قاندى كەك
I
كۇن بەسىندىككە كەلگەن كەزدە كوركەمتايدىڭ اۋىلى استان-كەستەن بولدى: كەمسەڭدەپ كەمپىر-شال جىلادى؛ قانىن تارتىپ سۇرلانىپ، سەڭ سوققان بالىقتاي مەڭ-زەڭ بولىپ جاستار تۇردى.
اۋىل داعدارىسقا كەزدەستى: اركىم ءوز ويىمەن شۇعىلداندى، بىرەۋگە بىرەۋ اقىل ايتىپ، بىرەۋدى بىرەۋ سۇيەي المايتىن سەكىلدەندى.
— قۇداي-اي، كورسەتتىڭ-اۋ! قالقام، قۇلىنىم! — دەپ شەتكى ۇيدەگى قارا كەمپىر سارناپ جىلاپ، ەلدى باسىنا كوتەردى.
— ءقايتسىن سورلى! جالعىزى عوي، ەرىنەن جاستاي جەسىر قالىپ ەدى. ءبىر بالانىڭ قامى ءۇشىن ەرگە دە تيمەپ ەدى. ەندى، جاسى جەر ورتاعا كەلگەندە، نە سۇيەنەر ەرى جوق، نە تالشىق قىلار مالى جوق، جالعىز ۇلدان ايرىلىپ نە كۇن كورەمىن دەيسىل-اۋ! — دەپ ەكىنشى ءبىر ايەل، اناعان شەكتەستىگىن كورسەتكەن سەكىلدەنىپ، كەمسەڭدەپ و دا جىلادى.
— قويشى ءارى، كوپپەن كورگەن ۇلى توي ەمەس پە، جالعىز سونىڭ بالاسىنا كەلىپ وتىر ما، ودان قادىرلى بوزداقتار دا كەتكەلى وتىر عوي، — دەپ ءۇتتتىنتتتى ءبىر ايەل جاقتىرماي سويلەدى.
ساقالى ساپسيعان شالدار، تاياقتارىنا سۇيەنىپ، ەربيىپ، ەسىكتەرىنىڭ الدىنا شىقتى. شۇيدەلى جەلكە، شەرميگەن قارىندار دا تەرمەن بىرشىپ، كەشتىڭ سامال سالىنىنا شىعىپ بويلارىن جازعان سياقتى بولدى. ءبارىنىڭ ويىندا ءبىر ءتۇيىن. ءبارى دە ناق وسى ساعاتتا ءبىر كەمەگە ءمىنىپ، تەلەگەي تەڭىزگە ءتۇسىپ، اق قالى تۇرعان سياقتى ەدى.
— ۋا، قالەكە، بەرى كەلىڭىز، دەپ، مىرتىق دەنەلى، تولىق بەت قارا كىسى ەسىك الدىندا تۇرعان قاليدى جانىنا شاقىردى.
جۇرت تۇس-تۇستان انداپ بۇلاردىڭ قاسىنا جينالدى. ەكى قولىن ارتقا ۇستاپ ەڭكەڭدەپ كارى كەمپىرلەر دە كەلدى، جاۋلىعىن ىسىرىپ قۇلاعىنان كەيىن ءتۇرىپ، توپقا كەلە الماي وداعايلاپ، جاس ايەلدەر ءبىر وڭكەي جينالدى. بەتتەرى بىلەۋدەي ىسىك، سولىقتارىن زورعا باسىپ قىز-كەلىنشەكتەر دە بىرتىندەپ كورىنە باستادى.
— ال ەندى قايتپەكپىز؟
— قايتپەك كەرەك، اقىلعا كەلەتىن ءىس كورىنبەيدى عوي.
— نە كورىندى سەندەرگە؟ نەگە ۇيلىعاسىڭدار؟ ادامشىلىقتارىڭ قايدا؟ كىلەڭ باعلاندى قولدان ءتىزىپ بەرىپ، ۇيدە تىنىش وتىرماقسىڭدار ما؟ نەگە ىزدەنبەيسىڭدەر، نەگە جۇرتشىلىق قىلمايسىڭدار؟ — دەپ، دەنەلى كەلگەن قارا تورى ايەل شاپتىعا سويلەپ، كوز جاسىنا بۋلىعىپ جىلاپ تا جىبەردى.
— باسە دەسەيشى، سۇيتپەس پە.
— ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ەركەكتەرىنىڭ ادەتى عوي — ۇيكۇشىك كەلەتىن... ءالى كەرەرسىڭ ءبىزدىڭ اۋىلدان باسقالار ءبىر بالادا جىبەرمەس.
— قۇداي وسى قاتىنداردى نەگە جاراتتى ەكەن؟ — دەپ قالي اقساقال كەيىدى. — قۇر بايبالامنان باسقا ەش نارسەنىڭ جايىن ءبىلۋ جوق. بىلمەگەن نارسەسىنە ارالاسپاسا قايتەدى ەكەن؟
— ءادىراقال! سەن ءبىلىپ جەتىستىرىپ تۇرسىڭ، بۇعالىق سالىنىپ وتىر، باعلانىڭ ءتىزىلىپ ايدالعالى وتىر. بىلسەڭ، نە قىلىپ وتىرسىڭ؟ وسى جەردە جۇمساماعان ءبىلىمىڭدى قايدا اپارىپ جۇمساماقسىڭ؟
— شەشەمنىڭ ايتقانى دۇرىس، قۇر ۇيلىققانمەن بولمايدى، ءبىر امالىن قاراستىرۋ كەرەك، — دەپ، ءابدى دەيتىن جىگىت ءسوز باستاپ ەدى، جۇرتتىڭ قۇلاعى ەلەل ەتىپ، ءبارى دە باجىرايىسىپ سوعان قاراي قويدى. ءابدى ءمۇدىرىپ تۇرىپ قالدى.
— سوندا نە ىستەمەكشىمىز؟
— باسە، نە ىستەيمىز؟
— «جەدەلبايسىنعا» قاراي كەشىپ كەتسەك قايتەر ەدى؟
— «جەدەلبايسىن» جەتكىزبەس، سىر بويىنا اۋسا دا ءبىر امالىن تابۋعا بولار ەدى-اۋ.
— بالالار، ول قولدان كەلمەس. كوشۋ دەگەن وڭاي بولمايتىن، رۋلى ەل شۇبىرىپ قايدا بارىپ پانالاماقشى؟
جۇرت دابىرلاپ اڭگىمە قىزا بەرگەن كەزدە، اۋىلدىڭ سىرت جاعىنداعى بەلەستىڭ باسىنا بىرەۋ شوقىتىپ شىعا كەلدى، جۇرت تىكسىنە قارادى.
— بۇل كىم؟
— بازارباي عوي!
— بۇل قايدان كەلەدى؟
— حابار بىلەمىن دەپ تاكەڭ اۋلىنا كەتكەن، سودان كەلە جاتقان شىعار.
— شاقىر، مۇندا كەلسىن!
