قالماقتان قاشقان قىستاۋباي
تاۋ ەتەگىن باۋرايلاپ بورت-بورت جەلگەن جالعىز اتتىنىڭ ماڭدايعا العانى — كۇن شىعار باعىت. جەر ىڭعايىنا قاراي كەيدە وڭعا-سولعا تولقي جۇرگەنىمەن، ءاۋ باستا دىتتەگەن باعدارىنان اۋىتقىر ەمەس. كۇرەڭ توبەل بەستىنىڭ اياق سىلتەسى نىق، بۋرا ساندارى بۇلت-بۇلت ەتىپ ورگە قاراي تىرمىسقاندا، ەكى تاناۋى جارقاناتتىڭ قاناتىنداي جايىلىپ، ەرەكشە تەكتىلىگىنەن، الىمدىلىعىنان حابار بەرىپ قالادى.
ەرتوقىم ۇستىندە تىزەلەرىن ەكى جاققا شوشايتا، جايىلا وتىرعان جىگىتتىڭ دە وسال جان ەمەس ەكەندىگى بايقالادى. اق سارى ءجۇزى توتىعا قىزارىپ العان ءىرى سۇيەكتى ازامات. ۇلكەندەۋ قوي كوزدەرى وزىنەن ءوزى نۇر شاشا، اينالاسىنا جالت-جۇلت قاراپ قويادى. قولىندا قىسقا ساپتى نايزا، جاۋىرىنىندا ساداق. ات شوقىراقتاي قالسا، بەلىندەگى ساپىسى قوسا شىقىلداپ قالادى.
بيىل قىس اياعى ۇزاپ كەتتى دە، كوكەك ايىنىڭ كوگى ەندى عانا ءار جەردە كوگەرە باستاعان. سوعان قاراماستان، ءالى كۇنگە جارتاس ىعىندا، ساي تۇبىندە مۇزداققا اينالعان قار قالدىقتارى قوشقىلدانادى. اياقتى مالدىڭ ۇزاپ جايىلا باستاعان ۋاقىتى بولعانىمەن، جول-جونەكەي كوزگە ءتۇسىپ كەلە جاتقاندارى دا شامالى. اۋاسى اڭقىعان تاۋ ءىشىن بىلاي قويعاندا، ارا-اراسىنداعى ادىرلاردىڭ وزىندە جەر تىستەلەگەن تۇياقتى مالدار جوقتىڭ قاسى.
جاۋگەرشىلىكتەن كەيىنگى ۋاقىتتان سوڭ ەل ءىشىنىڭ ءالى كوتەرىلە الماي جاتقانىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولاتىنداي.
جاراقتى جالعىز اتتى شامالىدان كەيىن الدىعا قاراي يتىنە ءتۇسىپ، ات باۋىرىن جيىرەك تاقىمداۋعا اينالدى. كەزەگىمەن كەزدەسكەن كەزەڭدى قيالاي اسقانشا اسىعۋلى. قوي كوزدەردىڭ كىرپىك قاعۋى دا سيرەپ، الدىعا قاراي شۇيىلە ۇڭىلەدى. استىنداعى جۇردەك جىلقىنىڭ شارشاي باستاعانىنا قاراماستان، دەگبىرسىزدىك تانىتۋعا اينالعان ۋاقىتتا الگى كەزەڭنەن دە اسىپ ءتۇسىپ ەدى. اسىپ ءتۇستى دە:
— وھ، بارەكەلدى!.. — دەپ ريزاشىلىق كەيىپتە داۋىستاپ جىبەردى.
بۇرالاڭداعان ۇساق شوقىلاردىڭ اراسىنداعى سوناۋ ەتەكتە كورىنگەن — شاعىن اۋىلدىڭ توبەسى. سالت اتتى جولاۋشى كەزەڭ اسۋعا ىلىككەندە، اۋىلدىڭ اينالاسىنا سيپالاي قاراپ، كىدىرىس جاسادى. سۇيسىنگەنىن ىركە الماي:
— ءا، جارايسىڭ، اعا، — دەپ قالدى تاعى دا وزىنەن ءوزى داۋىستاپ. شاعىن اۋىل — جالعىز ءۇيلى قىستاۋ. بۇل جاقتا قىستاۋلار، نەگىزىنەن، تاستان قالانعانىمەن، ىشكى-سىرتقى سىلاعى لاي بالشىق. ۇيگە جاپسارلاس سالىنعان مال قورانىڭ توبەسى قامىس-قۇراقپەن يا بولماسا، قاراعان-بۇتامەن جابىلادى.
ەرتەڭگىسىنەن بەرى كوزگە ءجوندى تۇسپەي كەلە جاتقان اقتىلى قويلار كۇڭگەي بەتكەيدە بىتىراي جايىلۋدا. ونىڭ ار جاعىندا شوشايىپ اتقا مىنگەن قويشى دا كورىنىپ قالدى. جولاۋشىنى ريزا ەتكەن — قىستاۋ ماڭىنداعى مال قارامىنىڭ مولدىعى ەدى.
سايدى قۇلداپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان جالعىز سالت اتتىعا اۋىل يتتەرى جابىلا كەتكىسى كەلگەندەي انداعايلاپ، ارسىلداي جۇگىردى. اتتى القىمىنان الارداي بولىپ، ەزۋ تىستەرىن اقسيتا بىر-بىرىنە كەزەك بەرمەستەن، ارسىلداسىپ-اق جاتىر.
ىشىگىن يىعىنا ىلگەن وتاعاسىنىڭ ەسىك الدىندا قالبيا قاراپ تۇرعانىن كورگەن جولاۋشى تاس لاقتىرىم جەر تايانعاندا:
— اسسالاۋ ماعالەيكۋم! — دەپ، اۋىز تولتىرا، كۇركىرەي داۋىستادى.
—ۋاعالەيكۋم ءمۇسسالام، كوتەش! — دەگەن ءۇن، ارينە، وتاعاسىنىكى. كۇركىرەمەي، شىرىلداي شىققانىنا قاراعاندا يەندە جالعىز ءجۇرىپ داعدىلانعان اڭعال ادامنىڭ سويلەۋ مانەرى.
كوتەش اتتان ىرعىپ ءتۇستى دە، ەرىنە قوزعالىپ قارسى جۇرگەن ادامدى يىعىنداعى ىشىگىمەن قوسا قۇشاقتاپ، ءتوس تيگىزدى. قىسقاشا اماندىق-ساۋلىق سۇراسقاننان كەيىن بارىپ:
— وي، اعا، مىجىرايىپ نە بوپ كەتكەنسىڭ ءوزى؟ كۇن بولسا مايتوڭعىسىز جىلى، ال مىنا ىشىگىڭ نە سوندا؟— دەدى داۋدىرلەي سويلەپ. سوزگە ساراڭداۋ، جايباسارلاۋ اعاسى جاسىنا جەتپەي شال بولا باستاعان با، قالاي:
— جاي، ءبىر بەلىمە سۋىق تيگىزىپ... تەر قاتىپ قالماسىن دەگەنىم عوي، — دەدى كۇمىلجىگەن داۋىسپەن.
