سەزىم ءۇنى
كۇنى بويى يتەڭدەپ ءجۇرىپ وتىرىپ، سوناۋ يت ولگەن جەردەن كەلگەندەگى بار شارۋاسى — تراكتوردىڭ قوسالقى بولشەكتەرىن الىپ قايتۋ بولاتىن. ءدايىم قاربالاس ناۋقاننىڭ وتىندە ءجۇرىپ ءوتىپ جۇرەتىن جۇمىسكەر ادام ءۇشىن بۇل دا بولسا ءبىر ۋاق سوۆحوز جۇمىسىنان مويىن بوساتقان ءتۇرى.
ورتالىققا كەلىسىمەن، ماڭداي تىرەگەن جەرى — «كازسەلحوزتەحنيكانىڭ» ورتالىق بازاسى.
تراكتورىن قاقپاعا ەنگىزدى دە، قويماشىنى توسىپ، ۋاقىت شىعىنداۋىنا تۋرا كەلگەن. كوز قىدىرتىپ، ەرمەك ەتەر اۋىل كوشەسى دە قاڭسىپ جاتىر. ارقاسىن تەمىر شارباققا بەرە، تىزە بۇگىپ، كۇنگە ەزىلىپ، بەي-جاي وتىرا بەرگەن سوڭ، كوزىن ۇيقى قابىزداپ، شىرقىن الدى. ونى وسىناۋ ناۋبەت كۇيدەن كەنەت سەرگىتىپ جىبەرگەن — اياق استىنان سىقىلىقتاي توگىلگەن قاپەرسىز كۇلكى. جالت قارادى دا، سىڭعىرلاعان شات ۇنمەن كىسىنەي كۇلىسكەن قوس بويجەتكەندى كوردى. ەتەك-جەڭى ىقشام گۇلدى كويلەكتەر بالاۋسا مۇسىندەردى جارتىلاي جالاڭاشتاپ، كوزگە توسا قويعان. «پاي-پاي، شىركىن-اي!» دەيتىندەي-اق كورىنىس. رياسىز شاتتىقپەن كوزدەرىنەن جاس اققانشا ارمانسىز كۇلكى شىعىنداپ، تاياق تاستام جەردە تۇرىپ قالىپتى ەكەۋى. كۇن اشىلدى. ەزىلىپ وتىرعان قوڭىرقاي پوشىمدى تراكتورشىنىڭ بار-جوعىنا باس اۋىرتار ەمەس. سىندارلى كەلگەن اق قۇباسى قىرىنداي بۇرىلىپ، ءوڭىن بەرگەندە، ورنىنان ۇمسىنا ءتۇستى دە... قادالا قاراپ قالدى.
ادامعا اسقاقتاي قارايتىن، اسەرلى تاكاپپار كوزدەر. قايدان كورىپ ەدى، قۇداي-اۋ؟ ءيا، ۇمىتپاعان ەكەن عوي... ۇمىتا الماي ءجۇرىپتى بۇل. سودان بەرى كوپ زامان وتكەن سەكىلدى.
مەكتەپ بىتىرگەن جىلى ەمەس پە ەدى. ءبىر توپ جىگىتپەن اۋدان ورتالىعى اقجار سەلوسىنا كەلگەن. وقۋعا اتتانىپ بارا جاتقان جاقىن دوسى بەرىكتى شىعارىپ سالماقشى.
اۆتوستانسيا باسى قۇجىناعان حالىق. گيتارا داڭعىرىمەن شۋدى مولايتا تۇسكەن وقشاۋ توپ جۇرت نازارىن ەرىكسىز جاۋلاپ الىپتى. قىز-جىگىت بولىپ قۇشاقتاسىپ، ءان شىرقاپ تۇرعان جاستار.
توپ ورتاسىنان ءمۇسىنى مۇندالاعان سۇڭعاق بويجەتكەن شاپاقتى جانارلارىن بەرى توڭكەرگەندە، بۇنىڭ بويىندا الدەنە شىم ەتە تۇسكەن. اناۋ تۇڭعيىق قاراشىقتار قانداي سالعىرت كوڭىلدى بولسىن سەلت ەتكىزەرلىك قۋاتتى جارقىلعا تولى ەكەن. اۋەلگىدە ەشتەڭەنى بايىپتاي الماي، دارمەنسىز جالتاقتاپ قاراي بەرگەنىن بىلەدى. ازدان سوڭ قاسىنداعى جۇرتتى مۇلدە ەسىنەن شىعارعانداي شۋاعى جۇرەگىنە تۇسكەن ءمولدىر جانارلاردى ىزدەۋمەن الەكتەنىپ، ابدىرادى دا قالدى. ءسويتىپ، ماڭگىرىپ تۇرعانىندا جولاۋشىلار ۇيمە-جۇيمە بولىپ، اۆتوبۋسقا لاپ قويعان.
وزگەلەر ءتارىزدى باقىتجان دا جولداستارىنىڭ كوڭىلىن اۋلاي، بەرىكپەن قوشتاسقان كەيىپ ءبىلدىردى. اۆتوبۋس تەرەزەسىنەن قۋالاي قاراپ، كوز جۇگىرتە ىزدەگەن ادامى باسقا. تەز-اق تاۋىپ الدى. جاڭاعى توپتانعان قىز-جىگىتتەر وعان:
— ...ءتۇسىپ قايت.
— بارا سالىسىمەن، حات جاز...
— ساعىنامىز... — دەسىپ، قايتا-قايتا قولدارىن بۇلعايدى. قالىڭ شۋدىڭ قاباتىنان قىز ەسىمىن انىق ەستي العان جوق. اڭعارۋىنشا، ونىڭ دا وقۋعا اتتانعان بەتى. جەردەگى جاقىندارىنان جاساۋراعان جانارىن ايىرىپ الا الماي، جاۋتاڭداي بەرەدى. قوشتاسار شاقتاعى قيماستىق سەزىم ءوزىن ءسال-پال جۇدەتىپ تاستاعانداي. ءوڭى الابۇرتىپ، ەلجىرەي كۇلىمسىرەگەنى قانداي ادەمى ەدى.
بۇل: «سول كوزدەر ءوزىن كورسە ەكەن، — دەپ تىلەگەن. — تىم بولماسا ءبىر رەت سول وت قاراشىقتاردىڭ جالىنىنا ىلىنسەمشى»: — دەگەن اساۋ تىلەك ويانىپ ەدى. ءسويتىپ ءوزىن الگىندە عانا جۇگەندەگەن كۇشكە باعىنىپ، ساناسىز قادالىپ تۇرعانىندا، زارىقتىرعان قوس قاراشىق جالت ەتىپ، ءبىر شارپىپ ءوتتى. ونسىز دا كۇيىسى كەتىپ، مازاسى قاشقان جىگىتتىڭ ىشكى سارايىن ءبىر توڭكەرىپ، ەسەڭگىرەتىپ تاستاعانداي بولدى.
ول تاعى دا: «سول بويجەتكەنگە ءتىل قاتسامشى»، — دەپ ويلاعان. قانشا قايراتتانسا دا، ەمەۋرىن تانىتۋعا جاراماي، كوزى بوزارىپ قالا بەرەتىنىن سەزدى. ونىمەن قويماي: «اۆتوبۋسقا وتىرىپ، ىلەسە كەتسەم قايتەدى»، — دەگەن ارىندى ويدىڭ كەلگەنىن ايتسايشى. «شىركىن، وسىنداي ارۋمەن ءبىر جولدىڭ ۇستىندە، ءبىر اۆتوبۋسپەن ساپارلاس بولىپ بارا جاتقان بەرىك نەتكەن باقىتتى ەدى!» قالقيعان كۇيى وسىلايشا ماڭگىرىپ تۇرعان ۋاقىتتا اۆتوبۋس تەڭسەلە بۇرىلىپ الدى دا، ءتۇپ-تۇزۋ شىرقاۋ جولعا ءتۇسىپ ۇزاي بەردى. جاقىن جاندارىنا قول بۇلعاسىپ، الىس ساپارعا سالعان قالىڭ توپ. سول اۆتوبۋسپەن بىرگە الگىندە عانا بۇنىڭ كوكىرەگىن شىمىرلاتقان اق تولقىن سەزىمنىڭ ءبىر ۇشى دا ۇزاپ بارادى...
ءقوپ ۋاقىت ەسىنەن كەتپەدى. ءاتى-جونى، ارتقى تىرلىگى بەيمالىم ءبىر جان مۇنىڭ تالاي ءتۇنىن ۇيقىدان قاعىپ، قۇرعاق قيال مەن الدامشى ويلاردىڭ ارقاۋى بولىپ ەدى-اۋ. ەندى ويلاپ قاراسا، سودان بەرى دە ەكى جىلدان استام ۋاقىت ءوتىپتى.
...باقىتجان تىزە بۋىنىن سىتىرلاتىپ، ەڭسەسىن تۇزەدى دە، شارباقتى تاسالاي، كوز قيىعىن قايتا سالدى: سونىڭ ءوزى. تۇلا بويىنداعى وزگەرىستەن انىق تازا ساقتالعانى، ءوزىن اينىتپاي تانىتتىرعان كوزدەرى بولاتىن. جۇرەكتى ورتەي قارايتىن وتتى جانارلار سول قالپى. ايتپەسە ەپتەپ ەسەيگەنى كورىنىپ تۇر. ساناسىنا بەرىك ۇيالاعان اق بانتيك جوق، ەركىن توگىلگەن قولاڭ شاش سۋسىلداپ، يىعىنا قۇيىلادى. جۇرەك توقتاتا انىقتاپ قاراپ، ۇلبىرەتە ارداقتاپ جۇرگەن ءبىر ادەمى سەزىممەن تابىستى. العاش كورگەن كەزدە جۇرەگىندە ورنىعىپ قالعان اياۋلى دا، نازىك سەزىم.
قىزدار اياقتارىن ساناپ باسىپ ءجۇرىپ كەتكەندە عانا تراكتورشى قۇيىن تۇستەن ايىققانداي بولىپ، ارتتارىنان ىلەسكەن. ۇزاق ۋاقىت تەككە ساندالىپ، بازاعا قايتا ورالسا، قويماشى كەيىپ وتىر ەكەن.
* * *
... اناسى اشىتقان بيداي كوجەنىڭ ءۇش-تورت كەسەسىن ءسىمىرىپ سالدى دا، ب ا ق ىشىندەگى ۇيرەنشىكتى ورنىنا جايعاستى. ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ الىپ، اسپان قوينىنا كوز تىككەن كۇيى شىلىمىن سورىپ، قىبىرسىز جاتىر.
مامىر ايىنىڭ تامىلجىعان ۋىز ءتۇنى كىرشىكسىز تازالىققا تولى. شىعىستان ەسكەن مايدا سامال باس جاعىنداعى تەرەكتەردىڭ بالاپان جاپىراقتارىن تەربەتەدى، كەيدە كوك ءيىسىن جەلپي، تاناۋىن دا مازالاپ قويادى. دوڭگەلەنىپ تۋىپ كەلە جاتقان اي الەمدى جۇقا نۇرعا مالىپتى.