جۇرتتىڭ ءبارى سوعان قاراي دۇرلىكتى: بىرەۋ قولىن بۇلعادى، بىرەۋلەرى ونىڭ اتىن اتاپ ايقايلادى، بازارباي اتىنىڭ باسىن بۇرعانشا جاس بالالار انتالاپ قارسى بارىپ تا جەتتى.
— ۋا، نە حابار؟
— تىنەكەڭ اۋلىنا باردىم، تىنىشتىق. شالدارى بولىستىڭ اۋلىنا كەتىپتى. جاستارى جيىن، ءبىر-بىر اتىن جاراتىپ ءمىنىپ الىپتى. بۇگىن اۋىلنايدىكىنە بارىپ، جانىن قىسىپ وتىرىپ ىسپەسكەنى العان بىلەم...ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ دا ىسپەسىگى بار دەي مە؟
— توقتاڭدار، تۇگە، ءسوز بولمەي... ال، سوسىن؟
— سونىمەن بارىپ قايتتىم. جاستارى قىزۋ، نەگە بولسا دا ءازىرمىز دەيدى. بۇگىن يساباي اۋىلى «كوك مولانىڭ» باسىنا جينالىپ «تاساتتىق» بەرگەن بىلەم. تىنەكەڭ اۋىلى ەرتەڭ بەرەمىز دەپ مالدارىن ازىرلەسىپ جاتقان كورىنەدى.
— مىنە جۇرتشىلىق! ءبىزدىڭ اۋىل تىم بولماسا «تاساتتىق» بەرىپ قۇدايدان تىلەۋدى دە بىلمەيدى.
— باسە، دەسەيشى.
— ال، ەندەشە «تاساتتىق» بەرەيىك.
— قاشان بەرەمىز؟
— ەرتەڭ بەرەيىك. سارسەنبىنىڭ ساتىنە بەرىپ، قۇدايدان ءبىر تىلەپ كورەيىك، ماقۇل ما؟
— ماقۇل!
داعدارعان اۋىل وزدەرىنشە ءبىر جول تاپقان سياقتى بولىپ ۇيدى-ۇيىنە تارادى دا، وت جاعىلىپ، وشاق اسىلدى. كولبەي ۇشقان كوك ءتۇتىن اۋىلدىڭ ءۇستىن مۇنارتتى. ورىستەن قايتقان سيىر، باتقايلارى سىرتىلداپ، اۋىلدىڭ تۇس-تۇسىنان ايداپ تولا باستادى. كۇن ۇزاققا مۇلگىپ، تىلسىزدەنىپ تۇرعان اۋىل بىردەن جاندانىپ كەتكەن سياقتى بولدى: شەلەگىن الىپ ايەلدەر شىقتى. تاياعىن ۇستاپ شالدار شىقتى. جۇرت قاربالاسىپ كەشكى تىرشىلىگىنە كىرىستى.
اۋىلدىڭ سىرتىنداعى بەلەس باسىندا، شاپانىن جەلەڭ جامىلىپ ءبىر ادام تۇر. بۇل وسى اۋىلدىڭ ءمۇعالىمى بولكەباي ەدى. «ءاقوپقا جىگىت الۋ» حابارى بۇعان دا جەڭىل تيگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە، اۋىل ادامى جىلاپ-سىقتاپ ۇرەيىن الىپ بولدى. ەكى كۇننەن بەرى بالا وقىتقان جوق. اۋىلدىڭ جاستارى جينالىپ، مۇنىڭ مازاسىن الدى.
— وقىعانسىز عوي، كوزىڭىز اشىق قوي، بۇعان نە امال بار؟ — دەسەدى.
نە امال بولسىن؟ بىلسە ايتپاس پا ەدى؟ ءوزى دە بىلمەيدى، وزىنە دە جۇمباق. مەڭ-زەڭ بوپ كەشەدەن بەرى ويلاعانى ءوز باسى، ءوز قامى قالاي قۇتىلۋ كەرەك؟ قۇتىلاتىن جول بار ما؟ الدە، كوپتىڭ ءبىرى بولىپ، قولىنا كۇرەگىن ۇستاپ، قان مايدانعا كەتپەكشى مە؟ بارعاندا نە بىتىرەدى: نە سوعىسا المايدى، نە جۇمىس كەلمەيدى قولىنان. ويلانىپ كەلىپ بولكەباي كۇرسىندى:
— قوي، اۋىلعا بارۋ كەرەك: «ۋ ىشسەڭ ۇلتىڭمەن» دەگەن، ەكى تالاي كۇن تۋعاندا، الدەقايدا قاڭعىرىپ ءجۇرۋىمنىڭ ءجونى بولماس، ەرتەڭ جۇرەم، كەتەم! — دەدى وزىنە.
II
بولكەبايلار قارا جولدان بۇرىلىپ ءبىر اۋىلعا ءتونىپ كەلگەندە، ۇزىنشا توماردىڭ كۇنباتىس جاق مۇيىسىندەگى ون شاقتى ءۇيدىڭ ادامدارى بىرتىندەپ ءورىپ تىسقا شىعا باستادى. ورتاداعى قوڭىر توبەل ۇيدەن تورت-بەس جىگىت سامساپ شىعا كەلدى. كۇنگە قاراي قولىمەن كوزىن كولەڭكەلەپ، كەمپىر-شالدار دا، بۇلاردى تاڭسىق كورگەندەي، قاراسىپ جاتىر. ءبارىنىڭ دە كوزى جولدان بۇرىلعان اربالىڭا. اربالى توماردى جاعالايتىن جىڭىشكە جولعا تۇسكەندە، بىرەن-ساراڭ ساق يتتەرمەن قاباتتاسا بۇزاۋ باعىپ جۇرگەن جاس بالالار الدىنان شىعىپ، بىردەمە دەسىپ جاتتى.
— ۋا، قاي جاق بولاسىزدار؟
— تامامىز.
— جاقسى-جاماننان نە حابارلارىڭىز بار؟
ون شاقتى ءۇيدىڭ ادامى تايلى-تاياعىنا شەيىن قالماي اربالىنى قورشاي جينالدى. ءبارىنىڭ كوزى اربادا، ارباداعى بولكەباي مەن سارسەنبايدا.
— قۇجىرايعان شال عوي، نە حابار بىلەدى دەيسىڭ، دەيدى ءبىر كەلىنشەك.
— جانىنداعىسى وقىعان جىگىت بولۋ كەرەك، شاشىن كورمەيسىڭ بە، جەلكەسىنەن وبىراپ شىعىپ تۇر.
— ءوزى سىپا جىگىت ەكەن، سىزىلىپ تۇرعانىن كوردىڭ بە؟ − دەپ ايەلدەر جاعى قوناقتاردى ءبىرسىپىرا ءسوز قىلىپ ءوتتى.
جينالعان جۇرت قانشا قازبالاي سۇراعانمەن قوناقتاردان «جات حابار جوق» دەگەننەن باسقانى ەسىتە المادى.
