى.
ەرتەڭىنە قۇدا تۇسكەننەن كەيىن، ءابىش يتبايدى شاقىرىپ كەتتى. قۇدا كەتىپ، ءۇي بوساعاسىن، يتباي اقسۇلۋعا دامىل بەرۋدى قويدى. ايتاتىن ءسوزىنىڭ كوبى:
عايشاجانعا سەنىڭ جانىن، اشىعاندا، مەنىڭ جانىم اشىماي ما؟ بارا بايبىشە بولاتىن ورىن ەمەس پە، ارمان نە!
اقسۇلۋ كەكەتىپ:
— ماقساتىڭا جەتتىڭ عوي، مازامدى الما... — دەپ تەرىس قاراپ جۇرە بەرۋشى ەدى. يتباي تۇرلىقۇلعا قۇدا ءتۇسىپ، مال الۋعا دايارلانا باستادى. قاراقۇلدى كيەتىن كيىم، جەگەتىن شانا، ات سۇراۋعا جۇمساپ دامىل بەرمەدى. قۇداعا كىمدى اپارىپ، كىمدى قويۋدىڭ ءوزى ءبىر سۇرە بولدى. امانتاي، جامانتاي بولىپ جەتى-سەگىز كىسى ەلدەن شىقتى.
سەرعازىعا قانشاما ءجۇر دەسە دە، قۇدالىققا بارماي قالدى. كوڭىلى ەسىپ، توبەسى كەككە جەتكەندەي بوپ كەلە جاتىپ يتبايدىڭ ويلايتىنى: «تۇرلىقۇل، يتباي، قۇدا، مال، مال...»
* * *
ۇيدە وڭاشا قالعاسىن اقسۇلۋ عايشاعا انەۋگۇنى نە سەبەپتى شىرىگەن جۇمىرتقاسىڭ دەگەنىنىڭ ءمانىسىن ايتىپ: «قاراعىم، شالعا بارىپ قالاي ادام بولاسىڭ...» — دەپ وكسىپ جىلاپ وتىردى.
بولعان ءىستىڭ انىعىن بىلگەسىن عايشا دا: «اپا، مەن شالعا بارىپ قالاي ادام بولامىن»، — دەپ اپاسىن قۇشاقتاپ كوپ جىلادى. كۇننىڭ كۇنى بويى ۋايىم، قايعىمەن ءجوندى اس ىشە الماي، كەشكە ەكەۋدەن-ەكەۋى وڭاشا مۇڭداسىپ وتىرعان ۇستىنە ۇيگە ءبىر جىگىت كىرىپ كەلدى.
بۇل كەلگەن — سول ەسىل بويىنداعى قاراسارت اۋلىنىڭ جيەنى ءجۇسىپ بالاسى قوجا.
قوجاشتىڭ اكەسى ءجۇسىپتىڭ الدەقالاي قايىن جۇرتىنا كوشىپ كەلىپ وتىرعانىنا ءبىرسىپىرا ۋاقىتتار بولىپ ەدى.
قوجاش — ورتا بويلى، تالدىرماش، سابىر يەسى، سۇلۋ قارا تورى، ءبىر سەزدى، ۋادەدەن تايمايتىن جىگىت. زامانداستارى سول مىنەزىنەن وتە جاقسى كەرۋشى ەدى. قوجاش بۇرىن دا يتبايدىكىنە بىرنەشە رەت كەلىپ قونىپ، عايشانىڭ سۇلۋلىعىنان ءمىن تابا الماي، سىرتىنان عاشىق بولىپ جۇرگەن جىگىتتىڭ ءبىرى ەدى. عايشانى ايتتىرايىن دەسە، يتبايدىڭ بەرمەيتىنىنە كوزى جەتىپ، قولدىڭ قىسقالىعىنا كىنا قويىپ، كوڭىلىنە دەمەۋ بەرگەندەي بولىپ، سول اۋىلعا كەلگىشتەپ جۇرەتىن. بۇگىن كەلگەنىنىڭ ءمانىسى يتباي قىزىن تۇرلىقۇلعا بەرىپ، مال الا كەتتى دەگەندى ەستىپ، ۇيدە عايشا نە كۇيدە وتىرعانىن بىلمەك ەدى. شاي ءىشىپ وتىرعاندا، قوجاش سىر تارتۋ ءۇشىن: «تۇرلىقۇلمەن قۇدا بولدى دەپ ەستىپ ەدىم، قايىرلى بولسىن»، — دەدى.
اقسۇلۋ تۇرىپ: «قايىرلى بولسىندى ءسۇيىسىپ، قۇدا بولعان كىسىلەرگە ايتپاساڭىز، عايشاجان ەكەۋمىزگە ايتپاڭىز، جيەن قۇدا بولعان ءبىز جوقپىز»، — دەدى. بۇل ءسوزدى ەستىگەسىن قوجاش ىشىنەن شامادان تىس قۋانىپ، ەكى كوزىن اقسۇلۋدان ايىرماي، كوڭىلىمەن عايشانى ءسۇيىپ-قۇشىپ وتىردى.
ءبىراز وتىرعاننان كەيىن قوجاش تاعى دا: «كۇش قازانداي قاينايدى، كۇرەسۋگە دارمەن جوق» دەپ ءبىر ساباز ايتقان ەكەن سول سىقىلدى، قولدىڭ قىسقالىعى نە قىلعىزبايدى، جەڭگەي، — دەدى.
اقسۇلۋ وتىرىپ:
— ۇيدە مە، شىراعىم، «جىگىتتى اعى بىلمەس، باعى بىلەر» دەگەن — دەدى.
وڭاشا ۇيدە، بوتەن باستا ادام بولماعاسىن، بۇل ۇشەۋى مۇڭدارىن، وتكەن-كەتكەندى اڭگىمە قىلىپ كوپ وتىردى.
عايشا دا بوي جەتە باستاعاننان بەرى قاراي، قوجاشتى سىرتىنان جاقسى جىگىتكە ەسەپتەپ ءجۇرۋشى ەدى. بۇل ەكى عاشىق بىر-بىرىنە سىر اشىسا الماي، قۇر ءبىرىن-بىرى ءسۇيىپ جۇرەتىن. بۇلاردىڭ ىڭعايىن بايقاپ، عايشانىڭ اپاسى قانداي زامان بولادى، بىر-بىرىنە ايتا الماي يبالىق قىلىپ وتىرعان ءسوزى بولسا، سويلەسسىن دەپ، ەكەۋىن وڭاشا تاستاپ اۋىز ۇيگە شىعىپ ءجۇردى. عايشا مەن قوجاش وڭاشالىقتا، قۇر ىشتەرىنەن: «مەن سەنى ءسۇيدىم»، «سەنى مەن دە سۇيدىمنەن» باسقا ەشنارسە ايتا المادى.
ەرتەڭىنە قوجاش اتتانىپ كەتكەسىن، اپاسى عايشادان:
— كەشە مەن دالاعا شىعىپ جۇرگەندە جيەن ساعان ەشتەمە دەگەن جوق پا؟ — دەدى.
عايشا كۇلىمسىرەپ:
— جوق، ەشتەمە دەگەن جوق، اپا، — دەدى.
— جيەننىڭ كەدەيلىگى نە كەرەك، ەكەۋىڭ قول ۇستاسىپ جۇرسەڭدەر دە اشتان ولمەس ەدىڭدەر، قۇداي ساعان وسىنداي جىگىتتى دە كەز كەلتىرمەدى-اۋ ؟! — دەپ اپاسى كوزىنە جاس الدى.
تۇرلىقۇل ەسىنە ءتۇسىپ، عايشا اپاسىن قۇشاقتاپ جىلاپ قويا بەردى.
* * *
كوپ كەشىكپەي ءبىر ءۇيىر جىلقىمەن يتباي دا كەلىپ قالدى. اقسۇلۋعا: «ەت اس، توي قىل» دەپ مازاسىن الىپ بارادى. مالعا قايىرلى بولسىن ايتا، شاشۋ شاشا كەلگەن اۋىلدىڭ ەركەك، ايەلدەرىنە يتباي تۇرلىقۇلدان كورگەن سىي-سياپاتىن، جەگەن قوناقاسىسىن، قازىنا، مۇلكى مەن بايلىعىن ايتىپ، ماقتانىپ، جامان جەر ۇيىنە سىيماي وتىر.
ءوزىن تۇرلىقۇلعا بەرگەننەن بەرى قاراي، نە بولعانىن بىلمەي جۇرگەن عايشا، يتبايدىڭ سوزىنە شىداي الماي، اۋىز ۇيدە وتىرىپ، جىلاعان كۇيىندە مۇڭدى داۋىسپەن قويا بەردى:
ءاي، اعا، شىنىمەنەن شالعا بەرىپ،
عايشاننىڭ تەڭىن تاپپاي، مالعا بەرىپ،
جيىلعان اعايىنعا وتىرعانىڭ،
بىرەۋدىڭ باق-داۋلەتىن قىزىق كورىپ.
ون سورلى ەكى-ۇش كۇننەن وتقا تۇسكەن
وتىرعان اجال جەتپەي، قالۋعا ءولىپ،
جۇرەگىم، باسىم دال بوپ، ءىشىم كۇيىپ،
قايعىلى، ۋايىمدى، شاتتىق ءسونىپ،
قور بولۋ قيىن ەمەس ەكەندىگىن
ءتۇسىنىپ ەسىمە الدىم بۇگىن ءبىلىپ.
تەڭىمنىڭ قاتارىنان ۇزاق تۇرمىن،
جۇرەمىن بىرگە قالاي ويناپ-كۇلىپ.
بۇل كەزدە كوڭىلىم سۋىپ، بويىم مۇزداپ،
تۇرۋعا شامام دا جوق، جۇرۋگە ءىلىنىپ،
عايشانىڭ ۇزاق جاتىر جىرلار كۇنى،
حالىقتىق: «بۇل قالاي»، — دەپ سىنار كۇنى،
ەسكەرمەي ەشبىر نارسە ءجۇرۋشى ەدىم،
بار ما ەكەن قاسىرەت، قاپا شىعار كۇنى؟
عايشانىڭ تەڭى قايدا، ەلى قايدا؟
كەشەگى ۋايىمسىز كۇنى قايدا؟
قالقامدى سۇيگەنىنە بەرەم دەيتىن،
اكەنىڭ جان اشىرلىق ءسوزى قايدا؛
كەز جاسى، رەنىشىمە قالامىسىڭ؟
بالاڭدى وت پەن سۋعا سالامىسىڭ؟
بولماسا جانىق اشىپ جالعىزىڭدى،
ايىرىپ جاۋ قولىنان الامىسىڭ؟
مۇنى ەستىگەن سوڭ، يتباي دا، ۇيدە وتىرعان اۋىل ادامدارى دا اڭگىمەسىن توقتاتىپ، تىم-تىرىس، بىرىنە-بىرى قاراپ، بۇل قالاي دەگەندەي داعدارىسىپ قالدى...
يتباي قاتىنىن وڭاشاعا شاقىرىپ الىپ:
— عايشاجاندى جىلاتىپ قويعان سەن ءيتسىڭ عوي؟! — دەپ ۇرسىپ، بالاعاتتاپ ءبىر ءسوز ايتسا ساباعانداي دا بولىپ، — ەندىگارى زارلانعانىن ماعان ەستىرتپە! — دەدى. يتبايدىڭ اشۋى تاراعان كەزدە اقسۇلۋ:
— جاقسى مەن جاماندى ايىرمايتىن قىزىڭ بالا دەيسىڭ بە، جاسىنىن، ون بەسكە كەلگەنى ەسىڭدە بار ما؟ — دەدى.
يتباي:
— ە، بالا ەمەي نەمەنە؟ — دەپ ۇيگە قاراي جۇرە بەردى.
قوجاش ۇيىنە كەلگەلى بۇگىن ءۇش كۇن، جاتسا-تۇرسا عايشانى ويلاپ، كۇن-تۇنى قامىعۋمەن بولدى.
ءۇي شارۋاشىلىعىنان بىردەمە ىستەيىن دەسە، موينى جار بەرمەي، تاماق ىشۋدەن دە قالىپ ءجۇردى. جۇرسە-تۇرسا سۇلەلەنىپ زامانداستارىمەن ويناپ كۇلۋدەن دە قالدى. قوجاشتىڭ بۇل قالپىن سەزىپ، سىرلاس جاقسى كورەتىن ءبىر جەڭگەسى:
— كەنجەم، ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ ءجۇر مە، نەگە جۇدەۋسىڭ؟ — دەدى.
سىرلاس، جاقىن، جانى اشيتىن جەڭگەسى بولعاسىن، قوجاش باستان-اياق سىرىن ايتىپ، — دەرتىم سول. ودان باسقا ەشبىر اۋرۋىم جوق، نە قىلارىمدى بىلمەي ءجۇرمىن، — دەدى. مۇنى ەستىگەسىن جەڭگەسى:
— ولاي بولسا ۋايىمداپ جاتا بەرمە، اتقا ءمىنىپ كوڭىلىڭدى كوتەر، عايشاڭ، جاققا بار، رەتى كەلسە سويلەسەرسىڭ، بوتەن ءتىرى جانعا سىر بەرمە، — دەپ اقىل ايتتى.
— تاعى ءبىر ەسىڭدە بولاتىن مىناۋ: تۇرلىقۇلعا بەرگەنىنە قىزدىڭ شەشەسى رازى بولماسا، وندا قىز بەن شەشەسى ءبىرىڭعاي بولعاندىعى عوي، سەن قىزدىڭ شەشەسىمەن ورايلاسقانىڭ دۇرىس بولار.
قاينىسىنىڭ كوڭىلىن كوتەرەيىن دەپ:
— عايشانى ولەڭشىل دەيتىن، ايتىسامىن دەپ جەڭىلىپ قالىپ جۇرمە، كەنجەم، — دەپ كۇلدى.
ءبىر كۇنى ۇيگە وتىرا الماعاسىن، قوجاش ۇيىنەن ءتۇس اۋا شىعىپ، تىم بولماسا عايشامەن ديدارلاسىپ كەلەيىن دەپ امانتاي اۋلىنا قاراي بەت قويدى.
ەسىلدى جاعالاپ كەلە جاتقاندا، ءبىر شىڭنىڭ استىنان ءبىر تۇلكى شىعا كەپ، اتتىنى كورگەسىن قاشا جونەلدى، تۇلكىنى قۋايىن دەپ شوقىتا الدىنداعى قىرعا شىعا قالسا، كەتىپ بارا جاتقان تۇلكى كورىنبەيدى. ءبىر كىشكەنە شوقىنى اينالا ۇشىپ جۇرگەن دالانىن، جايىن بۇركىتىن كەردى، ىزىمەن جورىتىپ كەلسە، تۇلكىنىڭ ءىزى الگى شوقىعا كىرگەن ەكەن. اينالا جۇرسە، شىققان ءىزى جوق — بۇركىتتەن قورقىپ تۇلكى، شىرپىنى پانالاپ جاتىر ەكەن. مىنا بۇركىت وسى تۇلكىنى الماس پا ەكەن دەپ، كىشكەنە شوقىدان تۇلكىنى قۋىپ شىقتى. بۇركىت تۇلكىنى كورگەسىن-اق اسپانداپ بارىپ، اتقان وقتاي زۋلاپ جەرگە ءتۇستى.
بۇركىتتىڭ تۇسكەن جەرىنە كەلە جاتىپ، انادايدان دالاداي بولىپ تۇلكىنىڭ ۇستىندە تۇقىمداپ جاتقان بۇركىتتى كورگەن سوڭ، قوجاشقا: تۇرلىقۇل عايشانى الار بولسا، بيشارا مۇڭدى وسىنداي حالگە تۇسەدى-اۋ دەگەن وي كىرىپ، سول وي ىشتەگى شەردى تولقىتىپ سىرتقا شىعاردى.
دالانى جاڭعىرتىپ ءان شىرقاپ، جەلە شوقىتىپ، قوجاش تۇلكىنىڭ وكپەسىنە تۇمسىعىن قاداپ جاتقان بۇركىتكە دە جەتىپ قالدى، اتتان تۇسە قالىپ، تۇلكىنى الىپ قانجىعاسىنا بايلاپ: «قۇداي بۇيىرسا جولىم بولادى ەكەن»، — دەپ ىرىم قىلىپ، قاتتى جورتىپ وتىرىپ، امانتاي اۋلىنا كەلدى. قوتاندا قوي ءبولىپ جۇرگەن ءبىر بالادان، وتىرىك بىلمەگەنسىپ:
— يتبايدىكى قاي ءۇي؟ سەرعازىنىكى قاي ءۇي؟ ول ۇيلەردە قوناق بار ما؟ — دەپ ءجون سۇرادى.
بالا يتبايدىكى كەيىن قالدى. سەرعازىنىكى اناۋ ءتۇتىنى شىعىپ جاتقان ءۇي، وندا بۇگىن شىلدەحانا بار، كەشە سەرعازى ۇيىندەگى جەڭەشەم ۇل تاپقان، جاڭا شىلدەلىككە اتەكەم اۋلىنان ەكى شانا قىز كەلدى.
مۇنى ەستىپ قوجاش ىشىنەن قۋانىپ، سەرعازىنىكىنە كەلىپ تۇسە قالدى. ۇيگە كىرسە ون شاقتى قىز ءتور ۇيدە شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. امانداسىپ، تۋماعا قايىرلى بولسىن ايتىپ، شەشىنگەننەن كەيىن، سەرعازى وتىرىپ:
— جيەن ءوزىڭ قالاعان جەرگە وتىرىپ شاي ءىش، — دەدى.
قوجاش، ەكى كوزىن اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي بولىپ وتىرعان عايشادان ايىرماي جاعالاي بەرگەندە، عايشا كەلدىڭ بە دەگەن كىسى قۇساپ قاعىسىپ وڭ، جاعىنان ورىن بەردى. بۇل ەكى عاشىق كوپ ىشىندە امانداسقاننان بوتەن ءسوز سويلەي الماي، قۇر ىشتەرىنەن ءبىرىن-بىرى: «مەن سەنى ىزدەپ كەلدىم»، ءبىرى: «قاشان كەلەر ەكەن دەپ ساعىنىپ ءجۇر ەدىم» دەگەننەن باسقا ويلامادى. بۇلار ءبىرىن-بىرى كورىپ كوڭىلدەرىن دەمەپ، جاندارى راقات تاۋىپ، قانتپەن ىشكەن قارا شاي بالدان كەيىن كورىنبەي وتىردى. ەكىنشى ويلارى سوڭىرا ويىن باستالىپ، قولىمىزعا دومبىرا تيگەندە نە ايتساق لايىق بولار ەكەن دەگەن بولىپ وتىردى. Ac ءىشىپ بولعانشا، جان-جاقتان شىلدەلىككە كەلگەن بوزبالالار ەكى ءۇيدى لىق تولتىردى. سەرعازى قاتىن العالى ءبىرسىپىرا جىل ەتسە دە، بالا بولماي ساعىنىڭقىراپ كورگەن قۋانىشى ەدى. سول سەبەپتى ويىن-توي قىلايىن دەپ، جان-جاقتىڭ قىز-بوزبالالارىنا ءوزى دە حابار بەرگىزگەن. بوزبالالار ابدەن جينالىپ بولعاسىن، ورتاداعى ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتىرىپ قويىپ: «ەندى ويىندارىڭدى باستاي بەرىڭدەر. ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارى، شەتتەن كەلگەن جىگىتتەرگە قىزمەت ەتىڭدەر، قۇرمەتتەپ جىبەرىڭدەر، — دەدى سەرعازى. — تاعى دا، ۇمىتپاي تۇرىپ ايتىپ قويايىن، ەرتەڭ دە جينالىپ ويناڭدار، ءۇش كۇنگە شەيىن رۇقسات، شامام كەلگەنشە اتتارىڭا شەپ، وزدەرىڭە قوناقاسىدان تارتىنبايمىن»، — دەدى. بۇدان كەيىن ەكى ىڭعايلى جىگىت شىعىپ، قىز-بوزبالالاردى رەتتەپ وتىرعىزا باستادى. بۇلار قوجاش پەن عايشاعا كەلىپ:
— سىزدەردىڭ ارالارىڭىزعا ءبىر قىز وتىرعىزايىق دەپ ەدىك، — دەدى. عايشا:
— جيەنمەن ەكەۋىمىزدىڭ تىزەمىز ايرىلمايتىن شىعار، بوتەن جەرگە وتىرعىزا بەرىڭدەر، — دەپ قوجاشقا قاراپ جىلمىڭقىراي ءتۇستى. قىز-بوزبالانى ابدەن وتىرعىزىپ بولعان سوڭ، الگى ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى تۇرىپ:
— سەرعازى اعا! ولەڭدى كىمنەن باستاپ ايتقىزايىن؟ — دەدى سەرعازى:
— دومبىرانى بەرى اكەل، ءوزىم باستايمىن، — دەپ دومبىرانى الىپ، پەرنەسىن تىشقان اڭدىعان مىسىقتىڭ اياعىنداي ەپتەپ باسىپ، انگە سالىپ بىر-ەكى اۋىز ايتىپ بەردى.
سەرعازى توي باستارىن ايتىپ بولدى دا:
— ءما، شىراعىم جۇماش، ەندى رەتىمەن كىسى تاستاماستان ايتتىرا بەر؟ — دەپ قولىنداعى دومبىرانى تۇرەگەپ بەردى. دومبىرا شەتتەن جاعالاپ كەلەدى، اركىم ءوز شاماسىنشا ايتىپ جاتىر، كەزەك قوجاشقا كەلدى.
قوجاش دومبىرانى قولىنا الىپ، جۇرتتى كەپ بوگەمەي-اق، «قالقام شىراقتان» جاياۋلاتىپ ءۇش اۋىز ايتىپ بەردى. ءۇي ىشىندە وتىرعان بوزبالالار ءبارى بىردەي شۋلاپ:
— بارەكەلدى، جيەن تاعى دا ايتىڭىز، — دەستى. قوجاش بولماس، ايتايىن دەپ، دومبىرانىڭ قۇلاعىن قايتا بۇراپ تاماعىن كەنەپ، ءبىراز ويلانىپ وتىردى. قوجاشتىڭ جانىنان شىعارىپ ايتاتىنى دا بولاتىن. بۇل جولى «قالقام شىراقتى» قويايىن، تۇسىنگەن كىسى تۇسىنەر. تۇسىنبەگەن كىسى تۇسىنبەس دەپ، عايشانىڭ قازىرگى ءحالىن، ءوزىنىڭ عاشىقتىعىن جۇمباقتاپ ولەڭگە قوسىپ، ءان شىرقاپ قويا بەردى.
قوجاش ولەڭىن اياقتاپ، قولىنداعى دومبىراسىن عايشاعا قاراي بەردى. وتىرعان بوزبالالار دا، سەرعازى دا:
— جارايدى، دۇرىس ايتاسىڭ، جيەن — دەستى. عايشاعا ولەڭ ايت دەۋگە باتا الماي، سەرعازى جۇماشقا:
— دومبىرانى الىپ، شەتىنەن ايتتىرا بەر، — دەدى. عايشا كۇلىمسىرەپ:
— ەرتەرەك مىندەتىمىزدەن قۇتىلايىق، — دەپ قولىنا دومبىرانى الدى.
قوجاشتىڭ ايتقان ولەڭى باسقاعا جۇمباق بولعانمەن عايشاعا جۇمباق ەمەس. تۇتىندەي بۋلىققان ىشتەگى شەردىڭ تيەگىن اعىتىپ، كوپكە مۇڭىن شاققانداي ءۇش-تورت اۋىز ولەڭ ايتتى.
ايتىپ بولىپ عايشا قولىنداعى دومبىرانى تاستاي بەرىپ، قوجاشقا قاراي سۇيەنىڭكىرەپ، سودان ءبىر جاردەم كورىپ، پانا تاباتىن ادامشا تىعىلىڭقىراپ وتىردى. قوجاش تا سىرتىنان ون، قولىمەن وزىنە قاراي تارتىڭقىراپ جۇرت شۋلاپ جاتقاندا، عايشانىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاياپ، سىبىرلاپ:
— مەن سەنى قۇتقارامىن... تۇرلىقۇلداي باي ەمەسپىن، قارا باسىما رازى بولساڭ... — دەدى. قۇتقارام دەگەن سەزدى ەستىگەن عايشا بۋىنى دىرىلدەپ: — رازىمىن، رازىمىن، — دەدى.