دەنەسى سالدىراپ، بەلى تىزىلدايدى. بويى دەل-سال بولىپ، ەندى عانا راقات تاپقانداي. كۇن ۇزاق قاتتى قاجىستان كەيىن وسىلاي جاتىپ شارشاعانىن سەزىنۋدىڭ ءوزى — راقات قوي. وسىندايدا ەشتەڭەنى ويلاماي بىردەن ۇيقتاپ كەتەتىنى بار ەدى. سىرتقا جاتقاندىق پا، كوكىرەگى شاراداي اشىلىپ، ەلەگىزى باسىلا الار ەمەس. جارىق اي كوتەرىلگەن سايىن شاشىراعان جۇلدىزدار كومەسكىلەنىپ، دۇنيە ءبىر ءتۇرلى بوزامىق تارتىپ بارادى. ءار جەردە قالقىعان مامىق بۇلتتار سۇتتەي اعارىپ، تىنشىعان بەيبىت كۇيدە.
ءدال ءقازىر ساناسىن باۋراپ العان جالعىز-اق وي سونىڭ توڭىرەگىندە عانا: «كىم ەكەن ول؟ نە ىستەيدى ەكەن؟ جىگىتى بار ما؟» الدىمەن تىلگە ورالاتىن ساۋالدار وسى. ەر جەتكەلى وڭاشا كۇيتتەپ، وزىمەن-وزى ۇزاق سىرلاسقاندا، ءتىپتى تۇسىندە دە ساڭىلاۋ تاۋىپ، كوكىرەگىن جارقىراتىپ تۇراتىن ءبىر نۇر بار ەدى. ءومىرى كورمەسە دە، تاۋسىلا اڭسايتىن اق شاڭقانداي جالعىز بەينە بار ەدى. ءبىراق سول بەينەنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيمىن.
ەندى جىلدار بويى ىزدەگەن سول ارمانىن انىق جولىقتىرعانداي. كورگەلى ىشكى دۇنيەسى تۇلەپ جاڭعىرىپ، وزگەرە باستاعانى بايقالادى. وزگەگە سەزىلمەسە دە، بويىنداعى بۇيىعىلىق، سالعىرتتىق سياقتى، ابدەن سىڭىسكەن مىنەزدەر باسقاشا سيپات العان: جان دۇنيەسىن جارقىراتقان الدەقانداي شاتتىق، الاعىزعان الىپقاشپا كوڭىل.
سول ءبىر بەينەنى جولىقتىردى دا، كۇنى بويى، ءتۇن بالاسى تاۋسىلىپ بىتپەي قويماس قيالعا كەنەلدى.
قانشا شۇقشيا تالداعانىمەن، الگىندەي كوپ ساۋالدىڭ قاي-قايسىسى دا ازىرشە جاۋاپسىز. تەك شىن سەنىپ، انىق تۇيسىنەتىنى — ونىڭ كوركىندەي جىبەك، كوزىندەي تۇنىق مىنەزى، ومىرىندە ءبىر-اق رەت كەزىگەتىن شىنايى ارۋ ەكەندىگى.
«مۇمكىن، جىگىتى بار شىعار؟»
بولسا شە؟ شاماسى جەتكەنشە باعىن سىناپ كورمەي مە؟ شىنىمەن، ادامزاتتىڭ وزگە ۇرپاعىنا وگەي، تەك وسىنداي ارۋعا عانا ءتان وت قاراشىق، البىراعان ۋىز ەرىن، سولقىلداعان ءمىنسىز سىمبات بۇعان بۇيىرار ما ەكەن؟ ءبىر ويلاسا، مۇلدە جاقىن، قول سوزىمداي-اق جەردە. ءبىر بايىرقالاپ كورسە، سول قيال-قىز بۇعان ەشقاشان جۋىسپاق ەمەس: بۇدان بوتەن ماڭدايى جارقىراعان جىگىت تورەسىنە عانا تيەسىلى، قول جەتپەس عاجايىپ ءبىتىم.
ويىن ءبولىپ جىبەرگەن - بەيمەزگىل ۋاقىتتا گۇرىلدەگەن تراكتور ءۇنى. كوشەنىڭ جوعارعى جاعىنان جارىعىن اۋناقشي وينااتىپ تاياپ كەلەدى. اسىققان جۇرىسىنە قاراعاندا، بەرىكتىڭ تراكتورى. دالادان ورالعان بەتى عوي. سول مەكتەپتى بىتىرگەن جىلى وقۋعا تۇسە الماي، ارمياعا اتتانعان. بىلتىر كۇزدە بوسانىپ كەلدى دە، باقىتجان ءتارىزدى ءبىر كوك تراكتوردى يەلەندى. بۇل قۇساپ بالانىڭ ويىن اۋرەلەپ جۇرگەن ول جوق، اسكەردەن ورالىسىمەن، ۇيلەنىپ العان. ءقازىر سول جاس كەلىنشەگى كوزدەرى جاساۋراپ، جۇمىستان جالىقپايتىن جارىن اسىعا كۇتىپ وتىرعان بولار.
بۇل اۋىر كۇرسىندى.
* * *
ەكى جەردە سورايىپ كەشكى ىستىقتارىن ۇرتتاپ وتىرعان ەكەۋىندە ءۇن جوق. تەك اندا-ساندا: «نان تۋرا، قاسىعىڭدى ال»، — دەپ، شالا سىبىرمەن شولاق ءتىل قاتاتىن شەشەسى عانا.
ول كىسىنىڭ دە ءقايبىر ءسوزى تاسىپ بارا جاتىر دەيسىن. ىڭعايسىز تىنىشتىقتى بۇزعىسى كەلىپ، ادەيى سويلەيتىن سياقتى. ايتپەسە سىلبىر قيمىلداسا دا، وزىنە تيەسىلى شارۋانى ورنىمەن تىندىرىپ وتىرعان باقىتجاننان قالاتىن قاراكەت جوق.
— ارىسكۇلدىڭ ۇيىنە سوعا الدىڭ با؟ — دەدى شەشەسى اقىرى تىنىشتىقتىڭ سوزىلىپ بارا جاتقانىنا توزە الماي. ءوستىپ اڭگىمەنى ءوزى باستاماسا، ۇلىنىڭ ءۇن شىعارمان وسىلاي وتىرا بەرۋدەن جالىقپاسى كامىل.
تاڭەرتەڭ باقىتجان كورشى اۋىلعا جۇك اپارا جاتقان سوڭ، سونداعى قىزىنىڭ جاعدايىن بىلە كەلۋدى تاپسىرعان.
— بارعامىن جوق، — دەدى باقىتجان دۇڭك ەتپە ادامنىڭ مىنەزىمەن قىسقا عانا. — جۇكتى تۇسىرە سالىپ، قايتىپ كەتتىك.
باسقا بىرەۋدىڭ شەشەسى بولسا: «نەگە بارمادىڭ، جازعان-اۋ؟ ءبىر ساعات ۋاقىتىڭدى قيىپ، بۇرىلا كەتسەڭ، باسىڭدى بىرەۋ الاتىن با ەدى؟ «بريگادير ۇرسادى» دەپ سەسكەندىڭ عوي، تەگى. وسىنشا جاسىق بولارمىسىڭ. ەڭ قۇرىعاندا، جالعىز اپايىڭنىڭ جاعدايىن ءبىلىپ كەلۋگە جارامادىڭ»، — دەپ جەردەن الىپ، جەرگە سالار ما ەدى، قايتەر ەدى. ءتىپتى ءدال وسىنداي جەر-جەبىر، جەكەن سۋىنا جەتىپ ۇرىسپاسا دا، كەكەپ-مۇقاپ، ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستايتىنى انىق.
ءبىراق باقىتجاننىڭ شەشەسىنەن ونداي ورىندى ءسوزدىڭ شىعا قويۋى ەكىتالاي. ۇلىنىڭ مىنەزىنە ابدەن ەتى ءولىپ كەتكەن شەشەي، ونىڭ كەيبىر سولەكەت قىلىقتارىنا جايباراقات قارايتىن. تۋىس-جۇراعاتى از، جالعىز وسكەن بالانىڭ ەپتەپ جاسىقتاۋ، ەپتەپ بوساڭداۋ بولۋى زاڭدى سياقتى دا كورىنىپ تۇراتىن. «سوڭعى كەزدەردە ءوزى تىم جابىعىپ ءجۇر. ءتىپتى ۇندەمەيتىن بولىپ كەتتى. قايداعى-جوقتى بەتىنە سالىق قىلا بەرىپ قايتەمىن. «وسى جۇمادا كەلىپ قايتام»، — دەپ ەدى عوي، قىزى قۇرعىر ءوزى-اق حابارلاسار»، — دەپ ويلادى انا بولمە ىشىنە تاعى ورناي قالعان قولاڭسىز تىنىشتىققا ەرىكسىز مويىنسۇنىپ.
وسى كەزدە ەسىك الدىنان لىپىپ باسقان اياق تىقىرى ەستىلىپ، ىلە ءجۇرىس يەسىنىڭ ءوزى دە تابالدىرىقتان اتتادى. وسى ۇيگە ەركىنسي ەنەتىن ساناۋلى كىسىنىڭ ءبىرى — بەرىكتىڭ كەلىنشەگى ەكەن. وزىنە ءتان اشىق مىنەزىمەن، كۇلە سويلەپ كىردى. ۇلكەن كىسىنىڭ الدىندا ادەپتەن وزباي، جەڭىل عانا، شىمشي ازىلدەيدى:
— تاعى بىرەۋ بار ما دەسەم، اپام ەكەۋىڭ-اق ەكەنسىڭدەر عوي. مىنا داستارقان باسىندا ۇشەۋ بولىپ وتىراتىن كۇندەرىڭ قاشان بولادى ءوزى؟
ءۇي ىشىندەگى جاڭاعى اۋىر ۇنسىزدىككە مۇلدە جاناسپايتىن جارقىن مىنەز. شەشەلى-بالالى ەكەۋى بۇيىعىڭقى حالدەن بىردەن سەرگىپ كەتە الماي، كەلگەن مەيمانعا بىرەر ءسات اڭتارىلا قاراپ قالىستى. ءاجىمدى ءجۇزىن جىلىتىپ، شەشەيدىڭ ميىعىنا زورلىقتان شىققان كۇلكى ۇيالادى. نە ءۇشىن جىمياتىنىن ءوزى دە بىلمەيتىن جاننىڭ كەيىپىمەن ويدان ايىعىپ ۇلگەرمەگەن كىشكەنە كوزدەرىن كەلىنشەكتىڭ وڭىنە قادادى.
— اپا، سىزگە ەمەس، باقىتجانعا ايتىپ جاتقانىم عوي. شىمبايىنا باتىرا سويلەمەسە، وڭاي قوزعالا قويمايدى بۇل. كانە، ايت اپامنىڭ الدىندا، قاشان ۇشەۋ بولاسىڭدار؟ — دەپ، تىزە بۇگىپ وتىرا بەرگەن كەلىنشەك ءالى قالجىڭىنان تايار ەمەس.