— شۇكىر، اماندىق، باسقا حابار جوق. ەرماعامبەت كەمپىرى قايتتى، — دەپ سارسەنباي ءبىر اڭگىمەسىن قايتا-قايتا ايتا بەردى.
«سولدات الۋ» حابارى بۇل ەلگە دە تاراعان بولىپ شىقتى. ءبىر جىگىت باتىرلانا سويلەگەن بولىپ:
— نە بولسا دا كەزىندە كورەرمىز. كۇن بۇرىن جابىعۋدىڭ ءجونى جوق... جاس جىگىت كورىنەسىڭ، قون، ءبىر ءتۇن بولسا دا بىرگە وتىرىپ ساۋىق قۇرايىق، — دەپ ول بولكەبايعا قارادى.
بولكەباي قونۋدى تەرىس كورمەدى. سارسەكەڭ دە كوندى. قوڭىر توبەل ءۇيدىڭ تۋ سىرتىنا اكەلىپ سارسەكەڭنىڭ جاۋىر كۇرەڭىل ءبىر جىگىت دوعارۋعا كىرىستى.
— وتاعاسى، بۇل ناۋقانعا جاسى تۋرا كەلەتىن بالاڭىز بار ما ەدى؟ — دەپ بىرەۋلەرى سارسەنبايدى تىلگە الدى.
— بىزدە بالا دەگەن بولمايتىن، شىراقتارىم، ءىنىمنىڭ ءبىر قىزىن اسىراپ الىپ بالا قىلىپ ەدىم، سول بار قولىمدا، ءبىراق ازاماتتىڭ بوتەندىگى جوق ەدى. جارلىمىن، شالمىن. ىستەلمەي جاتقان جۇمىسىم بولسا، وزدەرىڭ سياقتى ازاماتتار اۋقىم قىلىپ ءبىتىرىپ تاستايتىن ەدى، بۇل جاسىما كەلگەنشە بالاسىزدىقتىڭ زارىن كورگەن شال ەمەسپىن، جۇرتىمنان اينالايىن! بىرەۋى بالا بولىپ، بىرەۋى ءىنى بولىپ كوڭىلىمدى جۇباتۋمەن كەلەدى، — دەپ سارسەكەڭ ءوز كۇيىن ءبىر سۇرە اڭگىمە قىلىپ ءوتتى.
— اينالايىندار-اي دەسەيشى، بۇلار پالە-قازادان ساۋ تۇرسا، سەن سياقتى شالعا كەمشىلىك بار ما، − دەپ ءبىر كەمپىر سارسەكەڭ ءسوزىن ءتىرىلتىپ، الدەنەگە كوڭىلى بوساپ، جاۋلىعىنىڭ شەتىن يكەمدەپ كوزىن ءسۇرتتى.
حابار ەسىتكەلى جينالعان جۇرت بۇل كەلگەن جۇرگىنشىدەن اۋىز تۇشىرلىق ەش نارسە ەسىتە الماي، بىرتىندەپ ۇيلەرىنە تارادى. جەر وشاق بىتكەننىڭ بارىنەن كوكالا ءتۇتىن كوتەرىلدى، شاقىر-شۇقىر قازان قىرىلدى. قاسپاققا تالاسىپ، جەر وشاق باسىن شانداتىپ اش توبەتتەر الىستى. الدەقايدا، تۇساۋلى اتقا بارا جاتىپ ءبىر جىگىتتىڭ شىرقاپ سالعان ءانى ەستىلدى:
قارا كول، قىراڭ-قىراڭ بەلىڭ قانداي، '
قۇلپىرعان كوك مايسالى جەرىڭ قانداي.
باس قوسقان باعلاندارى ساۋىق قۇرىپ،
قايعىسىز، قاسىرەتسىز ەلىڭ قانداي!
بۇل ولەڭدى ەسىتكەن كەمپىر-شال:
— ۋاي، قالقالارىم-اي دەسەيشى!.. − دەپ كوزدەرىن تاعى جاسپەن شىلاستى.
بوزبالا جاعى جابايى كەڭەستى تاستاي بەرىپ، كەشەدەن بەرگى ۇشىنا شىعا الماعان «سالدات» ماسەلەسىنە تاعى اينالىپ سوقتى:
— شالدارىمىز بولىستىڭ اۋىلىنا كەتىپ ەدى، اينالىپ كەلەتىن كەزدەرى بولدى، نەعىپ كەشىگىپ جاتىر ەكەن؟
— جاقسىلىق حابار بولىپ، سوندايمەن بوگەلىپ جاتپاسا؟
— جاقسىلىق حابار دەمەكشى، الگىدە ىبىرايدى كورىپ ەدىم، سالىققا جولىعىپ اۋىلىنا قايتىپ بارادى ەكەن، سول ايتىپ تۇردى: سالىق ايتتى — «قازاقتان سولدات المايمىن» دەپ يت تەرىسىنە جازىپ بەرگەن پاتشانىڭ ۋادەسى بار دەيدى، سونىسىن، ءالى دە بولسا دا، ورىنداسا كەرەك دەپ ايتتى دەدى...
— ۋادە بەرۋى وتىرىك قوي. ۋادە بەرسە، ءوزى پاتشا بولىپ، ەكى سويلەپ جىڭدانىپ پا؟
— پاتشا ەمەس دەيدى عوي، مۇنى ىستەپ وتىرعان پاتشانىس مينيسترلەرى − دەيدى عوي.
— ەندەشە، جۇرت نەگە ىزدەنبەيدى؟ پاتشاعا بارىپ نەگە ايتپايدى؟ — ورتا بويلى سارى جىگىت قورجاڭداي قوزعالىپ قالتاسىنان جارعاقتى سۋىردى دا، الاقانىن تولتىرىپ ناسىباي اتتى. اۋزىنان شاشىراعان تەمەكىنى تىلىمەن ءۇيىرىپ جيناپ، باپتاپ ءبىر رەت تۇكىردى دە، جۇرتتىڭ سوزىنە كىرىستى:
—مەن سەندەرگە ايتايىن با، — دەپ، سونى حابار ايتاتىنداي جۇرتتى اۋزىنا قاراتتى: — مەن بىلسەم، وسىنى شىعارتىپ وتىرعان ءبىزدىڭ ىبىراش بولىس. ىبىراش بولىستا ءدىن جوق؛ قۇداي قۇلدىڭ شاعىمىمەن جولاماندى ارىستاۋىت قىلدىرعان ىبىراش ەمەس پە ەدى؟ جوقتان پالە سالىپ، داۋ تۋعىزىپ، جارلىنىڭ جالعىز شولاعىن «ايىپقا» دەپ الىپ وتىرعان ىبىراش ەمەس پە ەدى؟ الپىس ءۇيلى ءاجىمنىڭ اجەتكە جارايتىن قىزىن نوكەرىنە قاتارعا ۇستاپ، اجارى ءتاۋىر ايەلدى بايىنان ايىرىپ، ەكى كۇننىڭ بىرىندە شىرىلداتىپ ساتىپ وتىرعان ىبىراش ەمەس پە ەدى؟ ىبىراشتا ءدىن جوق. ىبىراش مۇنى ىستەيدى...