قارا كولەڭكە بولا بەرگەن كەزدە، اۋىزدارىن جاقىنداستىرىپ ءسۇيىسىپ الدى. بۇلاردان باسقا دا قىز-بوزبالالار ءسۇيىسىپ جاتىر، ءبىراق بۇل ەكەۋىنىڭ ءسۇيىسۋى، جاقىندىعىندا رياسىز دوستىق بار.
عايشانىڭ ولەڭىن ەستىگەن سول ۇيدەگى ايەل-ەركەكتەردىڭ ويعا قالماعانى جوق. ءبىرسىپىرا قاتىندار جىلاپ تا الدى. جىلاعان قاتىنداردىڭ كوبى — مالدىڭ كۇشىمەن امالسىز كەلگەندەر. كەيبىرەۋلەرى عايشاعا جانى اشىپ جىلاپ جاتىر.
كەيبىر بوزبالالار: «يتبايدىڭ ءوزى شىن يت كىسى ەكەن عوي، عايشا سىقىلدى بالانى، نەشە باي بولسا دا شالعا بەرە مە؟» — دەگەن ويعا قالىستى.
سەرعازى، ءوز الدىنا قالىڭ ويعا ءتۇسىپ، بوزبالالاردىڭ ويىن-كۇلكىسىنە الاڭداماي، توسەگىندە شالقاسىنان جاتىپ، «راس، عايشا جاس، تۇرلىقۇل الپىستا ما، ودان دا ارتىق پا. اپپاق شالعا بارىپ بيشارا قالاي ادام بولادى؛ جاقسى، ىشەر تاماق، كيەر كيىمنەن كەمشىلىك كورمەس، ءبىراق ونىڭ عايشاعا پايداسى نە؟ ويىن-كۇلكىدە وتكىزەتىن بالعىن مەزگىلىن ءبىر شالمەن قالاي وتكىزسىن؟ بيشاراعا كىنا جوق، قايتسىن بايعۇس، قالاي زارلاماسىن!.. وبال... وبال... العاشقى كەزدە وسىنىن، وبال-ساۋابىنا كىرىسكەندەي بولىپ ەم، ەندى رەتى كەلسە، قۇتىلۋىنا سەبەپكەر بولسام...» دەپ ويلاپ جاتتى.
بوزبالالار ءبىرسىپىرا ولەڭ ايتىپ بولعان سوڭ، «الاقان سوقپاي» ويناپ، ودان ورتادا وتىرعانداردى كەيىن وتىرعىزىپ، ءبىرىن-بىرى كوتەرىپ، وينادى. شام قارا كولەڭكە بولعان مەزگىلدە، قىز-بوزبالالار ءسۇيىسىپ قويادى. قوجاش پەن عايشا سوزدەرىن ابدەن ءبىتىرىپ، ۋادەنى تاستاي قىپ بايلاپ، ەندىگى اڭگىمە. رەتىن تاۋىپ تۇرلىقۇلدىڭ تورىنان قۇتىلۋ بولدى. بوزبالالار ابدەن تارقاپ بولعاسىن، قوجاش توسەك سالدىرىپ جاتىپ قالدى. انەۋكۇننەن بەرگى قايعى-قاسىرەتتەرىن ۇمىتىپ، قۋانىشتى قالىپپەن عايشا دا ۇيىنە كەلىپ جاتتى.
بۇل ەكى عاشىق، ەكى جەردە جاتىپ، ەكەۋى دە تاڭ اتقانشا ۇيىقتاي الماي شىقتى، قاشان قوسىلامىز، قاشان مۇراتقا جەتەمىز دەگەننەن باسقا وي بۇل ەكەۋىندە جوق.
ەرتەڭگى كۇن بۇل ەكەۋىنە كەش بولمادى. ءبىر ساعاتتىڭ ۇزاقتىعى جىلداي كورىنىپ ءجۇردى. عايشانىڭ ەتە كوڭىلدى، ءبىر جەردە سابىر ەتىپ وتىرا الماي جۇرگەنىن اقسۇلۋ سەزىپ، سۇراۋعا يبالىق ەتسە دە، ءبىر وڭاشالىقتا:
— عايشاجان، شىلدەلىككە بارۋعا كۇن قاشان باتادى دەپ اسىعىپ ءجۇرسىڭ بە، قالقام؟ — دەدى.
— يا، اپا، بارامىن، بۇگىن كەشەگىدەن ەرتەرەك بارامىن، تۇندە ويىنعا جيەن كەلدى، اپا؛ ەكەۋمىز قاتار وتىردىق، جيەن ءوزى جاقسى عوي، اپا... مەنى «شىرىگەن جۇمىرتقا بولدىڭ عوي» دەپ راس ايتىپسىڭ، اپا،... — دەپ عايشا جىلاپ قويا بەردى.
اپاسى دا جىلاپ، ءبىراز كوڭىلىن باسىپ العانسىڭ:
— شىراعىم، عايشاجان! ەسىڭدە بولسىن، جيەنمەن قالاي ويناپ كۇلسەڭ دە مەن سەندەرگە ۇرىسپايمىن، — دەدى. اپاسىنان مۇنداي ءسوز ەستىگەنسىن عايشا؛ كوڭىلى تۇرلىقۇلدان مۇلدە قۇتىلىپ كەتكەندەي بولىپ:
— سەن بولماساڭ، اپا، مەن نە ادام بولار ەدىم؟ ماعان كىمنىڭ جانى اشىر ەدى، اپا؟ — دەپ تاعى جىلاپ قويا بەردى.
* * *
ەكىنشى كۇنى كەش، شىلدەلىككە جينالعان قىز-بوزبالالار كەشەگىدەن گورى ازىراق بولدى. عايشا مەن قوجاش، كەشەگى قالىپ قاتار وتىردى. ەكەۋى دە قايعى-قاسىرەتتى ۇمىتقانداي.
ءبىرسىپىرا ويناپ وتىرىپ، كەشەگى ۇيقىنىڭ اسەرىنەن جالىعۋعا اينالىپ، ءتۇن ورتاسى اۋا بەرگەن مەزگىلدە قىز-بوزبالالار تاراي باستادى.
اۋىز ۇيدە كەبىسىن تابا الماي، قىزداردان كەيىن قالعان عايشاعا سەرعازى:
– عايشا شىراعىم، سەن قالىپ، بىزگە شاي قويىپ بەرشى، جاقىن عوي، ارتىنان بارارسىڭ،، — دەدى. سەرعازىنىڭ قاتىنى دا:
– ۇكىلىم، كىشكەنتاي ساماۋىردى قويا قوي، شىراعىم، — دەدى.
عايشا سەنەك ىشىندە ساماۋىر قويىپ جۇرگەندە، سەرعازى قوجاشقا:
– جيەن، عايشا ەكەۋىڭنىڭ ىڭعايىڭدى بايقادىم، تۇرلىقۇلعا بەرگەنگە شەشەسى مەن قىزى رازى ەمەس، پالەن دەپ نە قىلايىن ocى اۋىلدا رازى ەمەس كىسىنىڭ ءبىرى مەن، ماعان ەشنارسەنىڭ كەرەگى جوق... مەن سەندەردىڭ تىلەكتەرىڭدە، وسى كۇنى وڭاشا جەر عوي، بارىڭا قامىڭدى جەي بەر، — دەپ كۇلىپ، قوجاشتى ۇيدەن شىعارىپ جىبەرىپ كۇلدى دە، قاتىنىنا:
— ەشكىمگە سىر شاشپاعايسىڭ، بالكۇمىس، — دەدى. قوجاش دالاعا شىقتى. ساماۋىرعا شوق سالىپ جاتقان عايشا ارتىنا جالت قاراپ، قوجاشتى كوردى دە، قولىنداعى شىمشۋىردى جەرگە تاستاي بەرىپ، قارسى ءجۇردى:
— جيەن ساعان شاي قويام دەپ توڭىپ قالدىم! — دەدى.
ەكەۋى ساعىنىسىپ كورىسكەن ادامداي، قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ، جولدان تايىپ، قورانىڭ قاراڭعى بۇرىشىنا قاراي كەتتى... قوجاش ۇيگە بارايىن دەپ جۇرە بەرگەندە عايشا تۇرىپ:
— جيەن ەندى قاشان كەلەسىڭ؟ — دەدى. قوجاش ويلانىپ، بيىل توبىلعا شەپ شاپقاندا بەس كۇن كەمى بار ەدى، سونى وتەپ، سودان سوڭ قالاعا بارۋى بار، سونى ەسەپتەپ اينالاسىن توعىز كۇنگە تولتىرىپ:
— ەندى توعىز كۇندە ءبىر ورالىپ سوعارمىن، — دەدى.
شاي ءىشىپ بولعان سوڭ، عايشا قايتقىسى كەلمەي، ارتىندا بىردەمەسى ۇمىت قالعان كىسىشە، ارتىنا قارايلاي-قارايلاي ۇيىنە قايتتى.
ءتور ۇيدە سەرعازى مەن قوجاش كەڭەسىپ، كوپكە دەيىن ۇيىقتاماي جاتتى.
سەرعازى باستان-اياق تۇرلىقۇل مەن يتبايدىڭ قۇدا بولىپ، مال العانىن، شەشەسى مەن قىزدىڭ رازى بولماي جىلاۋدا ەكەنىن، عايشانى تۇرلىقۇلعا بەرۋ ءماسليحاتىنىڭ ىشىندە ءوزى دە بولىپ، جازىقسىز جاستىڭ وبالىنا قالدىم با دەگەندەي ويدا بوپ جۇرگەنىن اڭگىمە قىپ ايتىپ وتىردى. وسى بايعۇستىڭ كوز جاسىنان قۇتىلۋدىڭ امالىن ويلاپ جۇرگەندىگىن دە ايتتى.
قوجاش تا سەرعازىدان سىر جاسىرعان جوق، عايشانى كورگەننەن عاشىق بولىپ، ايتتىرايىن دەسە تونىنىڭ كەلتەلىگىنەن جازىپ جۇرگەندىگىنە دەيىن ايتىپ قامىعىڭقىرادى.
ودان انەۋگۇنى يتبايدىكىنە قونعانىن، قاتىنى مەن قىزدىڭ سول كۇنگى سوزىنەن بايقاعان قالپىن، كەشەدەن بەرگى عايشامەن سويلەسكەن ءسوزىڭ ەتكەن ۋادەسىنە دەيىن تاستاماستان ايتىپ، كوڭىلسىز ەمەس ەكەنىن ءبىلدىردى.
سەرعازى:
— جارايدى، جيەن ەندى ءوزىڭ ەشكىمگە سىر بەرمە، كەلىپ-كەتىپ جۇرگەندە تۇسەتىن ءۇيىڭ وسى ءۇي بولار، ابىروي ساقتايتىن جاعىن دا ەسكەرىپ، كەش كەلىپ، ەرتە قايتىپ ۇياتقا ءبىز دە قالمايتىن جاعىن ەسكەرەرسىڭ، وزىڭە دە ابىروي كەرەك قوي، — دەدى.
عايشا دا ۇيىنە كەلىپ، كوڭىلدەگى مۇددەسى بىتكەندەي بولىپ راقاتتانىپ، اپاسىنىڭ باس جاعىندا سالۋلى تۇرعان توسەگىنە جاتىپ، ەشنارسە ويلاماستان ىشىنەن «توعىز كۇن»، «توعىز كۇن» دەپ قايتا-قايتا ايتىپ، ءبىر ءتۇرلى تىنىش، ءتاتتى ۇيقىعا كوزى كەتتى.
ەرتەڭىنە قوجاش اتىن ەرتتەپ، كەشەگى ولجا تۇلكىسىن سەرعازىعا بايلاپ، ەندى اتتانۋعا اينالدى.
— ءوزىڭنىڭ دە جولىڭ بولاتىن رەتى بار ەكەن عوي، — دەپ سەرعازى كۇلدى. قوجاش اتىنا ءمىنىپ، جولدا يتبايدىكىنە ءتۇسىپ، عايشامەن ديدارلاسا كەتەيىن دەسە داعى، قۇر ءتۇسىپ اتتانۋدىڭ رەتىن تابا الماي، تۋرا ەلىنە قايتتى.
ەسىلدى جاعالاپ، اياڭ-جورتاقپەن كەلە جاتقاندا، اتتارىن سۇمەكتەي قىلعان، وزدەرى ساق-ساق كۇلگەن ءۇش جىگىت جولىقتى. بۇلار: ءجۇنىس، الكەڭ بىركە دەيتىن بۇرىن قوجاشتىڭ ويناپ-كۇلىپ جۇرگەن جىگىتتەرى ەكەن امانداسىپ بولعاننان كەيىن:
— جيەن قايدان كەلەسىڭ؟ — دەستى. قوجاش ءجونىن ايتقاسىن، ءجۇنىس تۇرىپ:
— سەرعازىنىڭ قاتىنى ۇل تاپتى دەپ ەدى، شىلدەلىكتە بولعان ەكەنسىڭ عوي، — دەدى.
– بارعان جۇمىسىم ويىن ەمەس ەدى، ءبىراق كەز كەلگەسىن شىندا بولدىم، — دەپ قوجاش كۇلىمسىرەدى. الكەن كۇلىپ:
– جيەن كىمنىڭ قىزىنىڭ قاسىندا وتىردىڭ؟ شىنىڭدى ايتشى؟ — دەدى.
– كىمنىڭ قىزى ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءبىر قىزدىڭ وتىردىم، — دەپ كۇلدى.
ءجۇنىس تۇرىپ:
— انەۋگۇنى، مەن ءبىر يتبايدىكىنە بارعانىمدا، عايشا قاشاندا بۇگىن جيەن قونىپ كەتتى دەپ اۋزىنان تاستاماي وتىر ەدى، ءداۋ دە بولسا، عايشانىڭ قاسىندا وتىرعان شىعارسىن، — دەدى.
– ول بايعۇس ءبىر قور بولعان بالا عوي، اكەسى شالعا بەرگەننەن بەرى قاراي قۇسالانىپ جۇدەپ كەتتى دەپ ءجۇر ەدى، قالاي كورىنەدى، بايقادىڭ با، جيەن؟ — دەپ، بىركە قوجاشتىڭ بەتىنە قارادى.
– سويلەسكەم جوق، ءبىراق كوڭىلى جارىم كىسىنىڭ قالپى بار كورىنەدى.
– «يت جەگەنشە كىسى جەسىن» دەگەن ءبىر ماقال بار ەدى، سول عايشانى سەن الىپ قاشساڭشى، جيەن. وسىدان ەلىڭە امان-ەسەن ءبىر جەتىپ الساڭ قۇتىلعانىڭ عوي. سوناۋ كوكشەتاۋعا ارتىڭنان كىم ىزدەپ بارار دەيسىڭ، — دەپ ءجۇنىس جولداستارىنا قارادى.
بىركە تۇرىپ:
– ولاي دەمە، ءجۇنىس، جيەن عايشانى الىپ قاشسا، ارتىنان ىزدەپ بارۋشى بولار، ءبىراق جيەننىڭ ەلى دە ىرگەلى ەل ەمەس پە... بۇل ەلدى الساق بۇلدا سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان ەل ەمەس... تۇرلىقۇلدىڭ جەسىرى ءۇشىن ولە كەتۋشى شامالى بولار. مىنە، تۇرلىقۇل ءۇشىن ولمەيتىننىڭ ءبىرى مىنا مەن، — دەدى.
– ە، تۇرلىقۇل انا جىلى، ءبىزدىڭ، ءوزى سورلاپ ءسىڭىرى شىعىپ وتىرعان قۋاكەڭنىڭ جەسىرىن، تال تۇستە، ءابىش باس بولىپ، اۋىلىنداعى نەبىر بايشىگەشتەۋ قىدىر دەگەنگە الىپ بەرگەن سوندا ءبىزدىڭ قانشا جازىعىمىز بار ەدى؟ — دەپ الكەن زىعىرلانعانداي بولدى.
– جازىعىمىز كەدەيلىگىمىز شىعار، قوتاندى قوي، ءۇيىرلى جىلقىنىڭ جوقتىعى شىعار... - دەپ ءجۇنىس تە مۇڭايعان ءتارىزدى بولدى...
قۋەكەڭنىڭ جەسىرىنىڭ كەتۋىنە سەبەپ بولعان — انا جىلعى ولگەم شتاتتا، ءبىزدىڭ مەدەۋدىڭ تۇرلىقۇل جاعىندا بولماعاندىعى عوي، سونان بەرى بىزگە يە ىستەگىسى كەلمەي ءجۇر. جىلقىڭدى شاڭداتىپ، اۋىل ۇستىنە باستىرىپ، تاسوتكەلدەن سۋارما دەگەنىمىز، بۇرىنعىنىڭ ۇستىنە قوسىمشا بولىپ، بولىس، بيلەر ءوز جاعىندا بولعاسىن، ءبىزدىڭ مىڭ مايا شىعاتىن كەڭ شالعىندى تارتىپ الماقشى بولىپ جۇرگەن جوق پا... عايشانى الىپ قاشقان كىسىگە جاياۋ قالسام دا استىمداعى اتىمدى قوسىپ بەرەر ەدىم، — دەپ بىركە كۇرسىندى.
— راس-اۋ، ويدا جوق جەردە، بىركە، سەن ەداۋىر اڭگىمە ايتتىڭ-اۋ، قۇداي ءجونىن بەرىپ، عايشانى الىپ قاشاتىن ءبىر ەركەك تابىلسا، ەستە بولاتىن ءىس ەكەن — دەپ ءجۇنىس تە قايراتتانعانداي بولدى.
— جاقسى، جىگىتتەر، «ءسوز سەزدەن تۋادى، سويلەمەسە قايدان تۋادى» دەگەن ماقال بار ەدى، يتبايدىڭ قىزىن تۇرلىقۇلعا بەرگەننىڭ، ەزى بايلار مەن بي-بولىستان كەدەي، ناشار اتانىن، كورگەن كەمشىلىك، قورشىلىقتارىن قوزعاپ، قاي-قايداعىنى ەسكە ءتۇسىردى-اۋ. سەندەر ونى ايتاسىڭدار. ءبىر جىلى مەن اۋىلداعى جامان توقپاي دەگەن ساسىق بايعا شەپكە تۇرعام. تاماق، كيىمدى جوندەپ بەرمەگەنىمەن جاي قويماي، كۇندە بوقتاپ، باسىما قامشى ۇيىرە بەرگەسىن، شىداي الماي، شىعىپ كەتىپ ەم. سول يت كۇنىڭدى بىتىرمەي شىقتىڭ دەپ ءبىر ايلىق ەڭبەك اقىمدى ءالى بەرمەي ءجۇر. «ساعان اقىمدى جىبەرمەسپىن» دەگەن سەرتىم بار ەدى، سول ءالى كەتىپ بارا جاتىر...
— بىزدەي سورلىلاردىڭ، قۇر اۋزى ايتاتىنى بولماسا، قولىنان نە كەلۋشى ەدى، — دەپ قوجاش تاعى مۇڭايعانداي بولدى.
ءبارى دە ات ۇستىندە، قامشىعا سۇيەنىپ ويعا قالعانداي.
— قوي، قۇر تۇرىپ ەرتە كۇندى كەش قىلمايىق، نە نارسەنى ۋاقىتىندا كورەرمىز... جيەن «جاس-جاستىڭ تىلەگى ءبىر، جىبەكتىڭ ءتۇيىنى ءبىر» دەگەن ءبىزدى وزىڭە سانا. ەندى ءبىز جۇرەيىك، —
دەپ بىركە اتىنىڭ باسىن بۇرا باستادى.
* * *
وتكەن شتاتتان بەرى تۇرلىقۇلدىڭ جاتسا-تۇرسا ويىنان شىقپاي، تۇيتكىلدەنىپ، مازاسىن كەتىرىپ جۇرگەن — مەدەۋدىڭ وتكەن شتاتتا سوڭىنا ەرمەگەنى ءبىر بولسا، ەكىنشى، جىلقىسىن تاسوتكەلدەن سۋارتپاعانى. ونىڭ، ءبىر كەگىن مەدەۋدىڭ جەسىرىن تارتىپ الىپ قايتارىپ ەدى، وعان مىسە تۇتپاي كەڭشالعىن ەسىنەن شىقپاي مازالانا بەرۋشى ەدى. ءبىر كۇنى تۇرلىقۇلدىكىنە،
بي-بولىستار ساۋ ەتىپ تۇسە قالدى. بۇلار بايدىكىندە، قازداي قالقىپ، ۇيرەكتەي ءجۇزىپ ەكى-ۇش كۇن جاتتى.
— مىنا مەدەۋدەن كەكتى قالاي الامىز، مەنىڭ كوڭىلىم جالعىز جەسىرمەن مىسە تۇتاتىن ەمەس، كەڭشالعىندى الىپ، تاسوتكەلدەن جىلقىمدى سۋارماي كەگىم بىتپەيدى. ءسويتىپ ءبىر سول كەدەي نەمەلەردى تابانىما سالىپ، انە بىرەۋ سەلتەڭدەپ جۇرگەن قۋ تىرسەك بىركە دەيتىنىنىڭ ەكپىنىن باسىپ قويسام دەيمىن، — دەپ تۇرلىقۇل بايعازى مەن قۇرىمبايعا قارادى.
بايعازى، قۇرىمباي:
– بايەكە، جالعىز ءسىزدىڭ ەمەس، سول مەدەۋدىڭ ىزاسى دە ەسىمىزدەن كەتپەي ءجۇر-اۋ، قولداعى ەل امان بولسا، ءبيدىڭ بۇل تىلەگىڭىز ورىندالاتىن تىلەك قوي، — دەپ شىرەنىسىپ وتىردى.
ءابىش تۇرىپ:
– وسى كەڭشالعىن رەتىندە باي مەنىمەن كوپتەن اقىلداسىپ، سىزدەردى شاقىرتىپ جىبەرمەكشى دە بولىپ ءجۇر ەدى، «بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا» دەگەن، ءسىرا، ءبىزدىڭ بايدىڭ بۇل ءىسىنىڭ ءساتى كەلەر، — دەپ كۇلىمسىرەدى.
قۇرىمباي «جەر دەگەن سىزگە وڭاي عوي» دەگەن كىسىشە، كوتەرىلىڭكىرەپ، ناسىبايىن قاعىپ جىبەرىپ:
ولاي بولاتىن بولسا، وسى جولى ءبىرجولاتا بايدىڭ ءىسىن ءبىتىرىپ كەتەيىك، — دەدى.
وتىرعان جۇرت اقىلداسىپ، تۇرلىقۇلعا تاعى قالعان دوس-جورلارىن، كەڭشالعىندى تارتىپ الۋ ءۇشىن مەدەۋ ۇستىنە جيىلىس قۇرماقشى بولدى.
تۇرلىقۇل مەدەۋدەن كەڭشالعىندا داۋلايدى ەكەن، بي-بولىستار سول اۋىلدىڭ ۇستىنە سەزد قۇرادى ەكەن دەگەن حابار دۇڭك ەتە ءتۇستى.
بۇل حاباردى ەستىگەن جۇرتتىڭ ءبىرسىپىراسى «سورلى Meدەۋگە شتات، ەرلىك، بيلىك نە كەرەك ەدى، تۇرلىقۇلدىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، دەگەنىن ىستەپ وتىرا بەرمەس پە»، — دەگەندەر دە بولادى...
بىركە، ءجۇنىس، الكەن بۇل حاباردى ەستىگەننەن كەيىن اۋىل اقساقالدارىن، تاعى باسقا اعايىندارىن جيناپ الىپ، اقىلداسىپ جينالىپ توبەلەسىپ، بي-بولىستى اۋىلعا تۇسىرمەي تاراتساق قايتەدى، — دەستى.
اقساقالدار تۇرىپ:
– قوي، شىراقتارىم، ولاي بولعاندا اۋىرلىق سەندەرگە تۇسەدى عوي، سەندەردىڭ باستارىن، بايلانىپ جۇرسە، ارتتارىڭنان ادام جوق، السا جەرىن الار، كۇندەرىڭ تۋسا كورەرسىڭدەر — دەپ، توبەلەس قىلۋدى توقتاتتى. بىركە تۇرىپ:
جارايدى، سىزدەر ۇناتپاساڭىزدار و دا بولسىن، ءبىز تازا «نيەتتى قازاعا» ەنەيىك دەپ ەك، ولاي بولسا، الاتىن جەرىن وزدەرى الا بەرسىن، ءبىراق اۋىلعا كەلىپ وپىر-توپىر قىلماسىن دەپ الدىنان كىسى جىبەرەيىك، — دەدى. — جىبەرەيىك، جىبەرەيىك، — دەپ بي-بولىسقا ءجۇنىستى اتتاندىردى. ءجۇنىس اۋىلدان شىعا بەرگەنگە، توپتانىپ بي-بولىستار دا كەلىپ قالدى.