ءۇي ءىشىنىڭ ءسانى ەندى كەلدى. الگى ەڭسەنى ەزىپ تۇرعان جاڭاعى زىلدەي تىنىشتىق كيىز ءۇيدىڭ اشىلعان تۇڭلىگىندەي اپ-ساتتە سىرعىپ جوق بولدى. ۇيدەگى كوڭىلسىزدىكتى تۇرە قۋۋعا جاس كەلىنشەكتىڭ سىڭعىرلاپ توگىلگەن ءبىر دۇركىن كۇلكىسى جەتىپ جاتتى. قاباقتار جادىراپ، داستارقان باسىنداعى اڭگىمەگە دە جان بىتكەندەي.
— قايدان بىلەيىن، قاراعىم، — دەدى بالجان شەشەي جىپسىگەن سامايىن جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن ءبىر ءسۇرتىپ قويىپ. — دوس وزدەرىڭدىكى، جولداس وزدەرىڭدىكى. نەعىلساڭدار دا، ەرىكتەرىڭ. مەن باتىپ ەشتەمە ايتىپ جۇرگەنىم جوق. وزدەرىڭ ىڭعايلاپ ءبىر رەتىن كەلتىرمەسەڭدەر...
— ءبىزدىڭ دە ايتىپ وتىرعانىمىز سول عوي، اپا. قوزعالاتىن كەزى جەتتى ءوزىنىڭ. تاماققا تويىپ الىپ، قاشانعى پىرىلداپ ۇيقتاي بەرەسىڭ. ءجۇر، بىزبەن ىلەسىپ، ءبىر اۋىق سەرگىپ قايت. مۇمكىن، كلۋبتان جاقسى قىزدار كەزدەسىپ قالار. «كوڭىلى كەتكەنى بولسا، ايتىپ قويسىن. تراكتورمەن الىپ قاشامىز»، — دەپ جۇرگەن بەرىك.
قۇربىسىنىڭ ۇسىنىسىنا باقىتجان قارسىلىقسىز جىلدام كوندى. يىعىنا جوندەم كيىمدەرىن ءىلىپ، بەيبەرەكەت سەپسيگەن قايراتتى شاشتارىن رەتكە كەلتىرگەن بولدى دا، ءۇنسىز ەرىپ جۇرە بەردى.
— ءوزىڭ سوڭعى كەزدە قاباعىڭ سالبىراپ الىپ، ءتىپتى سويلەۋدى دە قويىپسىڭ عوي، — دەدى كەلىنشەك بىلاي شىعا. — اپامنىڭ كوزىنشە ايتىپ قالا جازداپ، ارەڭ شىدادىم. بىرەۋگە عاشىق بولىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ ءوزى؟ جاسىرماي، شىنىندى ايتشى.
ىمىرت ءۇيىرىلىپ، كوزگە تاعان تۇسۋگە اينالعان كەز. قاسىنداعى جىگىتتىڭ وڭىندەگى وزگەرىستى كەلىنشەك سوندا دا قاپىسىز اڭعارىپ ۇلگەرگەندەي. جالت قارادى دا، سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى:
— انە، انە، قىزارىپ كەتتىڭ. وتىرىك دەشى كانە. قۇداي بىلەدى، سەن ساۋ جۇرگەن بالا ەمەسسىڭ، — دەدى اي-شايعا قاراماستان، تاقىمداي سويلەپ. باقىتجاننىڭ: «قويشى، قايداعىنى شىعارىپ سەن دە... جوقتان وزگەنى ايتپاشى»، — دەگەن سەكىلدى ءالجۋاز قارسىلىعىن قۇلاعىنا دا ىلگەن جوق. جىگىتتىڭ ىشكى دۇنيەسىن تاپ ءبىر اينامەن كورىپ تۇرعان ادامداي ماحابباتقا قاتىستى قايداعى ءبىر ادەمى سوزدەردى توگىپ، ابدەن ساستىردى. جاعاسىنا جارماسقان قارۋلى قولدان قۇتىلا الماعاندا، ادامنىڭ جانتالاساتىنى بار عوي. باقىتجان ءقازىر تۋرا سونداي كۇيدە. كەۋدەسىندەگى قىمبات تا، نازىك قۇپيانى ەشكىمگە سەزدىرمەي، سەزدىرگىسى كەلمەي، قىزعىشتاي قورعاشتاعانى ەدى ونىسى. سوندا بار قولىنان كەلگەنى — وراشولاقتاۋ قالجىڭداپ، اڭگىمەنى باسقا تاقىرىپقا بۇرا بەرۋ. باقىتجاننىڭ وڭايشىلىقپەن ءجونىن ايتا قويمايتىنىن سەزگەن كەلىنشەك:
— ايتەۋىر، مىنا قالىبىڭ تەگىن ەمەس. شارشاعاندىق پا دەيىن دەسەم، تۇنجىراعان ءتۇرىڭ بولەك. ماعان ايتپاساڭ، ءبارىبىر بەرىككە ايتارسىڭ، — دەپ لاجسىز كونگەن قالىپ ءبىلدىردى.
كينو اياقتالا، رەپرودۋكتوردان: «ءقازىر بي بولادى»، — دەپ جاريالادى. ەسىك الدىنا شىققاسىن، بەرىك ۇيقىسىن سىلتاۋراتىپ: «قايتايىق»، — دەپ ۇسىنىس جاساپ ەدى، كەلىنشەگىنىڭ: «اسىعىپ، نە بار، بي كورەيىك»، — دەگەنى. سونان ەكەۋىنىڭ كەلىسە الماي، تورەلىك سۇراي بۇرىلعان ادامى — باقىتجان. قاراڭعىلىقتى تۇرە جارقىراپ تۇرعان ەلەكتر نۇرى ونىڭ قوشقىل وڭىنە تىرەلگەندە، ءسال كومەسكىلەنىپ كەتكەندەي. بۇرجىك ساۋساقتار جايىلعان جاعانى اسىعا جوندەپ، الەككە ءتۇسىپ جاتىر.
زالدىڭ جارىعى جانىپ، جۇرت سىعىلىسا، ەسىككە قاراي قوزعالعان ساتتە، كۇتپەگەن جەردەن كورىپ قالعانى. العاشىندا: «كوپ ويلاي بەرگەندىكتەن، كوز الدىما ەلەستەپ تۇر ما؟ — دەپ سەسكەنىپ قالعان. — ۇقساتقانىم باسقا بىرەۋ شىعار»، — دەپ ءوز كورگەنىنەن تاعى كۇدىكتەندى. ارنادان اسقان كوكتەمگى تاسقىنداي ەسىككە قاراي لىقسي قوزعالعان توپتىڭ ىرقىمەن جىلجىپ بارا جاتقاندا، كوزىن ايىرا الساشى ودان. جوق، جاڭىلىسپاعان سياقتى.
سۋسىعان قولاڭ شاشىن توبەسىنە تۇيگەنى بولماسا، اجارى اشىلا تۇسكەن وڭىندە وزگەرىس جوق. تىنىشتىعىن الىپ، جۇرەگىن جۇدەتىپ جۇرگەن سول اياۋلى بويجەتكەننىڭ ءدال ءوزى. ساناسى الاساپىران بولىپ، وزىنە باعىشتالعان ۇندەردى ەستىپ تە جارىتار ەمەس.
— وۋ، ايتساڭشى، قالامىز با، جوق پا؟ — دەپ، بەرىك جەڭىنەن جۇلقىپ قالماعاندا، وسىلاي تۇرا بەرەتىن.
— ايتتىم عوي، انە. سەن تەگىن بالا بولمادىڭ، — دەپ كەلىنشەكتىڭ قىراعى كوزى الدەنەنى بايقاپ ۇلگەرگەندەي جىمىڭ ەتە تۇسكەن.
كۇيتاباقتان شارىقتاي جونەلگەن اساۋ اۋەن ۇيىر-ۇيىرىمەن توپىرلاعان قىز-جىگىتتەردىڭ بىردەن قاتارىن بۇزىپ، بيگە سۇيرەپ اكەتە المادى. بەلسەنە شىققان ەكى-ۇش جۇپتان باسقاسى، ءۇيىرىلىسىپ قابىرعانى جاعالايدى. مايىسىپ، ۇيالعانسىپ تۇرعان قىزدار، جىگىتتەر جاعى دا پاستەۋ. مانا: «بي، بي»، — دەپ شۋلاسقاندارىمەن، شىن قۇمارتۋشىلار شامالى سەكىلدى.
باقىتجاننىڭ ەندىگى بار ىقىلاسى — ەسىكتىڭ كوزىندە. قيالداعى بەلگىسىز ارۋدىڭ ەلەسىندەي كوڭىلىنە ورنىعىپ العان سول ءبىر قىزدى الگىندە كورگەنى انىق. شامالاۋىنشا، كينودان سوڭ ول دا بيگە قالۋى ءتيىس.
«الدە قايتىپ كەتتى مە؟» — دەگەن جاسقانشاق كۇدىك ەسىكتەن بۋحگالتەر كەلىنشەك جانە دوس قىزىمەن «سول» كورىنگەندە ءبىر-اق سەيىلدى. ولار ىشكە ەنگەن ساتتە مانادان قىزداردى الىستان اتىپ، كەيبىرىنە قاراستارىمەن الدەنەنى يشاراتتاپ تۇرعان جىگىتتەر جاپىرلاي بۇرىلىپ، تەسىلە قاراستى. بوزبالالار عانا ەمەس، قىزدار قاۋىمى دا ەرىكسىز مويىن بۇرىسقان: ىشكە ەنگەن ۇشەۋدىڭ ورتاڭعىسى بۇل اۋىلدىڭ حالقى كوپتەن كورمەگەن، قىر قىزدارىنا مۇلدە ۇقسامايتىن، الدەقايدا بيىك، ۇلبىرەگەن كىرشىكسىز ءبىتىم ەدى.
جاعالاي سامساي قاراعان قۇمار كوزدەر ونى سەسكەندىرگەن جوق. شانشىلعان كەۋدەسىندەي ماڭعاز ورلىككە سالىپ، تاكاپپار جۇرىسپەن تورگە ءوتتى. ءوزى كوپ سويلەيتىن جانعا ۇقسامايدى. قاسىنداعىلار الدەنەنى سىبىرلاپ، سىقىلىقتاي كۇلىسكەندە، ەزۋ تارتىپ قانا جىميىپ قويدى. كۇلكىسىن دە بەت الدى ىسىراپ قىلماي، توپتى جەردە ءوزىن ۇستاي بىلەتىن شىن مادەنيەتتى جاننىڭ مىنەزى. قارا كوزدەردىڭ وقتا-تەكتە جالت ەتىپ، قارىپ وتەتىنى ۇركەردەي شوقتانعان — جىگىت-جەلەڭدەر جاعى سياقتى. كەلبەتىنە سۋسىعان شاش تالدارىن كەربەز سەرپىپ، سالماقتى پىشىندە ءۇنسىز تۇر.
بي ەندى عانا قىزا باستاعان. ىلعي دا ءبىر ويناقى مۋزىكا ۇيلىعىپ، يمەنىسىپ تۇرعان بۇيىعى جاستاردى سەرپىپ، سەرگىتىپ جىبەرگەنى. ازدان سوڭ كلۋب ءىشىن سەلتەڭدەگەن دەنەلەر، قيقاڭداعان يىقتار الىپ كەتتى.