— قوي،شىراعىم، ىبىراش — بىزگە ىبىراش شىعار. پاتشاعا ءتىلىن العىزۋى قيىن بولار، — دەپ ەكىنشى ءبىر جىگىت وعان قارسى ءتۇستى.
— ىبىراشتىڭ ءتىلىن المايدى دەپ وتىرعانىڭ با؟ ءتىلىن الماسا، ومىراۋىن تولتىرىپ پاتشا وعان مەدال نەگە بەرەدى! «پوچوت كيراجدان» دەپ جۇرتتان ءبولىپ ات نەگە تاعادى؟ ءتىلىن العىزاتىندىعىن، مىنە، وسىدان ءبىلۋ كەرەك! ىبىراش ءتىلىن العىزادى. باياعى پاتشانىڭ تويى بولاتىندا، قان قالپاقتى كيىپ بارعان ىبىراش ەمەس پە؟ سول جولى پاتشانىڭ تويىنا شاشۋ دەپ ات باسىنداي جامبى اپارىپتى دەيدى عوي. پاتشا قاتىنىمەن ەكەۋى ىبىراشتى قارسى الىپ امانداسقاندا، پاتشانىڭ قاتىنىنىڭ قولىن ءسۇيىپ، جامبىسىن بەرىپتى دەيدى عوي.
— باي-باي، تاسپەرگەن-اي، اعىزاسىڭ-اۋ، — دەپ تاعى ءبىر جىگىت ونىڭ ءسوزىن ءبولدى.
تاسپەرگەن ءسوزىن بولگەندەرگە نارازىلىق كورسەتتى. سۇزەگەن سيىرداي كوزىن الارتىپ جان-جاعىنا قاراپ قويدى.
— ال، مەنىكى وتىرىك-اق بولسىن، وزدەرىڭ ايتىڭدارشى، دەپ ءسوز قارقىنى بۇرىنعىسىنان باسەندەپ، كۇمىلجي ءتۇسىپ، تازا ءسوزدى دوعاردى.
شەتكە تامان وتىرعان ءبىر جىگىت كەنەت بۇرىلىپ، اۋىلدىڭ الدىڭعى جاعىنا قاراپ شۇقشيدى. جۇرتتىڭ ءبارى ەلەڭدەستى.
— نەمەنە، جاي ما؟
— مىنا ءبىر سالت اتتى توپەپ كەلەدى...
— اپىرىم-اي، جاي بولسا يگى ەدى؟! — دەسىپ، جۇرت ورىندارىنان ۇشىپ-اق تۇرىستى.
— جىگىت الۋعا قالادان اسكەر شىعىپ قالعان بولار ما؟
— بولىستىڭ اۋىلدارىنىڭ جىگىتتەرى بۇگىن جينالىپ جاتىر دەپ ەدى، الدە سولار ءبىر نارسە ىستەدى مە ەكەن؟..
ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە جۇرتتىڭ باسىنا مىڭ ءتۇرلى وي كەلدى. قىلاڭ اتتى بىرەۋ توپەپ كەلە جاتىر. جەلبەيىنىڭ قۇلاعى دەلديىپ، ەتەگى جايىلىپ، استىنداعى اتىنىڭ ساۋىرىن جاۋىپ كەلەدى. ءۇرپيىپ تۇرعان جۇرتقا جاقىنداي بەرىپ:
— ۋا، ءسۇيىنشى! − دەدى.
— وپىرىم-اي، نە بولدى؟
— جاقسىلىق بولدى!
— قانداي جاقسىلىق؟
— پاتشانىڭ قاتىنى ۇل تاۋىپتى، سونىڭ قۋانىشىنا قازاقتان جىگىت المايتىن بولىپتى... «ماناپاس» بولىپتى...
— قۇداي-اي، بەرە كور!
— يا، ارۋاق!..
— قاراقتارىم-اي، كوزدىڭ جاسىن ءيدى عوي! − دەپ جىلامسىراپ كەمپىرلەر ءجۇر.
داعدارعان جۇزدەرگە قۋانىش بەلگىسى جۇگىرىپ، كۇلىمدەپ سالا بەردى. دابىرا ايقايمەن اۋىل ىڭ-جىڭ بولدى. قالتاعا قول سالىنىپ، سىلدىراعان كۇمىستى ءسۇيىنشى سۇراۋشىنىڭ الاقانىنا باسىپ جاتىستى. قۇدايى دەپ قولىنداعى جۇزىگىن سۋىرىپ بەرگەن كەمپىرلەردە بولدى.
اۋىل توي ءتۇسىن الدى. اۋىلدى باسقان قايعى بىرتىندەپ، بۇلتتاي ىدىراپ تاراپ بارا جاتقان سەكىلدى بولدى. بوزبالانىڭ بىرەۋى جەكەرەك شىقتى دا:
— قۇداي بەردى عوي، قۋانىشتى قۇر وتكىزبەيىك، التىباقان تەبەيىك! ءتۇن بويىنا اسىر سالىپ، بۇگىنگى ءتۇندى ساۋىقپەن وتكىزەيىك! — دەدى.
— بولادى!
— جيناڭدار باعاندى!
بالا-شاعا ۇيدى-ۇيگە جۇگىرىپ وشاق باسىندا جاتقان باقانداردى، سىرىقتاردى اۋىلدىڭ سىرتىنداعى بەلەس باسىنا قاراي سۇيرەتتى. بىرەۋلەردىڭ ورەدەگى باقانى الىندى، بىرەۋلەردىڭ ءۇي باستىرىلۋلى تۇرعان ارقاندارى شەشىلدى، جايشىلىقتا باجىلداپ ءۇيىنىڭ ماڭىنا جولاتپايتىن كەمپىرلەر بۇ جولى مۇلدە جادىراپ، بالالاردىڭ سۇراعانىن ءوز قولدارىمەن بەرىپ جاتتى.
التىباقان قۇرىلدى، بەلەس باسى بوزبالامەن شوعىرلاندى. ەكەۋ-ۇشەۋ باس قوسىپ قىز-كەلىنشەكتەر دە جينالا باستادى. ءىڭىر شاپاعى جامىرادى. اۋىل ءۇستىل قارا كولەڭكە جاپتى. جەر وپتانعا جىلتىلداعان وت ءسوندى. تۇندىك جابىلىپ، جۇرت توسەككە باس قويدى... ءبىراق جاستار جاعى «التىباقان» باسىن ايىرىقشا ءبىر دۇنيە قىلىپ ولەڭ ايتىپ، ءان سالىپ، تىنىق تۇندە داۋىستارى الدەقايدا ەستىلىپ، اسىر سالۋمەن جاتتى.