تاۋ باۋىرىنا تالاقتاي جابىسا ورنالاسقان جابىعىڭقى جالعىز قىستاۋ دابىرلاي سويلەگەن داۋىستان ءبىر ءسات جاندانىپ قويا بەرگەن سەكىلدى.
— بوتاكوز، ا، بوتاكوز. قاينىڭ كەلدى، كوتەش كەلدى، — دەپ ءۇي يەسى ىشكە قاراي ۇڭىلە ءتۇسىپ، ءۇن تاستاعان. ورتا بويلى، تولىقشا بايبىشە باياۋ قوزعالىپ كەلىپ، قاينىسىنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. تاڭىن سوزا، وكشەسىن كوتەرىپ جاتقانىن بايقاپ كوتەش جەڭگەسىنە قاراي ەڭكەيە يىلگەن. دەرەندەي بويىمەن سىرتقى ەسىكتەن بۇكتەتىلە كىرگەننەن كەيىن تىزە بۇككەنى — توردەگى تەكەمەت ءۇستى.
— الگى جاس جەڭگەم قايدا؟ — بولدى وتىرعاننان كەيىنگى ونىڭ العاشقى سۇراعى. ىرعالىپ-جىرعالىپ كەلىپ، جانىنا جايعاسا بەرگەن جالپاق بەتتى، ءسال شۇڭەيە بىتكەن كىشىرەكتەۋ كوزدى، جال مۇرىندى كىسىنىڭ قىزىل كۇرەڭ جۇزىندە ءبىر مىزعىماس بەيعامدىق بار. قوناق جىگىت ءاتى-جونىن تىكتەپ ايتپاي، قايتا-قايتا «اعا» دەپ وتىرعان بۇل كىسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان نىسپىسى — قىستاۋباي، قوناق جىگىت كوتەشتىڭ تۋعان اعاسى.
جاس جەڭگەسىنىڭ الدىنان شىعا قويماعاندىعىنان كوتەش الدەنەگە دامەلەنىپ تە قالعان ءتۇرى بار. جالپاقتاۋ يەگىن كوتەرە، قورجىن تامنىڭ ەكى قاپتالىنا كەزەك جالتاقتاپ قويادى.
— قاي جەڭگە سوندا ايتىپ وتىرعانىڭ؟
— وي، ءتاڭىر جارىلقاعىر، اعام-اۋ! جەڭگەم سونشا كوپ پە ەدى. بىرەۋى مىنا بوتاكوز، بىرەۋى شاعان ەمەس پە؟ الدە مەن جوق كەزدە تاعى بىرەۋىن الىپ قويىپ پا ەدىڭ؟ — دەپ اعاسىنا سىناي قارادى.
— ءا-ا... ءيا... شاعان... جوعا...
— نەمەنە، «جوعا»؟
— «العان جوقپىن» دەگەنىم عوي... قاتىن ۇستىنە قاتىن الا بەرىپ قايتەم؟... جەتەگىڭە تاعى ءبىر ات الساڭ، جارايدى... ال قاتىن دەگەنىڭ ونداي ەمەس قوي.
— شاعان جەڭگەم قايدا دەيمىن؟
— قايدا بولۋشى ەدى؟ مالدا ءجۇر داعى.
— ە-ە. جاڭاعى قوي سوڭىندا جۇرگەن سول ما ەدى؟..
داۋسى كۇرت باسەڭدەگەن كوتەش ودان ارى ءۇنسىز قالدى. ەكى كوزى - جايىلىپ جاتقان داستارقاندا، كوڭىلى دايەك تاپپاي، ۇيقى-تۇيقى. «سوندا قالاي بولعانى؟ اياعى اۋىر بولسا دا، مال سوڭىنا سالىپ قويعانى ما سالپىلداتىپ!... قوي، ولاي بولماس...»
الدىعا كەلگەن شايدى سوراپتاي باستاعان كەزدە دە، جاڭاعى ويدىڭ ارقاۋىن ءارى قاراي ساباقتاپ، الەك.
اعاسىنىڭ ەل-جۇرت، ءۇي ءىشى جايلى قويعان سۇراقتارىنا قايىرعان جاۋاپتارى دا تاق-تۇق قىسقا. «ساباسىنا قاراي پىسپەگى» دەگەندەي، اعاسىنىڭ ولشەۋلى سوزىنە ەرەگەسىپ، ولشەپ-تالماپ وتىرعانداي. بۇل سىرتتان قاراعاندا عانا. ايتپەسە ميىنا قۇرت ءتۇسىپ، اينالشىق بولعان قويداي، اينالىپ كەلىپ تاپتاي بەرگەنى جالعىز-اق ويدىڭ سورابى: «سوندا قالاي؟... سوندا قالاي؟»
ءبىر كەزدە باسىن جۇلىپ الدى دا:
— شاعاندى شاقىرشى، امانداسايىق، — دەدى قاتقىلداۋ ۇنمەن. دابدىرلاعان جاڭاعى جايدارلىلىق ىلەزدە ءىزىم-قايىم بولىپتى.
ەكى ۇمتىلىپ بارىپ ورنىنان اۋىرلاۋ تۇرعان قىستاۋباي قامىت اياقتارىن ايقاستىرا باسىپ، ەسىككە بەتتەدى. يىعىندا — ماناعى ىشىك، سونى كورىسىمەن، كوتەش ىشتەي: «ءى-ى، — دەپ قالدى. — اعام بەلىمە سۋىق ءتيدى دەيدى. ءوزى دە ءبىر جاس قاتىن الىپ، جاس يىسكە بورىعىپ، ماستانىپ جۇرگەن ادامعا ۇقسامايدى. ويپىر-اي، سولاي بولىپ جۇرمەسە يگى ەدى!..».
— اعامنىڭ بەلى قالاي؟ — دەدى كوتەش ەسىك سىقىرلاي جابىلعاننان كەيىن ۇلكەن جەڭگەسى بوتاكوزگە قاراپ: — سۋىق ءتيىپ قالعان با، نەمەنە؟
— ءيا... ءبىراز بولدى. تەر قاتقان شىعار دەيدى. ارقاسى دا قۇرىسا بەرەدى-اۋ دەيمىن.