ەبەدەيسىز قورباڭ قيمىلىنان بوتەن باقىتجاننىڭ كوپشىلىك ورتاعا لايىق ونەرى شامالى. ءوزى بيگە شاقىرعان جۇقالاۋ اق سارى قىز بۇعان جىميا قاراپ، شىمشىما سوزبەن جەڭىل ازىلدەگەن بولادى. الدەنەلەردى پىشىراتا ايتىپ، وزىنشە جاۋاپ قاتقان ءتارىزدى. كوزى دە، كوڭىلى دە سوندا.
«ءقازىر شاقىرام»، — دەپ بەكىندى ول كەلەسى ۇزىلىستە. ءوزى جىگىتتەردىڭ ورتاسىنان ىعىسىڭقىراپ، ىشتەي تاۋەكەل ەتىپ، ۇرلانا سولاي قارادى. مۋزىكا باستالعانشا، تىقىرشي كۇتكەن. ءبىراق قىز جاققا بەتتەي الار دەگەن نە. جەلكەدەن تارتقان الدەقانداي ءامىرلى كۇش تىرپ ەتكىزبەي، اينالسوقتاتىپ، دىمىن قۇرتقانى. جۇرەگى مۇلدە داۋالايتىن ەمەس. ءبىر اۋىق جۇرتتىڭ اۋانىن بايقاپ ەدى، ءبارىنىڭ كوڭىلى دۇركىرەپ سوعان اۋىپ العان سياقتى. كەي جىگىتتەردىڭ باسقا قىزبەن بيلەپ ءجۇرىپ تە، سولاي قاراي الاڭداي بەرەتىنىن انىق بايقادى. «ەلدىڭ سۇلۋعا قۇمارى-اي وسى!» — دەپ، كۇيىنىش ويلادى.
ءوزىنىڭ مۇشكىل حالىنە قاراماي، ىشىنە بۇقتىرعان قىزعانىشى دا بار. شاقىرايىن دەسە... نە دەپ شاقىرماق؟ قۇرالپاستارىنان قاعاس، تومەنشىكتەۋ قارا جىگىت انا كوركەم دۇنيەنىڭ قاسىندا جوققا ءتان ەمەس پە؟ مىناۋ كورۋگە قوراش تاپەلتەك دەنە، شاڭ مەن ماي ءسىڭىپ، بەزەۋ بۇرتىكتەگەن جالپاق بەت، اراسى الشاق، جاسقانا قارايتىن قىسىق كوزدەر... ارۋ الەمەتپەن سالىستىرۋعا جاراسىن با؟ ءتىپتى، قىزبەن ۇقساتىپ تىلدەسە المايتىنىن ءىشى سەزەدى. بيگە تاعى جوق...
ماڭدايىنىڭ جىپسىگەنى ءبىلىندى. ءتىپتى ءتىلى تاڭدايىنا جابىسىپ، اۋزى دا توبارسىپ قالعانداي. وز-وزىنەن تومەنشىكتەپ، جاسىپ بارادى ەكەن، تەز سەرپىلىپ شەشىمگە كەلدى...
جىگىت قىزعا كىبىرتىكتەي باسىپ جاقىنداعانىن، قىرىلداعان جايسىز ۇنمەن: «بيلەيىك»، — دەپ، جاسقانا قولىن سوزعانىن، كوزدەرىن الدەقايدا قاداعان قىزدىڭ اقىرىن باسىپ يكەمدەلگەنىن، سوسىن ەكەۋىنىڭ جاراسىمسىز قالىپتا ۆالس اۋەنىنە ىلەسكەنىن بىلەدى.
ءتىل قاتا الار ەمەس. قىز بەلىنە جۇمىر مىقىننان جوعارىراق بارىپ ەبەدەيسىز جابىسقان اۋىر قولدار قوزعالۋعا باتپاي، قارىسا باستادى. جۇرەگىن باسىپ، كوز توقتاتقانى — توقتاتىپ، ماڭدايىنان سىنىق سۇيەم جوعارى تۇرعان اپپاق ءپىشىن: ۋىلجىعان ەرىندەر، مۇرىن ءبىتىمى دە قونىمدى. كوزدەرىنە جولىعۋ ءۇشىن باستى ءسال شالقايتۋعا تۋرا كەلدى. ونسىز دا قويۋ كىرپىكتەرى قالىڭداۋ سۇرمەلەنىپ، كوركەمدىكتىڭ شەگىنە اتتاعان. جۇتىنعان جانارلار مۇنان اسا، اينالاسىن قىدىرىستايدى. لەكىگەن جۇپار ءيىسى تاناۋ ارقىلى تىنىس جولىن بىتەپ تاستاعانداي دەم الىسىن دا سەزەر ەمەس.
توڭىرەك شۇبالاڭدانىپ، جاساۋراپ كەتكەن. الدەنەنى كەشىپ-پىشىپ تاستاعانداي ءتۇيىسىپ، يزەڭدەسىپ قالعان باستار بايقالادى. ماناعى سۇعاناق كوزدەر جاراسىمسىز ەكى دۇنيەنى تاماشالاپ، كەلەكەلەپ جاتقانداي. الدەبىر تۇستان مىرس ەتكەن سايقىمازاق كۇلكى دە ەستىلگەندەي.
بار قۋاتىن جيىپ، ءتىل قاتقان ءتۇرى:
— اقجاردان كەلدىڭىز بە؟
قىز موينىن ەرىنە بۇرىپ، سىڭار ءسوزدى سارىلتىپ ايتتى.
— ءيا.
— اتىڭىز كىم؟ — ەندىگى ءۇنى تۇزىكتەۋ ەستىلگەن.
— زارا.
وسىدان كەيىن-اق ەكەۋىنىڭ ءسوزى كەلتەلەنىپ قالدى. ودان ارى نە دەۋ كەرەك، نەنى تىلگە تيەك ەتپەك. اڭگىمەنى تىزگىندەپ، قىز كوڭىلىن وزىنە اۋدارىپ اكەتۋگە جىگىتتىڭ شارقى جەتپەدى. مىنا پەرىشتە ءبىتىمىنىڭ قاسىنان تۇرا قاشۋعا شاماسى كەلمەي، ءالى قۇرىپ قۇلاپ تۇسەتىن سياقتى. جۇرتتىڭ نازارىندا ادەمىلىك ۇيلەسىمىن بۇزىپ، بيلەپ جۇرگەن جاراسىمسىز جۇپ. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي اۋىر، ءارى باقىتتى ءساتتى باسىنان كەشىپ كورمەگەن. مۋزىكا اياقتالىسىمەن، جانى ارەڭ قالعان ادامداي سۇيرەتىلە بارىپ، توپقا ارالاسىپ كەتكەنشە اسىقتى.
مۇنان كەيىن زاراعا قولىن سوزعان سوۆحوزدىڭ باس اگرونومى — سالمەن. تولىسقان دەنەسىنە قاراماي شيراق قيمىلدى بيگە ءوتىمدى جىگىت. ءارقاشاندا جىميىپ ەركىن جۇرەتىن جىگىت ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا دا ەشتەڭەدەن قايمىعار ەمەس. شاپشاڭ قوزعالىپ، قىزدى بىردەن ورتاعا شىعاردى. قىز دا ءىش ەلجىرەتەر ءسابي جىميىسپەن مول قۇشاققا ەنە بەرگەن. الگىندەي ەمەس، تەڭى جاڭا تابىلعانداي جاراستى جۇپ اينالاداعى ەلدىڭ باسىن اينالدىرىپ، دوڭگەلەنە جونەلدى.
ەكەۋى تەگىنەن ءبىلىس جاندار ما، نەمەنە، بىر-بىرىمەن قاعىتا سويلەپ، قالجىڭداسىپ ءجۇر.
انتالاعان قالىڭ كوزدەن قىزدى تاسالاعانداي باۋىرىنا الا اڭگىمەلەسكەن اگرونوم ەندى ونى جانىنان شاشاۋ شىعارماي، ءوزى يەمدەنىپ قالدى.
مۇنان كەيىن باقىتجان بۇرىشتا ۇيىلگەن ەسكى ورىندىقتاردىڭ ۇستىندە وتىردى دا قويدى. كولەڭكەدە قوڭىرايعان قالپى ەلەۋسىز، جۇرت نازارىنان تاسا. ازداپ قىزىپ العان ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى سۇيەنە بەرەم دەپ مۇنىڭ شەكەسىنەن شىنتاقپەن قاعىپ تا جىبەرگەن.
— وۋ، ابايلاساڭشى، — دەگەن كۇڭگىرت ۇنگە ەدىرەيە قاراستى دا، ەلەمەگەن پىشىندە اڭگىمەلەرىن ساباقتاي بەردى.
كولەڭكەدە بولىمسىز جىلتىراعان قوس قاراشىق مەڭىرەۋ، وتسىز كۇيدە. الدەكىمگە اشۋلانعىسى، الدەكىمگە وكپەلەگىسى بار. ىشتە تۇنشىققان سوتقار سەزىم سىرتقا شىعا الماي، بۋلىعىپ ىڭىرسيدى.
ەل تاراي، بۇل دا جىلجىدى. زارانى قاسىنداعى قىزىمەن قولتىقتاپ العان سالمەن ماز-مەيرام بولىپ، سىرتقا بەتتەگەن. سوڭعى ۇمىتتەن ۇشقىنىن كوزدەپ، كوپتى كيىپ-جارا اسىعىس ىلەسكەن ەدى.
تىسقا شىعىپ، جالتاقتاي قاراسا، اگرونوم جىگىت اناداي جەردە قىزداردى ۇزاتىپ بارادى ەكەن.
* * *
ءتۇنى بويى شىم-شىتىرىق ءتۇس كورىپ، شالا ۇيقى بولىپ ويانعان. اناسىنىڭ:
— تاعى دا جۇمىسىڭا باراسىڭ با؟ — دەگەن سۇراعى جاۋاپسىز قالدى. باسى زەڭىپ، دەنەسى اۋىرلاپ، ءتىپتى متم جاققا بەتتەگىسى جوق.
ايناعا سەلقوس كوز سالىپ، كۇن مەن جەل جەگەن ءجۇزىن سيپادى. بەت-اۋزى ابدەن قوشقىلدانىپ، جارىلىپتى. اسىقپاي باپپەن قىرىنىپ بولدى دا، ءتۇزۋ كيىمدەرىن الدى. ءۇن-تۇنسىز شىعىپ بارا جاتىپ قانا ارتىنا موينىن بۇرىپ:
— اپا، اۋدان جاققا بارىپ قايتامىن. ءبىر شارۋالار بولىپ تۇر. بىرەۋ سۇراسا، ايتارسىڭ... — دەدى بار بولعانى شەشەسىنە.