III
بولىستىڭ اۋىلى ىعى-جىعى ادام، توپتانعان ات، اربا؛ بىرەۋلەر كەلىپ جاتىر، بىرەۋلەر كەتىپ جاتىر، ەكەۋ-ۇشەۋ باس قوسىپ كۇبىرلەسىپ سويلەسىپ وتىرعاندار بار. جۇرتتان بولەگىرەك ءبىر توپ ادام وتىر. يىقتارى تۇسىڭكى، تۇستەرى سۇرعىلت، ىستىق كۇننىڭ كۇيدىرۋىن ەلەمەستەن، ەرىندەرى كەزەرىپ، ەسى-دەرتتەرى ءبىر عانا اڭگىمە بولىپ وتىرعان سەكىلدى.
توپتانعان اتتىڭ قاسىنا اربالارىن قويا سالىپ بولكەباي مەن سارسەنباي وسى توپقا جاقىنداي بەرگەندە:
— بولىستىڭ كونۋى كەرەك. بولىس كونبەسە، ەلدىڭ دە كونۋى قيىن بولار. تۇبىندە ەكى تالاي ءىس بولىپ، ەل باسىنا قيىن كۇندەر تۋسا، سوعان جاۋاپتى بولاتىنىندا بولىستىڭ ۇمىتپاۋى كەرەك... قازاق بالاسى بۇل كۇنگە شەيىن سالدات بولىپ كورگەن جوق. ەندى بۇگىن مال ورنىنا ايدالىپ سوعىس تابانىنا بارا قويماس، مۇنى دا بولىس ويلاسىن! − دەپ سيرەك ساقالدى، جالاق قارا كىسى قامشىسىمەن جەردى بىرەر نۇقىپ قويدى.
تىڭداپ تۇرعان جۇرت يىقتارىن كوتەرە ءتۇسىپ:
— جاكەڭ دۇرىس ايتادى، ءبارىمىزدىڭ دە ايتاتىنىمىز وسى! — دەستى.
بولكەباي مەن سارسەنباي بۇل توپتىڭ كەڭەسىنە تۇسىنە الماي، شەتكى بىرەۋمەن «ماناپاس» جايىن سويلەسىپ ەدى، ول سالقىن كۇلدى دە:
— «ماناپەس» دەگەن وتىرىك الداۋ كورىنەدى؛ ەلدەن ولجا ءتۇسىرۋ ءۇشىن قۋلاردىڭ شىعارىپ جۇرگەنى عوي، − دەدى.
— ىبىراي مەن كارىم ەكەۋىڭ بارىڭدار. بولىستان ءبىزدىڭ جالعىز-اق تىلەگىمىز — بىزگە ورىسپەن بىرگە جاۋ بولىپ تيمەسىن؟! «ەل ءتىلىمدى المايدى» دەپ ءوز باسىنان كىنانى اۋدارسىن دا قاراپ وتىرسىن. سوسىنعىسىن ءوزىمىز بىلەيىك. وسىنى بارىپ ايتىپ كەلىڭدەر! — دەپ، جارىقباس، ءتۇيىندى سەزىن شىمىركەنە سويلەپ، ەكى ادامدى بولىسقا جىبەردى.
قالعان جۇرت ءوزارا كۇڭكىلدەسىپ، ەسىتكەن-بىلگەندەرىن بىرىنە-بىرى ايتىپ جاتتى.
— ون بەس كۇننىڭ ىشىندە ادامدى تۇگەل جيىپ بەرەمىن دەپ بولىس قولىنان پودپيسكە بەرىپ كەلىپتى عوي.
— بوقتى جيار، ورىسقا ءالى كەلمەگەنمەن دە وسى كوپتىڭ بولىسقا ءالى كەلەر عوي!
— مۇنىڭ امالى مىناۋ: بوزبالالاردى جيىپ جىبەرىپ، ىسپەسوكتى بولىستان تارتىپ الىپ ورتەۋ كەرەك!
— ۋا، تاپتىڭ اقىلدى، بولىس شەتىڭنەن ۇستاپ سىبىرگە ايداسىن؛ ودان دا بولىستىڭ ءوزىن جويۋ كەرەك دەسەيشى...
جارىقباس باسىن كوتەرىپ الىپ:
— ءتايت، اۋىزدارىڭا يە بولساڭدارشى! شىركىن، بالا بولىس كەتەسىڭدەر مە؟ سونداي ءسوزدى ساراپتالتا سالاتىن جەر وسى ما ەكەن؟ — دەپ، كەيىپ قالدى.
بولىسقا بارعان كارىم مەن ىبىراي، جۇندەرى جىعىلىپ، توپقا كايتىپ ورالدى.
— بولىس بەتتەتەيتىن ەمەس، ءوزىمىزدى بوقتاپ، ۇيىنەن ايداپ شىقتى. ون كۇننىڭ ىشىندە سپيسوكتى دايىن قىلىپ بەرەسىڭدەر، ايتپەسە قالادان اسكەر شاقىرتام! − دەدى.
وتىرعان جۇرت تىكسىنىپ، سۇرلانىپ-اق الدى.
جارىقباس نازالانىپ، قامشىمەن جەر شۇقىدى...
— اپىرماي، بولمادى-اۋ... ەكى تالاي جۇمىسقا شىنىمەن اياق باساتىن بولامىز با؟ — دەدى ول باسىن بۇگىپ.
ۇيلىعىپ وتىرعان جۇرت اتتارىن ءمىنىپ، بەت-بەتتەرىنە تاراي باستادى.
بولىستىڭ ۇيىندە بالا وقىتىپ تۇراتىن يمان بەردى دەيتىن ۋچيتەل بولاتىن. بولكەباي ونىمەن تانىس ەدى، امانداسىپ كەتپەكشى بولدى.
يمانبەردى ءۇي كولەڭكەسىندە كىتاپ وقىپ وتىر ەدى. بولكەبايدى كۇلىمدەپ قارسى الدى.
— ە، ءمۇعالىمبىسىڭ، قال قالاي؟
— قال شامالى.
— نەگە؟ سەندەشىگەتىن بولدىڭ با؟..
بولكەبايدىڭ سويلەۋىن كۇتپەي-اق يمانبەردى ۇگىتتەۋ تۇرىندە ءسوز باستادى:
— وقا جوق، بارۋ كەرەك. قازاق بالاسى باياعىدان بەرى سوعىسقا بارماي جۇرگەندە دە بىتىرگەنى شامالى، قايتا، سوعىسقا بارسا، جول كورىپ ىسىلادى.
— ونىڭىز دۇرىس قوي، ءبىراق قازاق بالاسىن ناق وسى سوعىس تۇسىندا الۋى قاتە ەمەس پە؟ كورە، بىلە ولىمگە كىم بارادى؟
— بارمايدى دەپ ويلايسىڭ با؟
— بارماس، بوستان ولەتىن بولسا، ۇيىندە وتىرىپ سوعىسپاي-اق ولەدى.
بولكەباي بۇل ءسوزدى قالاي ايتقانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى، جاڭاعى جارىقباستى كورگەن سوڭ، سولاي بولادى-اۋ دەپ وزىنشە بولجاپ ەدى. يمانبەردىگە ايتقانى وسى بولجاۋىنىڭ قورىتىندىسى بولدى.