مەدەۋدە بي-بولىستار ەكى-ۇش قونىپ، مازالاپ، اپتەر-تاپتەر قىپ باسىپ-كوكتەپ كەڭشالعىندى الماقشى بولىپ اۋىلنايعا قاراي كەتتى.
ال قىدىرىپ كوڭىلىڭىزدى كوتەرىپ قايتىڭىز دەپ تۇرلىقۇلدى دا ەرتىپ كەتتى. بارماعىن تىستەپ بىركەلەر قالا بەردى.
ءاي، بيشارا كەدەي-اۋ! ساعان دا اتار تاڭ، شىعار كۇن بار ما ەكەن!
* * *
كەشتەتىپ قوجاش ۇيىنە كەلدى. دالادا سۋ اكەلە جاتقان جەڭگەسى كۇلىپ:
— ءتۇسىڭ جىلى كورىنەدى، كەنجەم. جولىن، بولدى ما؟ اتكولىگىڭ ەسەن بە؟ — دەدى.
قوجاش كۇلىمسىرەپ، ەسەن دەپ ۇيگە كىردى. كوڭىلسىز ەمەس ەكەندىگىن جەڭگەسى سەزىپ، انىعىن بىلۋگە اسىقسا دا قوجاش كوپ قۇمارلاندىرماي ۇيدەن شىققاننان، ۇيگە كەلگەنشە كورگەن-بىلگەنىن ءبارىن ايتتى.
قۇمارلانىپ تىڭداپ وتىرعان جەڭگەسى:
— جارايدى، قايىرلى بولسىن، ءبىراق توعىز كۇنگە دەيىن سەن قالاي شىداپ جۇرەسىن،، عايشاڭ قالاي شىداپ جۇرەدى؟ — - دەپ ءازىل تاستادى.
قوجاش كۇلىمسىرەپ:
— ءبىر ساعات تا كەرىسە الماي وتىرا الماعاندايمىز، ءبىراق تىم ءجيى بارا بەرۋمەن كوزگە ءتۇسىپ، قۇر سەزىكتى بولامىز عوي؟ — دەپ قويدى...
— قوجاشتىڭ اۋىلىندا، قانداي سىرلار بولسا دا جاسىرىسپايتىن بەكارىستان دەيتىن ءبىر جولداسى بولاتىن.
سول جىگىت ءبىر كۇنى قوجاشتان: — كەيدە كوڭىلدى، قۋانىشتى، كەيدە جابىڭقى جۇرەسىڭ، قوجاش؛ ماعان سىرىڭدى نەگە ايتپايسىڭ، كەيدە قىدىرساڭ جالعىز قىدىرىپ كەتەسىڭ... — دەدى.
قوجاش باستان-اياق بارلىق سىرىن ايتتى.
— ەندى مەن قۇر بوزبالاشىلىعىم بولسا، بوتەن بىرەۋ ەستىپ سەزسە دە ەشنارسە ەتپەس ەدى، قۇداي بۇيىرسا، وسى جاز الىپ قاشامىن با دەگەن ويىم بار، ەشكىمگە سەزدىرمە، بەكارىستان ءوزىڭ ات سالىسىپ ماعان جاردەمشى بول، — دەدى.
— جارايدى، قولدان كەلگەن جاردەمىمدى اياماسپىن، قۇربىلىق بىلاي تۇرسىن، تۇرلىقۇلدان كوك الۋ ءۇشىن دە ىسىڭە كىرىسەمىن. انا جىلى جوعالعان ءبىر بيەسىن ناقاقتان-ناقاق ۇيدە قاراپ وتىرعان ءبىزدىڭ جانارىستاننان كەرىپ جاياۋ تاستاپ، جالعىز اتى مەن ءبىر سيىرىن الدى عوي، سونداعى جانارىستاننىڭ كىناسى — بيە جوعالعان كۇنى كەشىنە ءبىر تايىن ىزدەپ، تۇرلىقۇلدىڭ جىلقىسىن ارالاعان ەكەن. يتبايدىڭ قىزىنا ءوزىم دە ءسوز ايتتىرايىن دەپ ءجۇر. ەدىم، ەندى مەن قويدىم. وعاندا وسىلاي بولسىن. ال ەندى ەرتەڭ ۇرقيانىڭ كۇيەۋى كەلەدى دەپ ەستىدىم. سارسەنبى، بەيسەنبىگە ويىنى بولسا كەرەك، سوعان قوجاش. مەنىڭ اتىممەن ەرتەڭ اعام قالاعا بارۋشى ەدى، سەنىڭ اتىڭدى جەگەمىز. جارايدى، بارايىق.
ەرتەڭىنە بەس-التى جىگىت بوپ، قوجاش، بەكارىستان تويىنا بارۋعا شىقتى. توي تۇرلىقۇل اۋلىمەن كورشىلەس وتىرعان التىباي اۋلىندا. بۇل ەكى اۋىلدىڭ ىرگەسى ايرىلىپ كورگەن جوق.
قازاقتىڭ قار باسقان اۋلى، پەشتىڭ موينىنان شىققان بولماسا، قاي جەردە ءۇي بار، قاي جەردە ءۇي جوق ادام سىرتىنان قاراپ بىلەتىن ەمەس. قورادان شىعىپ ا.ۇرگەن بەيساۋات مال دا كورىنبەيدى. اۋىل سىرتىندا قار جاتقان ون شاقتى ارىق-تۇراق. سىرتتان اۋىل جىم-جىرت.
اۋىلدىڭ شەتىندەگى ءبىر ۇيگە ءتۇسىپ، توي ەتىن جەپ بولا بەرگەن مەزگىلدە سىرتتان:
– اتشابار، اتشابار! — دەگەن داۋىس شىقتى.
اۋىلدان توپتانىپ شىققان كىسىلەرگە ەرىپ بۇلار دا باردى. بۇلار كەلسە، ءبىر جاعىنان بىركە، الكەن، جۇنىستەر دە كەلىپ قالعان ەكەن، بىر-بىرىنە قوسىلىپ شۇرقىراسا كەتىپ، ءبىرىڭعاي وتىردى. بۇلار بايگەگە ءجۇنىستىڭ قارا كەرىن اكەپتى.
سول جىلى قىس جەڭىل بولعاندىقتان، دامەلى بوزبالالار استىنداعى ءبىر-بىر اتىن جاراتىپ تاستاعان ەكەن.
بۇلاردىڭ ىشىندە ءبىرمان دەگەن اق كوڭىل، الاڭعاسارلاۋ ءبىر جىگىت بار ەدى. جۇرتتىڭ بايگەگە قوسايىن دەپ جاتقان اتتارىن كورىپ دەلەبەسى قوزىپ، مەن دە اتىمدى شاپتىرامىن دەدى.
بىركە، بەكارىستاننىڭ قوي دەگەنىنە بولماي، تىم بولماسا ءبىر تاڭ اسىرماعان اتىن بايگەگە قوستى دا جىبەردى. سونىمەن قوجاش، بىركەلەردەن ەكى ات قوسىلدى.
اتتى ايداپ جىبەرگەن سوڭ، جينالعان جۇرت ەكى جارىلىپ كۇرەس سالدى.
ءبىرمان جايشىلىقتا كورىنگەنمەن الىسىپ، جۇلىسا بەرۋشى ەدى. اركىم مازاقتاپ، «ءبىرمان بالۋان» دەگەندى مالدانىپ جۇرسە كەرەك. باس بالۋانعا ءوزىم تۇسەم، جول بىزدىكى دەپ، بەلسەنىپ ورتاعا بارىپ وتىرىپ الدى.
جينالعان جۇرت، جول دەگەنگە ءسوز ايتسىن با، ءبىرمانعا بالۋان شىعاردى. ەكەۋى ۇستاسا كەتتى. كىم جىعىلعانى بەلگىلى عوي. بوزبالالار كۇرەسىپ بولعانشا، ات تا كەلىپ قالدى. ءجۇنىستىڭ قارا كەرى مەن ءبىر تورى ات بوتەن اتتاردان وڭاشادا، الدىندا قاتار كەلە جاتىر. تورى ات — بايعازىنىڭ بالاسى، شالقاننىڭ بەلگىلى جۇيرىك تورىسى. شالقان مەنىڭ اتىم وزىپ كەلەدى دەپ شەرتيىپ، تۇلكى تىماعىن قيسايتا كيىپ، ورتاعا شىعا بەردى.
— شالقان، كەيىن تۇر، اتتاردى جاسقانتاسىڭ، كىمنىڭ اتى وزىپ كەلگەنىن جۇرت كورەدى عوي، — دەپ ءجۇنىس تە قاراقشىعا قاراي جۇگىردى.
تورىدان قارا كوردىڭ مويىنى وزىپ قاراقشىدان ەتتى.
شالقان: — باس بايگە مەنىكى، بىلاي شىعا مەنىڭ اتىم وزدى دەپ جانجال شىعاردى. ءجۇنىس: — بايگە مەنىكى، مەنىڭ اتىم وزىپ كەلگەن جۇرت، كورىپ وتىرسىڭدار، — دەپ ەنتىگە باسىپ ورتاعا باردى.
— وڭباعان مەدەۋ، ساعان نە قىلعان باس بايگە؟ — دەپ شالقان ءجۇنىستى قامشىمەن ەكى-ۇش رەت سىلتەپ ەتتى. شارت-شۇرت توبەلەس بولدى.
جۇرت قوي-قويلاپ، توبەلەستى توقتاتقان سوڭ، شالقان تۇرىپ:
— بالەم مەدەۋ، كەشە قاتىنىڭ مەن جەرىڭدى الىپ ەك، بۇدان بىلاي باسىڭدى الارمىن، — دەپ اتىنىن، باسىن بۇردى. بىركەنىڭ سمايىل دەيتىن ءبىر شالى تويعا اياعىنان كەزدەسكەن. ماعان شاپان بەرمەي، تومانعا كيگىزدىڭدەر، مەنى ىرىمنان قۇر تاستاعاندارىڭ كەشەگى شتاتتان قالماي جۇرگەن كيكىلجىڭ عوي دەپ: بىركە، ءجۇنىس، اتقا مىنىڭدەر... بۇنىڭ تويىن دا، ەزىن دە... — دەپ بوقتاپ تاعى جانجال شىعارا تۇرە كەلدى. تۇلكىباي دەيتىن سول اۋىلدىڭ، اقساقالى: — ءبىر اشۋىڭىزدى بىزگە بەرىڭىز، ساكە، — دەپ سمايىلدى توقتاتىپ، ءبىر «كوك شولاق» ىرىمىن اپەردى.
توي تارقاعاسىن، كەشە ويىنعا جينالعان بوزبالالاردىڭ باسى قۇرالا باستادى. قوجاش، بەكارىستان بىركەلەر دە جولداستارىمەن ىزدەپ كەلگەن جەرلەرىنە بارىپ، قىزدارمەن ارالاسىپ وتىرىپ الدى. قوجاشتىڭ، تۇندەگى سەرعازىنىكىندەگى عايشامەن بىرگە وتىرعانى، سويلەسكەن سوزدەرى، قىلىقتارى ەسىنە ءتۇسىپ، قاسىندا ۇكىلەرى توقپاقتاي بولىپ وتىرعان قىزداردى مەنسىنبەي، بۇل ويىندا ءجوندى ولەڭ ايتا الماي، وتە كوڭىلسىز وتكىزدى. ويىنعا ءبىر كەزدە شالقان كەلىپ:
— مىنا مەدەۋدىڭ بوزبالالارىن شىعارىڭدار، جاۋدىڭ بىزگە كەرەگى جوق! — دەپ ايقاي سالدى. بىركە:
— شىقساڭ ءوزىڭ شىق. وزىڭە جانجال كەرەك بولسا، ءۇيدى بۇلدىرمەي دالاعا شىعىپ توبەلەسەيىك! — دەپ بەلسەنىپ تۇرا كەلدى. جۇرت ەكى جاعىنا دا جالىنىپ، توقتاتىپ، ويىنعا وتىرا بەردى. «بالەم تۇرا تۇر»، — دەپ شالقان اشۋلانىپ شىعىپ كەتتى. قىز-بوزبالالاردى ويناتۋعا تۇركەش، نۇرىش دەيتىن ەكى جىگىت شىعىپ، ءبىر قىز، ءبىر بوزبالادان وتىرعىزىپ، قازاقشىلىق قالىپپەن رەتىمەن ولەڭ ايتقىزىپ، «ساقينا الماق»، «الاقان سوقپا» دەيتىن ويىنداردى ويناتىپ بولعانشا تاڭ اتۋعا جاقىنداپ قالدى. وتىرعان قىز-بوزبالالار شارشاپ، كەيبىرەۋىنىڭ ۇيقىسى كەلىپ، كەيبىرەۋلەرى كولەڭكەلەپ، سۇلاپ، بوتەن اڭگىمەگە اينالا باستادى. كۇيەۋ قوسشىسىنىڭ، بوزبالالاردىڭ ىرىمىن اپەرىپ ويىندى تارقاتايىق دەپ، نۇرىش، تۇركەش بارىپ ىرىم سۇرادى. كۇيەۋ قوسشىسى ءالىمباي دەگەن ءبىر ءتىس قاققان جىگىت ەدى. جارايدى بەرەيىن، «ورامال تونعا جاراماعانمەن جولعا جارايدى» دەگەن ماقال بار ەدى، كانە نە الاسىڭدار، جىگىتتەر؟ — دەدى.
— جيىلعان قىز-بوزبالا كوپ، ون سومنىڭ كۇمىسىن بەرەسىڭ، — دەدى نۇرىش.
— ون سومدى قوي، ءۇش تەڭگەنىڭ كۇمىسىن الىپ، سونى جەتكىزە بەرسەڭدەرشى.
— ورازدىڭ مالىن ايايسىڭ با، ءۇش تەڭگەمەن ويىن تاراتقاندى قاي اتاڭدا كەرىپ ەدىڭ؟ تۇنەۋگۇنى مەدەۋ سالىقتىڭ قىزىن ۇزاتقاندا، كۇيەۋدەن ون سومنىڭ كۇمىسىن العانبىز. سول مەدەۋدىڭ بوزبالالارى دا ويىنعا كەلىپ وتىر، ولارعا تابا بولارىمىز جوق، — دەپ تۇركەش داۋلاسىپ وتىرىپ الدى. اقىرىندا كۇيەۋ-قۇدادان سۇراعان كادەسىن الىپ، قىز-بوزبالالارعا اپارىپ ۇلەستىرىپ بەرىپ، ويىندى تارقاتتى.
اۋىلى شالعايىراق قوجاش، بەكارىستان بىركە، جۇنىستەر ۇرقيانى اپارىپ سالىپ، ەرتەڭ، ءبىرجولاتا قايتامىز دەپ، سول اۋىلعا قونىپ قالادى. ونداعى ويلارى: «نە بولسا دا اياقتاپ كەتەيىك. شالقاندى قۇداي ءبىر كەزدەستىرمەس نەتكەن وسى تۇرلىقۇلدىڭ قوساعىن قوساقتاپ، بىزبەن بايلانىسىپ ءجۇر عوي، بولماسا ونىڭ بىزدە نەسى بار. وسىنىڭ سۇيەگىنەن كەتپەيتىن ءبىر تاڭبا سالىپ جىبەرەيىك. تۇرلىقۇلدىڭ جالعىز قىزىنىڭ كۇيەۋى شالقان تاياق جەپ قايتسا، ول تۇرلىقۇلعا دا تيگەن تاڭبا بولادى عوي»، — دەگەن ەدى. ەرتەڭىنە ۇرقيانى شىعارىپ سالۋعا، اۋىلدان ءۇش شاقىرىمداي جەردە وتىز شامالى بوزبالا، ءبىرسىپىرا قىزدار جينالىپ تۇر ەدى. جينالعان جىگىتتەر بىركەنىڭ ىڭعايىنداعى ءبىرسىپىرا كەدەيلەر ەدى. تۇرلىقۇلدىڭ قوساعىن قوساقتاعان بايعازىدان ءبىر ءولىپ ەك. شالقانى تاعى ماسقاراسىن شىعاردى-اۋ دەپ، جىگەرلەنىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇر ەدى. كوپ ۇزاماي-اق قاسىندا تۇرلىقۇل اۋىلىنان ون شاقتى جىگىتى بار، ىلعي تۇلكى تىماق، سەمىز ات مىنگەندەرى ەرتىپ شالقان كەلدى. ارتىندا ەكى شانا ۇرقيالار كەلە جاتىر.
بۋىنا نان پىسكەندەي بولىپ، جىگىن بولەكتەپ شالقان كەپ تۇرا قالدى.
ۇرقيا كەلگەسىن مەدەۋ جىگىتتەرى كۇيەۋدەن «دەڭ اسار» ىرىمىن سۇرادى.
— سەن قۋ تىرسەكتەرگە نە «دەڭ اسار» كەرەك، التىباي مەن تۇرلىقۇل اۋىلىنىڭ قۇدا-كۇيەۋىنەن «ءدوڭ اسار» الۋعا جەتىپ پە ەدىڭدەر، — دەپ شالقان تۇسە قالدى.
— التىباي مەن تۇرلىقۇل اۋلى كىم ەدى، الامىز، — دەدى.
— ە، تۇرلىقۇل كىم بولماسا، كەشە قاتىنىڭ، مەن تال تۇستە كەڭشالعىندى قالاي بەردىڭدەر ؟ — دەپ تورى اتپەن ورتاعا قاراي كولدەنەڭدەي بەردى. كەڭشالعىن قۇلاعىنا تيگەن سوڭ مانادان شىداماي تۇرعان ءجۇنىس شالقاندى سەگىز قىرلى قامشىمەن پەرىپ-پەرىپ ەتتى.
تۇرلىقۇل كەڭشالعىن تۋرالى مەدەۋگە ىستەگەن زورلىعىن ەرتەڭ عايشاعا دا ىستەيىن دەپ وتىرعاندىعى ەسىنە ءتۇسىپ، قوجاش تا شىداپ تۇرا الماي، بىلەۋدەي قامشىمەن شالقاندى بىر-ەكى تارتىپ ءوتتى. ىزاعا شىداي الماي تۇرعان جىگىتتەر مىرزالاردى سويدى دا سالدى. شالقان شەكەسى قاناپ اتتان قۇلادى.
— ءىس ءبىتتى، ءبىر كەكتى الدىق، — دەپ بىركە جىگىتتەردى الىپ، اۋىلعا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.
* * *
قوجاش ۇيىنە كەلىپ، ونى-مۇنى شارۋا جۇمىستارىن بىتكەسىن، ەرتەدە عايشامەن ۋادە ەتكەن كۇنى، قايتكەنمەن دە بارىپ، ءبىر كورۋگە اسىعىپ جۇرگەن عاشىعىنىڭ كوڭىلىن بىتىرەيىن دەپ " اتىنا ءمىندى. جاقسى كەرەتىن جەڭگەسى قوجاشتىڭ اتىنىڭ باسىن ۇستاپ تۇرىپ:
— ساپارىڭ قايىرلى بولسىن، — دەپ كۇلىپ قالدى.
جولدان بىركە، جۇنىستەرگە سوعا كەتەيىن دەپ، بىركەنىكىنە تۇسە قالدى. اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ بىركە:
— ءبىزدىڭ اقساقالدار، كەڭشالعىن مەن تاسوتكەلدى، تاعى انەۋگى وزىڭە ايتقان جەسىر اڭگىمەسىن ۇمىتپاعان كورىنەدى. «وسى يتبايدىڭ قىزىنىڭ تۇسىندا، تۇرلىقۇل بايدان كەكتى ءبىر الىپ قالۋعا بولار ەدى، ءبىراق سول قىزدى اكەتەتىن ەركەك تۋماعان شىعار»، — دەپ وتىر.
— ءجۇنىس، الكەن بولىپ ءوزىمىز اقىلداسىپ ەك، سول عايشانى الۋعا سەنى لايىقتاپ وتىرمىز، جيەن سەن قالايسىڭ شىنىڭدى ايت، وسى قىزدىڭ تۇسىندا «ات جۇرمەگەن جەردە قالماقشى» بولىپ وتىرمىز. سەن تالاپ ەتسەڭ، رەتى كەلەتىن ورىندار بار. قولدان كەلگەن جاردەمدى، تۇرلىقۇلدان ءبىر كوك اپەرۋگە جاراساڭ، سەنەن اياماس ەدىك، — دەدى.
— جارايدى ولاي بولاتىن بولسا، مەن سەندەرگە سەندىم، جاس-جاستىڭ تىلەۋى ءبىر دەگەن بار ەدى، جالعىزىلىكتى كىسىمىن عوي، ماعان دا جولداس كەرەك، سەندەر جولداس بولام دەسەڭدەر، ماعان جارايدى؛ ءبىراق مەنىڭ ايتاتىنىم — ەكى سويلەمەيىك، ءسوز ءبىر بولسىن، — دەپ قول الىسىپ قوجاش اتىنا ءمىندى.
بىركەمەن سويلەسىپ وتىرىپ، اينالىڭقىراپ قالعان ەكەن كەشتەتىڭكىرەپ قوجاش سەرعازىنىكىنە كەلىپ قوندى. سەرعازى دا قوناعىنا قۋانىپ، قالدىرماستان اماندىقتى سۇراپ جاتىر.
قوجاش تا اماندىققا قانىپ: - الگى جامان نەمەلەرىڭنىڭ دەنى ساۋ ما؟ — دەپ جالپىلىق قالدى.
شاي ءىشىپ وتىرعاندا، سەرعازى قاتىنىنا:
— مانا عايشا ەكەۋىڭ نە سويلەسىپ وتىر ەدىڭدەر؟ —
بايبىشەسى كۇلىمسىرەپ، قوجاشقا ءبىر قاراپ قويىپ:
— ۇكىلىمە كەشكە كەل، ەكەۋمىز وتىرىپ ءىس تىگەيىك دەپ ەدىم، — دەدى.
— ولاي بولسا الگى قويشى بالانى قوي، شاقىرىپ كەلسىن.
مۇنى ەستىگەن سوڭ قوجاش قۋانىپ، عايشانى كەرگەنشە اسىعىپ وتىردى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ، اس پىسۋگە جاقىنداعان اۋىز ۇيدەگى قويشى بالاعا كەلىپ سەرعازىنىڭ بايبىشەسى:
— شىراعىم، بارىپ ۇكىلىمدى شاقىرىپ كەل. جەڭەشەم دەپ ايتادى دە؛ بىرەۋ-مىرەۋ ۇيلەرىڭدە قوناق بار ما دەپ، ەشكىم جوق دە، بار... كوپ كەشىكپە، ءقازىر اس تۇسىرەمىن، — سىبىرلاپ جۇمساپ جىبەردى.
قويشى بالا يتبايدىكىنە جەتپەي، ەكى ورتادا كەلە جاتقان عايشاعا جولىقتى.
سەنى شاقىرا كەلە جاتىر ەدىم، اپەكە، جەڭەشەم جىبەرىپ ەدى، ءىس تىگەيىك دەپ، ءجۇر، اپا، — دەدى.
قاراعىم، ۇيلەرىڭدە كىم بار؟
* * *
Ac ءىشىپ بولعاسىن، ءبىرسىپىرا اس باسىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، سەرعازى مەن قوجاش ءتور ۇيگە توسەك سالدىرىپ جاتتى دا، عايشا مەن سەرعازىنىڭ ايەلى اۋىز ۇيدە ءىس تىگىپ وتىردى. قويشى بالا الدەقاشان ۇيىقتاپ قالعان.
— شام سونگەن سوڭ سەرعازى قوجاشقا قاراي اۋناپ ءتۇسىپ، سىبىرلاپ:
— اناۋ كۇنگى ويىننان بەرى، عايشا وسى ۇيگە كەلگىشتەپ ءجۇر. بالكۇمىسپەن سىرلاسىپ جۇرسە كەرەك، ىستەرىڭنىڭ بەت الىسى جامان ەمەس سىقىلدى كورىنەدى. وسى سەن نە ويلاپ ءجۇرسىڭ، جيەن؟ جاز دا ءتىرى كىسىگە جاقىنداپ قالدى. يتبايدىڭ كوڭىلى، ەندى بىرەر جەتىدەن سوڭ تۇرلىقۇلدان مىنەتىنىن ءمىنىپ، ارتىنان الاتىن اقشاسىن الىپ، بەرۋگە دايارلانا بەرمەك، قۇر بوزبالاشىلىق، ۋاقىتشا عانا نارسە عوي، تۇپكىلىكتى جولداستىققا كوڭىلىن، قالاي؟ — دەدى.