باسشىلاردىڭ كوزىنە تۇسپەي، دەر كەزىندە اۆتوبۋسكا ىلىنگەنى ابىروي. اقجارعا دا ۋاقىتىندا كەلگەن. نىساناسىنا العان ءۇيىنىڭ قىزعىلت قابىرعاسى انادايدان كوزگە ۇرادى. جالتىراعان اۋماقتى تەرەزەلەر سەستەندىرىپ، باعىپ تۇرعانداي ماڭىنا ايالداي الساشى. «وسىندا تۇراتىن شىعارسىڭ، — ءتۇيدى ول ىشىنەن، — جاڭىلىسپاسام، وتكەن جولى ءدال وسى ارادان كوردىم عوي سەنى». شابان جۇرىسپەن جاي باسىپ، ارى قاراي ءوتتى. تانىس بىرەۋ ۇشىراپ قالا ما، قايتەدى دەگەن ءىش قىلپىلى دا جوق ەمەس. اۋدان ورتالىعىنا ءتۇرلى جۇمىسپەن قاتىناپ تۇراتىن اۋىل ادامدارى مۇنى كورسە، ءدال ءبىر نە ءۇشىن جۇرگەنىن سەزىپ قوياتىن سەكىلدى.
جان-جاعىن ەلەۋسىز بايقاستاپ، ەشكىمگە ۇرىنباستان، جاپادان-جالعىز ۇزاق سەندەلدى. ءبىر جەردى توڭىرەكتەي بەرسە، كوزگە ءتۇسىپ قالارى ءسوزسىز. قولىنا گازەت ۇستاپ، حالقى مولىراق تۇستاردى دا ساقتىقپەن شولىپ قايتقان. كۇتكەن ادامى ەش جەردە كورىنەر ەمەس. كۇن ىسي مۇرنى، سامايى تەرشىپ، پىسىنادى. شالبارىنىڭ بالاعىن شاڭ قاۋىپ، ايعىزدانىپ تا قالىپتى. كۇدىك پەن ءقاۋىپ تە دەگبىرسىز.
«ياپىر-اي، مەن ونى جولىقتىرا الار ما ەكەنمىن؟ — دەپ، ويلادى قىزىل ءۇيدىڭ جانىنان بالەنىنشى رەت وتە بەرىپ. — كەزدەستىردىك دەيىك... سوسىن، قايتپەكپىن؟ باس سالىپ ارتىنان ىلەسەم بە؟ بولمايدى عوي. جانە جالعىز دا جۇرە قويماس. ال جالعىز بولعان كۇننىڭ وزىندە وعان قالاي تيىسپەكپىن؟».
كەلگەننەن بەرگى قوبالجۋ، تانىستاردان قاشىپ ۇركۋ اقىرى تەگىنگە شىقتى. اۋىلدى اينالىپ، قانشا ساندالعانىمەن، قيالعا اينالعان سول تۇلعانىڭ ەش جەردەن ەلەس بەرمەي-اق قويعانى. «مەنىكى نە بىلجىراق، سىرتىنان بىر-ەكى كورگەن ادامعا وسىنشا قۇمارتىپ. كورسەقىزارلىق ەمەس پە بۇنىڭ ءوزى؟ ۋاقىتتى بوسقا كەتىرگەنىمدى قاراشى. باسشىلار دا ۇرسىپ جاتقان شىعار. وسىنىڭ ءوزى اقىماقتىق قوي. از كۇننەن كەيىن ءالى-اق ۇمىتىپ كەتەرمىن. ەلدەن ۇيات بولدى-اۋ».
* * *
مەزگىل جاز ورتاسىنا اۋسا دا، تاۋ ءىشى كۇنقاقتى دالاداي ەمەس، ءشوپ باسى كۇيمەگەن قالپى. ساسىر، وگىز قۋراي سياقتى ەرتە بوي كوتەرىپ، ەرتە قۋرايتىن وسىمدىكتەر بولماسا، ساي-سالا ءوڭىن بەرە قويماعان. شىرىلداعان شەگىرتكە ءۇنى، تاۋ-تاستى جاڭعىرتا سايراعان بۇلبۇل، ساندۋعاش جاڭعىرىعادى. بۇرگەن، توبىلعى باستارىنا ارا-سونالار جابىسىپ، قاناتتارى دالپىلداعان كوبەلەكتەر كەرەناۋ ۇشىپ-قونىپ ءجۇر.
جالعاسقان ۇزىن وركەش شوقىلاردىڭ اراسىمەن يرەلەڭدەگەن جول كەتەدى. تاۋدىڭ وسىناۋ بۇيىعى تىنىشتىعىن كەنەتتەن شايقاپ جىبەرگەن. مويناق ۇستىندە بۋداقتاپ قارا ءتۇتىن كوتەرىلدى دە، ارتىنشا مۇرجاسى سورايىپ، كوك «بەلارۋس» شىعا كەلدى.
جازدىڭ تىنشۋ شاعىندا ساي تابانىمەن جۇمساق سىلقىلداپ تاس بۇلاق اعاتىن. شاماسىنا قاراي موماقان پىشىندە مەيىرلەنىپ، ءموپ-مولدىر قالپى كۇن شاپاعىمەن ويناپ، ءدىر-دىر اعۋشى ەدى.
باقىتجاننىڭ قاتالاپ كەلىپ، ۇزاق سىمىرگەنى — وسى كاۋسار. جۇرەلەي وتىرىپ، بەتىن شايدى. جىمىڭداي ويناعان ءمولدىر دۇنيەدەن ءوز كەسكىنىن كورمەككە ءۇڭىلىپ ەدى، بۇلىقسىعان ەركە بۇلاق الاعىزىپ كونەر ەمەس.
تراكتورشىنىڭ ماي-ماي قوجالاق كيىمى كوگالدى جاپىرىپ، كولدەنەڭ سۇلاپ جاتتى. قاز تابان جاپىراقتارىنىڭ اراسىندا جالعىز سەرۋەن قۇرعان كىشكەنە سارى قوڭىز سولياركانىڭ يىسىنەن جەرىنگەندەي، توڭقاڭداي قاشىپ بارادى.
شالقالاي قاراعان جىگىتتىڭ كوزى شاراسىن تولتىرعان جالعىز-اق نارسە — تۇپ-تۇنىق بولىپ توبەسىنەن ءتونىپ تۇرعان اشىق اسپان. مۇقيات شولىپ شىقسا دا، ەش تۇسىنان شوكىمدەي بۇلت ۇشىراتا الماي قايران. ۇستىنە ورناعان وسىناۋ كوگىلدىر الەم كەنەت وعان ءتۇپسىز دۇنيەنىڭ، ماڭگىلىك ءومىردىڭ مەكەنىندەي سەزىلىپ كەتتى. كوز توقتاتار كىربىڭى جوق اسپان ولكەسى ەرتەگى دۇنيەسىندەي وزىنشە ءبىر الەم.
«جەردەگى بار تىرلىكتى تاستاپ، سوعان كەتسە»، — دەپ ويلادى. ءتۇۋ سوناۋ تاۋسىلىپ بولماس تۇڭعيىققا سۇڭگىپ، ەمىن-ەركىن ءبىر ءجۇزىپ كورەر مە ەدى؟ جەر بەتىندەگى بار مۇڭىنان، وتكەن وكىنىشتەرىنەن ارىلىپ، جەتى قابات دەيتىن كوك جۇزىندە ارمانسىز قالىقتاپ جۇرسە عوي. سول تابان تىرەر بۇدىرى جوق كوگىلدىر مۇناردا اپپاق، پاك پەرىشتەدەي زاراسىمەن ۇشىراسسا: سوندا ەكەۋى ەكى جاقتان ءجۇرىپ كەلىپ، (مۇمكىن ءجۇزىپ كەلىپ)، بۇكىل الەمدە وزدەرىنەن وزگە جان جوق زاماندا بىر-بىرىنە قول سوزا ۇمتىلىپ، ەرەكشە ءبىر ىنتىزار سەزىممەن تابىسسا؛ مۇنىڭ بار تىرلىگىن، تىرشىلىك تۇتقاسى جۇدىرىقتاي جۇرەگىن وزىنە عانا تەلىپ تەبىرەنتكەن ارۋ ەش جاتىرقاۋسىز، ەزۋىنەن ءىنجۋ توگىلگەن كۇيى جىميا قاراسا. ول مۇنىڭ ەلەۋسىز، كوشتەن قالعان كوسەۋدەگى كەيىپسىز جان ەكەنىن دە ويلامايدى. كەزىندە تەك ولىپ-وشكەن قۇمارلىق، ماحاببات وتى عانا بار. تابيعاتتىڭ تۇيىردەي تۇيىنىنە اينالعان قوس جانارداعى بار مەيىرىم، ىستىق ىقىلاس ەندى بۇعان عانا ارنالادى. سول يەندە ءجۇرىپ قانا بۇل ءوزىنىڭ بار سىرىن اعىتپاق.
...بار بولعانى ءبىر-اق رەت تىلدەستى. وندا دا ماردىمدى ەشتەڭە ايتا الماي ابدەن قور بولدى ەمەس پە. تىم قۇرىعاندا تاعى ءبىر جاقىنداسىپ بايقار ما ەدى. ودان ءارى رەتىن تاپسا، ءوزىنىڭ شاماسىنا قاراي جۋىسىپ كورمەك. كوپتەگەن حيكايالاردا كەزىگەتىن ءتۇرلى قىزىقتى وقيعالار مۇنىڭ باسىنان دا ءوتىپ، اقىرى، ارمانىنا ازىق بولعان سول ءبىر ارۋىمەن قوسىلىپ تىنار. كوگىلدىر كوككە جايىلا شىققان قيالى سولق ەتىپ، جەرگە قۇلاعانداي.
«وسىنىڭ ءبارى بوس نارسە عوي — وزىڭە قاراساڭشى الدىمەن». تۇنجىر كوڭىلى تۇنشىعىپ، قامىقتى. قانشا ويلاعانىمەن، ىشىندەگى ءبىر مىعىم كۇش ونىڭ بۇيىرمايتىنىن، بۇيىرماق تۇگىلى بۇعان بۇرىلمايتىنىن دا قاتاڭ مەڭزەگەندەي. سوناۋ شىرقاۋ اسپانعا ەندى ارمان-ارۋىنىڭ ءوزى عانا زىرقىراپ شىققان. زارا دەگەن ەسىم جەتىمسىرەگەن جۇرەكتى اياۋسىز كۇيرەتىپ، جاپان دالاعا ماڭگىلىك تاستاپ كەتپەك.
شالقاسىنان جاتقان كۇيى جالعىزدىعىن ويلادى. جۇرەك تۇكپىرىن اعارتار سىرلاساتىن جاقىن ادامى جوق سەكىلدى. كوكىرەكتە بەرىشتەي بايلانعان ازدى-كوپتى قايعىسىن، ارمانىن كىمگە اعىتىپ، كىممەن بولىسپەك؟ مۇنىڭ بار ازابىن بىرگە ءتۇسىنىپ، بىرگە قايعىراتىن، قول ۇشىن بەرەتىن كىم بار؟ بەرىك پە؟ ول مۇنىڭ ءوزى دە قىمسىنا ارداقتايتىن، ءلۇپ ەتسە ۇزىلەردەي نازىك سىرىن تۇسىنەر مە؟ كەۋدەسىنە ۋىستاپ قىسقان بار قۇپياسى وزگەگە سەزىلەردەي وزىنەن-وزى قۋىستانىپ، جاسىرىپ-جاۋىپ ءجۇر ەمەس پە؟ سونداعىسى تەڭسىز سەزىمىمدى وزگە تىرشىلىك يەسى اڭعارىپ، ەرمەك ەتىپ، ءسوز قىلماسا ەكەن دەگەن دالباسا تىلەك قانا.