يمانبەردى بولكەبايدىڭ بەتىنە ءبىرسىپىرا قاراپ وتىردى. ءبىر مەزگىلدە اۋىر كۇرسىنىپ، الىستان تولعاعانداي پىشىنمەن تاعى ءسوز باستادى:
— مۇعالىمدەردىڭ مۇنداي ءسوزدى ايتۋى جارامايدى، مۇعالىمدەر ەلدىڭ كوسەمى بولۋى كەرەك. سوعىس ەكەنىن، قىرعىن بولىپ جاتقانىن ءبارىمىز دە بىلەمىز، ءبىراق، بارما دەگەن ءسوزدى ايتۋعا باتىلدىعىمىز جوق، ايتۋعا بولمايدى. ۇكىمەت قۇرىعى ۇزىن؛ ەل كونبەيتىن بولسا، اسكەر جىبەرەدى دە قىردىرادى؛ ەلگە اسكەر شىقسا ماڭى جالعىز جاستارعا عانا ءتيىپ قويمايدى، قاتىن-بالا، كەمپىر-شالىڭ بوسىپ، توزىپ كەتەدى... مىنە، وسى جاعىن ەسكە الۋ كەرەك!
— ءاي، ۋچيتەل-اي، وسى ءسوزىڭدى-اق قويمايدى ەكەنسىڭ؟ — دەدى بىرەۋ جۇلىپ العانداي.
يمانبەردى دە، بولكەباي دا بۇل سويلەۋشىگە جالت قارادى؛ ءۇستى-باسى جالبا-جۇلبا، ەڭگەزەردەي سۇر جىگىت، ۇيگە ارقاسىن سۇيەپ بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ تۇر ەكەن.
— ءاي، قايراقپاي-اي، سەندە قويمادىڭ-اۋ! − دەدى يمانبەردى وعان.
— مەن نەگە قويامىن؟ قازاقگان سالدات السا، بايلاردىڭ، بولىستاردىڭ بالاسى بارار دەيسىڭ بە؟ مىنا ءبىز سياقتى سورلىلار كەتەدى. باياعىدان بەرى ەبەگىمىزدى بايعا جەگىزۋمەن كەلىپ، ەندى، مال قۇساپ ايدالىپ كەتە الماسپىز!
— «بايعا ەڭبەگىڭدى جەگىزبە» دەگەن ءسوز — مەنىڭ ۇيرەتكەن ءسوزىم ەمەس پە ەدى؟ — دەپ يمانبەردى كۇلىمسىرەدى.
— الدە بولسا ۇيرەت! ءبىزدى باستا، كوپ بولار دەيسىڭ بە؟ — قايراقپاي ءسوزىن اياقتاپ ۇلگىرمەدى، ۇرگەن تۇلىپتاي سەمىز بايبىشە ۇلكەن ۇيدەن ىرعالا باسىپ شىقتى دا، قايراقپايعا شاپتىعا سويلەپ:
— نەمەنە، قۇدايدىڭ اتقانى، بايلانىسىپ جاتقانىڭ؟ — دەدى.
قايراقپاي اشۋلى كوزىمەن بايبىشەگە تەسە قارادى. تۇلا بويى قالتىراپ اشۋ كەرنەپ كەتكەندەي بولدى.
قايراقپاي كەتكەن سوڭ، يمانبەردى، وزىنەن ءوزى ويلانىپ، باسىن شايقادى:
— وتە قىزۋ بالا، ءبىر سويقاندى شىعارماسا يگى ەدى... بولىستا ەزىنىڭ ءتىسى دە بار ەكەن: جاس كۇنىندە وسىنىڭ شەشەسىن بولىس بىرەۋگە ساتىپ، بۇل وسى ءۇيدىڭ ەسىتىندە جەتىم بولىپ ءوسىپتى. مەن جايشىلىقتا ءوزىن اياپ، «بىرەۋدىڭ جۇمىسىن اقىسىز ىستەۋدى قوي» دەۋشى ەدىم. مىنا حابار شىققاننان بەرى وزىنەن شوشي باستادىم. تۇندە ماعان كەلىپ: «ناق كەتەتىن بولسام، بولىستى باۋىزدايمىن دا ولتىرەم. سوعىسىنا بارعانشا تۇرمەسىندە وتىرسام قايتەدى؟» — دەدى. مەن شوشىپ، جاعامدى ۇستادىم... ساعان تاپسىراتىنىم — ەل جىگىتتەرىن ۇگىتتەپ باسۋعا تىرىس. بۇيرىق شىققان سوڭ ادام الماي قويمايدى. قارسى كەلسە، ەل نامىت بولادى. ەل ىشىندە سوعىس شىعارىپ، جاس بالانى نايزانىڭ ۇشىنا ىلگىزۋدىڭ ءجونى جوق.
بولكەباي قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى. جول بويى جارىقباستىڭ كەڭەسى، يمانبەردىنىڭ ۇگىتى، قايراقپايدىڭ كايراتى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ويىنا ءتۇسىپ، باسىن داڭقىڭدى، قايسىسى ءجون ەكەنىن ايىرىپ بىلە المادى...
اۋىلدىڭ قوتانى ىزى-شۋ، قىم-قۋىت، شاپقان ات، جۇگىرگەن ادام، جىلاعان داۋىسپەن كۇلاق تىنعانداي.
— ۋا، نە بولدى؟
— اتتانىڭدار، اتتان!
ەتەكتەرى دەلەگەيلەنىپ ەكى سالت اتتى اۋىلدىڭ باسىنان كىرىپ، اياعىنان شىقتى. ەشبىر ۇيگە كىدىرىپ توقتاعان جوق، ءبىراق اۋىل ادامدارى بۇلاردىڭ جۇمىسىن ايتپاي ءبىلىپ وتىرعان سەكىلدى ەدى. «اتتان» دەگەن داۋىستى ەستىسىمەن ەر ازامات ورە تۇرىپ، جۇگەن الىپ جىلقىعا جۇگىرىستى. تۇسكى ىستىقتا بۇگەلەكتەپ، جىلانداي شۋماقتالىپ تۇرعان جىلقى بىت-شىت بولىپ ءبولىندى.
شاپقىنشىنىڭ بىرەۋى جەلى قاسىنا كەلىپ كىدىرگەن سوڭ بولكەباي وعان جاقىن كەلىپ، جۇمىسىنىڭ جايىن سۇرادى. بۇجىر بەتتى قارا جىگىت ەكەن، سامايىنىڭ كىرى ايعىزدانىپ اعىپ، ات ۇستىندە تۇرىپ دەمىن زورعا الادى. اق كوبىگى اعىپ تەرلەگەن قارا دونەن تىپىرشىپ تۇرعىسى كەلمەيدى.
— بەس جۇزدەي جىگىت جينالىپ، ىشىندە جارىقباس بار، ەكىنشى اۋىلعا كەلىپ قالدى. سول جەرگە جينالىپ، سودان بولىسقا بارىپ، سپيسوكتى الىپ، ورتەيمىز، — دەدى ول.