— نەمەنە، سونشا ەل امان، جۇرت تىنىشتا ىلجىراپ. بالا كەزىندە بولبىراعان نەمە ەدى، قاراشى ەندى قارتايماي جاتىپ، بەلىنەن قالعانىن ... —
ارى قارايعى ويىن جۇتىپ قالعانداي بولىپ، جەڭگەسىنەن ىزالانا جالت قارادى:
— نەمەنە سوندا، ەكەۋىڭ قاتار ءجۇرىپ، ورتاداعى ءبىر ەركەكتى باعا الماعاندارىڭ با؟ نەمەنە بولدى بەلىنە؟
قىستاۋبايدىڭ كوڭىلىن ءدال ءقازىر الاڭداتىپ تۇرعان وسى بەل ماسەلەسى سياقتى. بوتاكوزدىڭ ەرنىن ەپكە كەلتىرە بەرگەنى سول ەدى، ەسىك قايتادان سىقىرلاي اشىلدى. قىستاۋبايدىڭ:
— ءوزى دە كەلە جاتىر ەكەن عوي... — دەگەن جايباراقات داۋىسىمەن بىرگە:
— امانسىڭ با، جۇمساعىم؟ — دەگەن جىڭىشكەلەۋ قارلىعىڭقى ءۇن دە قوسانجارلاسا ەستىلدى. ەرىنىڭ ارتىنان ەسىكتى جابا كىرگەن شاعان توردەگى قاينىسىنا ەڭكەيە ءتۇسىپ، ىزەتپەن امانداستى. قازاقتىڭ سالتىمەن قاينىنا «جۇمساعىم» دەپ ات قويىپ الىپتى. اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ، ەجىكتەسىپ جاتپاستان، كوتەش قىسقا عانا قايىرىم جاسادى. قاتالداۋ ەستىلگەن ۇنىندە كەكەسىن مانزەلدەس ءزىل بار ەكەن:
— نەمەنە، مەن سەنى اعاما قاتىن بولىپ، بالا تاۋىپ بەرە مە دەسەم، مىناۋىڭ نە؟
— نەنى ايتىپ تۇرسىڭ، جۇمساق؟
— تاياق ۇستاپ، قويشى بولىپ كەتكەنىڭ قالاي؟
...جايلاۋ قىزىعى تاۋسىلىپ، ەلدىڭ كۇزەۋدە وتىرعان كەزى ەدى. كيىز تۋىرلىقتى كوشپەلى حالىق ءۇشىن كۇزەۋ — ادەتتە توقشىلىق ۋاقىتى. مالىن سەمىرتىپ جايلاۋدان تۇسكەن قازاق قوي قامىمەن ارقا-جارقا بولىپ جاتادى. قويدان كۇزەم ءجۇنى الىنىپ، جاپپاي كۇيەكتىڭ دە باستالاتىنى — وسى ۋاقىتتاردا. كۇزەۋدەگى جۇرتتىڭ پىسىقتارى قورا-قوپسىسىن قىسقا دايىنداپ، شارۋا قامىمەن جۇرسە، ەل ىشىندە كەزدەسىپ قالاتىن ەرىنشەكتەرى كوزدەرىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ، سول ەنجار كۇيلەرىنەن شىعا الماي، مايعا شىرعالىپ جاتادى.
ال بيىلعى كۇز ەرەكشە قۇلازىپ تۇردى. كۇننىڭ سالقىندىعىنان، مالدىڭ مازاسىزدىعىنان ەمەس. ەلدىڭ ىسكە تاتىر ەر-ازاماتتارى جاۋمەن جاعالاسىپ، شابىنشىلىقتا ءجۇر. اۋىل-اۋىلدىڭ باس كوتەرەر اقساقال، قاراساقالدارى كۇن سايىن توبە باسىندا. ءتىپتى ولار عانا ەمەس، ايەل-ۇرعاشى، بالا-شاعاعا دەيىن سوناۋ كوكجيەككە كوزدەرىن ساتا تەلمىرەۋدەن استە جالىعار ەمەس.
اندا-ساندا جاراقات الىپ، ەلگە سۇيرەتىلىپ جەتكەندەردىڭ اۋىزدارىنان شىعاتىن لەپەس تە ءارقيلى. سونان كۇزدىڭ جۇدەۋ كۇندەرى سوزىلىڭقىراپ، ءتوزىمنىڭ شەگى توزىڭقىراپ تۇرعان ءبىر كۇنى ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى جەردى، ونىڭ ۇستىندەگى كىسىنىڭ ايقايى قۇلاقتى جاردى:
— اقسارباس!.. اقسارباس! شۇي-ەن-شى!.. شۇي-ەن-شى!.. باتىرلار قايتىپ كەلەدى.
ۇزاماي قىرقادان اتتىلار تىزبەگى دە كورىندى. قيان-كەسكى شايقاستاردى باستان وتكىزگەن قازاق جورىقشىلارى شىعىنسىز ەمەس. ءبىراق مال-مۇلىك، قىز-قاتىندى ولجالاپ ورالعان ولاردىڭ كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى...
اتاقتى ساتى داۋلەتباي باتىردىڭ ەرجۇرەك ۇلى كوتەش باستاعان جاۋىنگەرلەردى ەل-جۇرتى «اقسارباس» ايتىپ، شاتتانا قارسى الىپ ەدى. اتتان تۇسە سالىسىمەن، كوتەشتىڭ ىزدەگەنى — باسقا تۋىسى ەمەس ۇلكەن اعاسى قىستاۋباي. جاۋگەرشىلىكپەن دە، توي-تومالاقپەن دە ونشا جۇمىسى بولا بەرمەيتىن جۋان قونىش شارۋا ادامى. ارلى-بەرلى الاشاپقىن شاپقىنشىلىق كەزىندە دە نايزا ۇستاپ، قالقان قاۋسىرىنىپ دەگەندەي، العا ۇمتىلىپ كورمەگەن جان. ەرتەلى-كەش ويلايتىنى — الدىنداعى مال-جانى عانا سياقتى.
بۇل كەزدە دە قاندىسۋ وزەنى بويىنا يتىنە قونىپ الىپ، ەلدىڭ شەتىندەگى كۇزەۋىندە وتىرعان اعاسىنا كوتەشتىڭ ءوزى كەلدى. جالعىز ەمەس، اتقوسشىلارىنىڭ ايداعان جىلقىسى، جەتەكتەگى اتقا مىنگەن قالماق قىزى جانە بار...
قۇشاق ايقاستىرىپ، ءتوس ءتۇيىستىرىپ امانداسقاننان كەيىن قاراسا، اعاسى قىستاۋبايدىڭ جالپاق بەتىندە تارامدالا جوسىلىپ اققان جاس.
— كوتەشجان، كوتەشىم-اۋ! اللا تاعالانىڭ بەرگەنىنە مىڭ شۇكىر، وسىناۋ از ۋاقىتتان امان-ەسەن قايتقانىڭا، — دەپ بالاشا كەمسەڭدەيدى. تامام جۇرتتىڭ كوزىنشە اعاسىنىڭ ءبۇيتىپ بوساڭسىعانىنا نامىستانىپ قالسا دا، كوتەش سىر بەرمەۋگە تىرىستى. جەڭىس قۋانىشى كوكىرەگىن جەلپىلدەتكەن قولباسىنىڭ ونداي ۇساق-تۇيەكتى كوڭىلىنە الاتىن جاعدايى جوق ەدى.
— ءاي، اعا، جەتتى ەندى جامان باۋىرىڭ عانا ەمەس، ەرلەردىڭ ءبارى دە امان-ەسەن... جاۋدان تۇسكەن ولجاڭدى قوتانىڭا كىرگىز.
ولجانىڭ ءبىرى جاڭاعى قالماق قىزى بولىپ شىقتى. اعاسى قىز-قىرقىندى قۋىپ، قاتىنسىراپ جۇرگەن جان ەمەس. ءتىپتى وعان مىنا ۋىلجىعان جاس توقالدىڭ كەرەگى دە جوق. «تەك اتتەڭ، سونىسى بولماسا... ايتپەسە ءامىرجانعا-اق قيا سالمايىن با»، — دەدى ىشتەي سوندا كوتەش.