— بىلمەيمىن، ناعاشى باسىمدى عايشا ءۇشىن قيعان كىسىمىن، ءبىراق قورقامىن داعى. تۇرلىقۇلدىڭ جالعىز ءۇيلى مەن تۇگىل ىرگەلى ەلگە ىستەپ وتىرعانى اناۋ: نە باسىندا، نە جەرىندە، نە جەسىرىندە ەش بيلىك جوق؛ پالەسى تاعى ءوز الدىنا؛ نە ىستەپ، نە قويارىمدى بىلمەي ءجۇرمىن، اقىلىڭدى ايت، ناعاشى، نە قىلامىن ؟
— ءۇيىڭدى مۇندا تاستاپ، عايشانى ەلىڭە اكەتكەندە، مۇندا جالعىز اعاڭدى جۇندەي جەپ ءتۇتىپ قويادى عوي. مەنىڭ ويلاپ جۇرگەنىم جاز، قار كەتە سالىسىمەن ەلىڭە كەش. ەلگە بارىپ قوسىلعاسىن جايلانىپ، بىرەر جىگىت ەرتىپ كەلىپ اكەتسەڭ دۇرىس بولادى-اۋ دەيمىن. ەلگە كەلسەك، بۇل ەل دە تاپ-تۇيناقتاي تىنىش وتىرعان جوق. تۇرلىقۇل بولسىن، ونىڭ، جانى اشىر جالعىز قۇداسى بايعازى بولسىن، ونىڭ سەرىگى قۇرىمباي، باسقا بي-بولىستاردىڭ، بىلايعى قارا بۇقاراعا تۇياعى تيمەگەنى جوق، سولاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ بولسا دا اتىنىڭ، سۇرىنگەنىنە جانى اشۋشى كەپ ەمەس شىعار. ايتكەنمەن دە، جەسىرىن ىزدەمەي قاراپ تاعى وتىرمايدى، سەندەر دە ىرگەلى ەلسىڭدەر، ءتۇبى ءبىر ءجونى بولار، ەل قالپى وسىلاي. ەندىگى ءبىر جاقىن بولىپ سىرلاساتىن ادامدارىن، ءوز اۋىلىڭنىڭ بەر جاعىنداعى جارتاس ماڭىنداعى ەل. ول ەلدىڭ انا جىلى، بىلەسىڭ عوي، سۋاتقا جىلقىڭدى اۋىل ۇستىنەن ايداما دەدىڭ، دەپ، كەڭ شالعىن دەگەن شابىنىن تارتىپ الىپ وتىر عوي تۇرلىقۇل. تاعى سونىڭ ىزاسىمەن ءبىر جەسىرىن تارتىپ العان. سول ەلدىڭ الكەڭ ءجۇنىس، بىركە دەگەن جىگىتتەرىنە بار دا، ولارمەن قاۋىپسىنبەي سىرلاس؛ قولدان كەلگەن جاردەمىن اياماس، تۇرلىقۇلعا ازۋىن باسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى سولار.
وسى سياقتى ەل جايىمەن قوجاشتى ابدەن تانىستىرىپ، كەڭەسىپ جاتىپ، ۇيقىلارى كەلگەسىن سەرعازى توسەگىنە كەتتى.
جول ۇزاق، ءىس تىگىلىپ بولدى. سەرعازى ۇيىقتاپ قالدى. ۇيىندە اتپاعان ادام جوق. جالعىز-اق بەسىكتەگى بالانىڭ اندا-ساندا ىڭگالاپ، ىڭىرسىپ جىلاعانى بولماسا، قوجاش، عايشانى مازالايتىن ەشكىم جوق.
بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، سەزىكتى بولارمىن دەپ، قوجاش قايتىپ كەتتى.
عايشا ۇيگە بارىپ، توبەگە شىعىپ، قوجاشتىڭ قاراسى كەتكەنشە قاراپ تۇردى.
* * *
عايشا مەن قوجاش كەتكەسىن بالكۇمىس سەرعازىعا:
— وسى ۇكىلىم، جيەن دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. ءبىر ساعات كورمەي وتىرسام، تۇتقىندا بولعانداي بولامىن» دەيدى. ەكەۋى دە بىرىنە-بىرى لايىق بالالار عوي، تۇرلىقۇلعا بارعاندا بايعۇس نە كۇن كورەر ەكەن؟ — دەدى.
— وسىنىڭ كوز جاسىنا ورتاق بولمايىن دەپ ىستەپ جۇرگەن ءىسىم عوي، ونى ءوزىڭ دە سەزىپ جۇرگەن شىعارسىڭ،، ەندى سەن اركىمگە سەزدىرە كورمە، ەگەر جيەن مەن جوقتا كەلسە، ءوزىڭ رەتتەپ جۇرەرسىڭ، — دەدى سەرعازى.
وسى قالىپپەن قار كەتكەنشە قوجاش كەلىپ-كەتىپ ءجۇردى ونىڭ كەلىپ-كەتىپ جۇرگەنىن سەزە قويعان كىسى جوق. قوجاش ەرتە كەلىپ، ەرتە كەتۋشى ەدى. سول اۋىلدا جالعىز-اق جۇماش دەگەن جىگىت سەزىپ، سەرعازىعا ايتىپ ەدى، سەرعازى:
قوي، شىراعىم، و دا وزىڭدەي بوزبالا عوي، بولسا بوزبالاشىلىعى بار شىعار، بولماسا جوق شىعار، كەرسەڭ دە كورمەسەڭ دە جۇرە بەر، — دەگەن.
سەرعازى سىيلايتىن اعاسى بولعاسىن، جۇماش ءۇندى قويعان.
— يتبايمەن ءىس بىتىرسەك، قايتەدى دەپ ەم، — دەپ اقىلداستى، بايبىشە قايتقاننان بەرى، ءۇي شارۋاشىلىعىنىڭ جۇدەۋشىلىككە اينالعانىن تاعى دا جىرداي قىپ مۇڭايدى.
— جارايدى، قايىرلى بولسىن، ۋادەلى كۇن بولسا جاقىنداپ كەلەدى، ءىس بىتىرەم دەۋىڭىز تەرىس ەمەس، يتباي دا مومىن ادام عوي، ۋادەسىن بۇزباس، ءبىر كىسى جىبەرىپ شاقىرتىپ الىڭىز، — دەدى ءابىش.
تۇرلىقۇلدان شاقىرا كىسى كەلگەسىن، قالاي بارىپ قوناقاسى ءىشۋدىڭ امالىن تابا الماي وتىرعان يتباي قۋانىپ قالدى.
ەرتەڭىنە امانتايدى ەرتىپ، ءبىر جىگىت قوسشى الىپ، تۇرلىقۇلدىكىنە ەرتە-اق كەلىپ قالدى.
قۇدا قوشامەتىنە اۋىل ادامدارى جينالىپ، ءابىش تە كەلگەن.
بۇلار اڭگىمەلەسىپ كوپ وتىردى. اڭگىمەنىڭ كوبى ءۇي شارۋاسى، مال جايى بولدى.
يتبايدىڭ قۋانىشى ءوز الدىنا: «بۇل نە دەگەن تاربيە، بۇل نە دەگەن قوناقاسى، كورپە، جاستىق، بايدىڭ بايبىشەسى ولمەسە، بۇل تاربيە قۇرمەتكە قولىم جەتپەس ەدى-اۋ»، — دەپ، بىرەسە ون، جاعىنداعى، بىرەسە سول جاعىنداعى جاستىققا سۇيەنىپ، شىنتاقتاپ وتىرا الماي وتىردى.
ەرتەڭىنە ءابىش بايدىڭ يتبايدى شاقىرعان جۇمىسىڭ ءىس بىتىرەتىن مەزگىلدىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقاندىعىن ايتتى.
يتباي، امانتاي جارىسا:
— بىزدە ەكى ءسوز جوق، ۋادەمىز — ۋادە. قايىرلى بولسىن، — دەپ جالپاقتاپ قالدى.
ءابىش پەن تۇرلىقۇل اقىلداسىپ، يتبايدى كوركەيتىپ جىبەرۋ نيەتىمەن مىنىسكە ەكى قۇر ات، امانتايعا ارىقتاۋ ءبىر دەننەن مىنگىزبەكشى بولدى؛ شاپان-شاپقىتى ەزىنە باسقا. ەكى ءجۇز ەلۋ سومدى ساناپ، قالتاسىنا بولەك ءتۇيىپ الىپ ءابىش قۋ:
— مولدەكە، مىناۋ ەكى ءجۇز ەلۋ سوم اقشا، ساناپ الىڭىز. جاپىراق ەمەس قوي، — دەپ كۇلىپ يتبايدىڭ الدىنا تاستاي بەردى.
يتبايدىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ، قولى قالتىراپ، اقشانى ەكى-ۇش قايتارا ساناپ، ايكەلىنە سىيماعان سوڭ، جامان ورامالىنا قايتا-قايتا ءتۇيىپ قالتاسىنا سالدى.
يتبايدىڭ ىڭعايىن بايقاعان ءابىش قۋ:
— مولدەكە! ءبىزدىڭ بايدىڭ جايىن ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز عوي. تەزىرەك قيمىلداڭىز، ايەلدىڭ ءبىر كەيىن شەكتەندىرە بەرەتىن بولاتىنى بار دا، — دەدى.
يتباي تاعى دا:
— ۋادەم — ۋادە. وسىدان بارعاسىن قالاعا بارىپ، كەرەكتى نارسەلەردى الىپ دايارلانا بەرەم، وزدەرىڭىز دە حابارلاسىپ تۇرىڭىزدار، — دەدى (مۇنىسى تۇرلىقۇلدى سىپايىلاپ شاقىرعانى.)
قۇدالار بىرەر قونعاسىن، ات جەكتىرىپ قايتۋعا اينالدى. ات جەگەتىن بالا تۇرىپ شىعا بەرگەندە، يتباي:
— ءاي، شىراعىم، بايدىڭ بەرگەن ەكى اتىن جەك، — دەپ قوقيلانىپ قويدى.
امانتاي وتىرىپ:
— جاقسى، تۇرلىقۇل، قۇرمەتىن، قۇدايدان قايتسىن... كەزدەسە بەرسە جارايدى، يتبايعا قاراپ:
– قوش، ەندى جۇرەيىك، — دەدى.
يتباي كوتەرىلىڭكىرەپ قويدى.
ات دايار دەگەن حابار كەلگەسىن، كىسىلەر كيىنە باستادى.
ءابىش قۋ يتبايدىڭ كۇپىسىن كيگىزىپ، بەلبەۋىن، تىماعىن اپەرىپ بايەك بولىپ جاتىر.
يتباي ءبىر سەمىز كىسىشە ۋھىلەپ، ىرسىلداپ كيىنىپ بولدى.
دالاعا شىققاسىن كىسىلەر قوشتاسىپ، ءابىش يتبايدى قولتىعىنان كوتەرىپ شاناعا مىنگىزدى. يتبايدىڭ توبەسى كوككە ەكى-اق ءيلى جەتپەي قالدى.
* * *
جازداي قۇر جۇرگەن بايدىڭ ەكى اتىمەن يتباي بۇرقىراتىپ كەلە جاتىر. كوڭىلىندە ەشبىر مۇڭى جوق، مۇددەسى — عايشانى امان-ەسەن تۇرلىقۇلعا ۇزاتپاق. اقسۇلۋعا سەنبەستىك ەتەدى؛ ءبىراق «سول يت ايەلدىڭ قولىنان نە كەلۋشى ەدى» دەپ، كوڭىلىنە توقتاۋ بەرەدى. اقشانىڭ قىزۋىمەن يتباي بەلىن دە بۋعان جوق.
جولشىباي امانتايمەن ەكەۋىنىڭ كەڭەسى تۇرلىقۇلدىڭ بايلىعى، ودان كورگەن سىي-قۇرمەتى بولدى. ءبىرىنىڭ-بىرى ءسوزىن قوستاپ، بايدى ماقتاپ تاۋىسا الماي كەلە جاتىر. امانتايدىڭ كوزىن الا بەرىپ، اقشاسىن بايقاۋ ءۇشىن، قالتاسىنا قولىن دا سالىپ قويادى. ءبىر اۋىلدىڭ ۇستىنەن وتە بەرگەندە، بوجى ۇستاعان جىگىتكە:
– بالا، شاۋىپ ءوت! — دەدى.
– جارايدى، — دەپ اتشى جىگىت، تۇرەگەلىپ، قولىنداعى قۇنتىن بۇلعاپ، اندا-ساندا ايقايلاپ قويىپ، شابا جونەلدى، سۋاتتان الا شولاق سيىردى ايداپ كەلە جاتقان ءبىر كەمپىردى باسىن كەتە جازدادى.
– قۇتىرىپ كەتكەن نەمە مە ءوزى، بولماسا ماە پا، ءولتىرىپ كەتە جازدادى عوي، — دەپ كەمپىر ساسقالاقتاعان بويىمەن قالا بەردى.
بۇل اۋىلدا بۇلارعا جولىققان ەشكىم جوق، جولىعىپ ءجون سۇرايمىن دەگەن بولسا دا بۇلار توقتاماي، بۇرقىراتىپ وتە شىعار ەدى.
جالعىز-اق بەس-التى يت ارسىلداپ، ابالاپ بۇلاردى اۋىلدان بىرەر شاقىرىم جەر شىعارىپ سالدى.
جەر ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ تۇرعان ءبىر كىسىگە، قوراعا قوي قايىرىپ كىرگىزىپ جۇرگەن ءبىر بالا:
– ءاي، اعا! الگى ءبىر كىسى بال اجەمدى ءولتىرىپ كەتە جازدادى، - دەپ اۋزىن تومپايتىپ، - وزدەرى جىندى بىلەم، ءسىرا، - دەدى.
ءۇيدىڭ توبەسىندە تۇرعان كىسى ءبارىن كورىپ تۇرىپ، بۇرقىراتىپ بارا جاتقانداردىڭ كىم ەكەنىن تانىپ:
— ە، شىراعىم، ول كىسىنىڭ جىندانسا، جىنداناتىن ءجونى بار، — دەدى.
كەشكە ءارى توڭىپ، ءارى شارشاپ اھلاپ، ۋھلەپ وتىرعان كەمپىر ءوزىن ءولتىرىپ كەتە جازداعان كىسىنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ:
— ادىرا قال-اۋ، شىركىن، بىلاي سارسەككە قىزىن بەرمەي جۇرگەنى وسىنداي ءبىر مال قىلايىن دەپ ءجۇر ەكەن عوي، يت، كوزىمە ءبىر كورىنبەيدى-اۋ، يت تەرىسىن باسىنا ءبىر قاپتار ەدىم، — دەپ كۇپىسىن جاستانىپ، دەم الۋعا قيسايدى. ءىڭىر مەزگىلىندە جىن توعىمەن تۇرعان ەكى ات بارلىعىپ، اياقتى باسۋلارىن سۇيىلتا باستاعاسىن، ەندى جۇرە بەرسەك تۇرىپ الار دەپ، بوس العان ءوز اتتارىن جەگىپ، جۇرت شايىن ءىشىپ بولا بەرگەن مەزگىلدە يتباي مەن امانتاي اۋىلعا ارەڭ جەتتى. يتباي ۇيگە كىرىپ، تەردە جايۋلى جاتقان كورپەشەنى ءوز استىنا ءتورت قاباتتاپ سالىپ، ۋھ دەپ وتىردى. شاي ءىشىپ وتىرعاندا، اۋىلدان قىدىرىپ كەلگەن ەكى-ۇش بالا-شاعاعا كيىتكە مىنگەن اتتارىن ماقتاپ، اقتى-كوكتىنى شاتىپ وتىردى.
يتبايدىڭ بۇل ءسوزى اقسۇلۋ مەن عايشانىڭ قۇلاعىنا كىرىپ تە شىققان جوق؛ بۇلاردىڭ ءوز قۋانىشى وزىمەن كەشە قوجاشى تاعى كەلىپ كەتكەن.
اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، مانادان يتبايدىڭ، ءسوزىن تىڭداپ جاتقان قاراق ۇل ۇشىپ تۇرە كەلىپ:
— قاپ! ۇيگە داركەنى قويىپ كەتىپ، بوجىنى ءوزىم ۇستا بارماعان ەكەم، ەتكە ءبىر تويىپ كەلەتىن ەدىم، — دەپ وكىنىپ وتىردى.
— اسىقپا! ءالى الدەنەشە رەت تويارسىڭ، بار، اتتارىڭدى دوعارىپ، پانالاۋ جەرگە بايلا، ورالىپ قالاتىن بولماسىن، — دەپ قاتىنىنا ءبىر قاراپ قويدى.
بالالارعا يتباي اتتارىن سيپاتتاي باستادى:
— اتتىڭ ءبىرى — قارا كەر ات، ءبىرى تورى بەستى؛ قارا كەردىڭ ءتىسى ەسكىلىگى بولماسا، بايدىڭ قىلاۋىنا قىل جۋىتپاي جۇرگەن ءبىر اتاقتى اتى ەكەن. — قاراقۇلعا قاراپ، كىسىمسىنگەن بويىمەن:
— جاز، كوكسوقتادا، باپتاپ، قاسقىر قۋارسىڭ، شىراعىم، — دەدى. — ءبىرى — تورى بەستى، پۇل بولاتىن مال سىقىلدى كورىنەدى، جاز قۇر جىبەرىپ، كۇز ساتارمىز دەپ، ءبىر اياعىن كوسىلىپ جىبەردى.
تۇندە جاتقاندا، يتباي اقسۇلۋعا سىبىرلاپ:
— سەن يت، عايشاجاندى شالعا بەردىڭ دەپ، جاراتپاعان بولىپ ءجۇرسىڭ-اۋ، يت بولماساڭ قۇداي سونشا مال، سونداي دۇنيە بەرگەن كىسىنى ادام كەمىتە مە ەكەن. ەن دۇنيەگە، بارا كۇرپ ەتە تۇسەتىن عايشام باقىتتى ەمەس پە، تۇرلىقۇلدىڭ ەل دەسەڭ ەلى بار، مال دەسەڭ مالى، ب ا ق دەسەڭ باعى بار، سول ەل، ب ا ق، مال عايشاجاندىكى ەمەس پە، — دەدى.
اقسۇلۋ ەشنارسە دەمەدى. وسى ارادا قاتىندى سوزدەن توقتاتتىم-ay دەگەن كىسىشە يتباي راقاتتانىپ جاتتى.
ەرتەڭىنە، تاڭ اتقاننان كەشكە دەيىن، يتباي مەن قاراقۇلدىڭ جۇمىسى كيىتكە مىنگەن ەكى ات بولدى؛ ءۇستىن قىرىپ، جالىن تاراپ، سىلاپ-سيپاپ، كەلگەن كەتكەن كىسىگە ماقتاپ، وتتاپ جۇرگەن جەرىنەن ايداپ جۇرگىزىپ كورسەتىپ، جانۋارلارعا دامىل ەدى. جاتسا، تۇرسا ويلايتۇعىنى — قالىڭنان العان مالى، استىنا مىنگەن ەكى اتى.
قىزىعى باسىلماعان اتتاردىڭ، بىرەسە ءبىرىن، بىرەسە ءبىرىن ءمىنىپ، كۇندە جىلقىسىن ارالاپ قويادى. جىلقىعا بارعان سانىن، بۋاز بيەلەرىن ەكى-ۇش قايتارا ساناپ قويادى.
كەشكە ۇيىنە كەلىپ قاتىنىنا: - ءوزىمىزدىڭ تورى جورعا بيە بۋاز بولسا، جاز ون ەكى بيە تۋادى ەكەنبىز، اق كۇبىگە قىمىز سىيمايدى عوي؛ ىدىستىڭ جاقسى بولۋشى ما ەدى، سوعىم تەرىسىنەن ىدىس ىستەيسىڭ بە، بولماسا تۇرلىقۇلدىكىنەن ءبىر سابا الدىرامىز با؟ — دەپ اقسۇلۋدىڭ مازاسىن الا بەردى. — سەن يت، قىمىزدى اركىمگە ءبىر قۇيىپ، شاپ-پۇشتاپ، استىڭ بەرەكەتىن ەندى قالىپتى بايبىشەنىڭ سالتىمەن بۇدان بىلاي استى ۇستا، — دەپ ۇگىتتەپ قويادى.
* * *
نە شارۋانىڭ بولسا دا ۋاقىتى جاقىنداپ، عايشانىڭ بەرەتىن مەزگىلى تايانىپ كەلە جاتقان سوڭ، جاساۋ الۋ ءۇشىن يتباي قالاعا بارماقشى بولدى. بۇرىن قىز ۇزاتىپ كورمەگەن ادام، الىپ، نە قويۋدىڭ رەتىن تابا الماي، اقسۇلۋعا:
– عايشاجانعا نە جاساۋ الامىز؟
– مەن بىلمەيمىن، بالاڭنىڭ نەسى بار، نەسى جوق ەكەنىن بىلمەيمىسىڭ، رەتىنە قاراي الا بەر، قالادا نە بار، نە جوق ەكەنىن مەن قايدان بىلەيىن، — دەپ اقسۇلۋ جاراتپاعان ادامنىڭ، قالپىن كورسەتتى.
قاتىنىنان ءجوندى سوزگە جارىماعان سوڭ، قاراقۇلدى سەرعازىنى شاقىرىپ الدى. سەرعازى كەلگەسىن:
– مىنا مەنىمەن بىرگە قالاعا جۇرسەڭ قايتەدى، عايشا جانعا جاساۋ الايىق، — دەدى. سەرعازى:
– مەنىڭ جۇمىسىم بار ەدى، قالاعا بارا المايمىن، اقشانى جۇمساپ كەلە المايسىڭ با، ەشكىمدى ەرتپەي-اق ءوزىڭ بارساڭشى، — دەدى.
سوندا دا نە الامىن، نە قويامىن دەپ مازالاي بەرگەننەن سوق.
سەرعازى:
— سەن ىشىك، كىلەم المايسىڭ، بوتەن جاساۋدىڭ دا تۇرلىقۇلعا كەرەگى جوق. عايشاعا كيىم، توسەك-ورىن، قول ساندىق، سابىن، اينا، تاراق سىقىلدى نارسە الارسىڭ، مەن ەندى شارۋاما بارايىن، — دەپ ورنىنان تۇرا باستادى.
عايشا مۇڭايىپ بۇرىشتا تەرىس قاراپ وتىر ەدى، سەرعازى سوعان شىداي المادى.
يتباي: «وتىر، اس ءىشىپ كەت، سەرعازى،» — دەگەن بولدى.
— جوق، الدا رازى بولسىن، ۇيدە كىسى بار ەدى، — دەپ سەرعازى ۇيدەن شىعىسىمەن يتباي:
— تارتىپ وتىر، سەن ءيتتى اسقا قاراتىپ قايتەيىن، — دەپ جان-جاعىنا قارادى.
قاراقۇلعا: «ابزەل، شانانى دايارلاپ قويارسىڭ»، — دەپ، جاتىپ قالدى.
* * *
يتباي ۇيدە جوقتا، عايشا ىلعي اپاسىنىڭ قوينىنا جاتۋشى ەدى، اعاسى قالاعا كەتكەسىن، ءبىر كۇنى توسەكتە جاتىپ:
— اپا، وسى اعام جەڭىلەيىپ كەتىپتى-اۋ؟ — دەدى.
— ءتاڭىر العىردىڭ سەنى ساتىپ العان مالىن كوتەرە الماي جۇرگەنى عوي، ءبىزدىڭ نە ويلاپ جۇرگەنىمىزدى قايدان ءبىلسىن!
— اپا، وسى اعام مەنى جاقسى كورەم دەۋشى ەدى، ونىسى بەكەر ەكەن-اۋ؟
— سەنى جاقسى كەرگەنمەن دە، باي مەن مالدى سەنەن دە ارتىعىراق كەرگەنى عوي...
— اپا، وسى ادام ءوز بالاسىن كەمشىلىك، قورشىلىققا قالاي قيادى ەكەن؟
— راس، قالقام، قازاقتىڭ قىزدى «جات جۇرتتىققا جاراتىلعان بالا» دەيتىنى بار عوي. كىم بولسا، سوعان، تەك مال بەرسە بەرە سالادى، سوندىقتان عوي قىز بايعۇستىڭ: «بار ما ەكەن اتا-انادان باۋىرى قاتتى، بالاسىن الپەشتەگەن مالعا ساتتى...» دەپ ولەڭ ايتىپ جىلايتىنى.