— سپيسوكتى ورتەگەنمەن بارماي قالۋعا بولار ما ەكەن؟ — دەپ بولكەباي جەلكەسىن قاسىدى.
— بولادى دەيدى، سپيسوك ورتەنسە، قايتادان جازىپ بەرمەسە، ادامدى قايدان تاۋىپ الماقشى؟
بولكەباي ويلانىپ، تاعى سويلەگەنشە، شاپقىنشى جىگىت قاراكەر دونەندى بوربايعا سالىپ جىبەرىپ جونەپ تە كەتتى.
اۋىل جىگىتتەرى اتتارىنا ءمىنىپ، اۋىلدىڭ تۇس-تۇسىنان اڭداعايلاپ شىعا باسىلدى.
— اتىڭدى ەرتتەدىڭ بە؟ — دەدى بىرەۋ بولكەبايعا.
بولكەباي نە دەرىن بىلمەي اپالاقگاپ كالدى؛ بارمايمىن دەۋ قيىن سوعىپ، شاراسىزدان بۇ دا ەرەتىن بولدى.
الدى-ارتىن جيىپ العان سوڭ، بۇل شىققان جىگىتتەر اتتىڭباسىن قارا تومارعا قاراپ تۇزەدى. جەلە شوقىتىپ جۇرە بەرگەندە، الدىڭعى جاقتان:
— باس قامشىنى! — دەگەن داۋىس شىقتى.
توبىلعى ساپتى قامشى ات باۋىرىنا ورالا تارتىلدى. شاپقان اتتىڭ تۇياعى جولدىڭ توزاڭىن ۋىستاپ اسپانعا اتتى. جايلاۋدىڭ جازىق دالاسى اسكا جينالعان ادامداي بولىپ كىبىرلاپ كەتتى. قايعىلى جاستار، ات ۇستىنە مىنگەن سوڭ سەرپىلىپ، ۋايىم-قايعى، قورقىنىش ويدان كەتىپ، بەت العان جۇمىسىن قايتسە دە ورىندايتىن كۇيگە ءمىندى. وننان، جيىرمادان بەلىنىپ، لەك-لەك بولىپ ءجۇرىپ كەلەدى. ءۇن جوك، ءبىرىنىڭ ىشىندەگى سىردى ەكىنشىسى ايگپاي سەزىپ كەلە جاتكان سەكىلدى. ءبىرى باستاعان جۇمىستى ەكىنشىسى اياقتايتىن سياقتى. ەل ءۇستىن باسقان قارا تۇمان، ازامات باسىنا ىلىككەن تۇزاق وسى جولى بىت-شىت بولىپ ءۇزىلىپ، ەل جاستارى سودان بىلاي ەركىن تىنىس الاتىن سەكىلدى...
شاپقان اتتىڭ ەكپىنىمەن الداعى بەلەسكە شىعا كەلگەندە كۇلىمدەگەن كولدىڭ اڭعارى كورىندى. قوسىننىل الدى ءيىرىلىپ توقتادى.
— ۋا، نە بار؟
— كەڭەسەمىز دەيدى. ءسوزدى ءبىر جەرگە بايلايمىز دەيدى...
اتتار شارت ءتۇيىپ تاستاپ، ورتاعا كەلىپ ءبارى دە وتىرا قالىستى. الكا-كوتان وتىرعان جۇرتتىڭ قاق ورتاسىندا جارىقباس وتىر. بوز جەلبەيدىڭ ءبىر قۇلاعىن جىمقىرىپ الىپتى. سامساعان جاسقا تەگىسىنەن ءبىر كوز سالىپ ءوتىپ، جارىقباس سەزىن باستادى.
— ۋا، بالالار! جاسىمنان تەنتەك بولىپ، باسىڭدى جاردىرعاننان جارىقباس اتانىپ ەدىم. مەن تەنتەكتىكتى ەلگە ەمەس، ەلدىڭ باستى ادامدارىنا ىستەۋشى ەدىم. ولاردىڭ قانجىعاسىندا ءجۇرۋدى وزىمە ار كورۋشى ەدىم. ەندى جاسىم الپىستان اسىپ، ساقال-مۇرتىم تەگىس اعارعان كەزدە، ۇيدە تىنىش وتىرسام دا بولاتىن ەدى، ءبىراق، سەندەردىڭ باسىڭا تونگەن قارا كۇن مەنى امالسىز اتقا مىنگىزىپ وتىر. سەندەر ءۇشىن ءوزىمدى قۇرباندىققا اتاپ شىعىپ وتىرمىن. بولىستىڭ حابارىن وزدەرىڭ دە ەسىتكەن شىعارسىڭدار، جاستاردى ماتاپ سپيسوكتاپ جاتقان كورىنەدى. بۇرىسىنا كۇيدىرسە، وندا دا ءبىر ءسارى عوي. بولىس جالماۋىزدىعىن بۇرىنعىدان دا اسىرىپ «توپالاڭ كەزىندەگى قويدىڭ» كەبىن كەلتىرىپ وتىر. ازامات جاننان، ەل مالدان تۇندەگىن كۇن تۋعاندا، بولىس ابىرويدى، اردى، ەل قامى دەگەندى بىلاي قويىپ، قۇلقىنىن تويدىرۋدىڭ قامىنا كىرىسىپ وتىر. ەلدىڭ «يگى جاقسىلارى» بولىستىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، بالالارىن امالداپ الىپ قالماقشى دەگەندى دە ەستىپ وتىرمىز. ال، جاستار، كوپ ايتا بەرىپ قايتەيىن، ءبىز بەت الىپ شىقتىق قوي، بارارمىز؛ بارعاندا نە ىستەمەكشىمىز، وسىنى ويلاعاندارىڭ بار ما؟
جۇرت بىرىنە-بىرى قاراپ، كۇبىر سوزگە كىرىپ، از-كەم بوگەلدى. ءبىر مەزگىلدە ارت جاقتا وتىرعانداردان:
— بولىستى ەلتىرۋ كەرەك! − دەگەن داۋىس شىقتى.
بولكەباي جالت قاراپ، تاني كەتتى: قايراقپاي ەدى، ول قامشىسىن بۇكتەپ، قايراتى بويىن كەرنەپ، جۇگىنىپ-اقالىپ ەدى.
— شىن ايتاسىڭدار ما؟
— شىن ايتامىز: ەلتىرۋ كەرەك!
وتىرعان جۇرت بىردەن قوزعالىپ، تەڭسەلىپ، دابىر ءسوز باستالدى. سويلەگەن سايىن كوپشىلىك «ءولتىرۋ» دەگەن ءسوزدى داۋىستاپ، ودان باسقانى اۋىزعا المادى.
— ولتىرگەندە ءبىر ادامعا ءبارىمىز بىردەن جابىسپايمىز عوي، وسى كوپتىڭ ىشىنەن بەلسەنىپ شىعاتىندارىڭ بار ما؟ — دەدى جارىقباس.