ءبىر قاراعاندا تۇر-تۇستەرى ۇقساس كورىنگەنىمەن، قازاقتار قالماقتى ادەتتە كوزدەرىنەن، كوزقاراستارىنان اجىراتىپ الىپ جاتادى. قالماقتار ىسىك قاباقتى، بىتىككوزدىلەۋ، بەتسۇيەكتەر دە كوبىنەسە شىعىڭقى. ال مىنا شاعان قىزدىڭ جانارلارى كەڭ، ۇشى كەلتەلەنگەن قىر مۇرىندى. سۇڭعاق بويلى سۇرشا قىز. دەنەسىندە قىرىم ەت جوق.
ءبىراق دۇشپان قولىنا پەندە بولىپ تۇسكەن ادامنىڭ قاي ءبىر سۇرەپەتى كەلىسە قويسىن. ۇلكەن كوزدەرىنىڭ ءتۇبى قىزارىپ، يىقتارىن قۋشيتىپ العان. نەشە كۇنگى سۇركىل جۇرىستەن ات سوعىپ شارشاعان سىڭايلى.
ايتپەسە «اتا جاۋىمىزدىڭ تومەنەتەكتەگىسى عوي» دەپ دۇشپانسىپ جاتقان قازاقتار جوق. ءبىر اتقا ەكى قىزدان مىڭگەستىرىپ، اياق-قولدارىن بوس قويعان. اتتارى عانا جەتەكتە.
قولعا تۇسكەن قىز-كەلىنشەكتەىڭ ءبولىپ الۋ — ەكى جاقتىڭ دا سالتى. شاعاندى كوبىرەك جىرعالاپ توڭىرەكتەپ جۇرگەن — كوتەشتىڭ ءامىرجان اتتى اتقوسشىسى. تەك وسى قىزدى عانا قالايتىنىن باتىرعا ەمەۋىرىنمەن سەزدىردى. بىلايىنشا پىسىق-شيراق جىگىت تىكەسىنەن ايتىپ، سالعان جەردەن جابىسا كەتكەن جوق.
اشۋى ءارقاشان دا قالتاسىندا جۇرەتىن كوتەشتىڭ مىنەزى بەلگىلى. تامام جۇرتتىڭ كوزىنشە بەت-جۇزىنە قاراماي، اقىرىپ تاستاسا، مەسەلىڭنىڭ عانا قايتقانى ەمەس، ابىرويىڭنىڭ دا توگىلگەنى.
— اعا، مىنا ولجاڭدى قابىل ال! — دەپ، قىز مىنگەن شابدار اتتىڭ شىلبىرىن سەرپە لاقتىردى. شۇڭەيتتەۋ كىشكەنە كوزدەرىن جىپىلىقتاتا قاراعان قىستاۋباي ءا دەگەندە نەنىڭ نە ەكەنىن بولجاپ ۇلگەرمەي دە قالدى.
باتىر ءىنىسىنىڭ بەرىپ تۇرعانى قايسىسى، ات پا، جوق، ونىڭ ۇستىندەگى قىز با؟ اۋزىن اشىپ وسىنى سۇراعانشا بولعان جوق، شاپشاڭ مىنەزدى كوتەش:
— ال! ەكەۋى دە سەنىكى. جىلقىنى نە ىستەيسىڭ، ءوزىڭ ءبىل. ال مىنا قىزدى قالماقسىنباي، ماعان جەڭگە قىلىپ بەرەسىڭ، — دەپ، ءبىر-اق كەستى.
ەلدىڭ سىيلى ادامدارىنا ولجا ۇلەستىرۋ — بۇل جاقتاعى باتىرلاردىڭ ەجەلگى سالتى. كۇزەۋ-كۇزەۋدى ارالاپ، مال ايداعان جىگىتتەر سول تىرلىكتىڭ قامىندا.
بۇل كەزدە اكەلەرى داۋلەتباي باتىر ومىردەن وزعان. سوندا ۇلكەندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقىنى — وسى ۇلكەن اعاسى قىستاۋباي. قىلىش-نايزانى بىلاي قويىپ، جىلقىعا سويىل، توبەلەسكە شوقپار ۇستاپ كوردى مە ەكەن دەسەڭشى. انا جىلى قالماقتاردىڭ كەزەكتى ءبىر شابىندىسىندا، ارقاسىنا شوقپار تيگەنى بار. ارلى-بەرلى جوسىلتىپ، قىشقىرىپ جۇرگەن قالماقتار تىرپ ەتپەستەن، تىراپاي اسىپ جاتقان قازاقتى ولدىگە جورىدى ما ەكەن، جان الىسىپ، جان بەرىسكەن جانتالاستا كوڭىل بولە قويماپتى. توبەلەسكە شىققاندى قويىپ، شاڭعا كومىلگەن كۇيى شوكە ءتۇسىپ جاتا بەرگەن عوي.
ايرانىن ۇرتتاپ، قويىن قۇرتتاپ، ءوز بەتىمەن كۇنىن كورىپ جۇرگەن جۋان قونىش وسى اعاسىنىڭ ءوزى ءمالىم ارمانى — جالعىز-اق. ول — اعاسىنىڭ جاسى قىرىقتى قۋسىرىپ قالسا دا، ءالى كۇنگە ءبىر پەرزەنتكە زار بولۋى.
قازاق ءۇشىن ومىردەن بالا كوتەرمەي ءوتۋ — ۇلكەن قايعى. انا جىلى قىستاۋبايدىڭ باسىنداعى وسى جاعدايدى ءسوز قىلىپ وتىرعاندا قاراشاش دەگەن ءبىر جەڭگەسىنىڭ:
— ءاي، وسى سول بالانىڭ بولماعانى-اق جاقسى-اۋ، — دەگەنىن ەستىپ، قاتتى تىكسىنىپ قالدى. جالت بۇرىلا قاراعاندا، ۇلكەندەۋ قوي كوزدەرى ءزارلى ۇشقىن شاشىپ ۇلگىرگەن ەكەن:
— نە دەپ كوڭىرسىتىپ وتىرسىڭ، قاراشاش؟ بالادان قاشقان قاي اتاڭدى كوردىڭ؟ — دەگەندى ايتقانشا-اق، قالشىلداپ ۇلگىرىپتى. اشۋى وسىلايشا اياق بۇرىق ەتە تۇسسە دە، «ءتىلىڭدى كەسەيىن بە وسى» دەگەن كىجىنىسىن ىشىندە بۇقتىردى.
— نەگە كوڭىرسىتپەيمىن؟ كوزىمىزدى تىرناپ اشىپ كورگەنىمىز — اتىس-شابىس، قىرىلىپ جاتقان بوزداقتار. ەرتەڭ ول بالا قىلتيىپ وسپەي جاتىپ-اق، قالماقتىڭ نايزاسىنىڭ ۇشىندا كەتسە... وسكەننەن كەيىن كوكتەي ورىلىپ جاتسا... — دەگەن جەرگە كەلگەن كەزدە قاراشاش بەت-اۋزى تىرجيىپ باردى دا، كەمسەڭدەپ جىلاپ جىبەردى.