عايشا ۇندەمەي ءبىراز مۇڭايىپ جاتتى دا، قاتتى كۇرسىنىپ:
— اپا، وسى قار قاشان كەتەدى، قىرعا قاشان كوشىپ شىعامىز؟ — دەدى.
— قامالدىڭ بۇگىن ون ءبىرى عوي، ەندى كوپ كەشىكپەي قار كەتەتىن شىعار.
وسى قالىپپەن كەڭەسىپ جاتىپ، ابدەن ۇيقىسى كەلىپ تالىققاسىن بارىپ ۇيىقتاپ قالدى.
قالاعا بارا جاتىپ يتباي، جولشىباي ات شالدىرىپ ءتۇس قونعان جەرلەرىنە قالاعا نە ءۇشىن بارا جاتقاندىعىن، كىممەن قۇدا بولعاندىعىن، نە الىپ، نە قويعانىن ايتىپ، كوكىپ وتىردى. تۇرلىقۇلدى بىلەتىن بىرەۋلەر: «ونىڭ ءوزى شال، بالاسى جوق دەۋشى ەدى، قالاي قۇدا بولىپ ءجۇرسىڭ؟» — دەۋشىلەر دە بولدى.
بىرەۋدە بىرەۋدىڭ نە جۇمىسى بار، سوندا دا يتبايدىڭ سىرىن بىلگەن كەيبىرەۋلەر: «قوي، سىرىڭ، بەلگىلى بولدى، ايتپاي-اق، قوي،» — دەۋشىلەر دە بولدى.
جولشىباي پار اتپەن اۋىل ۇستىنەن شاۋىپ ءوتىپ، بوجى ۇستاعان بالاعا:
— پارداعى اتتى قىرىنداتىپ قوي، — دەۋمەن كەلە جاتىر.
اقشانى بايقاۋ ءۇشىن، اندا-ساندا قالتاسىنا قولىن سالىپ قويادى. يتباي سول بۇرقىراتۋمەن قالاعا كىردى.
ەرتەڭىنە يتباي پاتەردەن ەرتەرەك شاي ءىشىپ، كوپ دۇكەننىڭ ورتاسىندا تۇرىپ:
— ەكى ءجۇز ەلۋ سومنىڭ ساۋداسىن ىستەيمىن، قايسىڭ، ارزان بەرەسىڭدەر! — دەپ اۋىلداعى قالپىمەن ايعاي سالدى. يتبايدىڭ داۋسىن ەستىگەندەر:
— بىزگە كەلىڭىز، ءبىزدىڭ، كيىتتەن بار كەرەگىڭىز تابىلادى، بىزدەن تابىلادى، — دەپ دۇكەنشىلەر جان-جاقتان شاقىرىپ شاتىر.
يتباي ءبىر دۇكەنگە كىردى.
— ۇزاتاتىن قىزعا جاساۋ كەرەك ەدى، — دەگەسىن، ساۋداگەر يتبايدىڭ الدىنا: باتسايى، شايى، قىرمىزى، بارقىت، بەرەن توۆارلاردى جايىپ سالدى.
يتباي دا بىلگىر كىسىشە، زاتتاردى جاراتپاعانسىپ، ءبىرىن بىرىمەن قول ەكەن» دەپ، ءبىرىنىڭ «ارقاۋى ءجىپ ەكەن» دەپ كوپ ساۋ قىمسىنىپ، كەرەكتى نارسەسىن الدى.
قىردان كەلگەن شارۋانى جەپ قالعان ساۋداگەر ۇيالماستان ءار نارسەسىنە ەكى-ۇش ءباسىن سۇراۋدى ءبىلدى. يتباي دا ساۋدالاسىپ ەدى، ءبىراق جەپ قالعان ساۋداگەر شارۋاعا جەگىزسىن بە...
قالعان اقشاسىنا «تۇرلىقۇل مەنەن ەسەپ سۇراپ جاتقان قوي» دەپ ءۇي ىشىنە كەرەكتى نارسە-قارا الدى.
اقشانى جۇمساپ بولعاسىن يتباي تۇرىپ:
– ەندى، باي، شىنىڭدى ايتشى، ءوزىن، ەس بىلگەلى، مەندەي تۇتاس ەكى ءجۇز ەلۋ سومنىڭ ساۋداسىن ىستەگەن كىسى بار ما؟ — دەدى.
ساۋداگەر دە يتبايدىڭ قالپىن سەزىپ:
– جوق، باي، كورمەدىم، — دەپ تەرىس اينالا بەرىپ، قاسىنداعى بىرقانشىگىنە كوزىن قىستى.
— ە، ءوزىم دە سولاي ويلاپ ەدىم، — دەپ يتباي دۇكەننەن شىقتى.
يتباي ۇيىنە كەلىپ، شانادان تۇسپەستەڭ قورادا مال جايلاپ جۇرگەن قاراقۇلدىڭ داۋسىن ەستىپ:
— مال امان با؟ بۇگىن جىلقىعا باردىن، با؟ قۇلىنداعان بيە بار ما؟ — دەدى.
قاراقۇل ايقايلاپ:
— جىلقىدان الگىندە كەلدىم، تايانىپ جۇرگەن بيەلەر بار. قۇلىنداعانى جوق. ءسۇيىنشى، تورى جورعا بيە ءبىراز شىقتى! — دەدى.
يتباي ىشىنەن: «ە، قۇداي، بەرە كەر، بيىل جاز ون ەكى بيە ساۋادى ەكەنبىز،» — دەدى.
ۇيىنە كىرىپ بارا جاتىپ، ەسىك الدىندا ساماۋىر قويىپ جۇرگەن عايشانى كورىپ:
— عايشاجان، ساعان جاساۋ اكەلدىم، اپان، مەن ەكەۋىڭ ۇيگە ەنگىزىڭدەر، — دەدى.
ۇيگە كىرە بەرىپ، اۋىز ۇيدە ءبىر شارۋاسىن ىستەپ جاتقان قاتىنىنا:
— ءاي! بۇگىن بارىڭدى اس، عايشانىڭ جاساۋىنا توي قىلايىق، اق قويعا پىشاق تيگىزبە، ونى تۇرلىقۇل كەلگەندە بۇزارسىڭ! — دەدى.
— قويشى، نە بولسا سونى ايتا بەرمەي! تويدى ءبىرجولاتا ىستەرمىز، — دەپ اقسۇلۋ يتبايدىڭ ءسوزىن جاراتپاي اينالا بەردى.
يتباي قالادان كەلدى دەگەندى ەستىپ، جاساۋ كورەمىز دەپ كەلگەن اۋىلدىڭ قىز، كەلىنشەك، تاعى باسقالارىنا العان نارسەسىن كورسەتىپ، قالاي الىپ، قالاي قويعانىن ءمان ىستەپ، كوكىپ وتىردى.
امانتاي شال:
— قايىرلى بولسىن، مۇنداي جاساۋمەن بۇل جەردە قىز ۇزاتقان جان جوق شىعار، — دەپ يتبايدى كوتەرە سويلەپ وتىردى.
يتباي كوڭىلدەنىپ:
— ءاي، قاتىن، اسىن، ءپىستى مە؟ تەز ءپىسىر! — دەدى.
بازارلىق جەيىن دەپ كەلگەن اۋىلدىڭ تولىپ جاتقان بالا-شاعاسىن ۇيدەن قۋىپ شىعىپ، يتباي امانتايعا جالپىلداپ جاتىر.
امانتاي يتباي ءسوزىن قۇر قوستاي بەرەدى.
تۇندە جاتقاندا يتباي قاتىنىنا سىبىرلاپ:
— عايشانىڭ كيىمىن تىگەتىن ماشيناشى قايدان تابىلار ەكەن؟ — دەدى.
— عالىم تىكپەي مە؟
عالىم تىگەدى عوي، ءبىراق عايشاجاندى بيىلعى الپىستىڭ قىزى ۇقساتىپ جۇرمەسە.
قويشى! نە بولسا سونى ايتا بەرمەي... — دەپ اقسۇلۋ تارىزدەنىپ تەرىس قاراپ جاتتى.
وندا ەرتەڭ قاراقۇلدى جىبەرىپ شاقىرتىپ الارمىز، — دەپ يتباي بايبىشەسىن ەزىنە قاراي تارتتى.
اعاسىنىن، جاساۋ اكەلىپ، كيىم تىگەتىن ماشيناشى ىزدە باستاعانى عايشاعا باتادى، ءبىراق امال نە؟
بۇدان بىلاي قاراي، كوڭىلىنە ءار ءتۇرلى وي ءتۇسىپ، ءتۇننىڭ ىشىندە ۇيىقتاماي وتكىزەتىن بولدى.
كوڭىلىندە قوجاشپەن كەتپەيمىن دەگەن ەشبىر وي جوق. اعاسى قالادان كەلەردىڭ الدىندا،-قوجاش كەلىپ ەكى قونىپ كەتتىم، ءبىر كۇنى سەرعازىنىكىنە، ءبىر كۇنى جۇماشتىكىنە. قوجاش قايتاردا: «ەلگە كوشەردىڭ الدىندا ءبىر كەلىپ كەتەرمىن،» — دەگەن.
بايعۇستىڭ ويىنىڭ كوبى «قاشان قار كەتىپ، قاشان كوك شىعىپ، قاشان ەل جايلاۋعا كەشەر ەكەن» دەۋمەن بولدى.
مىنەكەي قار كەتىپ جاتىر. كۇن جىلىندى. كوك شىعا باستادى. ادامزات، جان-جانۋارلاردا كوڭىلدى ەمەس ءبىر جان جوق.
قىس جەڭىل بولىپ، قار ەرتە كەتىپ، ءبىر مالى ەكى بولىپ: سيىر بۇزاۋلاپ، بيە قۇلىنداي باستاعانىنا شارۋا دا كوڭىلدى. كۇن جىلىنىپ كەڭىگەنىنە ماقۇلىقتار دا كوڭىلدى؛ مەكەنىنە كەلىپ، جايلانعانىنا قۇستار دا كوڭىلدى. اۋىلدان شاقىرىمداي جەردەگى كولدە قاز قاڭقىلداپ، شاعالا شاڭقىلداپ، ۇيرەك بىرىلداپ جاتىر. اققۋدىڭ سۇڭقىلداعان داۋسى ەستىلەدى. ەسىل بويىندا بۇتالاردى پانالاپ سايراعان ساندۋعاشتىڭ داۋسى قايعىلى كوڭىلدى جۇباتقانداي، ەرتەمەن شىرىلداعان بوز تورعايدىڭ داۋسى، ۇيقىلى-وياۋ، كيىز ۇيدە جاتقان شارۋانى تەربەتىپ وياتقانداي، جازدىڭ بولعانىنا بالالار دا كوڭىلدى اۋىلدان ون شاقتى، نە ودان دا ارتىق بولىپ شىعىپ، ءبىر شىبىقتى ات، ءبىر شىبىقتى قامشى قىپ ويناپ، ءبىرىن-بىرى بوجىلاپ جەگىپ، قارا جەرگە اۋناپ، ابدەن شارشاپ، اۋىلعا ءبىرجولاتا كۇن باتقاسىن كەلەدى. يتباي دا كوڭىلدى: قالىڭنان قالعان بيەلەرى قۇلىنداپ جاتىر. ەنەسىنىڭ قاسىندا شولتانداپ، ويناقتاپ سەكىرىپ جۇرگەن قۇلىندارىن، ساعىنىپ كورگەن بالاسىنان جامان «اينالايىن قۇلىنشاقايىم» دەپ قويادى. كوڭىلدى بولماي قايتسىن، جاز ساۋاتىن ون ەكى بيە، از عانا قىستان امان شىقتى. عايشانىڭ كيىمى تىگىلىپ بولىپ، جاساۋ دايار، ۇزاتۋعا ەلدىڭ جايلاۋعا شىعۋىن كۇتىپ وتىر. ەشتەمەنى سەزگەن ءتارىزدى ەمەس، كوڭىلىندە ءقاۋىپ جوق. جازدىڭ بولىپ، ۋادەلى ۋاقىتتىڭ جاقىنداعانىنا، اپاسى مەن عايشا دا كوڭىلدى. جالعىز-اق: قوجاش قاشان كەلەر ەكەن دەپ تىقىرشيدى.
تۇرلىقۇلدى جەسىر داۋىمەن الاڭداتىپ، كۇز ىلعي قارا تاياق كەدەيلەردەن ءجۇز شامالى وراقتى كەڭشالعىنعا سالامىز دەپ، بىركە، ءجۇنىس، الكەن دە كوڭىلدى. ءتىرىنى كوڭىلدەندىرىپ، اعاش-شوپكە اجار بەرىپ تۇرعان اسپانداعى كۇننىڭ كەزى دە بەسىكتە جاتىپ، ىرجىڭداپ كۇلگەن بالاداي كوڭىلدى. جەر-دۇنيە جاپ-جاسىل، ءار ءتۇرلى مانەرى بار كىلەم جاپقان سىقىلدى: قىزىل قىزعالداق، كوك، جاسىل، سارى گۇل جاپىراقتار شىعىپ جەلكىلدەپ تۇر.
قىستاۋ توڭىرەگىندەگى جازعىتۇرعى شارۋاسىن بىتىرگەن سوڭ، ەلدىڭ الدى بيە بايلاپ، ارتى بايلاماي جايلاۋعا كوشە باستادى. جامانتاي اۋىرىپ، ناۋقاسى قاتتى بولعاندىقتان امانتاي اۋىلى ءالى جايلاۋعا كوشە الماي وتىر.
يتباي تىقىرشىپ، ماسا-شىبىنعا جەم بولىپ وتىرامىز با، ءار ءتۇرلى شارۋامىز بار عوي، بيە دە بايلاعان جوقپىز، ناۋقاسى «ايتۋشى ەدى، تەڭگە سالىپ الساق تا كوشۋ كەرەك دەپ، امانتاي، سەرعازىلارعا اقىلداسىپ ەدى، جامانتايدىڭ ناۋقاسىنىڭ ءتۇرى جامان بولعاندىقتان ولار ىرىق بەرە قويمادى.
يتباي ءبىر جەردە وتىرا الماي، ۇيگە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، بىرەسە جاقىنعا كوڭىلىن سۇراپ، ۇيدەن شىعا بەرىپ: «يت، ءوزى ولەتىن بولسا ولمەدى-اۋ!» — دەپ، بىرەسە جىلقىسىن ارالاپ ءجۇردى.
قۇلىنداماعان ەكى-ۇش بيەسىن اينالدىرىپ: «قاشان قۇلىندار ەكەن؟» — دەپ، وزىمەن ءوزى كەڭەسىپ، تاعى ۇيىنە بارىپ، ەكى ارادا سەندەلىپ جۇرە بەرەتىن بولدى.
اۋىل كوشپەي تۇرىپ، تۇرلىقۇلدىڭ ءۇيىنىڭ اماندىعىن ءبىلىپ كەلسەڭ قايتەدى دەپ، قاراقۇلدى جىبەرمەكشى بولدى.
— بار دا، ءبىر قونىپ قايت، بايعا مەنەن سالەم ايت، ءبىز دايارلانىپ بولدىق دە، قۇلىكولگە كەشىپ بارعان سوڭ حابار ەزىمىزدەن بولار، ونىڭ بەر جاعىندا باي كەلەم دەسە، كەلىپ قايتسىن دە، — ءبىرسىپىرادان حابار بولماعان سوڭ، اعام ادەيى جىبەرىپ ەدى دەگەيسىڭ... — دەپ قايتا-قايتا تاپسىرىپ جىبەردى.
* * *
قار كەتىپ، جەر اياعى بوساعاسىن-اق، قوجاشتىكى سەگىز جىل وتىرعان ناعاشى جۇرتىمەن رەنجىسپەي ءوز ەلىنە كوشتى.
عايشامەن ايتىسقان ءسوز، الىسقان قول — ۋادەنىڭ نىق ەكەندىگىن ەل ازاماتتارى سەرعازى، جۇماش، جارتاس ەلىندەگى بىركە، ءجۇنىس، الكەنىڭ تىلەكتەستىگىن جەڭگەسىنەن اعاسى تۇلكىبايعا ەرتەدەن ايتتىرعان.
اعاسى مۇنى ەستىگەن سوڭ، ۇناتۋدىڭ دا، ۇناتپاۋدىڭ دا ءجونىن تابا الماي، ءبىراز ءجۇرىپ، قوجاشتىڭ عايشانى الماي المايتىندىعىن سەزگەن سوڭ، ەلگە كوشۋگە بەلىن ەرتەدەن ت.ن. بايلاعان.
وسى جاز، قۇداي اماندىق بەرسە، بىر-بىرىمىزبەن رەنجىسپەي تۇرعاندا، «ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە» دەگەن ماقال بار ەدى، ەلگە كوشەم دەگەندى ەرتەدەن قۇلاقتاندىرىپ جۇرەتىن.
سول سەبەپتى... تۇلكىباي نەگە كوشتى دەگەن ەشكىم جوق.
قوجاشتىڭ جولداستارى: بىركە، الكەن، ءجۇنىس، بەكارىستاندار ايتقان سوزىنەن شىقتى. ءبىرى جيەندىك دەپ، ءبىرى تامىرلىق دەپ، ءبىرى زامانداستىق دەپ جەتىسپەگەن كولىك، اربا، ابزەلدى مۇلتىكسىز قىپ سايلاپ بەرىستى.
قوجاش، عايشاسىنا بارىپ، بەرى بولسا، ون جەتى كۇن، ءارى بولسا ون توعىز كۇندى ۋادە قىپ كەلگەن. جۇماش، بىركە، الكەن، ءجۇنىس، بەكارىستان جيىرما شاقتى جىگىت بولىپ، سەمىز تۋ قوي
سويىپ، قوجاشتى ەلىنەن مىقتى ءبىر كوش جەر شىعارىپ سالدى.
* * *
تۇرلىقۇلدىىكىنە بارىپ قاراقۇل ەكى قونىپ قايتتى. بارسا، اماندىققا، ءىس ءبىتىرۋدىڭ ۋادەسىن الىپ كەلۋگە تۇرلىقۇل دا يتبايعا كىسى جىبەرەيىن دەپ جاتىر ەكەن. قاراقۇل كەلگەنسىن باي قۋانىپ قالدى.
امانتاي اۋىلى جايلاۋعا ءازىر كەشە قويمايتىن بولعاسىن، تۇرلىقۇل ءابىشتى شاقىرىپ الىپ، يتبايدىكىنە بارىپ كەلسەم قايتەدى دەپ ەدى، ءابىش:
— He قىلاسىز، الاردا ءبىرجولاتا بارارسىز، قالىڭدىق وينايتىن جاس ەمەسسىز قوي، — دەپ توقتاتتى.
جامانتايدىڭ ناۋقاسى العاشقى كەزدە قاتتى بولسا دا، ارت كەزىندە تەرلەپ ءتاۋىر بولىڭقىراپ، دەرتىنىڭ اياعى تەر سۇزەككە اينالدى.
بورىگە بايلاعان لاقتاي الاڭداپ وتىرعان جالعىز اۋىل، جامانتاي تاۋىرىرەك بولعاسىن، ءبىر تۇندە جايلاۋعا كوشتى.
اۋىل كوشە الماي، ۋادەلى جەردەن تابىلماي قالام با؟ - دەپ ىشىنەن ءقاۋىپ ويلاپ جۇرگەن عايشا كوشكەنگە شامادان تىس قۋاندى.
كادىمگى قازاقتىڭ كوشى: بالالارى تايعا ءمىنىپ، شالدارى كوش باستان، قىز-بوزبالا بىرىنەن ءبىرى «جول ازىق»، «كوش ازىق» دەيتىن ىرىم سۇراپ، اقاقاۋلاسىپ كەلە جاتتى. بوزبالالار بالالاردى جاراستىرىپ، تۇرا قالىپ كۇرەستىرىپ، جىعىلعاندارىن مازاقتاپ، كوش جونەكەي ەرمەك ەتەدى.
قۇلىكولگە كەلىپ، امانتاي اۋلى جىلداعى ورنىنا قوندى. ەرتەڭىنە جان تالاسىپ بيە بايلاۋعا دايارلانا باستادى. ىڭعايلى بالالاردى، ىڭعايلى اتتارىنا مىنگىزىپ، ايعىر ۇيىرلەنىپ جەلىنىڭ باسىنا قاراي قايىرمالادى. توپتانعان كىسىنى كورگەن سوڭ، كوككە تويىپ ەسىرىپ تۇرعان جىلقى جەلىنىڭ باسىنا جۋىمايدى. قۇلىنىن ەرتىپ قاشقان بيەلەردى قۋىپ جەلىگە تىعىپ، ايعاي-ۇيعاي ۇلاستى. قاشقان بيەگە ءبىر جاعىنان يت تە قوسارلانادى.
سورىنا قاراي، يتبايدىڭ قالىڭنان العان بيەلەرىنىڭ ۇشەۋ-تورتەۋى جۇگەن، قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋ مالدار ەكەن، سولاردى ۇستاپ بايلاۋدىڭ ءوزى ءبىر جۇمىس بولدى.
ەرتەدە يتباي تاسماعانبەت دەگەن بايعا مولدالىققا تۇرعاندا قۇلىن ۇستاپ، بايدىڭ اساۋلارىمەن اينالىسىپ ادىستەنىپ قالعانى مۇنداي جاقسى بولار ما، بيە بايلاعان كەزدە كۇش كورسەتكەن ءوزى بولدى'.
بيە بايلاۋعا دەپ اسقان ەتتى، جەلى-جەلىنىڭ باسىنا قىدىرىپ ءجۇرىپ اقساقالدار جەپ جاتىر.
يتباي قاراقۇلدى جەلىنىڭ باسىنا قۇلىن ورالىپ قالماسىن دەپ تاستاپ كەشكە دەيىن جۇمىسى بيە سۋارۋمەن بولدى. ءبىر جەتىدەي قۇنتتاپ ساۋعان سوڭ، يتبايدىڭ ساباسى تولدى.
يتباي اۋىل اقساقالدارىنا بارىپ: — وسىنداي اس جينالىپ تۇرعاندا، تۇرلىقۇلدى شاقىرىپ الىپ، ءبىرجولاتا جۇمىستى ءبىتىرىپ جىبەرسەم قايتەدى، — دەپ اقىلداستى.
سەرعازى تۇرىپ: — قىمىزدىڭ الدىن ءازىمىز ىشپەي، جۇمىس بىتىرەمىز دەگەنىن، نە، جۇمىس بىتىرۋگە تاعى اس جينالماي ما، قازاقتىڭ ىرىمىن قۇرتايىن دەپ پە ەڭ؟ — دەپ سۇبەلەپ بولمادى.
ەرتەڭ يتباي قىمىز مۇرىندىق بەرمەكشى بولدى. سەرعازىنىڭ بۇلايشا جانىن سالىپ سۇبەلەۋى — ۋادەسىنە جەتسە، قوجاش ەرتەڭ كەشكە، بولماسا ءۇش كۇن ەتىپ ءتورتىنشى ءجۇنى كەلمەك ەدى.
ءبىر كۇن، جارىم كۇن بولسا دا كەشىككەنگە، اپاسى مەن عايشا قۋانىپ قالدى.
قوجاش امان-ەسەن تۋىپ-وسكەن ەلىنە كوشىپ كەلدى. اعايىن-تۋعاندارى قارسى الىپ، جۇسىپتىكى كوشىپ كەلىپتى دەگەندى ەستىگەندەر كەلىپ، امانداسىپ جالپىلداپ قۋانىسىپ جاتىر. قۋانعاننىڭ بەلگىسى كەزەك-كەزەك قوناققا شاقىرىپ، مال سويىلىپ، قىمىز ءىشىلىپ جاتىر. سىي-قۇرمەتتىڭ، اقىرى بولاتىن ەمەس.
قوجاشتىڭ عايشاعا بەرگەن ۋادەلى كۇن جاقىنداپ، اسىعىپ، تىقىرشىپ بارادى.
سول اۋىلدا ۇلكەن جەسىر داۋى بولىپ، جۇسىپتىكى كوشىپ كەلەر قارساڭدا بي-بولىستار ەكى-ۇش كۇننەن بەرى وپىر-توپىر قىپ جاتىر ەدى.
ءبىر جاعىنان، اعايىندارىن شاقىرىپ ءدام تاتقىزايىن دەپ، ەكىنشى جاعىنان، قوجاشتىڭ جۇمىسى تۋرالى اقىلداسايىن دەپ، تۇلكىباي ءبىر بويداق قويىن سويىپ، اۋىل اقساقالى، بي-بولىستاردى قوناققا شاقىردى.