جوق، جوق، ەشكىمنىڭ ويىنا وسىناۋ جۋىسپاس ەكى دۇنيە قاتار ورالماسىن. ءساتى ءتۇسىپ، ايى تۋسا، ءبىر-اق ءبىلسىن دە. بار جان سىرىن اشپاي-اق، ۇشىعىن شىعارسا دا، كۇلكىگە جول اشىلماي ما؟ قالىڭ ەلدىڭ الدىندا مازاققا قالار جايى جوق. ءوز بەتىنشە تىرلىك ەتكەنى ماقۇل. سوندا قايتپەك؟ تاقاپ ءبىلىسۋ ءۇشىن قانداي قاراكەت ىستەمەك؟ وسىناۋ شىمىر سەزىم بولمىسىن تۇتقىن قىلعالى ساناعا سىڭگەن رياسىز سەنىم: «ماحابباتىڭ ماڭگىلىك، وشپەيدى، باسقاداي جان پەندەنىڭ شالىمى جەتپەگەن كۇيى باقيلىق قالادى» دەگەندى ايتادى. وسى قۇبىلىس وزگەنىڭ باسىنان ءوتتى مە، جوق پا، ونداعى شارۋاسى قانشا. تەك: «ەلدىڭ باسىندا نەندەي جاعداي بولسا دا، مەنىڭ ەسسىز ىنتىقتىعىما تەڭەلەر»، — دەگەن ويدان شالعاي كەتكەن.
تاۋ ءىشىنىڭ كولەڭكەسى قيسايا باستاپتى.
ءۇستى-باسىن قاعىپ، ورنىنان تۇردى. ۇزاق جاتىپ ءتۇس كورگەندەي جۇيە-جۇيەسى بوساپ، تراكتورعا بەتتەگەن.
«قوي، تەزىرەك سارىولەڭدەگى فەرماعا جەتىپ الايىن»، — دەپ ويلادى ول شۇقىلاپ ءجۇرىپ، تراكتورىنا وت الدىرعاننان كەيىن. ناۋقان ۋاقىتى بىتسە دە، ايتەۋىر، بۇگىن-ەرتەڭ تىنىشتىقتىڭ مەكەنى الىس. قايتەسىڭ، ويعا-قىرعا تىرقىراتىپ قۋالاي بەرەتىن سوۆحوز جۇمىسى قاشاندا وسى.
جاتاعان دوڭگە شىعا كەلگەندە، ساي تابانىنداعى الدەقانداي قارا-قۇراڭ كوزىنە ۇردى. جاڭاعى بۇلاقتىڭ سۋى سول تۇستا جىلىمشىلاي اعىپ، جايىلىپ جاتۋشى ەدى. برەزەنتى كۇنگە كۇيىپ، وڭىپ كەتكەن «ۋازيك» ماشيناسى ارلى-بەرلى ىرعالىپ شىعا الماي تۇر.
تاياعان تراكتوردى كورىپ، جەرگە سەكىرىپ تۇسكەن ءىرى جىگىتتى باقىتجان شىرىمىتقانىمەن، بىردەن تاني الماي قالدى. دەنەسىنە جابىسقان اق مايكا، جەڭىل اق تەلپەك پەن دجينسى شالبار اگرونومدى كوزگە ەپتەپ جاتىرقاتىپ جىبەرگەندەي.
— ءيا، باقىت، قايدان كەلەسىڭ؟ — دەدى ول تراكتورشىنىڭ ماي ءسىڭدى قولىن ۋىستاي قىسىپ.
— ورتالىقتان، ساكە. سارىولەڭگە جەم اپارا جاتىرمىن.
— ءا، دۇرىس وندا. ءبىز دە سول جاقتان كەلە جاتىر ەدىك، ابايلاماي مىنا جەرگە وتىرىپ قالعانىمىز. قۇداي ايداپ، ءوزىڭ كەلە قالعانىڭدى كورمەيسىڭ بە؟ تروسىڭ بار ما ەدى؟
ماشينادا تاعى ءبىر ادامنىڭ وتىرعانىن باقىتجان ەندى اڭعاردى. شاعىلىسقان اينەكتەن ءجۇزى انىق كورىنبەگەن سوڭ، ونشا نازار اۋدارا قويماعان. تراكتوردى اعىتىپ اكەلىپ، ماشينانى تىركەي باستاعاندا، كوز قيىعىنىڭ اڭداۋسىز ءتۇسىپ كەتكەنى. جۇرەگى ءدۇرس ەتىپ، سوڭعى رەت سوعىپ، تىنىسى دا توقتاپ قالعانداي بولدى.
«اپىر-اۋ، مىناۋ... سول عوي!»
نە ىستەپ، نە قويعانىن بايىمداپ جاتپاي، ساسقالاقتاپ ءجۇرىپ تەمىر ارقاندى ارەڭ بايلاعان. سوقىر ادامداي سيپالاقتاپ، كابيناعا قالاي كىرگەنى دە ەسىندە شالا-شارپى. باتىپ قالعان جەڭىل ماشيناعا «بەلارۋستىڭ» ءبىر ىشقىنۋى جالىندى، جالعىز جۇلقىنىستا-اق قۇرعاقتا تۇردى. ەندى تراكتور اقىرىن شەگىنىپ، ءوزىنىڭ تىركەمەسىنە تاياپ بارادى. سوندا عانا جۇرەك توقتاتىپ، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بايىبىنا سالعان: «ءقازىر ەندى ءجۇرىپ كەتەدى-اۋ. تىركەمەنى قويا تۇرايىن دا، تەز قاتارىنا بارايىن. ءبۇيتىپ رەتى كەلە بەرمەس. كانە، تەز».
ابيىر بولعاندا، سالمەن اسىعىپ بىردەن تارتا جونەلگەن جوق. ماشيناسىن بۇلاقتىڭ بويىنا اكەلىپ قويدى دا، شاشىراعان بالشىقتى جۋىپ، كەتىرمەكشى بولىپ اۋىرە.
اياعىنا جەم تۇسكەن اتتاي تاعى كىدىرىستەي بەرەدى. جاقىنداي كەلە كوز قيىعىنىڭ سىرعىپ بارىپ تىرەلگەنى ماشينا ىشىندەگى جالعىز جان. قىز جالت قارادى دا، جىگىتتىڭ وزەگىن ءدىر ەتكىزىپ، كاۋسار بۇلاقتىڭ ۇنىندەي اق كۇمىس كۇلكىسىن قيدى. شادىمان كۇيدە وتىرعان ول ابىرجي يەك قاققان جىگىتكە باس يزەي سالۋدى ەڭبەك كورگەن جوق. تابيعاتتىڭ كەمشىلىكسىز جاساعان ءتول بەينەسى كوز قارىقتىرار اقشا قارداي. قىز قاسىندا بىرەر سەكۋندتان ارتىق ايالداپ تۇرۋعا قايراتى جەتپەي، ارى قاراي وتە شىقتى.
قىزىل شىرايلى وڭىندە ۇنەمى ءبىر كۇلكىنىڭ، قۋانىشتىڭ ساۋلەسى جۇرەتىن اگرونوم جىگىت ءدال ءقازىر دە شوشىعان كوڭىلدىڭ يەسى. باياعى ءوزىنىڭ اڭگىمەشىلدىگىنە باسىپ، داۋسىن اۋەلەتە سويلەيدى. يەندە كولىگى بالشىققا وتىرىپ، ازاپ شەككەن شارشاڭقى ادامنىڭ ءتۇرى بايقالاتىن ەمەس. تاپ ءبىر تويدان كەلە جاتقان كىسى سەكىلدى قاراداي ءماز.
باقىتجان ەكەۋى ەكى جاقتاپ ءجۇرىپ، ماشينانى لەزدە جالتىراتىپ جىبەرگەن. بۇلاق سۋىمەن اسىقپاي جۋىنىپ، ءسۇرتىنىپ الدى دا، سالمەن تراكتورشىنىڭ الاقانىنا الاقانىن شارت ەتكىزدى:
— ال، باقىت، ساۋ بول. كوك تراكتور امان بولسا، ءبىزدى ءالى تالاي باتپاقتان سۋىرارسىڭ.
سونان كەيىن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قۋاقى كەيىپپەن كوزىن قىسىپ قالدى دا، اسىعا ماشيناسىنا بۇرىلدى. ۋاقىتىن نەيبەتكە تەگىن وتكىزىپ العانىن باقىتجان سول ساتتە ءبىر-اق تۇسىنگەن. ويلانىپ-تولعانىپ بىردەمە ايتۋعا ەندى كەش ەدى. دۇردىك ەرىندەرىن يكەمگە كەلتىرىپ، ءتىل قاتام دەگەنشە «ۋازيك» ىتا جونەلدى.
قىبىر ەتپەستەن جول ورتاسىندا قالىپتى. جان دۇنيەسىن كۋانىش دەگەن ءمولدىر سەزىم شايىپ ءوتىپ، جارقىراتىپ جىبەرگەن ءتارىزدى. سارايى قۇلپىرىپ، كوكىرەگىنە قىزعالداق ورە جونەلگەندەي. عايىپتان سوققان تاعدىردىڭ قۇيىنى اڭسارىن ايدالادا جاناستىرىپ، بار قاۋقارىنان، ەركىنەن ايىرىپتى.
وز-وزىنەن ىرجيا كۇلىپ، ءبىر اتتاپ، ەكى اتتاپ تراكتورىنا كەلدى.
— ۋھ! — دەپ، سەزىم ىرقىمەن سەندەلەكتەپ كەلىپ قارمانعانى — رادياتوردىڭ سىرتىنداعى تور تەمىرلەر. ىشتەن القىنا شىققان ىستىق دەمى دە موتوردىڭ جالىنىمەن شارپىسىپ ەدى. — دۇنيە دەگەن وسى ەكەن عوي.
تارسىلداعان دۆيگاتەل گۇرىلى ءوز داۋسىن ءوز قۇلاعىنا جەتكىزبەي، جۇتىپ ۇلگەرگەن. ەرنىن ءسۇرتىپ قويىپ، قاراداي تامسانعان ءماز كۇيى. كوز الدىندا — قولاڭ شاش دالدالاعان اققۋ مويىن.
— ءاي، كوك ارعىماعىم-اي، سەن نە تۇسىنەسىڭ؟ — دەپ، جۇدىرىعىمەن كاپوتتى ۇرىپ قالدى. سوسىن الاقانىن جازىپ، ايعىردىڭ جالىن باپتاعانداي، سىرى كوشكەن ايعىز-ايعىز تەمىردى سيپادى:
— تراكتورىم مەنىڭ.
سوندا «اگرونوم جىگىت پەن ارۋ قىز ەكەۋى عانا قايدا ساپارلاپ بارادى؟» دەگەن وي كەلسەشى.