جاڭاعى ءسوزدىڭ ءتىلىنىڭ ۇشىندا قالعانى جاقسى بولعان ەكەن، كوتەش بۇدان ارى تومسىرايىپ الىپ، ءۇن بەرگەن جوق. وتكەن جىلعى شاپقىنشىلىقتا ەكى بىردەي بوزبالا ۇلىنان ايىرىلعان قايعىلى انانىڭ ونسىز دا جارالى جانىن شاباقتاي بەرگەننەن نە شىقپاق؟
— زامان دەگەن سول، جەڭەشە، — دەدى سالدەن كەيىن سوزگە قايتا ارالاسقان كوتەش. — ەركەك بولعاسىن ەل-جۇرتىن قورعاۋ كەرەك. ەل-جۇرتىن قورعاپ، ءشاھيد بولعان پەندەنىڭ جانى جۇماقتا... ءۇش بالا تۋىپ، بىرەۋى ءتىرى قالسا دا، ەلگە تۇتقا. ەكى باۋىرىمىزدىڭ جانىن ءجانناتتا قىلسىن اللا تاعالا. كۇيىگىڭدى تۇسىنەم، جەڭەشە. ءبىراق، ويلاپ كورشى ءوزىڭ. ۇل بالا بولماسا، ۇرپاق قالاي وربىمەك، سەنىڭ تۋعان مىنا بارقىتبەلىڭدى كىم قورعاماق؟
قازىرگى زاماندا جۇرت تارباعاتاي دەپ جۇرگەن تاۋدى ول ۋاقىتتاردا قازاقتار وزدەرى بارقىتبەل دەپ اتايتىن.
مۇندايدا ۇزاق ءدىلمارسىپ، ۋاعىز ايتىپ جاتاتىن ادامىڭ كوتەش ەمەس،
— قاتىنمەن سالعىلاسىپ، ەسىل ءسوزدى قور قىلىپ وتىرعان مەن اقىماق، — دەدى، شالت قيمىلداپ، شاپانىنىڭ ەتەگىن قاقتى.
ۇلدارىنىڭ ىشىندە اكەسى داۋلەتبايعا كوبىرەك تارتقانى — وسى كوتەش. سۇيەك ءبىتىمى، ءتۇر-تۇسىن بىلاي قويعاندا، شالت قيمىلدى شاپشاڭ مىنەزىنە دەيىن. اتقا ءمىنىسى مەن نايزا، شوقپار ۇستاسىنا دەيىن، ءتىپتى ۇقساماساڭ تۋماعىر دەگەندەي، كەيدە ەكىلەنە ەرەگەسىپ كەتەتىن قياس قىلىعى مەن وكپەشىلدىگىنە دەيىن.
قاشاندا اسىعىپ، قاشاندا القىنا اپتىعىپ جۇرەتىن كوتەش ولجادان تۇسكەن ءتيىستى سىباعاسىن تاپسىرىپ بەردى دە، وزدەرىنە اسىلعان تاماقتان شالا-پۇلا قاربىتا اساپ الىپ، كەرەگە ۇشىنداعى جىعاسىنا قاراي قول سوزدى. ابدەن سىرالعى بولىپ العان جىگىتتەرى دە باتىردىڭ قيمىلىن ءۇنسىز قايتالاپ، ۇيىرگە تۇسەتىن ساۋىرىكتەي شيرىعىپ دايارلانا قالادى ەكەن.
الا جازداي دۇرلىگىپ شاپقىنشىلىقتا جۇرگەن ەل ازاماتتارىنىڭ قاي-قايسىسى دا اتا-انا، قاتىن-بالالارىنا كورىسكەنشە اسىعۋلى. وسى ۇيدەن ءتيىستى سىباعاسىن اپىل-عۇپىل جەپ بولىسىمەن، كوتەش باتىر دا دىك ەتىپ اتقا قونعان. جاۋگەرشىلىكتە ءجۇرىپ ابدەن داعدىلانىپ قالعان جىگىتتەرى دە قاس-قاعىم ساتتە قاسىنان تابىلدى. «ايت، شۋ، قاراكەر!» دەپ، ات باسىن قويا بەرگەندەرى سودان كەيىن
قىستاۋباي قالىڭداۋ ەرىندەرىن يكەمگە كەلتىرىپ، تاعى بىردەمە سۇرايىن دەگەنشە كىلەڭ ءبىر سايگۇلىك مىنگەن جورتۋشىلار جوسىلا شاۋىپ، يىنتەك اسىپ جوعالدى... قاردىڭ ەرتە بەكىپ قالعانى ءوز الدىنا قىس اياعى دا ۇزاپ كەتىپ، التى اي قىس بويى اعايىندىلار ءوزارا حابارسىز قالىسقان. قالماقتاردى باس كوتەرە الماستاي جامساتىپ تاستاعان سوڭ، بۇرىنعىداي ەمەس، كوڭىلى قۇرعىر جايباراقات. سول قازان ايىنىڭ قارا سۋىعىنان بەرى كوتەشتىڭ الىستا جاتقان اعا اۋىلىنا ات ءىزىن سالىپ وتىرعانى وسى...
— «قويشى بول» دەدىڭ بە، «باسقا بول» دەدىڭ بە، قايدام، ايتەۋىر تاۋدىڭ ءبىر قۋىسىنا اكەپ تاستادىڭ عوي.
ءتىلى قازاقشاعا ءتاپ-تاۋىر سىنعان شاعاننىڭ ءتۇبى قىزارىڭقىراپ تۇراتىن بوزعىلتتاۋ قوي كوزدەرىنىڭ قيىعىندا ءقازىر الدەقانداي قاتقىل ۇشقىن ورنىعىپ العانداي.
— تاۋدىڭ جاي قۋىسى ەمەس، باتىردىڭ تۋىسىنىڭ ءۇيى بۇل، — دەگەن ءۇن بوتاكوز بايبىشەنىكى. مىسقىلداپ ايتقانى ما، مونتاسىپ ايتقانى ما، تۇسىنە بىلگەن قۇلاققا ءسوزى ەكىۇشتىلاۋ.
— ءاي، ساعان كىشى جەڭگەم بولاسىڭ دەگەنىم قايدا؟ جارايدى، قول كۇشى جەتپەي جاتقان سوڭ، قوي شەتىنە شىققان ەكەنسىڭ دەيىك. قاي بايدىڭ توقالى قويعا شىقپاي جاتىر دەيسىڭ. ال ءبىراق مىناۋىڭ نە؟
— نەمدى ايتىپ تۇرسىڭ، «مىناۋىڭ» دەپ؟
— نەڭدى ايتۋشى ەدىم. مىنە، مىناۋ... — دەگەن كەزدە كوتەشتىڭ قامشىسىنىڭ سابى شاعاننىڭ ىشىنە بارىپ تىرەلە توقتادى: — قىسىر جىلاندىكىندەي بولىپ بەلىڭنىڭ بوس تۇرعانى نەسى؟
...كوتەشتىڭ كومەيىنە كەلىپ، بۇلكىلدەي قالعان كۇلكۇلدىڭ نە ەكەنىن سول ارادا شاعان دا شاپشاڭ اڭعارا قويىپ:
— ە-ە، جۇمساق قاينىم... قازاقتىڭ دا، قالماقتىڭ دا قاينىلارى قول جۇگىرتۋشى ەدى، ال سەن قامشى جۇگىرتەسىڭ... ونى مەنەن نەسىن سۇرايسىڭ؟ — دەدى جۋاسي مىڭگىرلەپ.