بۇلارعا اقىلداسپاي ىستەۋگە تۇلكىباي مەن قوجاشتىڭ شاماسى بار ما؟ بۇلاردىڭ كۇن بۇرىن اۋزىن الىپ قويماسا، ەرتەڭ ەكىتالاي جەردە تۇرلىقۇلعا، قوجاشتى ەسىگىن ءتۇرىپ قويىپ، شاۋىپ بەرمەي مە؟
كىسىلەر كەلىپ، ەت جەپ بولعاسىن، قوجاشتىڭ ءبىر اعايىنى قىمىز اكەلىپ، جۇرت قىمىز ىشۋگە اينالدى. تۇلكىباي وپىرىپ باستان-اياق قوجاشتىڭ تالابى تۋرالى اڭگىمە باستادى.
ەسىل ەلىنىڭ دە تاپ-تۇيناقتاي ەمەس ەكەندىگىن، سەرعازى، بىركە، ءجۇنىس، الكەن سىقىلدى جىگىت اعالارىنىڭ، ۋادەسىن، وسى ىسكە كىرىسكەندىگىن دە ايتىپ ءوتتى. وتىرعان بي-بولىستار، اقساقالدار، جەسىر داۋى وڭاي ەمەس ەكەندىگىن، تۇرلىقۇلدىڭ دا وسال جاۋ ەمەس ەكەندىگىن ايتىپ داعدارىسقانداي بولىپ ءبىراز وتىردى.
بۇلاردىڭ نەگە داعدارعانداي قالپىن سەزگەن سوڭ، تۇلكىباي الشاڭ دەگەن اقساقالدى وڭاشا شىعارىپ الىپ، كوڭىلىن تاپتى.
تۇلكىبايمەن اڭگىمەسى بىتكەننەن كەيىن، الشان، اقساقال ۇيگە كەلىپ وتىرىپ، ءبىرازدان سوڭ ءسوز باستادى.
— وتكەن-كەتكەندى تەرە كەلسەك، ءوزىمنىڭ وسى جاسىمنىڭ ىشىندە، ەسىل ەلىنە بىزدەن كەتكەن جەسىر، بارىمتا-سىرىمتا سىقىلدى مال از ەمەس، تالاي مال بەرىپ، الايىن دەپ وتىرعان جەرىمىز كەتىپ ءجوندى مال دا الا الماعان كۇندەرىمىز بولعان. سەندەر بىلمەيتىن شىعارسىڭدار، بىزبەن بەس جىل داۋلاسىپ، باياعىدا — «كوك اتىزدىڭ سالۋى» دەگەن ەكى ەل ءتۇيىسىپ جايلايتىن جايىلىمىمىزدى دا العان بولاتىن. سوندا مەن بالا جىگىت ەدىم. كوكشەتاۋدىڭ قىزباسىنان كەلە جاتىپ، وسى ايتىپ وتىرعان تۇرلىقۇل ءبىزدىڭ قويباعاردىكىنە تۇسەدى. ءجوندى قوناقاسى بەرمەدىڭ دەپ، ەلىنە بارعاسىن ءبىر اتىن بارىمتالاپ ۇستاتىپ العان بولاتىن. وسى سىقىلدى بىزدەن كەتكەن از ەمەس، ونداي كوك اپەرەتىن بالا تابىلسا — ىستىعىنا كۇيەمىن، سۋىعىنا توڭامىن، ات جاراماعان جەردە قالامىن، بىلايعى كوپ مە ايتاتىندارىڭىزدى وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، — دەپ كەزىمەن اينالا وتىرعان جۇرتتى ءبىر شولىپ ءوتىپ، بولىسقا قارادى.
بولىس الشانىڭ ءسوز سارىنىنا تۇسىنە قالدى دا:
— ە، الشەكە، ولاي بولسا ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدان ەرمەيمىن دەپ كىم ايتار دەيسىڭ. وسىنداي كەزەڭى كەلگەن جەردە ەل نامىسىن ىزدەپ، اتا كەگىن قايتارامىن دەسەڭىز، جۇرت ءسىزدىڭ ەتەگىڭىزدەن ۇستادى، — دەدى.
وتىرعان جۇرت ءبىراۋىزدان قوجاشقا باتاسىن بەردى، اۋىل اقساقالدارىنىڭ ءبىرى تۇرىپ:
— جارايدى، ولاي ۇناتىپ، باتالارىڭىزدى بەرگەسىن، بۇل بالاعا مىنەتىن مىقتى ات كەرەك، قاسىنا ەرەتىن قارۋلى جىگىت كەرەك، ءجۇسىپ ءۇيىنىن، جايى وزدەرىڭىزگە بەلگىلى عوي، — دەدى.
«جازعى اتتىڭ مايىن جاۋدان اياما» دەگەن ماقال بار ەدى، بۇل جاۋ ەمەس، كوك اپەرەتىن بالامىز عوي، مەن ءوزىم سارى الا اتىمدى بەرەم، — دەپ الشان، كوسەمسىدى.
ءبىر جىگىت تۇرىپ:
— مەنىڭ دۋسوعارىمنان مىقتى مال جوق — بىرىنە سول جارايدى، — دەدى.
ءۇش-تورت ات شىعارىپ، مىقتى-مىقتى جىگىتتەن قاسىنا ەكى جىگىت ەرتپەكشى بولىپ جۇرت تارادى.
كىسىلەر تاراعاسىن، قوجاش پەن قاسىنا ەرەتىن جىگىتتەر اتتارىن الدىرىپ، ازىقتارىن دايارلاپ، ءبىر اتتى عايشاعا بوس الىپ، جولعا شىقتى. جاقسى-جاقسى اتقا مىنگەن جاس جىگىتتەردىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، ولەڭ ايتىپ، قوجاشتان عايشا جايىنان اڭگىمە سۇراپ كەلە جاتىر. جولشىباي ەلسىز-ەلسىز جەرلەرمەن ءجۇرىپ، جاندىسى قاراعا كورىنبەستەن ارادا ەكى قونىپ، ءۇشىنشى كۇنى تۇندە الكەڭ بىركەگە جەتتى.
قوجاشتىڭ كەلگەنىنە الكەڭ بىركە قۋانىپ، — ەندى ات تىنىقتىرىپ جاتىڭدار، وزدەرىڭ دە تىنىعىڭدار، دەپ ءجۇنىستى امانتاي اۋىلىنا حابارعا جىبەردى.
سەرعازى دا قوجاشتىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ: «دايارلانا بەرسىن،» — دەپ اقسۇلۋ ارقىلى عايشاعا حابار ايتىپ، ونى دا قۋانتتى.
— ەرتەڭ يتبايدىكى قىمىز مۇرىندىق بەرەدى، كەشكە كەلسىن، قوجاشتى ەزىڭ ەرتىپ كەلەرسىڭ، — دەپ، سەرعازى ءجۇنىستى قايىردى.
ەرتەڭىنە كەشكە قوجاش، جولداستارى قاسىندا، ءجۇنىستى ەرتىپ اياڭ جۇرىسپەن امانتاي اۋىلىنىڭ سىرتىنا، ەل ابدەن جاتقان كەزدە كەلىپ توقتاپ، ءجۇنىستى سەرعازىعا جىبەردى. ءجۇنىس كەلگەسىن، سەرعازى تۇرىپ، شام جاعۋلى تۇرعان يتبايدىكىن كورىپ:
— قىز بەن شەشەسى جاتپاي كۇتىپ وتىرعان شىعار، سەن بارىپ اتتىڭ قاسىندا قالداعى، مۇندا قوجاشتى جىبەرە قوي، — دەدى.
قوجاش كەلىپ سەرعازىمەن امانداسىپ بولعاننان كەيىن، ەكەۋى دالاعا شىعىپ، اياعىن ەپتەپ باسىپ، يتباي ءۇيىنىڭ ارباسىنىن، تۇبىنە تامان جاقىندادى.
اربانىڭ تۇبىندە ءبىرسىپىرا وتىرىپ، ولاي-بۇلاي جۇرگەن ادام كورىنبەگەسىن، سەرعازى قوجاشتى اربانىڭ تۇبىنە تاستاپ، ءوزى ۇيگە قاراي ءجۇردى. ۇيگە جاقىنداپ قۇلاق سالىپ تىڭداسا، مەن عايشا سىبىرلاسىپ اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن.
توسەكتىڭ ۇستىندە قورىلداپ، شالقاسىنان ءتۇسىپ، يتباي ۇيىقتاپ جاتىر. بۇلاردان بوتەن ۇيدە ەشكىم جوق. قاراقۇل بەس «ءۇن ەتىپ التىنشى كۇنى كەلەرسىڭ دەپ تۇرلىقۇلعا حابار ايتا كەتكەن. بوتەن ادام بولماسا دا، كىرۋىمنىڭ ءجونى بولماس دەپ، دالادان دىبىس بەرۋدىڭ ءجونىن تاعى تابا الماي، وزدەرى دالاعا شىقپاس پا ەكەن دەپ، سەرعازى اربانىڭ تۇبىندەگى قوجاشقا قاراي ءجۇردى.
ۇيدەن ارباعا قاراي جۇرە بەرگەنگە، ەسىك الدىندا ۇيگەن ءبىر قاپتاي تەزەكتىڭ تۇبىندە جاتقان يتبايدىڭ كارى توبەتى، بوتەن ادامنىڭ ءيىسىن سەزىپ، تۇرۋعا ەرىنىپ، باسىن كوتەرىپ، بىر-ەكى رەت ءۇردى دە، قايتا جاتتى. قاشان بولسا دا، بوتەن كىسىنى كورگەندە، بوتەن يتشە شابالانىپ ۇرمەي، يەسىنە سەزدىرىپ قانا جاتاتىن الىپسوقتىڭ ادەتى ەدى.
كەپ سويلەسىپ، جالىعىپ، قوجاشتى كۇتىپ وتىرعان اپاسى مەن عايشا ءيتتىڭ داۋسىن ەستىگەن سوڭ، بىرەۋ-مىرەۋ بار شىعار دەپ دالاعا شىقتى. بۇلاردىڭ دالاعا شىققانىن كورىپ، قوجاش سابىر تۇتىپ تۇرا الماي، اقىرىن عانا دىبىس بەردى.
بۇل دىبىستى ەستىمەي عايشا بىردەمەدەن قورىققانداي اپاسىنا تىعىلا ءتۇسىپ، سىبىرلاپ:
— الگىندە الىپسوق كىسىگە ۇرگەن سىقىلدى بولىپ ەدى، اپا، ەشكىم كورىنبەيدى-اۋ، — دەدى.
— جيەن كەلگەن شىعار، ءبىر دىبىس شىققان سىقىلدى بولدى عوي...
عايشانىڭ داۋىسىن انىق ەستىگەن سوڭ، مانادان شىداماي تۇرعان قوجاش پەن سەرعازى دىبىسىن شىعارىڭقىراپ، وتىرعان جەرىنەن تۇرەگەلدى. ءبىرىن-بىرى تانىپ امانداسىپ بولعان سوڭ عايشانىڭ اپالارى الاڭداپ جان جاعىنا قاراپ:
— جيەن جالعىز كەلدىڭ بە، جولداسىڭ بار ما؟ — دەدى.
— ەكى كىسى جولداسىم بار، ولار سىرتتا تۇر.
قوجاشتى كورگەن سوڭ. عايشا قۋانعاننان ءبىر ءتۇرلى جۇرەگى لۇپىلدەپ، تۇلا بويى مۇزداپ، توڭعان ادامنان جامان دىرىلدەپ، تۇرا الماي تۇردى.
— بەرەگىرەك كەلىڭدەر، — دەپ سەرعازى بۇلاردى اربادان اۋلاعىراق شىعارىپ الىپ:
— عايشاجان، سەنى تۇرلىقۇلعا بەرگەننىڭ ىشىندە مەن دە بار ەدىم، سەنىڭ رەنىشىڭدى سەزىپ، كوز جاسىڭا قالام با دەپ ءجۇر ەدىم، ودان بەرى مىناۋ جيەنمەن كوڭىلىڭ قوسىلعان سوڭ، وسى ىسكە كىرىسىپ جۇرگەن مىناۋ اعاڭ مەن ەدىم. بەرىلگەن ۋادە بويىنشا، تۋ كوكشەتاۋدان مىناۋ جيەن كەلىپ تۇر، قايتەسىڭ؟ — دەدى.
— بەرگەن ۋادەم — ۋادە، كوڭىلىم — كوڭىل، مەن ولسەم دە، وسى جيەنمەن بىرگە ولەمىن...
— جارايدى، شىراعىم، ولاي بولسا، ەندى ۇيىڭە بارىپ كيىنىپ كەلە قوي.
— مەن ءبىرجولاتا كيىنىپ كەلىپ، دايار تۇرمىن.
— ولاي بولسا، جول اقىسى جۇرسە بىتەدى دەگەن ءسوز بار ەدى، تاڭ بولسا قىسقا، ەندى جۇرىڭدەر، قۇداي بەتتەرىڭنەن جارىلقاسىن، — دەپ سەرعازى ورنىنان تۇردى.
— جۇرەتىن مەزگىل بولدى، جولداستارىم دا الاقتاپ تۇرعان شىعار، — دەپ قالتاسىنا قول سالىپ:
— ناعاشى، ورامال تونعا جاراماسا دا، جولعا جارايدى دەۋشى ەدى، مىنا ءبىر كىشكەنتاي، — دەپ، عايشانىڭ اپاسى مەن سەرعازىعا بۇكتەلگەن قاعازدى ۇسىنا بەردى.
— ويباي، جيەن سەنەن ەشنارسە دامە ەتپەيمىز، سەندەر باقىتتى بولساڭدار، بىزگە سول بولادى. بىزدە باسقا تىلەك جوق، مۇنىڭدى قالتاڭا سال. ەندى توقتاماڭدار، جولدارىڭ بولسىن، — دەپ سەرعازى اسىقتىرا باستادى. عايشانىڭ اپاسى عايشامەن امانداسىپ:
— قاراعىم، ەندى قۇداي بەتىڭنەن جارىلقاپ، باقىتىڭ، اشىلسىن، — دەپ قولىن الىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ، قۇشاقتاپ، قۇشاعىن ايىرا بەرگەندە، ارتىنان مانادان بەرى تىڭداپ تۇرعان يتباي:
— ە... ە... ە... يتتەر! نە قىلىپ تۇرسىڭدار؟ — دەپ تۇرا ۇمتىلدى. بۇلار بەت-بەتىمەن قاشا جونەلدى. عايشا ەسىنەن تانىپ، ساسقانىنان قالشيا قاراپ تۇرىپ قالدى. عايشانى بىلەگىنەن ۇستاپ، ءبىراۋىز ءسوز ايتپاستان جەلكەگە ەكى ءتۇيىپ ۇيگە ەنگىزىپ، ەسىكتى سىرتىنان تاستاي قىپ بەكىتىپ، ءوزى ەسىكتىڭ الدىندا جاتقان باقاندى قولىنا الىپ، «اتتانشىلاپ» ايقايلاپ، ماناعى جەرگە قاراي كەتتى. ول جەردە ەشكىمدى كورە الماي، ءبىر ولاي، ءبىر بۇلاي جۇگىرىپ، ايقايلاپ، «جاۋ شاپتىلاپ» ويباي سالعان بويىمەن ۇيىنە كەلدى. كەلسە ەسىك ءوزى بايلاعان قالىپتا، قاتىنى جوق، تەردىڭ الدىندا ءون جوق، ءتۇس جوق، بۋىنىن توقتاتا الماي قالتىراپ تۇرعان عايشانى كورىپ:
— تۇرا تۇر، بالەم، ءالى بۇل كۇنىڭدى دە كەزىڭنەن ءبىر-بىر ۇشقانداي قىلارمىن، — دەپ زەكىردى.
ەسىكتىڭ الدىنا قايتا شىعىپ، ايقايلاپ، امانتايدى، سەرعازىنى شاقىرىپ، اۋىلدى باسىنا كوتەردى.
ءىس بۇزىلعاسىن سەرعازى، قوجاشپەن ءۇيدىڭ سىرتىنا تامان ەرىپ بارىڭقىراپ:
— جيەن ەندى بۇل ءىس بۇلاي بولدى عوي، ماعان رەنىشىڭ جوق شىعار. ءبىراق كۇدەرىڭدى ءۇزىپ، تاۋىڭ شاعىلماسىن، ەندى تۇرلىقۇلعا بارعان سوڭ اڭدىساڭ، قولعا وڭايىراق تۇسىرەرسىڭ. بىركەمەن اقىلداسا كەتەرسىڭ، ازىرىنە ەلگە امان ەسەن جەتۋدىڭ قامىن ويلا، — دەپ اتتاندىرىپ، ۇيىنە كەلدى. سەرعازى «امانتايلاپ!» شاقىرىپ جاتقان داۋىستى ەستىپ، ەشنارسە سەزبەگەن كىسى قۇساپ، يتبايدىكىنە قاراي ءجۇردى. مەزگىلسىز ۋاقىتتاعى داۋىسقا اۋىلدىڭ ايەل، ەركەگى تەگىس ويانىپ، يتبايدىكىنە جينالىپ قالعان ەكەن.
— نە بولىپ قالدى؟ اماندىق پا؟ — دەپ سەرعازى دا ۇيىنە كىرىپ كەلدى. ءبىر-بىر بالاسىن قۇشاقتاپ، قۇلاقتارىن ءتۇرىپ يتبايدىڭ سوزىنە تامسانىپ قاتىندار وتىر.
ءتوردىڭ الدىندا ەسكىلەۋ قوي ءجۇن شەكپەنىن بۇركەنىپ امانتاي وتىر. اندا-ساندا: «بۇل نە دەگەن سۇمدىق، بۇل نە دەگەن پالە!» — دەپ قويادى. بىلايعى جاستار جاعى ەلىرىپ:
— كىم ەكەنىن ءبىلدىڭ بە؟ قولعا دا تۇسىرە الماي قالعان ەكەنسىڭ، سويىپ الاتىن... — دەپ كەۋ-كەۋلەسىپ وتىر ەكەن.
يتباي كورگەن-بىلگەنىن سەرعازىعا دا بايانداپ ءوتتى مانا تۇرعان كىسىلەردىڭ كىم ەكەنىن ايىرا الماي قالعان ەكەن). يتبايدان قورجىن قاتىنى ءالى ۇيگە كىرگەن جوق. مانادان زارلاپ جىلاعان عايشا كەرەگەنى قۇشاقتاپ ءالى جىلاپ جاتىر. بىر-ەكى جاس ايەلدەر توسەكتى جاعالاپ، جۇباتايىن دەپ، عايشاعا جاقىنداپ:
— ەركەم، نەگە جىلايسىڭ؟ جىلاما!.. قوي، قوي، شىراعىم، بوتەن بىرەۋ ەستىسە ۇيات بولار، اعاڭ ساعان ۇرىسىپ وتىرعان جوق، اپاڭا اشۋلانىپ وتىر، قوي شىراعىم، — دەپ جۇباتقان بولىپ ەدى، بولمادى.
ءبىرسىپىرا مەزگىلدەن سوڭ امانتاي:
— عايشاجان، جىلاما، شىراعىم! مۇنداي ءىس اركىمدە دە بولاتىن، ءبىر قاتە بولعان شىعار، ەشتەمە ەتپەس، قوي، شىراعىم! — دەپ جۇباتقان بولىپ ەدى، — بۇعان دا بولمادى.
عايشا جۇباتقانعا بولماعان سوڭ، امانتاي:
— يتباي، ەندى سەن دە قوي! قازاقتا ماقال بار دا: «اداسقان دەگەن جىگىتتى قاراڭعى تۇمان اداستىرادى» دەگەن سونداي-اق، ءبىر قاتە بولعان شىعار، كەلىن دە ايەلدىك قىپ، بالانى ازعىرعان شىعار، كەتىپ قالسا قايتەر ەدىڭ، ءازىر اماندىق قوي. اشۋىڭدى باس، — دەپ يتبايعا قاراي اۋدى. ءبىراز وتىرىپ:
— الگى كەلىن قايدا ەكەن؟ ۇيالىپ ۇيگە كەلە الماي جۇرگەن شىعار، بار، جۇماش، شاقىرىپ كەلشى، مولدامەن تابىستىرايىق، — دەپ كوتەرىلىڭكىرەپ قويدى.
قاتىنى ۇيگە كىرگەسىن، يتباي ۇشىپ تۇرەگەلىپ، مانادان قىسىپ تۇرعان اشۋىمەن قاتىنىنا وتتىڭ باسىنداعى ءبىر كۇيگەن شالانى الا ۇمتىلىپ ەدى، جۇرت جىبەرمەي توقتاتتى. جيىلعان جۇرت يتبايدىڭ اشۋىن توقتاتايىن دەپ، انا-مىنانى اڭگىمە قىپ سويلەسىپ، تاڭ اتقانشا وتىردى. تاڭ اتقان سوڭ، امانتاي:
— ەندى ءبىز تارايىق، قالعان بەس-التى كۇنگە بەرىك بول، يتباي، ساقتىعىڭنىڭ پايداسىن ءبىر كوردىڭ عوي، وتكەن ءىستى قوزعاپ، ءۇي ءىشىنىن، مازاسىن الا بەرمە؟ جۇماش، سەن بۇگىن وسىندا جات، دەپ دالاعا شىعىپ قوتاندى بىرەر اينالا ايتاقتاپ، ۇيىنە كەتتى.
قالعىپ، شۇلعىپ وتىرعان قاتىندار دا ۇيىقتاپ قالعان بالالارىن جىلاتىپ، ۇيلەرىنە قايتىستى.
عايشا جىلاپ-جىلاپ، ابدەن تالىققان سوڭ كوزى ۇيقىعا كەتكەن. ەسىككە ىشىنەن كىس.ەن سالىپ، يتباي دا جاتىپ قالدى. اقسۇلۋدىڭ وڭاشادا سابايىن دەپ ەدى، جۇماش بوي بەرمەي ساباي الاتىن بولماعان سوڭ قويدى.
امانتاي ۇيىنە كەلىپ، قاتىنىنا:
— عايشانى الىپ قاشايىن دەپ جۇرگەن كىم ەكەن؟ وسى اۋىلدا وسىنى بىلەتىن بىرەۋ بار عوي... سەن ءسوزدىڭ بە، قاتىن؟ سەرعازىنىكىنە جيەن نە قىپ كەلگىشتەپ ءجۇر ەدى؟ — دەدى.
سەرعازى دەگەن ءسوزدى قاتىنى جاراتپاي:
— ءوزىڭ الجيىن دەپ ءجۇرسىڭ، بىلەم! مىرزا جىگىتتە نە بار؟ ءوز باسىن، امان عوي! جاي جۇرسەيشى، — دەدى.
بۇل — امانتايدىڭ العاشقى قاتىنى اجار ولگەن سوڭ العان توقالى، ءوزى بي كىسى. قاتىنى جاقتىرماعان سوڭ امانتاي جىم بولدى.
تالىعىپ ۇيىقتاپ جاتقان عايشا ءتۇس كەرىپتى. تۇسىندە قوجاش بۇنى الىپ قاشىپ ەلىنە اپارعان ەكەن. قوجاشتىڭ اۋلى ءبىر كولدىڭ، جاعاسىندا. اۋىل اينالا جاتقان مال، ەزىن ءبىر وڭاشا ۇيگە ەنگىزىپتى. ءۇيدىڭ ءىشى تىرەلىپ تۇرعان جاساۋ، ءبىر بوساعاسىندا يىلمەي تۇرعان قارا سابا، ءۇيدىڭ ءىشى تولعان قىز-بوزبالا ەكەن. بوزبالالار دومبىرا تارتىپ، ەلەڭ ايتىپ وتىر. عايشا ولارعا قىمىز قۇيىپ بەرىپ وتىر ەكەن. وسىلاي وتىرعاندا، ۇيگە ەكى كوزى قىزارعان ۇزىن بويلى، جۋان، دەنەلى ءبىر شال كىرىپ كەلىپ، عايشانىڭ قاسىنا وتىردى. شال كەلگەن سوڭ قىز-بوزبالا اسىپ-ساسىپ، بىر-بىرلەپ ۇيدەن شىعا باستادى. شالدان قورقىپ ءوزى دە شىعايىن دەپ ەدى، وتىرعان ورنىنان تۇرا الماي قالدى. ەندى ەسىككە قاراسا، ءۇستى باسى البا-جۇلبا، ۇيگە كىرۋگە باتا الماي قوجاش تۇر. ەسىككە شال قاراسا، قوجاش كەيىن شەگىنىپ، عايشا قاراسا، بەرىرەك كەلىپ، ەسىكتە كوپكە دەيىن تۇردى. عايشا: «نە قىلىپ تۇرسىن، جيەن؟ ۇستىڭدەگى كيىمىن، قايدا؟» — دەپ ەسىككە قاراي بەرگەندە، قاسىندا وتىرعان شال: «وندا نەڭ بار؟» — دەپ اقىردى.