ميىعىن كۇلكىگە تولتىرا ءجۇزىن توسقانى — جولاۋشىلار كەتكەن باعىت. اڭتارىلىپ از تۇردى دا، وقىس قيمىلمەن كابيناعا ۇمتىلدى.
* * *
ەش وزگەرىسسىز، ۋ-شۋسىز بىرنەشە كۇندەر ءوتتى. ۋاقىتتىڭ قازىرگى قوزعالىسىن، جازعى ناۋقاننىڭ قالاي ءوتىپ جاتقانىن باقىتجان انىق شامالاي المايدى، ول جايلى ويلاعىسى دا جوق. اۋىل ومىرىندەگى وزگەرىستەر، ءىرىلى-ۋاقتى جاڭالىقتار دا وزىنە مۇلدە قاتىسسىز سياقتى. بار جۇرتتىڭ تىرشىلىك-تىنىسىنان وقشاۋ وزگەشە ءبىر ءومىر كەشىپ جاتقانداي. اۋىل ءۇيدىڭ تىرشىلىگىنە ارالاسىپ ءجۇرىپ — الىس؛ ەستىپ ءجۇرىپ — كەرەڭ. وكىنىشتى قاياۋعا تولى كوڭىل اينالاسىن ابايلاۋعا ءالسىز، وزىمەن-وزى.
تۇستەن كەنىن: «اۆانس اقشا بەرىپ جاتىر» دەگەندى ەستىپ، سوۆحوز كەڭسەسىنە كەلگەن. بۋحگالتەريا مەن كاسسا ارالىعى سابىلعان جۇرت. الاقان ىسىتارلىق تيىن-تەبەن الاتىن بولعان سوڭ، ءبارى دە كوڭىلدى. قارق-قارق كۇلكىنىڭ اراسىندا الدەكىمنىڭ جۇيكەسىن جەيتىن كەسەك قالجىڭ دا ايتىلىپ قويادى. كەزەگى جەتكەنشە تەرەزە الدىنداعى توپ ازاماتقا بۇل دا بارىپ قوسىلدى. تۇرعانداردىڭ دەنى قىزمەتكەر جىگىتتەر، ورتالارىندا — سالمەن. اڭگىمە مانادان قىزىپ جاتقانعا ۇقسايدى.
— ەر ەكەنىڭدى بىلەمىز عوي. ءبىراق سەنىڭ تالكەگىڭە كونە سالاتىن ول دا وسال جانعا ۇقسامايدى. ەسىڭدە بولسىن، ادەمى ايەلدىڭ سەزىمى دە بيىك بولادى، — دەدى ەرەسەكتەۋ بىرەۋى ءوزىنىڭ تاجىريبەلى ەكەنىن اڭعارتىپ.
— جىگىتتەر، قىزىقسىڭدار، — دەپ سالمەن قىزا سويلەپ تۇر. — ءۇيلى-باراندىمىز دەيسىڭدەر، ايتىپ تۇرعاندارىڭ بالانىڭ ءسوزى. قايتا سۇلۋ ايەلدەر يكەمگە وڭاي كونبەي مە؟
— ونداي سۇلۋدى تەككە وبالدى ەتكەنشە، تەزدەتىپ ۇيلەنىپ المايسىڭ با؟ سەن قىزىعىن كورەم دەپ جۇرگەندە، باسقا بىرەۋگە ءتيىپ كەتەر. تالاي جىگىتتىڭ قولى جەتپەي ءجۇر وزىنە. اكەسى بولسا دوكەي باستىق، — دەدى تاعى ءبىر جىگىت قالجىڭنان گورى سابىرى باسىم ۇنمەن.
— ايتتىم عوي، ايەل جايلى تاجىريبەلەرىڭ جوق دەپ. ونداي سۇلۋ وسى ۋاقىتقا دەيىن تەگىن ءجۇردى دەپ پە ەدىڭدەر. ءبىز دە ءبىراز ءتانىس-بىلىس بولىپ قالدىق قوي ونىمەن. تەك جىگىتتىڭ قىزىعى ءۇشىن عانا جاراتىلعان جان.
— ءاي، سوندا دا بىلمەيمىن. كەرەمەت تاكاپپار-اۋ دەيمىن، ءوزى. قولعا تۇسپەيتىن پەريزات قوي، شىركىن.
— دەمىڭ ىشىڭدە بولسىن، باۋىرىم. ەرتەڭ-اق اعالارىڭ ونىڭ پەرىشتە ەمەس، پەندە ەكەنىن دالەلدەيدى. دەگەنمەن، ابايلاڭدار جىگىتتەر. ءبارى قالجىڭ عوي، وسەك بولىپ كەتىپ جۇرمەسىن، — دەدى سالمەن الباتى قىزىڭقىراپ كەتكەنىن ەندى اڭعارىپ.
جوق، تيتىمدەي دە سەنگىسى جوق. مۇمكىن ەمەس.
ءتۇنى بويى ۇيقىسى ويسىراپ، كوزىنە تىرەۋىش قويعانداي قاراڭعىلىققا قارادى دا جاتتى.
سول ءتۇنى توسىننان سوققان باسقىنشى سەزىم — قيانات سەزىمى جانىن جەگىدەي جەپ، بار تىنىشتىعىن تالقانداپ ءوتتى. انا جولى ەكەۋىن ويدا جوقتا قاتار ۇشىراتسا دا، سەكەم الىپ، سەزىكتەنۋدى بىلمەگەنى راس. سەكەم الماعان سەبەبى — سالمەننىڭ ادال دا، دۇرىس جىگىت ەكەندىگىندە قاپىسىز سەنگەندىگىمەن. اتاق-دارەجەسىن كولدەنەڭ تارتىپ، كىسىمسيتىن دە مىنەزى جوق. قاشان كورسەڭ دە، امان-سالەمى ءتۇزۋ، قاباعى جادىراڭقى. ءتىپتى وزگە باسشىلار سياقتى قول استىنداعىلارعا ۇرسىپ جاتقانىن ەستىدى مە ەكەن؟ «سىپايى، مادەنيەتتى جىگىت» دەگەن پىكىرىنەن وسى ۋاقىتقا دەيىن اجىراپ كورگەن ەمەس.
ەندى، مىنە، سالمەن تۋرالى تۇسىنىگىنىڭ كۇل-تالقانى شىقتى. شىن سۇمدىقتى ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەنى كەشە. ارمان اتاۋلىنىڭ اسقاعى دەپ بىلەتىن سول ءبىر نازىك جاندى ەندى سالمەندەي ءناپسىنىڭ ق ۇلى ءبىر ساتتىك ەرمەگى ءۇشىن، سايقى مازاق ەتىپ، ارىن اياققا باسپاق. ون ەكى دە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان بالعىن جاستىڭ ادامگەرشىلىگىمەن ەش ساناسپاستان ءومىرىن بىلعاماق. ءسابي سىندى بەيكۇنا بەينەنىڭ باقىتىن اياۋسىز باسقا تەپپەك.
وزگەسىن قويىپ، سول ءبىر اياۋلى جان تۋرالى كۇڭگىرت ويلاۋدىڭ ءوزى نەتكەن سورلىلىق، نەتكەن سوراقىلىق.
ەگەر ايتقان ۋاقىتىندا كەشەگى بايلامىنا بەل شەشە كىرىسسە شە؟
كوزىمەن كورىپ تۇرىپ، كىرشىكسىز ماحابباتىنىڭ وبالىنا قالاي قالماقشى، جازىقسىز جاندى وققا قالاي بايلاپ بەرمەكشى؟
نەدە بولسا امالىن الىپ، زارانى توسىن حابارمەن قۇلاعدار ەتۋى ءتيىس. جەتەر وسى ۋاقىتقا دەيىن اينالادان قورعانشاقتاپ، قاراداي جاسىپ كەلگەنى. ءتىپتى ءوز جۇرەگىنىڭ وشپەس سەزىمىن ۇسىنىپ، اپتىقپاي قويا تۇرسىنشى. الدىمەن ازاماتتىق پارىزىن وتەپ، ادامدى ارسىز قىلىقتان اراشالاپ العانى ءجون.
كەشكە دەيىن... كەشكە دەيىن قالايدا ۋاقىت تاۋىپ، «اقجارعا» جەتۋى كەرەك.
ومىرىندە تۇڭعىش رەت شىن ەرلىك جاساپ، ءبىر پاكتىك يەسىن ارسىزدىق قاتەرىنەن قورعاپ قالماقشى بولىپ ەدى. سونى بىلگەندەي سالمەن تاعى كەسە كولدەنەڭ تۇرىپتى.
«ىلعي شەتكە قاعىپ... قيىن جۇمىستارعا عانا جۇمساپ...» ەشكىمگە ايتىلمايتىن، وسىلاي ۇزاق بۋلىعىپ بارىپ، ىشتەي تىناتىن كوپ قينالىستىڭ ءبىرى عانا. جۇمساعان جاققا بارماي قويايىن دەسە، كولدەنەڭ تارتار سىلتاۋى تاعى جوق، «تراكتور بۇزىق»، — دەپ ايتۋدىڭ قيسىنى تاعى كەلمەيدى. ەرتەڭگىسىن وت الدىرىپ، جۇرگىزگەنىن مۇنداعىلاردىڭ كوزى كورىپ وتىر.
ەگەر ەرتەرەك اتتانىپ كەتسە، كەشكە دەيىن ورالىپ ۇلگەرەتىن دە شىعار. سول جاقتان جۇكتى تيەپ الىپ، بىردەن اۋدان ورتالىعىنا تارتىپ كەتسە قايتەدى؟ ۋاقىتىندا بارىپ، زارانى تاۋىپ السا بولعانى. مۇندا تۇندەلەتىپ تە جەتەدى عوي. ويلاپ-ويلاپ تاپقان امالى وسى بولدى. كىدىرمەستەن كورشى اۋىلعا اتتانىپ كەتكەنى دە سوندىقتان.
ايتسە دە بىردەن قايتىپ كەتە المادى. قايداعى ءبىر ۇساق-تۇيەك كەدەرگى اياعىن شىرماپ، ءبىراز اۋرەگە سالعانى. ارەڭ دەپ ءجۇرىپ كەرى جولعا شىققان ۋاقىتى كىشى بەسىن كەزى ەدى. تىركەۋشىسى قىرقىلجىڭ تارتقان جۇمىسكەر سول اۋىلداعى جەكجاتىنىڭ ۇنىنە قونىپ، ەرتەڭىنە قايتپاق.
الەم-جالەم اشىنعان كۇيدە كوك تراكتورمەن قاتتى ءجۇرىس سالدى.
مانا بۇل بەرى اتتانعاندا، سالمەن شىتتاي كيىنىپ الىپ، جۇرگەلى جاتىر ەدى. سول قالپىمەن ەگىن باسىن ارالاي قويمايتىنى، ارالاسا دا ۋاقىتقا كوپ ىلەسپەيتىنى بەلگىلى. «قاندا، كىمگە باراتىنىڭدى بىلەم»، — دەپ ويلادى.