— ەندى كىمنەن سۇرايمىن، بوتاكوز جەڭگەيدەن بە؟
— قاسىما جاتپاي، قاشىپ جۇرگەن انا اعاڭنان سۇرا.
شاعاننىڭ وسىلاي دەي بەرۋى مۇڭ ەكەن:
— نە دەيت! — دەگەن اششى داۋسى جارقىنشاقتانا شاڭق ەتە ءتۇستى: — نە دەيسىڭ، شاعان؟ ايتىپ تۇرعانىڭ راس پا وسى؟
— وتىرىك ايتتى دەسەڭ، انا اعاڭنان سۇرا.
كوتەشتىڭ اشۋمەن اقيىپ كەتكەن كوكجاسىل ءتۇستى كوزدەرى قىستاۋبايدىڭ ەتتىلەۋ بەتىنە شانشىلا قارادى:
— نە دەيدى مىنا شاعان؟ قاتىن قاعىس ەستيدى دەۋشى ەدى، باتىر باسىممەن مەن قاعىس ەستىپ تۇرعان جوقپىن با؟ ءوزىڭ بە جاتپاي جۇرگەن قاسىنا، ايت، قانە!
ونسىز دا جۇمساق داۋىستى قىستاۋباي كومەكەيىنەن قۇمىعىپ ءالجۋاز شىققان ۇنمەن:
— راس... راس... — دەي بەردى.
وسى جاۋاپتى ەستۋى-اق مۇڭ ەكەن، كوتەشتىڭ تۇگى بەتىنە شىعىپ، ارقىراپ كەلگەن جويداسىز اشۋدىڭ تەگەۋىرىنىنەن قالشىلداپ قويا بەردى:
— نە دەيسىڭ،.. نە دەپ تانتىپ تۇرسىڭ؟ قوينىنا سالىپ بەرگەن قاتىننان قاشقان دەگەن نە سۇمدىق!؟ ءبۇيتىپ قور بولىپ، ەز بولىپ تۋعانشا، ولمەيمىسىڭ. سەنىڭ كۇيىگىڭ-اق جەرگە قاراتتى-اۋ وسى. قالماق قاتىننىڭ الدىندا ءبۇيتىپ ماسقارا بولعانشا، سۇيەككە تاڭبا تۇسىرگەنشە، ءبىر-اق شاۋىپ جوق قىلايىن وسى جەردە، — دەپ كوتەش سول ارادا بەلىندەگى سالاڭداعان ساپىسىن سۋىرىپ-اق الىپ ەدى.
اياق استىنان الەم-تاپىراق بولىپ كەتكەن ايبارلى جۇزىنە كوز تىكتەتىپ قاراۋدىڭ ءوزى مۇڭ. ەندىگى كىرپىك قاققانشا جۇزىنە جاسىل جىلتىل ويناپ شىعا كەلگەن جالاڭاش قىلىش اۋانى وسىقىرىنا وسىپ، جالعىز-اق جارق ەتە تۇسەردەي.
جاسقانىپ قالعان قىستاۋباي باسقاعا شاماسى كەلمەي:
— اللا!.. اللا!.. — دەپ، اياق-قولىن بىردەي تىربيتىپ كوتەرىپ، شالقالاي بەردى. اۋدارىلىپ قالعان تاسباقاداي دارمەنسىز كۇيگە تۇسكەن مىنا قالپى جايشىلىقتا كۇلكىلى كورىنەر ەدى. ءبىراق تۋرالاي تىكىرەيىپ العان قىلىشتىڭ ءجۇزى سۋىق. قاراپ تۇرعان قاتىندار جۇرەكتەرى وكشەلەرىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىنداعى بەيشارالىق حالدە.
— كوتەشجان... سابىر، سابىر..، — دەدى قىستاۋباي قانشا كۇشەنسە دە، داۋىسىن شىعارا الماي، ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەپ... — ايتايىن سەبەبىن... ءبىر اللا كۋا.
— ال، ايت، قانە!
— كوتەشجان، ايتايىن... تەك تارتا تۇرشى مىناۋىڭدى... كاپىردىڭ ءجۇزىنىڭ سۋىعىن-اي! ەسىم اۋىڭقىراپ قالدى عوي ءتىپتى.
اعاسىنىڭ جالىنىشتى سوزدەرى ەسىن جيعىزعانداي باتىر شوشايىپ ايدىندانا قالعان قىلىشىن قايتا قۇلاتىپ، ءوزى دە شەگىنە ءتۇستى.
— جاتپاي جۇرگەنىم راس، كوتەشجان، — دەدى قىستاۋباي داۋسىنىڭ ءدىرىلىن باسا الماي. — زاتى كاپىر ادام عوي... مۇسىلماندىعىم جويىلىپ كەتە مە دەپ... اللادان قورقىپ... دەنەسىنە جۋىقتاۋدان سەسكەنىپ...
بۇل — كوتەشتىڭ ويلاستىرماعان شارۋاسى ەكەن. «باتىر — اڭقاۋ، ەر — كۇدىك» دەگەن وسى. جاۋدان تۇسكەن ولجاسىمەن قۋانتايىن دەپ كۇزەۋدەگى جىلقىلارىمەن بىرگە قالماق قىزىن دا تاستاي سالىپ، سول ابىلعان قالپى ارى قاراي تارتا جونەلىپ ەدى.
اعاسىنىڭ بەس ۋاقىت نامازىن، ورازاسىن قازا قىلمايتىن، اللاسى اۋزىنان تۇسپەيتىن، اياعىن ساناپ باسقان تاقۋا ەكەنىن قالاي ۇمىتىپ كەتكەن دەسەڭشى. اللاسىز تىشقان مۇرنىن قاناتپايتىن وسىنداي مۇسىلمان جانعا كاپىردىڭ قىزىن يتەرە سالۋ يتكە سۇيەك لاقتىرعاننان دا جامان نارسە ەكەن-اۋ.
كوتەش الدىنا كەلىپ قالعان جاس ۋىزعا دا قاراعان جوق. دەرەۋ اتىپ تۇردى دا، قىنداعى قىلىشىن داڭعىرلاتىپ، سىرتقا قاراي تۇرا ۇمتىلدى. تىرس ەتىپ ءسوز شىعارسا، نەعىل دەرسىز. سول ۇندەمەگەن قالپى اتىنا قارعىپ ءمىندى دە، الدى-ارتىنا قاراماستان، الدەقايدا تاسىرلاتىپ شاۋىپ الا جونەلگەن.
...ءۇي ىشىندەگىلەر اڭ-تاڭ. ءىنىسىنىڭ قىلىشى ءالى دە ءدال توبەسىنەن ءتونىپ تۇرعانداي قىستاۋباي كوزى جىپىلىقتاپ: «اللا!.. اللا!» — دەي بەرەدى.