شوشىپ ويانىپ كەتسە، ءۇيدىڭ ءىشى شاي ءىشىپ وتىر. يتباي قاتىنىنا شاڭقىلداپ ۇرسىپ وتىر ەكەن. الگىنىڭ ءبارى ءتۇسى ەكەنىن ءبىلىپ، نەگە جورۋدىڭ رەتىن تابا الماي، تۇندەگى وقيعا ەسىنە ءتۇسىپ، عايشا تەرىس قاراپ جاتۋمەن تۇسكە دەيىن جاتتى. اپاسى جانىنا بىرنەشە رەت كەلىپ:
— عايشاجان، تۇر، كۇن ءتۇس بولدى، شارشادىڭ عوي، قالقام! ۇيگە بىرەۋ-مىرەۋ كەلسە، ۇيات بولار، شايىڭ قايناپ تۇر، — دەپ ەدى عايشا:
— باسىم اۋىرىپ جاتىر، اپا، تۇرا الاتىن ەمەسپىن... — دەدى.
ءبىر مەزگىلدە عايشانىڭ، جانىنا يتباي كەلىپ:
— تۇر، بيە ساۋايىق! — دەپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
* * *
بيە ساۋدىرىپ ءجۇرىپ يتباي قاتىنىنا:
— باسىڭدا ءبىر شاينام ميىن، جوق يت بولماساڭ، تۇرلىعۇل بولماسا، وسى مالدى بىزگە كىم بەرەر ەدى؟ جان-جاعىڭا قاراشى! ىلۋدە ءبىر ءۇي بولماسا، ون ەكى بيە ساۋىپ وتىرعان كىم بار؟ قىزىڭدى ءبىر كەدەيمەن قاشىرىپ جىبەرگەندە، ەرتەڭىنە تۇرلىقۇل كەلىپ وسى مالدى تۇك تاستاماي ايداپ كەتپەي مە؟ ءوزى ازۋلى باي، قارايعان بي-بولىس ەزىنىكى. ءبىزدىڭ كىمگە توتەپ بەرگەندەي شامامىز بار، — دەپ يتباي ۇرسۋمەن بولدى.
بيشارا عايشانىڭ جارىق، كۇندەرى قاراڭعى بولىپ، كوڭىلىنە قۋانىش بەرىپ، سەنىپ جۇرگەن ءىسى ورنىنا كەلمەي قالعان سوڭ، قايعىرىپ، قاپالانىپ قۇر سۇلدەسى عانا ءجۇردى. بايعۇستىڭ، ەشنارسەگە كوڭىلى جار بەرمەي، ءجوندى تاماق ىشە الماي، الماداي قىزىل بەتىنىڭ نۇرى سولىپ، جۇرتتا قالعان قۋ شۇبەرەكتەي بوزارىپ، ءولىم حالىندەگى اۋرۋ ادامداي عانا كۇيى قالدى. جاتسا-تۇرسا قوجاش ەسىنە ءتۇسىپ، كوزىنە ەلەستەپ، كوڭىلىنەن ەش ۋاقىت كەتپەدى. عايشانى بۇل حالىندە كورگەن ادام، قانداي قاتتى جاۋىز بولعانمەن دە: «ەي، بيشارا-اي» دەرلىك بولدى. بۇل دەرتتىڭ ۇستىنە يتباي عايشانى كۇندىز كوزىنەن ەكى ەلى تاسا قىلماي، تۇندە ەسىككە كىسەن سالىپ جۇرەتىن بولدى.
تۇرلىقۇل كەلەتىن كۇنى، يتباي اۋىلىنان: كىلەم، كورپە، جاستىق جيناپ، توسەپ، ءۇيدى جايناتىپ قويدى.
— بەس-التى كۇننەن بەرى جيناعان ءبىر سابا قىمىز يىلمەي تۇر. سول كۇنى دۇنيەگە قولى تەگىس جەتكەن ادامداي كوڭىلدى، قۋانىشتى ءجۇردى. ءتۇس اۋعاننان بىلاي قاراي، ۇيدە دامىل كورىپ وتىرا الماي، دالاعا ءبىر شىعىپ، ۇيگە ءبىر كىرىپ، تۇرلىقۇلدىڭ «ەلەتىن جاعىنا ارباعا شىعىپ قاراپ تىنىشسىزدانا باستادى.
ەكىنشىدەن جوعارىراق شاڭداتىپ كەلە جاتقان ەكى اربالىنى كورىپ، اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ۇيگە كىردى. كۇيەۋ كەلىپ قالعاندا، قاتىن، سەن نە قىلىپ وتىرسىڭ! تۇر! عايشانى امانتايدىكىنە اپار، سونان سوڭ كەل دە، سابانى پىسە بەر، تۇر! تۇر! — دەپ ءوزى قايتا دالاعا شىقتى. ەسىك الدىندا تۇرىپ يتباي داۋىستاپ:
— كۇيەۋ «ءولىپ قالدى، ءتۇسىرىپ الايىق، مۇندا كەلىڭدەر! — دەپ امانتاي، سەرعازىنى شاقىردى.
يتبايدىڭ داۋىسىن ەستىپ امانتاي اسىپ-ساسىپ، قىستىگۇنى تۇرلىقۇلدان كيگەن كيىت شاپانىنىڭ ءبىر جەڭىن كيىپ، ءبىر جەڭىن كيمەي ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ۇيدەن شىقتى.
— كەلىپ قالدى ما؟ قاي جەردە جەلە جاتىر؟ — دەپ امانتاي دا اسىپ-ساسىپ كۇركىلدەپ جاتىر.
— كەلدى، شاڭداتىپ كەلە جاتىر! اي، امەكە-اي! قانشا ايتسا دا، باي جاقسى-اۋ، كەدەي بولسا ارىعىن كوتكە ءتۇرتىپ يتپەكتەر ەدى،. انا قاراشى، بۇرقىراتىپ كەلە جاتقانىن! — دەپ، يتباي قىردان قۇلاعان قارا جولعا قاراپ قولىن شوشايتتى.
يتبايدىڭ داۋىسىنا جالعىز امانتاي ەمەس، اۋىلدىڭ بالا-شاعا، قاتىن-قالاشتارى دا جينالىپ قالدى.
قۇدا، كۇيەۋ دە كەلىپ ءۇي سىرتىنا وڭاشالاۋ تۇرعان ارباعا توقتادى. يتباي جۇگىرىپ بارىپ، قولىن قۋسىرىپ تۇرلىقۇلعا سالەم بەرىپ، قولىن الىپ، قولتىقتاپ ءتۇسىرىپ، جالباقتاپ جاتىر. ءابىش قۋدى امانتاي قۇرمەتتەپ الىپ، امانداسىپ، بۇ دا جالباقتاپ قالدى. امانداسىپ بولعان سوڭ، يتباي قوناقتاردى ۇيگە قاراي باستادى.
تۇكسيگەن قالىڭ قاباقتى، ساقال-مۇرتى بۋرىلدانعان ەڭگەزەردەي، جالپاق مۇرىن قارا شالدى كورگەن جاس ايەلدەردىڭ ءبىرسىپىراسى:
— مۇنىڭ بايلىعى قۇرسىن، — دەپ، كەيبىرەۋلەرى:
— ەركەمنىڭ ساداعاسى كەتسىن، — دەپ بەتتەرىن شىمشىپ، ۇيلەرىنە كەتتى.
سول كەتكەننەن بۇلار: «ەركەجاندى مالعا قىزىقتىرىپ ولەردەي شالعا بەرگەنى نەسى؟» — دەپ، ويىن-تويعا كەلگەن دە جوق.
ۇيگە تامان كەلە جاتىپ ءابىش قۋ:
— مولدا، انا جەتەكتەگى قارا قۇناجىن، تويعا سويۋعا اكەلگەن مالىمىز ەدى، جەتەكتەن شەشتىرىپ الىپ بولەك بايلاتاسىز با، قايتەسىز؟ — دەدى.
بايتالدان كوزىن ايىرماي تۇرعان يتباي:
— جانۋاردى كىسىنىڭ كوزى قيىپ سوياتىن مال ەمەس ەكەن. جۇماش، انا بايتالدى انا ارباعا بايلاشى، — دەدى.
كىسىلەر شەشىنىپ وتىرماستان-اق، يتباي قاتىنىنا:
— تۇر، مىناۋ كۇيەۋ، قۇدامىزعا قىمىز قۇي، كۇن ىسسى، باي شولدەپ كەلگەن شىعار، شايدى اسىقپاي قويارسىڭ، — دەدى.
قىمىز ءىشىپ وتىرعاندا، يتباي تۇرلىقۇلدان اماندىق سۇراپ وتىرىپ:
— باي، بيىل نەشە قۇلىندى بيەڭىز بار؟ — دەدى.
اماندىقتى ايتىپ، بيەنىڭ سانىنا كەلگەندە تۇرلىقۇل كۇرمەلىڭكىرەي بەرىپ ەدى، ءابىش وتىرىپ:
— بايدىڭ نەسىن ايتاسىڭ، بيىل تايىنا دەيىن قۇلىندادى، ءۇش جۇزگە تارتا بيە شىعار، — دەدى.
يتباي كوتەرىلىڭكىرەپ، امانتايعا قاراپ:
— بىزگە سونىڭ، جارتىسى بىتسە دە جارار ەدى-اۋ، امەكە، ءا؟ — دەپ جىمىڭدادى.
— ە، قۇداي بۇيىرسا بىتەر، — دەپ امانتاي اياعىن بوساتتى.
كىسىلەر قىمىز ءىشىپ، ازىلدەسىپ ويناپ-كۇلىپ وتىرىپ، سالقىندايىق دەپ دالاعا شىقتى.
دالادا بۇلار تەك وتىرماي، جۇمىستارىن بىتىرە وتىردى! اكەلگەن كادەلەرىنىڭ ءجونىن ەستىگەن سوڭ يتباي:
— ءبارى دە جارايدى عوي، — «يت ىرىلداتار»، «باقان اتتار»، «قول ۇستاتار»، «وتقا قۇيار» دەگەن ىرىمدارىن، بار شىعار، ءبىراق ءبىزدىڭ بالا بايدىڭ استىنان ات مىنەم، ۇستىنەن كيىم الامىن دەيدى، ونىڭ رەتى قالاي بولار ەكەن؟ — دەدى.
— مۇنىڭ ءمانىسىن مەن بىلمەيمىن، كۇيەۋىڭمەن سويلەسىپ كورەيىن. ءسىزدىڭ قالاعان ۇلكەن جيرەن مەن ىرىسساق تورىنى بەرمەس، بەرسە، قاراقۇل مىنەتىن اتتارى بار عوي... — دەپ ءابىش جەر شۇقىپ تەمەن قاراعان بولدى.
— وي، قۇلاعىڭدى ۇرايىن، ەكى ماستەكتە نە تۇر ەدى، جىلاتىپ-سىقتاتىپ عايشامدى دا بەرەيىن دەپ وتىرمىن عوي! — دەپ يتباي ورنىنان تۇرا كەلدى.
امانتاي:
— قايدا باراسىڭ مولدا، وتىر! اشۋلانعانمەن كورمەيتىن جەر ەمەس، باي ەستىپ، اشۋلانىپ جۇرەر، — دەپ يتبايدىڭ ەتەگىنەن تارتتى.
باي دەگەن ءسوزدى ەستىپ، توبەگە ۇرعانداي وتىرا قالىپ:
— ءتايىرى، اتتى مەن قايتەيىن... الگى بالا بولماسا، — دەپ كۇيبىجىكتەي بەردى.
— ات تۋرالى مەن بايمەن اقىلداسايىن دەپ، — ءابىش تۇرلىقۇلعا بارىپ، يتبايدىڭ ءسوزىن ايتىپ ەدى، باي اشۋلانىپ:
— وسى ءيتتىڭ قىزىنا بەرگەنىم از با؟ بولماسا مەنىڭ مالىما قىز تابىلمايتىن با ەدى، نەگە ماعان بۇلدانا بەرەدى، ەرەگىسسە مەن مىنا مالىمدى ايداپ كەتەرمىن، — دەپ قىلقانىن تىكىرەيتە باستادى. ءابىش:
— قوي، باي، اشۋلانباڭىز، بىتەيىن دەپ تۇرعان ىسكە بىلتە سالماڭىز. جالىنىشتىسىز عوي، بۇعان جىلقىدان ءبىر بەستى بەرىڭىز، كيىم دەگەنگە ون سوم اقشا بەرىڭىز. قىزىن العان سوڭ ءبىز دە قۇيرىقتى سىرتقا سالارمىز، — دەپ اقىل سالدى.
باي اشۋىن باسا الماي، ءبىرسىپىرا زىركىلدەپ وتىرىپ ارەڭ كوندى. ات پەن اقشانى ەستىگەن سوڭ، يتباي قۇلدىق ۇرىپ قالدى.
تۇندە كىسىلەر قوناقاسىن ءىشىپ جاتقان سوڭ، يتباي امانتاي مەن سەرعازىنى وڭاشا شىعارىپ الىپ:
— تويدى قالاي ىستەپ، قالاي قويامىز؟ — دەپ اقىلداستى.
امانتاي تۇرىپ:
— توي دەگەن نە؟! ەرتەڭ انا اكەلگەن بايتالدى جانىڭا قالدىر دا، بىرەر قوي سويىپ، وسى ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ شالدارىن شاقىر دا، باتاسىن الىپ، بالاڭدى جونەلت! ۇلكەن توي قىلىپ، توپىر سايلاعان سوڭ، بىلتىرعى قۇدابايدىڭ تويىنشا توبەلەس بولادى، ىشكەن ماس، جەگەن توق، ۋاقىت جوق، ءسويتىپ ارتى ءبىر جانجال بولار، — دەدى.
بايتالدى جانىڭا قالدىر دەگەن ءسوزدى يتباي تەرىس كورمەي:
— وزدەرىڭە ۇناعان ماعان دا ۇنايدى عوي، — دەپ ءسوزدى كوڭىلسىزدەۋ شۇبالتا سالدى.
تۇراردا يتباي سەرعازىعا:
— شىراعىم، سەن امەكەڭ ۇيىنە بارىپ، عايشانىڭ جىلاۋىن قويدىرىپ، انا كىسىلەردەن ۇيات تا، — دەدى. (كەشەدەن عايشا دىم تاتپاستان جىلاپ جاتقان.)
توسەكتە جاتىپ يتباي قاتىنىنا سىبىرلاپ:
— سەڭ قاتىن، تۇر، سەرعازىنىڭ ۇيىندەگى كەلىنگە بار، عايشانى اكەلىپ تۇرلىقۇلدىڭ قاسىنا جاتقىزسىن، بويى ۇيرەنۋگە جاقسى عوي، بار! — دەدى.
— نە بولسا دا، بارعان سوڭ ءبىرجولاتا كورەر، — دەپ اقسۇلۋ يتبايدىڭ ءسوزىن جاراتپاي، تەرىس قاراپ، اۋىر كۇرسىنىپ جاتتى. قاتىنىمەن جانجال شىعارۋعا يتباي دا ۇيالىپ، دىمى قۇرىپ، كورپەسىن سەرپىپ تاستادى.
ءبىرسىپىرا جاتقان سوڭ، يتبايدىڭ كوڭىلىنە قورقىنىش كىرىپ، ارنەمەنى ءبىر ويلاپ، وتكەن تۇندەرى ەسىنە ءتۇسىپ، تۇيتكىلسىپ ءۇيىقتاي المادى. عايشانى قاشايىن دەپ جاتقانداي كەرىپ:
— وي، ءبىر ماسقارا بولارمىن، ەكى تۇندە ۇيىقتاماي-اق قويايىن، اماندىق بولسا، ۇيقى قانار، — دەپ جاتقان جەرىنەن تۇرەگەلىپ، سول ءتۇندى ۇيىقتاماي، امانتاي ءۇيىن اينالا ءجۇرىپ، تاڭدى كەزىمەن اتقىزدى. ەكىنشى ءتۇندى دە سولاي ەتكىزدى.
كۇندىزگى توي بولماسا، تۇنگى ويىن بولمادى.
يتباي مۇراتىنا جەتىپ، عايشانى جونەلتىپ، قاراسى كورىنبەي كەتكەنشە قاراپ تۇرىپ، ابدەن كورىنبەي كەتكەن سوڭ، — » — دەپ دەمىن ءبىر-اق الىپ: «جات جۇرتتىققا جاراتىلعان بالا دەگەن وسى-ay، قىزدى بالا دەپ اسىراۋدىڭ كەرەگى، قوي ءوزى،» — دەپ، ۇيىنە كىردى.
عايشانىڭ ارباعا مىنەردە جىلاۋعا دا شاماسى كەلمەدى. بەس-التى كۇننەن بەرى ءجوندى اس ىشپەي، جىلاۋمەن بولعان بايعۇس — بۇگىن تالىقسىپ ەسسىز ادامشا سەندەلىپ كەتتى.
اپاسى اپارىپ سالعان سوڭ ءبىر جەتى قونىپ ەلىنە قايتتى. اعاسى كەتكەن سوڭ ءوزىن اينالا جاۋدىڭ ىشىندە قالعانداي كورىپ، جاتسا-تۇرسا قوجاشتى ويلاپ، ەشبىر حابار بولماعان سوڭ، كۇننىڭ كوبىن جاتۋمەن ەتكىزىپ ءجۇردى.
عايشانىڭ بۇل ىسىنە تۇرلىقۇل رازى ەمەس، وزىنە كوڭىلى تولماي جۇرگەنىن ابدەن ءبىلدى. تۇرلىقۇل بۇرىن: «كەدەيدىڭ قىزى عوي، مىنا داۋلەتتى كورگەن سوڭ، مەنىڭ شالدىعىم ەسىنەن شىعىپ، ەلىگىپ كەتەر، بىرتە-بىرتە ۇيرەنگەن سوڭ اياعىمدى سىيلاپ، ءماسىمدى تارتىپ، كۇتەتىن بولار،» — دەپ ويلاۋشى ەدى. جوق، ول ويدان شىقپادى.
«مۇنى اۋەلى ءبىر ءتاتتى ءتىل، جۇمساق كوڭىلمەن الداپ كورەيىن،» — دەپ، ولاي ەتسە، بۇلاي وتسە عايشانىڭ استى-ۇستىنە تۇگىن بايەك بولا باستادى. ءبىر مەزگىل قاسىنا وتىرىپ:
— باسىڭ، اۋىرىپ جاتىر ما؟ نەگە كوڭىلىڭ شابادى، شاي قويدىرايىن با، ەت استىرايىن با؟ — دەپ تە سۇراپ قويادى.
ەلگە كەلگەن ءبىر ساۋداگەر نوعايدان جاڭا كويلەك، قىرمىزىدان كامزول اپەرىپ، كەرەگىڭە جۇمسارسىڭ دەپ ون شاقتى تەڭگەنىڭ كۇمىسىن دە بەرىپ قويدى. ءبىر جەتىدەي ءوستىپ كورىپ ەدى، عايشا وعان ەلىگەتىن بولمادى. عايشانىڭ قالپىن كورگەن سوڭ تۇرلىقۇل: «قوي، ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق دەپ ەدى، بۇل كۇڭدى قورقىتىپ كورەيىن»، دەگەن ويعا كەلدى. ءبىر كۇنى جوقتى سىلتاۋ قىپ، عايشانى جاتقان جەرىنەن سۇيرەپ ساباپ، اقىرىپ، زەكىرىپ، قورقىتىپ تا كوردى، بولمادى. تۇندە بولەك جاتقان جەرىنەن سۇيرەپ توسەگىنە جاتقىزىپ تا كوردى. — بولمادى.
وسىمەن ءبىر جەتى، ون كۇندەي ەتتى. سورلى بولعان عايشا، باسقا تۇسكەن ىسكە كونبەگەنىمەن امال جوق، سۇيەكتەن ەتكەن ءسوز بەن ەتتەن وتكەن تاياققا شىداپ ءجۇردى.
ءبىر كۇنى، كۇندىز ىسسى دالا شاڭقاي ءتۇستىڭ تالماۋ مەزگىلى، باي ىرگەنى ءتۇردىرىپ، قارنىن سيپاپ جاتقان.
عايشا اس ۇيدە بەتى-قولىن جۋىپ وتىر ەدى، قويشى بالا كەلىپ:
— اپا، سەن نە ءبىلدىڭ، مەنىڭ ساعان ءبىر ءسوز ايتقىم كەلىپ تۇر، — دەدى.
— نە ايتاسىڭ، ايتا عوي، — دەپ عايشا تاڭ قالىپ، قويشىنىڭ بەتىنە قارادى.
قويشى بالا ەسىككە قاران:
— وسى قوتاننىڭ شەتىندەگى اناۋ ۇلكەن قارا ءۇي ءبىزدىڭ ءۇي. ءبىز وسى اۋىلدا ەكى-ۇش جىلدان بەرى قوڭسىلىقتا وتىرمىز. ءبىزدىڭ بىركە دەيتىن جيەنىمىز بولاتىن. اعام سول جيەندىكىنە اماندىقتا بارىپ، بۇگىن كەلىپ وتىر. بىركە ساعان سالەم ايتىپتى، قوجاشتى ەرتىپ بۇگىن تۇندە كەلەمىن، ساعان دايار تۇرسىن دەپتى. ولار كەلە قالسا، مەن ساعان حابار بەرەمىن. مەنىڭ حابارىم كوز قىسقان بولار... — دەپ، بىرەۋ ەستىپ قالعان جوق پا دەگەن كىسىشە، جان-جاعىنا قاراپ، جىميىپ كۇلدى.
عايشا: «قويشى،» — دەپ، نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەي، ىشىنەن نەمقۇرايدىلاۋ قىپ:
— جارايدى، — دەدى.
وسىنى ايتىپ قويشى بالا شىعىپ كەتتى.
مۇنى ەستىگەن سوڭ، عايشا راس ەكەنىن دە، وتىرىك ەكەنىن دە بىلە الماي ويعا قالدى؛ قويشى بالانىڭ وسى اۋىلدىڭ قوڭسىسىمىز دەگەنى راس-اۋ، ءسىرا، انەۋگۇنى تۇرلىقۇل ۇرىسقاندا، — قاڭعىرعان نەمە، كۇل قىلىپ ۇشىرىپ جىبەرەيىن، — دەپ جاتىر ەدى، — قوڭسى بولسا، قوڭسى شىعار. راس بولعاندا، قالقامنىڭ تاۋى شاعىلىپ مەنى ۇمىتپاي جۇرگەنى عوي، قايتكەنمەن دە دايار تۇرايىن، — دەپ كوڭىلى سەلت ەتكەندەي بولدى.
كەشكە بايدىڭ توسەگىن سالىپ ءجۇرىپ، قويشى بالا عايشاعا قاراپ كوزىن قىسىپ، بەتىن تىرجىڭداتىپ قويادى. باي توسەگىنە جاتقاسىن، قويشى بالا كورپەسىن جاۋىپ، قولىمەن نۇقىعانداي بولىپ، عايشاعا قاراپ كوزىن تاعى ءبىر قىسىپ، دالاعا شىعىپ كەتتى. كۇندەگى قالىپپەن عايشا ءبىرسىپىرا وتىرىپ، قويشى بالا كىرىپ، شىعىپ كوزىن قىسىپ دامىل بەرمەگەن سوڭ، شاپانىن بۇركەنىپ دالاعا شىقتى.
قويشى بالاعا ەرىپ ۇيدەن «ءاۋ» دەگەندەي جەرگە شىققاندا، قاراڭداعان ەكى كىسىنىڭ قاراسى كورىندى.
جاقىنداپ كەلىپ قوجاشتى تانىپ، عايشانىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ، بۋىنى قالتىراپ، موينىنا قالاي اسىلعانىن بىلمەي دە قالدى. شاماسى كەلىپ ايتقان ءسوزى:
— عاشىعىم، تەڭىم، قۇتقار! — دەگەن ءسوز بولدى.