اگرونومنىڭ ماشيناسى ەندىگى اۋدان ورتالىعىنا زىرلاپ بارا جاتقان دا شىعار. مۇمكىن، ءدال قازىرگى ساتتە، بۇل يەن قىرقالار اراسىمەن جەسىر جولدى تابانداپ، جەتە الماي، تىربىڭداپ كەلە جاتقان جۇدەۋ شاقتا ول ەكەۋى ەمىرەنە تابىسىپ ۇلگەرگەن دە بولار. سالمەننىڭ جانىن پيدالاپ، ەمەشەسى قۇري جالىنعانىنا قىز رياسىز تازا كوڭىلمەن قۇلاي سەنىپ، ەرىپ وتىر ما، كىم ءبىلسىن. سونشاما بيىك ءبىلىمدى، سىپايى قىلىقتى جىگىت اعاسىن جالعاندىققا، ارامدىققا جاقىن دەپ ويلار ما ول؟ ايارلىعىن قىمتاعان ءتاتتى سوزدەرىنە ەلجىرەپ، يلانىپ وتىرعان اق كوڭىل ارۋ دۇنيەدە ءوزىن ەس-تۇسسىز شىن سۇيەتىن باسقا ءبىر پەندە بارىن باعامداي الار ما دەسەڭشى.
جىگىت قانشاما شالىمدى بولعانىمەن، ادامگەرشىلىگى اسقاق، كىرپياز جاننىڭ يلىگە قويماۋى دا مۇمكىن. ادامگەرشىلىك نامىسى دا كوركىنە لايىق تىم ورەلى ەكەنى حاق. كىم بىلەدى: «تالاي قىزدىڭ ءتىلىن تاپقانمىن»، — دەپ تۇر ەدى كەشە...
نەدە بولسا، تەزىرەك جەتۋى كەرەك... تەزىرەك.
قالىڭ ويمەن ارپالىسىپ كەلە جاتىپ، جول ايرىعىنا ىلىككەنىن جاڭا ءبىلدى. تاۋەكەلدەن تورەلىك سۇرار قىسىل-تاياڭ. قايسىسىنا ءتۇسۋ كەرەك؟
اۋدانعا اۋىلدى اينالىپ بارۋعا دا بولار ەدى. ءبىراق جەر موينى قاشىقتاپ كەتەدى. ال تۋرا جۇرسە، مايلى اسۋى جولىن بوگەمەك. تىركەمەلى تراكتوردىڭ جۇكپەن ورگە شىعا الۋى نەعايبىل. ەگەر ودان اسسا، ار جاعىندا اۋدان ورتالىعى ءتيىپ تۇر. ەرتە-جارىقتا ابدەن ۇلگەرەدى. تۋرا جولدى تاڭداسا، ارسىزدىقتىڭ الدىن الىپ، سۇيگەنىن ساقتاپ قالاتىنى انىق.
كوز الدىندا — جانى شىرقىراپ، جاردەمگە شاقىرعان اياۋلىسى...
اسپان تۇتاسىپ، كۇركىرەپ كۇن جاۋىپ ءوتتى.
تراكتور تابانى كەي تۇستا تايعاناقتاي اۋىر تىركەمەنى ىشقىنا سۇيرەيدى، كەيدە ورگە قاراي قايسارلانا ۇمتىلادى.
مايلى اسۋىنا ىلىگە، جاۋىن دا تىيىلدى. شۇباتىلعان بۇلتتار ەتەك-جەڭىن جيناپ، ۇرىس دالاسىن تاستاپ شىققان اتتىلى جاياۋ اسكەردەي، ىركىس-تىركىس اسىعىپ جىلجيدى. اندا-ساندا نايزاعايىن جالت ەتكىزىپ، تاۋ باسىندا سۇيرەتىلىپ، اسپاندى جالاڭاشتاپ كەلەدى. جاڭبىر سۋى ورگە قايقايعان جولى دا ەرنەۋلەپ سارىلداي اعىپ جاتىر. اپ-ساتتە اسپان ءجۇزى تازالانىپ، مولدىرەپ شىعا كەلدى. تاۋ ءىشى جاڭعىرىپ، كوڭىلدى دە قۇلپىرتا جونەلگەندەي. مايلىنىڭ بۇل بەتى قايقاڭ بولعانىمەن، ارعى جاعى تىكتەۋ، ءارى بۇراڭى مول. بىلجىراعان جول تابانى قازىرگى جۇرگىنشىگە سەنىمسىز، وقىستا تايدىرىپ اكەتۋى دە كادىك. ويىنا ورالعان كۇدىكتى جايلاردى سەرپىپ تاستاپ، تراكتورشى جىگىت گازدى ەكىلەنە باستى. قالاي دا ۇلگەرۋى، قالاي دا جەتۋى ءتيىس.
اۋىر سالماق ارتقا تارتقانمەن، ادىستەپ اسۋعا دا ىلىنگەن. ەندى تەجەگىشتى باسا وتىرىپ، ەڭىستەۋى كەرەك. الدىنان جاڭبىرمەن جۋىلعان قۇج-قۇج جارتاستار، سول جارتاستاردىڭ اراسىنان بۇلاڭداي قۇيىلىپ، تاسالانعان جول كورىنەدى. «تاۋەكەل»، — دەپ تراكتوردى قويا بەردى.
ساراڭ سالدىرمەن جول باتپاعىن اسپانعا اتا، اۋىر كولىك ەتەككە قاراي اعا جونەلدى. تىرمىسا باسىلعان تەجەگىش دوڭعالاققا ۇساق تاس، بالشىقتى جابىستىرىپ، سىرعاناتىپ بەردى. كەسە كولدەنەڭ ءبىر تاستان قارعي بەرە، استىدان الدەنە كىلت ەتە قالعانداي بولدى. قىستىعىپ، تىرتىڭداپ كەلە جاتقان تراكتوردىڭ جولى سوگىلگەندەي اعا جونەلدى. جۇگى زىلدەي تىركەمە دە لىقسىپ، ىلديلاتىپ، قۋىپ اكەتىپ، بارادى. تەجەگىشتىڭ بىلىگى ۇزىلگەن ەكەن.
قولدان قاشقان ەركىندىك اعىنداعان كۇيى ۇلكەن قوي تاسقا ۇرا اۋناتىپ ءتۇسىردى. جانتالاس قيمىلدىڭ سوڭىن ءتامام ەتۋى ءتيىس اۋىر تىركەمە جول شەتىنىڭ قاراعانىن جاپىرىپ، سىرعاناي قۇلادى. سۋعا مالىنعان بەتكەيدى ايرانداي اقتارىلىپ، بوياپ كەتكەن اپپاق سەليترا.
باسىن ەڭىسكە بەرە شالقاسىنان قۇلاعان ەكەن: كوزىن اشىپ، جاۋىننان كەيىن ايناداي جارقىراپ، مولتىلدەپ، توگىلگەلى تۇرعان اسپاندى كوردى. ءبىر ءتۇيىر بۇرشىك جوق، ساف سۇلۋلىققا تولى كوگىلدىر تۇڭعيىقتان ەلەس ۇرىپ، شاڭقانداي اپپاق تۇلعاسىنىڭ شىعا كەلگەنى. ايدالادا باسىن سۇيەپ: «اي، دۇنيە-اي» — دەپ ەسىركەيتىن پەندە جوعىن ۇمىتتى ما، الدەنە ايتپاققا ەرنىن قوزعادى دا، اۋزى اشىق قالدى.
اپپاق تىڭايتقىشتى قىزىل الا ەتىپ بوياعان قان وزەگى كەمىك قۋرايدىڭ تۇبىندە كولكىپ جاتتى.
* * *
— زارا، ويانشى. تۇسكە دەيىن مۇنىڭ نە؟
شارشاۋلى كەيپىن جاسىرا الماي، كوزىن سىعىرايتىپ قانا اشقان. ءبىراق دوس قىزى قوياردا-قويماي تۇرعىزىپ الدى. ەرنىن جىمقىرا كۇلىمسىرەپ، كوڭىر كوزدەرى اۋەستىكپەن شۇقشيا قادالادى:
— قالاي، كەلدى مە؟ كەشە نە بولدى دەيمىن؟
زارا ىڭىرانا كەرىلىپ، جۋىر ماڭدا جاۋاپ قاتار ەمەس. قالىڭ كىرپىگى الدەبىر سىردى قىمتاعانداي جابىلا بەرەدى. ەزۋىندە — توقتىق، ريزالىق ۇيالاتقان جۇمساق جىميىس.
— ايتساڭشى ەندى.
بۇلدى جاۋاپ زارىقتىرىپ بارىپ ارەڭ ەستىلگەن:
— قايدا، ايتقان ۋاقىتىنان الدەقايدا ەرتە كەلدى. بۇرىن جاقىنداتپاي، دىمىن قۇرتىپ جۇرەتىنمىن. ءبىراز كەرگىدىم. بۇلدانىپ قويماسا، بولمايدى عوي... سونىمەن، ءتۇنى بويى قىدىرىپ، تاڭ الدىندا عانا كەلىپ جاتقانمىن.
قوناق قىزدىڭ كوزىنە ۇرەي ۇشقىنى ۇيىرىلە قالدى:
— انا كىسىلەر شە؟ ۇرىسقان جوق پا: «قايدا ءجۇرسىڭ؟» — دەپ؟
— ول كىسىلەردىڭ شارۋاسى نە؟ مەن دە ەرەسەك ادام ەمەسپىن بە؟
— ەندى وسىعان توقتالاسىڭ عوي. وقۋدى تاستاپ كەتتىڭ، ەندى كۇيەۋگە شىعىپ تىنۋ كەرەك.
— ءاي، قويشى. ءالى جاس ەمەسپىز بە. ءبىراز قايناتىپ بارىپ... ءومىر ەكى اينالىپ كەلمەيدى. قىزىعىن ۋاقىتىندا كورەيىك تە.
— قىزىقتى قايتەسىڭ. ەس جياتىن كەزىمىز كەلدى ءبىزدىڭ.
بۇل ءسوز زارانى ەپتەپ ويلاندىرىپ تاستاعانداي بولدى. جەڭىلدەۋ كۇرسىنىپ قويىپ، جاۋابىن كىدىرتىپ ايتقان:
— راس، بۇرىنعى جىگىتتەرىمە قاراعاندا سالمەننىڭ ءجونى بولەك. قۇر ءبىلىمدى عانا ەمەس، بولاشاعى دا بار.
— وندا ويلاناتىن نەسى بار؟ «جاسپىن» دەپ كەرگي بەرمەي، وسىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاعان دۇرىس-اۋ.
قوس قۇربى جاستىق ارمان، جۇرەك سىرلارىن ايتىپ، ۇزاق اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى.
1975
You Might Also Like
-
تاۋ ەتەگىن باۋرايلاپ بورت-بورت جەلگەن جالعىز اتتىنىڭ ماڭدايعا العانى — كۇن شىعار باعىت. جەر ىڭعايىنا قاراي كەيدە وڭعا-سولعا تولقي جۇرگەنىمەن، ءاۋ باستا دىتتەگەن باعدارىنان اۋىتقىر ەمەس. كۇرەڭ ...