ساپىسىن قىنىنا سارت ەتكىزىپ سالىپ، قۇلاپەرەن شاۋىپ جوعالعان كوتەشتىڭ قىلىعىن نەگە جوريتىندارىن بىلمەي، داعدارىپ قالعان ۇشەۋىنىڭ ايتاتىن بولجامدارى دا ءارقيلى. «وكپەلەپ كەتكەن شىعار»، «جوق، اعاسىنا قىلىش كوتەرگەنىنە ۇيالىپ كەتتى»، «قوش» دەۋگە جاراماعانىما سوندا؟..» دەسىپ، ءوزارا ءبىر تۇيىنگە كەلە الماي، دال.
مال تولدەپ جاتقان جازعىتۇرىمعى ۋاقىت. بوتاكوز جاڭا تۇرعان قوزى-لاققا قاراسا، شاعاننىڭ شارۋاسى — ورىستەگى مالدى قايىرمالاۋ. قيمىلى جايباسار بولعانىمەن، قىبىرلاپ تىنىم تاپپايتىن قىستاۋبايدىڭ دا جۇمىسى ءبىر باسىنا جەتەرلىك. اۋىلداعى يت بىتكەن ارپىلداپ ۇرە باستاعان كەزدە اركىم ءوزىنىڭ كۇندەگى ءتيىستى تىرلىگىمەن اۋرە ەدى.
ەتەك جاقتان كورىنگەن ەكى-ۇش سالت اتتىنىڭ بىرەۋىنىڭ كوتەش ەكەندىگى قاپىسىز. سوندا قاسىنداعىلار كىم؟
— ەي، اللام، امان ەكەن عوي ايتەۋىر. بار، اڭىرايما. اس-سۋىڭدى قامداي بەر! — دەدى قىستاۋباي بوتاكوزگە.
باتىردىڭ قاسىنداعى ساعىندىق دەگەن جەردى قىستايتىن ەسەنگەلدى اتانىڭ جانىبەك دەگەن ء ۇلى جانە ساتىنىڭ ءبىر بالاسى اقاۋ. جانىبەك — اتىراپتا اتى جايىلعان مولدا. اتتان تۇسەر-تۇسپەستەن، كوتەش:
— جەڭەشە، جىلى سۋ بار ما؟ جوق بولسا، جىلىتىپ جىبەر. مولدا دا دارەت السىن. شاقىر انا شاعاندى شاپشاڭ. اعا، سەن دە دارەت ال، — دەپ اي-شايعا قاراتپاستان، دىگىرلەي جونەلدى. سوڭعىسىنىڭ انتەك ارتىق ايتقانىن دا ەسەپتەپ جاتقان جوق. ويتكەنى قىستاۋباي — دارەتسىز جۇرمەيتىن تاقۋا جان.
باعاناعى قاھاردان بەتى اۋلاق، سوندىقتان بۇل ارادا «نە ءۇشىن» دەپ سۇراۋدىڭ ءوزى ارتىق.
جولشىباي كوتەش ءبارىن ۇعىندىرىپ قويسا كەرەك، جانىبەك مولدانىڭ الدىمەن تىقاقتاپ، جونگە شاقىرعان ادامى — قويشى بولىپ كەتكەن قالماق قىزى.
— ازان شاقىرىپ قويعان اتىڭ كىم؟ — دەدى الدىنا وتىرعىزىپ قويىپ.
— شاعان.
— اكەڭنىڭ اتى شە؟
— ەلەۋىت.
— شاعان ەلەۋىت قىزى، سەنىڭ زاتىڭ — قالماق، ياعني، كاپىرسىڭ. سەن مۇسىلماندىقتى قابىلدار ما ەدىڭ؟
— وي، جاكە، نەعىپ ءتالىمسىپ، مايموڭكەلەپ تۇرسىڭ «قابىلدار ما ەدىڭ؟» دەپ. «قانە، كىر مۇسىلماندىققا» دەمەيسىڭ بە توتەسىنەن؟ — دەپ قالدى شىدامسىز كوتەش. جانىبەك ابىرجىعان جوق، بەرگەن جاۋابى دا بايىپتى شىعىپ ەدى:
— يسلامدا زورلىق جوق. پاندەنىڭ ءوز ەركىمەن كىرگەنى دۇرىس. اللا تاعالا ءبارىن كورىپ تۇر.
— نەگە زورلىق بولمايدى؟ ەندەشە عازىرەتى ءعاليدىڭ قىلىشىنان قورقىپ، دىنگە كىرگەن كاپىرلەردى قايدا قويامىز؟
— ول جيھاد زامانى ەدى. ويتپەسە بولمايتىن ەدى. ايەل زاتىن زورلاپ كىرگىزگەننەن بەرەكە بولا ما؟ ال شاعان ەلەۋىت قىزى... - دەپ شۇباتىپ كەلە جاتقان مولدانىڭ ءسوزىن شاعاننىڭ ءوزى ءبولىپ جىبەردى:
— قابىلدايمىن مۇسىلماندىقتى. كەلگەن جەرىم قازاق بولسا، ەندىگى عۇمىرىم وسى كىسىمەن بىرگە بولسا، قايدا بارۋشى ەم...
— ەندەشە «ءلا-يلاھا يللا-للا مۇحاممەد راسۋللا-لا» دە...
شاعان ءتىلىن بۇرىپ، بۇل ءسوزدى اۋەلىدە دۇرىس ايتا المادى. جانىبەك وتاعاسى دا قادالا ءتۇسىپ قايتالاتۋدان جالىعار ەمەس. تۋرا ءبىر ۇعىمسىز شاكىرتىنە ءشۇيىلىپ وتىرعان مولدادان اۋساشى. شىدامسىز كوتەشتىڭ تاناۋى پىس-پىس ەتىپ، قوزعالاقتاي باستاعانىنا دا نازار اۋدارار ءتۇرى جوق. بىلگەن دۇعاسىن وقىپ، اللا تاعالادان شاعان ەلەۋىت قىزىنىڭ مۇسىلمان بولعىسى كەلگەن نيەتىن قابىل ەتۋىن سۇراپ، الاقان جايدى. قالعاندارى دا ىلەسە بەتتەرىن سيپاسقان.
باعانا ايدىنىن سىرتقا سالىپ اقىرا كەلگەن باتىردىڭ ءوزى ناق وسى ساتتە بىلايىراق ىسىرىلىپ قالعانداي ەدى. ءدال قازىرگى بار بيلىك — قازانباستاۋ، قالقان قۇلاق، ءجۇزى ءاجىمدى جانىبەكتىڭ قولىندا. بۇدان سوڭ قىستاۋبايدى دا تىزەرلەتىپ وتىرعىزىپ قويىپ، ونىڭ مۇسىلماندىعىن تاپتىشتەي پىسىقتاپ الدى دا، شاعان ەكەۋىنىڭ نەكەلەرىن قيدى... وزىمەن ەرە كەلگەن جاستاۋ جىگىت اقاۋدىڭ دا مىندەتى وسى جەردە ايقىندالىپ ەدى. كوتەش ەكەۋىنە «كۋادۇرمىز، كۋادۇرمىز، كۋالىككە ءجۇرادۇرمىز» دەگەندى قايتالاي ايتقىزىپ، نەكە سۋىنان ىشكىزدى. شاريعات بويىنشا، كۋالىككە جۇرەتىندەردىڭ سانى ەكەۋدەن كەم بولماۋى ءتيىس ەكەن. باسقا ايەلى ەركەكتىڭ جاڭا نەكەلەسىپ جاتقان كەيىنگى ايەلىنە كۋالىك جاساۋعا قۇقىقسىز كورىنەدى.