كوڭىلسىز بولىپ جۇرگەن تۇرلىقۇلدىڭ دالاعا شىققان عايشادا جۇمىسى جوق، بايبىشەسىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، بالاسى جوقتىعى دا كوڭىلىنە كىرىپ، ءتۇرلى ويعا ءتۇستى:
«جاس قاتىن قۇشاقتاپ كوڭىلىمدى جاسارتىپ، ءيىستى بولام با دەپ بۇل قاتىندى الىپ ەدىم، ونىڭ ءجونى كەلەتىن ەمەس. بۇل بۇلاي بولعاندا، وسى كۇندى وزىنە كوپ قىلايىن، ەگەر بۇل قىلىعىن قويماسا، وسى مالدىڭ ارقاسىندا، تاعى ءبىر قاراپ الايىن؛ ءسويتىپ مۇنى كۇن، ەسەبىندە جۇمسايىن، — دەپ ويلاپ جاتىپ، كوڭىلىن جۇباتقانداي بولىپ، كوزى ۇيقىعا كەتتى.
تاڭەرتەڭ باي دالاعا شىعايىن دەپ تۇرسا، كۇندەگى بۇكتەلىپ جاتاتىن جەرىندە عايشا جوق، بوساعادا قويشى بالا جاتىر. قويشى بالانى وياتىپ:
- الگى وسى ءۇيدىڭ قاتىنىن كوردىڭ بە؟ — دەدى.
— جوق، تۇندە توسەگىن سالىپ بەرىپ جاتقىزىپ، ەسىكتى بايلاپ، شامدى ءسوندىرىپ جاتقام، سونسىن بىلمەيمىن... — دەپ قوينى كوزىن ۋقالاي، تىربانا تۇرەگەلدى.
— تۇر، وسى ماڭايدى بايقاشى! — دەپ دالاعا شىعىپ كەلىپ، جاتايىن دەپ ەدى، تۇيتكىلسىپ جاتا الماي، كيىنە باستادى...
دالاعا شىقتى. ماڭايدا عايشا كورىنبەيدى. اۋىل ۇيدەن دەپ كەتكەن قويشى بالا دا كەلدى. عايشا جوق. تۇرلىقۇل ءبىر بولعانىن ءبىلىپ، اۋىل ادامدارىن شاقىرتىپ الدى.
اۋىل تەگىسىمەن جينالىپ كەلگەننەن سوڭ، وسى اۋىلعا كەلگەن ادام بار ما؟ — دەپ تاسقاباقتاي قاعىستىرىپ تەكسەرە باستادى. ونداي سەزىكتى ەشنارسە تابا الماعان سوڭ، جىلقىنى ەرتە اكەلسىن دەپ حابار بەرىپ، ات الدىرىپ، جان-جاققا ىزدەتە كىسى شاپتىردى.
ءبىر كىسىنى يتبايعا جىبەردى. تۇسكە دەيىن ىزدەپ جوقشىلار تابا الماي كەلگەن سوڭ، بۇل قوجاشتىڭ ءىسى ەكەنىن ءبىلىپ، بولىس-بيلەر دوس-جارلارىن شاقىرتا شاپقىن جىبەردى.
ءۇش-تورت كۇننىڭ ىشىندە تۇرلىقۇل اۋىلىنىڭ، ءۇستى وپىر-توپىر بولدى. تۇرلىقۇلدىڭ قاتىنى كەتكەنىن نامىس كورگەن بي-بولىستار، بايلار، قورىقسا دا، اعايىن تۋعاندارى جينالىپ كەلدى. جالعىز-اق جارتاستاعى اعايىننان جان جوق. ەكى-ۇش كىسى جىبەرگەنگە كەلمەگەن سوڭ، تۇرلىقۇل ادەيى ءابىشتى جىبەردى.
— بار! ەل مە ەكەن جاۋ ما ەكەن سونى ءبىلىپ كەل، — دەدى.
ءابىش بارىپ:
— اعايىن ەمەس پە ەدىك، ەر نامىسى — ەل نامىسى دەگەن قايدا؟ تۇرلىقۇلداي بايىمىزدىڭ قاتىنى كەتىپ جاتقاندا، شاقىرسا دا كەلمەدىڭدەر، ەل ەكەندەرىڭدى، نە جاۋ ەكەندەرىڭدى اۋزىڭنان ءبىلىپ كەل دەپ يگى جاقسى بي-بولىستار جىبەرىپ وتىر مەنى، — دەدى.
جارتاستىڭ قىزىل سيراق كەدەيلەرى، بىركە، الكەڭ ءجۇنىس باس بولىپ:
- ە، مەدەۋ دەيتىن ەل، كەدەي بولساق تا، ءبىز دە اتىعايدىڭ ءبىر بالاسى ەمەس پە ەدىك؛ جازىعىمىز جوق ەدى، ءبىراق بەس-التى جىلدان بەرى قاراي تۇرلىقۇل بىزگە نە كورسەتپەدى. سودان بەرى ءبىز دە جاۋمىز. باستاعان ەزى. كەدەي اعايىنىن باسىنا كۇن تۋعاندا عانا تاپتى ما؟ جەسىر نامىس بولاتىن بولسا، انا جىلعى ءبىزدىڭ جەسىرىمىزدى قايتارسىڭ جەر نامىسى بولاتىن بولسا، كەڭشالعىندى قايتارسىن. نانسا، بۇل ىسكە ءبىزدىڭ قاتىسىمىز جوق، نانباسا، ەزى بىلەدى. ءبىراق، تەڭدىگىمىزدى الماي، بىزدە اعايىنشىلىق تا جوق، و دا ەسىڭدە بولسىن، مىنە — ءبىزدىڭ ايتارىمىز وسى، — دەستى.
— مەنىڭ بىلەيىن دەپ كەلگەنىم سول ەدى، — دەپ، ىلعي كەدەيدىڭ، ىڭعايىن تانىپ، بوتەن ءسوز ايتپاي ءابىش اۋىلىنا قايتتى.
* * *
ءابىش كەلىپ، مەدەۋدىڭ كەلمەي جاتقان ءمانىسىن ايتقان سوڭ، باستىعى تۇرلىقۇل، بي-بولىستار بولىپ كۇرىلدەسىپ، پالەدەن-پالە تاستاماي ورناتپاقشى بولىپ، بىركە، الكەندەردىڭ باسىن سىبىرگە جىبەرمەكشى بولىپ: «قوي، ول قولدا عوي، مىناۋ ءىسىمىزدى رەتتەيىك»، دەپ اقىلعا سالدى.
جيىلعان جۇرتتىڭ ءبىرسىپىراسى:
— سايلاپ قىرىق، — ەلۋدەي كىسى اتتاندىرىپ، تازا سول قاتىندى تارتىپ الايىق، — دەدى.
ءبىرسىپىراسى:
— كىسى اتتاندىرىپ، ەل شەتىنەن مال الدىرساق، سول قاتىندى ەڭبەكسىز، تولعاقسىز ءوزى-اق اكەلىپ تاستاماي ما؟ — دەدى.
— ونى دا قويىپ، مۇنى دا قويىپ، كىسى جىبەرىپ، الدىنان وتسەك قايتەدى، ءبىر تەنتەكتىڭ ىسىنە بولا، ەل اراسىنا وت سالماس، قاتىندى قايىرار، — دەگەندەر دە بولدى.
ءارى اقىلداسىپ، بەرى اقىلداسىپ، «و داعى ەل عوي، ونىڭ دا يگى جاقسىلارى بار عوي؛ ەڭ اۋەلى الدىنان ەتۋىمىز ءجون بولار»، — دەپ قاسىنا بەس-التى اقساقال ەرتىپ، ءابىش، بايعازىنى جىبەرمەكشى بولىپ، ءبىر جەتىدەن بەرى وپىر-توپىر بولىپ جاتقان جۇرت تارقاستى.
* * *
ەكى-ۇش كۇن سايلانىپ، جاندارىنا جول بىلەتىن ءۇش-تورت جىگىت ەرتىپ، نەبارى ون شاقتى كىسى بولىسىپ بايعازى، ءابىش قاراۋىلدان جەسىر داۋلاي شىقتى.
بۇلار تۋرا ءجۇرىپ وتىرىپ، مىرزاش دەيتىن بولىستىكىنە كەلىپ ءتۇستى. ءجون سۇراسىپ، كەلگەن جۇمىستارىن ايتقان سوڭ، مىرزاش، الشاڭدى، تاعى بوتەن ەل ادامدارىڭ شاقىرتىپ الىپ، كىسىلەردىڭ كەلگەن جۇمىسىن ايتتى، الشان، تۇرىپ:
— جارايدى، مۇنداي جۇمىس بۇرىنعى-سوڭعىلىقتى بولاتىن، ىرگەلەس وتىرعان ەلدىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولماس دەگەن. احمەت، سەن باس بولىپ مىنا كىسىلەردىڭ شارۋاسىن بىتىرىڭدەر، — دەدى.
قوجاش عايشانى الىپ كەلگەننەن بەرى قاراي بيلەرى الاتىنىن الىپ، داۋشىعا ايتاتىن ءسوزىن اقىلداسىپ، ءبىر اۋىزدى بولىپ قويعان ەل بىرەر كۇن سويلەسكەن بولدى؛ جينالعان اقساقالدار:
– كەلگەن جەسىردى قولدان بەرە المايمىز، بەرەتىن تەڭدىگىمىز دە جوق؛ ول ەلدە ءبىزدىڭ دە تالاي تەڭدىگىمىز كەتكەن، بي-بولىستار الدىمەن سونى اپەرسىن، بولماسا ءبىزدىڭ ءبىتىمىمىز جوق، — دەپ احمەتتى بيلەرگە قايتارىپ جىبەردى.
احمەت، بايعازى، ءابىش، مىرزاش الشاڭعا كەلىپ ءسوز باستادى.
— ءبىز جيىلىپ، بىر-ەكى كۇننەن بەرى قاراي ءارى سويلەسىپ، بەرى سويلەسىپ ەشنارسە بىتىرە المادىق. كوپتىڭ، ايتاتىنى مىناۋ: «ىرگەلەس وتىرعان ەكى ەلدىڭ اراسىندا، مۇنداي جەسىر داۋى جالعىز بۇل ەمەس، ەرتەدەن ۇزىلمەي كەلە جاتقان اۋرۋ عوي، — دەيدى. ونىڭ بەر جاعىندا، جەسىر كەرەك بولاتىن بولسا، بايەكەڭ، مەن ابەن، سۋ اسىپ، داۋ قۋىپ كەلگەن سوڭ، ەلدىڭ مىندەتىن الىپ كەلگەن شىعار دەسەدى. ءىس ءبىتىرۋ دەگەن جاقسى نارسە، ەلدىڭ تىنىشتىعى بىزدەي شارۋاعا كەرەك قوي، وتكەندى تەرىپ، سۇيمەستىڭ ءىسىن ىستەمەيىك، بايەكەڭ مەن ابەڭ الدىمەن سوڭعى ەكى-ۇش
جىلداعى جەسىر داۋىن ءبىتىرسىن سونسوڭ بۇل جۇمىستىڭ ءبىتۋى وڭاي عوي»، — دەسەدى.
— انا جىلعى قىزبادان كەلە جاتىپ تۇرلىقۇل اقساقال، توقتىنى مىسە تۇتپاي، ءجوندى قوناقاسى بەرمەدىڭ دەپ، ءبىزدىڭ جاماپ قويباعاردىڭ اتىن بارىمتالاپ ءسىڭىرىپ كەتىپ وتىر. وعان نە ايتادى ەكەن ابەڭ مەن بايەكەڭ دەيدى، — دەپ احمەت ءسوزىن توقتاتتى.
ءبىر كەزدە الشاڭ، قىسىلىپ، قىنجىلعانداي بوپ ءسوز باستاپ:
— جۇرتتىڭ بۇل نە قىلعانى. احمەت، سەن ءالى دە بولسا دا بار. «انت اۋماي، ات شاپپاس» دەگەن، ءبىر تەنتەك ءۇشىن ەلمەن جاۋلاسىپ، قىرىلامىز با؟ قايتارسىن بايعازىنىڭ جەسىرىن! — دەدى.
احمەت تۇرىپ:
— ەلگە باراتىنى جوق، ەلدىڭ، ءسوزى قىسقا، ۇزىلدى-كەسىلدى الگىنى ايتتى دا، وپىر-توپىر بولىپ وسىندا قىرىلامىز با دەپ وزدەرى تاراپ كەتتى، — دەدى.
— وندا ءسوز ءبىتتى عوي، — دەپ الشاڭ جانىندا تۇرعان جاستىققا قيسايا كەتتى.
* * *
ەلدىڭ ىڭعايىن بايقاپ، ءىس بىتپەيتىن بولعاننان سوڭ: «ەندى بەتىمىزدەن كورەتىن بولدىق قوي»، — دەپ، تىستەرىن قايراپ، بايعازى، ءابىش جولشىباي قونا-تۇستەنە ەلگە قايتتى.
* * *
بايعازى، ءابىش ەلگە كەلگەن سوڭ تۇرلىقۇل ىزاعا، نامىسقا شىداي الماي، تاعى دا ات شاپتىرىپ، وزىنە قاراعان بي-بولىستاردى، ەلدى جيناپ الدى. جيىلىپ كەلگەن جۇرتقا تۇرلىقۇلدىڭ ايتقانى مىناۋ بولدى:
— بىرىنشىدەن قىزىعا جەلىكتىرىپ قاشىرىپ جىبەرىپ وتىرعان يتبايدىڭ ءوزى بولماعانمەن قاتىنى، ودان مالىمدى الىپ بەرىڭدەر، تاعى سول امانتاي اۋلىندا سەرعازى دەيتىن ءبىر نەمە وسى قاتىندى ازعىرۋشىنىڭ ءبىرى دەپ ەستيمىن، ودان ات-تون ايىبىمدى اپەرىڭدەر. ەكىنشى، سىزدەردەن ءبىر تىلەگىم، كەتكەن قاتىن كەتسىن، مىناۋ قاراۋىلدان كەگىمدى اپەرىڭدەر، سول ەكى تىلەگىم بار سەندەردەن — دەپ تۇكسيگەن قاباعىن قارس جاۋىپ، تومەن قارادى.
جينالعان جۇرت ارى-بەرى سويلەسىپ، قاراۋىلدان مال الدىرماقشى بولىپ ودان كەلەتىن پالە-جالاعا تۇرلىقۇل بولىس، بايعازى، قۇرىمبايلار يە بولماقشى بولدى. جۇرت بارىمتاعا اتتانۋعا سايلانىپ جاتقاندا، يتبايدان مالدى قايىرىپ، سەرعازىدان ايىپ الماق ءۇشىن بايعازى، ءابىش كەتتى. بۇلار امانتايدىكىنە ءتۇسىپ، كەلگەن جۇمىسىن ايتتى. امانتاي مومىن شارۋا بولعانمەن دە نامىسكەر، تابان جولىنا مىقتى كىسى ەدى. كىسىلەر اسىن ءىشىپ بولعاننان سوڭ، امانتاي بايعازى، ابىشكە:
— سىزدەر وتىرا تۇرىڭىزدار، مەن يتباي مەن سەرعازىنى شاقىرىپ الىپ، ءسىزدىڭ جابدىعىڭىزدى سويلەسەيىن، — دەپ دالاعا شىعىپ، سەرعازى، يتبايدى شاقىرىپ الدى. اعايىندارىن شاقىرتىپ الىپ، تاڭ اتقانشا وڭاشا كەڭەستى. بۇل كەڭەستە جينالعان مومىن شارۋالار:
— جازىعىمىز — تۇرلىقۇلدىڭ، جاسىنا قاراماي قىز بەرگەن ەدىك، قورىقساق، سىيلاساق تا، بي-بولىستاردىڭ تىلەگىندە بولعان ەدىك، كەلسە جالپىلداپ قوناعاسىمىزدى بەرگەن ەدىك، ەندى مۇنىسى قالاي؟ — دەستى. جۇماش تۇرىپ:
— قولىنا بەرگەن سوڭ قاتىنىما يە بولمادىڭ دەگەن تۇرلىقۇلدىكى نە ءسوز، ات-تون ايىبى نە؟ — دەپ شاڭق ەتە ءتۇستى. سەرعازى دەگەن نە سەز! قىز بەن جىگىتتىڭ بوزبالاشىلىعىنىڭ تەتىگى وسىندا ما ەدى؟ — دەپ سارسەنباي دا ەرەۋىلدەدى.
ولاي-بۇلاي سويلەسە كەلگەندە، جينالعان شارۋالار:
– قوي، تۇرلىقۇل مەن بي-بولىستار دەگەنىن ىستەپ وتىرساق — ەل ەكەن دە، دەگەنىن ىستەمەسەڭ — جاۋ ەكەن! تورت-بەس جىل ارازداسقان مەدەۋگە دە ەشتەمە قىلىپ وتىرعان جوق. سول مەدەۋ ءبىز سىقىلدى مومىن شارۋا عوي، بارىپ قوسىلايىق تا، تىلەكتەس بولىپ وتىرايىق، قۇداي ساقتار! — دەدى.
جيىلعان جۇرتتىڭ بۇل ءسوزىن امانتاي دا ۇناتتى.
ەرتەڭىنە مال تۇگىل ايىپ تا الا الماي، بايعازى مەن ءابىش ايتىپ كەلە جاتىپ: «بەت قايتىس بولا بەردى-اۋ، قىرسىققا باستاعان ءبىر جۇمىس بولماسا جارار ەدى»، — دەپ مۇڭايىسادى.
امانتاي سەرعازىنى شاقىرىپ الىپ:
— سەن جانىڭا مىنا اۋىلدان كىسى ەرتىپ، مەدەۋمەن سويلەسىپ كەل، ءمان-جايدى ايتارسىڭ، ىرگەلەس وتىرعان اعايىندى مومىن ەل عوي، ۋادەنى نىق بايلاپ كەل، — دەدى.
سەرعازى ون شاقتى كىسى بولىپ بارعان سوڭ، جارتاستاعى ەل: — بىزگە دە دوس تابىلاتىن كۇن بار ەكەن عوي، — دەپ قۋانىسىپ، جىبەرمەي، ەكى-ۇش قوندىرىپ، لاعى بارى لاق سويىپ، سوقتىسى بارى توقتى سويىپ، سىيلاپ قايىردى.
جۇرت شوپكە تۇسەر «ەزدە، كەڭشالعىندى شابۋعا سەرعازى وتىز وراقشى بەردى، ىشىندە يتباي مەن قاراقۇل دا بار. وسى ك.الىپپەن مەدەۋگە دە ەل تابىلىپ، بۇرىنعى بيلەپ-توستەپ جۇرگەن ەلىنەن ايرىلىپ بارا جاتقاسىن، اقىرى قالاي بولادى دەگەن ويعا قالىپ، الدىڭعى بولاشاق ءىستى ەسكە الىپ، بولىس ەندى كەڭشالعىنعا بوي سالا قويمادى.
بايعازى، ءابىش كەلە دايارلانىپ تۇرعان بارىمتاشىلاردى اتتاندىردى.
قالعان جۇرت امان مال اكەلسە ەكەن دەگەن تىلەكتە.
بۇلاردىڭ تىلەگى دە بولدى. كوپ ۇزاماي-اق، بارىمتاشىلار ءجۇز ەلۋدەي جىلقىنى ايداپ كەلدى.
بارىمتانىڭ اقىرى مۇنىمەن بىتكەن جوق، — قاراۋىل دا تەك جاتپاي، ەل شەتىنەن و دا مال العىزدى.
بۇل بارىمتانىڭ ىشىندە بىرەۋدىڭ جالعىزى، بىرەۋدىڭ، ەكەۋى كەتكەندەر نە سان.
بارىمتانىڭ سوراڭگەلدەسىنەن ادام ءولۋ دە بولدى. سويىل جىعىلعان نە سان... ءىستىڭ باسى بارىمتا بولسا دا، اياق جابارىم تا سىلتاۋىمەن ۇرلىققا دا اينالدى.
تۇرلىعۇل مەن بايعازىنىڭ ەكى جۇزدەي جىلقىسى بارىمتاعا ءتۇسىپ، ساعى تاعى ءبىر سىندى. بارىمتا بەس-التى جىلعا سوزىلىپ، ەكى ەلدىڭ، تىنىشى كەتە باستاعان سوڭ، ارا ەلدەن كىسى ءجۇرىپ، بارىمتا-سىرىمتانى توقتاتىپ ەكى ەلدى ءبىتىردى...
* * *
بايعازى ەسمۇراتتىڭ كەلىنى جىبەكتى ەشكىمگە بەرە قويعان جوق ەدى. جيەنباي ءجۇز تەڭگە اقشا مەن بوتەن مالعا رازى بولعانىمەن قاراكەر اتىمدى قاتىنسىز وتسەم دە بەرە الماسپىن دەيتىن. قۇرىمباي:
— ءوزىڭ امان بولساڭ، ات تابىلماۋشى ما ەدى، بايعازىعا اتىڭدى بەر دە قاتىن ال، — دەيتىن. ەسەك دامەلى بولىپ بايعازى ءجۇرۋشى ەدى.
ءبىر كۇنى بايعازى شالقاندى جىبەككە جىبەرىپ:
— كەلىن انا-مىنانى قويىپ، تۇرلىقۇلعا ءتيسىن. بولماسا باسىپ-كوكتەپ ەسمۇراتتىڭ وزىنە قوسامىز. تاڭداۋى وزىنىكى. وسى ەكى تاڭداۋدىڭ ەكەۋىنە دە كونبەيىن دەپ اقىلسىزدىق قىلىپ جۇرمەسىن!.. — دەپ ءسوز سالدى.
ەسمۇراتتىڭ كەلىنى جيىرما-جيىرما ۇشكە كەلگەن كىسى ەدى، ءوزى تىم كۇيەۋ تاڭداماستىق تا ايەل ەمەس ەدى. شالقاننان بايدىڭ سالەمىن ەستىگەن سوڭ، ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، الدەكىمگە قوساقتالىپ كەتەم دەپ، «تيەم» دەگەن ۋادەسىن بەردى.
بايعازى تۇرلىقۇلدى شاقىرىپ الىپ، جىبەكتى ارباسىنا سالىپ جىبەردى. ەسمۇرات: «مەنى قايتەسىڭ؟» — دەپ جىلاپ كەلىپ ەدى، «سەن يت، ءوز قاتىنىڭا يە بولساڭ جاراماي ما»، — دەپ تۇرلىقۇلدان ءبىرلى-جارىم قارا اپەرىپ، ونىڭ كوڭىلىن تاپتى.
* * *
بۇدان كەيىن ون جىل ەتتى. ءشوپتى اياقتاپ، ەگىننىڭ پىسكەن كەزى ەدى.
تالاسا بىتكەن جىنىستاي قايىڭ مەن قاراعايلى اعاشتىڭ الاڭقىسىندا، قىستاۋدان شاقىرىم جارىمداي جەردە، ورتاسىندا جالتىراعان سۋى بار توماردىڭ جاعاسىندا، قوڭىرلاۋ بەس قانات ءۇي تىگۋلى تۇر. بالا جاسىرىناتىن سىبىزعى قۋراي مەن capى باس جوڭىشقانى سىزىپ، ارقاسى عانا كورىنىپ، ۇيدەن شاقىرىم جارىمداي جەردە، ءىرىلى-ۋاقتى ون شاقتى سيىر جايىلىپ ءجۇر.
ءۇش قۇلىن بايلاعان جەلىنىڭ باسىندا جەتى-سەگىز جىلقى ۇيەزدەپ تۇر.
مايىسا بىتكەن شيە مەن بۇلدىرگەندى ارالاساڭ، تىزەدەن تومەنگى جەرىڭ قانعا مالعانداي بولادى. توماردى جاعالاپ، يىعىنا وراتىن سالعان ورتا بويلى ءبىر كىسى ۇيگە قاراي كەلە جاتىر. ءۇيدىڭ جانىندا بەتتەرى قىزارىپ، شەكەلەرى تورسىقتاي-تورسىقتاي ەكى-ۇش بالا ويناپ ءجۇر.
وسىنداي كوڭىلدى جايدا تىگۋلى تۇرعان ءۇي كىمدىكى؟ مىناۋ سۇيكىمدى، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي بالالار كىمدىكى؟..
مالدارى قالاي اجارلى سەمىز ەدى!..
پۇل تىگۋلى تۇرعان قوجاشتىڭ وتاۋى. يىعىنا وراق سالىپ، كەلە جاتقان دا سول، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي بالالار دا قوجاشتىكى، عايشاسى ۇيدە شاي قويىپ جاتىر. ءۇيدى اينالا جاتقان مال، وزدەرىنىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىمەن تاپقان ميلى. جارايدى، جىگىت! قايىرلى بولتىن تۇرمىسىڭ!
You Might Also Like
-
600 مىڭ پەداگوگتىڭ جالاقىسى 25 پايىزعا ارتادى. بۇل تۋرالى ق ر پرەمەر-مينيسترى اسقار مامين ايتتى.