ۇزاق قىستان سىڭىرىنە ءىلىنىپ، ارەڭ شىققان مالدىڭ جازعىتۇرىمعا قاراي كۇيى ءتۇسىپ كەتەتىنى بەلگىلى. ال بۇل ءۇيدىڭ قويلارىنىڭ قوڭدىلىعى — قىستاۋبايدىڭ مالساقتىعىنىڭ ارقاسى. ءوزى جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەتىن ۋاقىتىنا قاراي ىسىرىپ، ساقتاپ جۇرگەن سەمىز ىسەكتىڭ بىرەۋىن قىستاۋباي اقسارباس ايتىپ، شالىپ كەپ جىبەردى. يگى تىلەكپەن كەلگەن تەنتەك ءىنىسىن دە ەكى كۇن بويى قايتارماي، قاسىندا الىپ قالدى.
سودان سول كوكتەمدەگى اقسارباس قابىل بولىپ، قالماق توقالدىڭ اياعى اۋىرلاعانىن ەستىگەندە، كوتەشتىڭ قۋانعانىن ايتساڭشى. ەشكىمگە ايتاپاس دا، كوڭىل تۇپكىرىندە تۇيتكىل بولىپ جۇرگەن — اعاسىنىڭ «بەلىم سۋىق ءتيىپ ەدى» دەگەن ءسوزى. «بەلدەن قالسا، ۇرعاشىدان دا قالادى عوي. وندايدا قايداعى ۇرپاق؟» دەپ ءقاۋىپ ەتەتىن. ەندى وسىناۋ جاقسى حاباردى ەستىگەن ساتتە اعاسىنىڭ لامىمەن: «ەي، اللا!» دەپ سالعانىن ءوزى دە بايقاماي قالىپ ەدى.
...سول جىلى تارباعاتاي ولكەسىنە قايتا تۇسكەن قىس جايلى بولدى. قاراشانىڭ قارا سۋىعىنان كەيىن جەتكەن جەلتوقسان ايىندا دا جەر بەتى ءالى دە الاشابىرلاۋ ەدى.
توقالدىڭ تولعاعى تاقاعالى قىستاۋبايدىڭ جايباسارلىعى جايىنا قالىپتى. انشەيىندە نايقالىپ ءجۇرىپ الاتىن ول قار قالىڭداۋ جاۋعان سول كۇننىڭ كەشىندە دە اپى كىرىپ، كۇپى شىعىپ، بايىز تابا الساشى.
— ەي، اللام، امان-ەسەن ەتە گور.. جەتكىزە گور... — دەي بەرەدى جالبارىنا داۋىستاپ. نارەستە ءۇنى شىر ەتە تۇسكەندە، كوزى شىلانىپ:
— اللا، اللا! — دەگەن كۇيى جالپ ەتىپ وتىرا قالىپ ەدى. قىپ-قىزىل شارانانى جەردەن كوتەرىپ الىپ، ەتەگىنە سالعان بوتاكوزدىڭ اۋزىندا — «بيسميللا، بيسميللا! جار بولا گور، ءبيبى فاتيما انام» — دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز.
ەمىزەرىنەن باسقا ۋاقىتتىڭ بارىندە دە بالا بوتاكوزدىڭ باۋىرىندا. ون بەس جىل بويى بەرىش بولىپ قاتقان تاس ەمشەگى ءجىبىپ، تۇلا بويى ءيىدى. قاتۋلى قاباعى جازىلىپ، جايراڭ قاعۋى جيىلەگەن.
بالا تۋماعان بەدەۋ ايەل قاشاندا قاسىنداعى ۇرعاشىمەن كۇندەس. بوتاكوز — زاتى پاراساتتى دا، بايىپتى جان. سونىڭ وزىندە كىشى توقالدىڭ نەكەسى قيىلا سالىپ، تالعاق بولۋى قىزعانىشىن وياتتى. جۇرەگىن قىسىپ، جانىن اۋىرتقان وسى ءبىر اۋىر سەزىمدى كۇنشىلدىك، كۇندەستىكتىڭ اسەرى-اۋ دەپ ءوزى دە ويلاعان جوق. كۇيەۋىنىڭ قاباعىنا قاراپ، ريزاشىلىق سىڭاي تانىتقانىمەن، ىشكى تۇپكىرىندەگى الدەنە ونى قالاعىسى كەلمەيدى، ءتىپتى بۇتكىل جان دۇنيەسىمەن قاراما-قارسى.
ەندى مىنا شىر ەتە تۇسكەن جىلبىسقا مۇلدە باسقا سەزىمگە بولەگەنىنە ءوزى قايران. تۋعان اناسىنان قىزعانىپ، باسىپ العان باۋىرىنان شىعارعىسى جوق.
— اللانىڭ قۇدىرەتى شەكسىز، ءبارى ءبىر اللانىڭ قولىندا... — دەپ قىستاۋباي شانشاۋ-شانجاۋ بولىپ بەرەكەسىزدەۋ وسكەن سيرەك ساقالىن تاراعىشتاي بەردى. ساقالدان بوساعان ساتتە قولىنىڭ سيپايتىنى — بەت-اۋزى.
— ەي، اللا، بەرگەنىڭە شۇكىر! بەرگەنىڭە شۇكىر!...
قىستاۋباي وتاعاسىنىڭ بۇلايشا جاراتقانعا قايتا-قايتا سىيىنىپ، شۇكىرشىلىك ەتۋىنىڭ جيىلەۋى تەگىن ەمەس. كىشكەنە مامبەتتى باۋىرىنا باسىپ ءجۇرىپ، بايبىشە بوتاكوزدىڭ ءوزى دە وتىزدى ورتالاعان شاعىندا بالا كوتەردى.
ءسويتىپ باتىر ءىنىسى كوتەشتىڭ ارقاسىندا قىستاۋىنان شىقپايتىن مالساق تا مومىن قىستاۋباي پەرزەنتتى بولدى. سول قالماق ايەلدەن تۋعان ءبىر مامبەتتىڭ ۇرپاعى ەكى ءجۇز وتىز جىلدان كەيىن سەكسەن تۇتىنگە جەتكەن ەكەن دەيدى. سولاردىڭ ءبىرىنىڭ يەسى — وسى اڭگىمەنى جەتكىزىپ وتىرعان پاقىرىڭىز.
2011
You Might Also Like
-
كۇنى بويى يتەڭدەپ ءجۇرىپ وتىرىپ، سوناۋ يت ولگەن جەردەن كەلگەندەگى بار شارۋاسى — تراكتوردىڭ قوسالقى بولشەكتەرىن الىپ قايتۋ بولاتىن. ءدايىم قاربالاس ناۋقاننىڭ وتىندە ءجۇرىپ ءوتىپ جۇرەتىن جۇمىسكەر ا...