— مەن شىعامىن! — دەپ قايراقپاي ۇشىپ تۇردى.
جۇرت سەلت ەتكەندەي بولىپ، ءبارى دە سونىڭ بەتىنە باجىرايىستى.
— جامان ايتپاي، جاقسى جوق، تۇبىندە ونداي-مۇنداي ءىس بولسا، وسى وتىرعان ءبارىمىز دە جاۋاپتى بولامىز، «مەن ولتىرگەن جوق ەدىم» دەپ ەشقايسىڭ باس تارتپايسىڭدار. ونداي ويلارىڭ بارلارىڭ وسى باستان اشىپ ايتىڭدار! − دەدى جارىقباس قالىڭ توپتى كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ.
وتىرعان جۇرتتا باس تارتۋشى بولمادى. تىلەكتىڭ بىرلىگىنە باتا قىلىستى. اتقا ءمىنىپ، ءيا ارۋاق دەپ قامشىنى باسىپ جىبەرگەندە، اتتىڭ دۇرسىلىمەن جەر كۇڭىرەنگەن تارىزدەندى.
V
ىبىراش بولىس جاستىققا شىنتاقتاي ءتۇسىپ، جانىندا جاتقان كۇمىس ساۋىتتان شىلىمىن الىپ تارتتى. شىرايى اشىق. بۇرىنعىداي زىلدەنىپ تۇنجىراماي، ۇيدە وتىرعانداردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسىپ، شۇيىركەلەسىپ وتىر. تەڭبەكتەي بوپ سەمىرگەن قىزىل ءجۇزدى بيقاساپ بايبىشە، بولىسقا وقتا-ساندا كۇلە قاراپ، بىرتيعان قولىمەن بولىستىڭ امىركەن ەتىگىنىڭ قونىشىن سيپاپ قويادى. ءۇي ءىشى قارا كولەڭكە. تۇندىك جابۋلى، ءتۇرۋلى ەسىكتەن بولار-بولماس قانا سامال ەسكەن سەكىلدەنەدى. دالا شىقىلداعان تامىز ىستىق. جەردىڭ ءشوبى سارعىلدانىپ قۋراي باستاعان.
قامشىلارىن سۇيرەتىپ ەسىكتەن ەكى-ۇش ادام سالەم بەرىپ كىرىپ كەلدى.
— جوعارى شىعىڭىزدار! — دەپ بولىس كۇڭك ەتتى.
— ە، جول بولا بەرسىن!
— ءالي بولسىن. بۇگىن ءوزىمىز دە وسىندا كەلمەكشى ەدىك. ونىڭ ۇستىنە، وسى بىر-ەكى كۇننەن بەرى ەلدىڭ وسەگى كوبەيىپ بارادى. بولىستىڭ بۇدان حابارى بار ما ەكەن، حابارى بولماسا حابارلاندىرايىق دەگەن ويىمىزدا بار ەدى... —دەپ، بولىسقا تاياۋ وتىرعان جۋان قارا كىسى شىرەنىپ بارىپ جۇككە ارقاسىن تىرەدى.
بايبىشە ۇرەيلەنىپ، تىكسىنىپ تىڭدادى. بولىس باستاپقى كەزدە ەلەڭدەسە دە، ارت جاعىنان جاي قالىپقا ءتۇسىپ، كۇلىمسىرەدى.
— ۋاي، تاسەكە-اي، جوقتان ءقاۋىپ قىلا بەرۋدىڭ نە ءجونى بار، ەسىكتە جۇرگەن قۇل ەمەسپىن عوي، ءبىر ايماق ەلدى باسقارىپ وتىرعان كىسى ەمەسپىن پە؟ مەنىڭ باسىم ناعىپ ويىنشىق بولىپ كەتتى؟ تۇسىنە المايمىن. ولتىرەدى ەكەن دەپ ايىلىمدى دا جيمايمىن. ماعان قول كوتەرەتىن كىسى بۇل ماڭنان تابىلا قويماس. تابىلا قويعاندا دا، وڭايلىقپەن ولمەسپىن: ءبىر وزىمدە ءۇش مىلتىق بار، جانىنان بەزگەن ادام نەشەۋ دەيسىڭ، ولسەم دە جاستىعىمدى الا ولەرمىن!
ىبىراش بولىس مۇنى قورىقپاعان پىشىنمەن ايتتىم دەپ ويلادى. ءبىراق، ءجۇزى قۋقىلدانىپ، تۇلا بويى تۇرشىككەندەي بولىپ، داۋىسى قالتىراپ شىقتى.
تولقىنداعان كوڭىلىن باسايىن دەگەندەي، بولىس شىلىمعا جابىستى. اۋزىنان، مۇرنىنان كوك الا ءتۇتىندى بۋداق-بۋداعىمەن شىعاردى. ارگىۆدا تۇرعان اق جاستىققا شالقاسىنان كەرىلە جاتىپ، از-كەم ويلانعانداي بولدى: جاسىنان ورىس مەكتەبىندە وقىعانى، مەكتەپ ءبىتىرىپ ۋەزگە ءتىلماش بولعانى، ودان ەلىنە كەلىپ بولىستىققا سايلانعانى؛ جيىرما جاسىندا بولىستىقتى الىپ، ون بەس جىلداي ۇدايىمەن بولىس بولىپ، بەتىنە جان قاراتپاعاندىعى، تاعى-تاعىلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جىپكە تىزگەندەي تىزبەكتەلىپ كوز الدىنان ءوتىپ، ءومىردىڭ ەستە قالعانداي قىزىقتى جەرلەرىن الدىنا اشىپ سالدى.
ەسىك الدىنا بىرەۋ كەلىپ قالتيىپ تۇرا قالىپ، اۋىلدىڭ الدىڭعى جاعىنا قاراپ شۇلعىدى.
— اپىرماۋ، بۇل قالاي؟ تۇس-تۇسىنان قاپتاپ كەلە جاتقان قارا قۇرىم ادام عوي؟ — دەدى ول ۇرەيلەنىپ.
ءۇيدىڭ ىشىلدەگى ادامدار سەلك ەتە ءتۇستى.
— قۇداي-اي، پالە بولىپ جۇرمەسە يگى ەدى! — دەپ، بايبىشە بەبەۋ قاعا باستادى. توردە وتىرعان قوناقتار قۋقىل تارتقان پىشىنمەن بىرىنە-بىرى قاراستى.
— قانشا ەكەن، كوپ ادام با؟ — دەپ بولىس باسىن كوتەردى.
— كەلىپ قاراڭىزشى، مەن سەسكەنىپ تۇرمىن...
بولىس كەلىپ ەسىكتەن قاراعاندا، لەك-لەك بولىپ توپتانعان جۇرت شاندى اسپانعا بۇرقىراتىپ بەلەستەن جوڭكىپ ءتۇسىپ كەلە جاتىر ەدى. بولىس شوشىپ كەتتى.
— وپىرماي، تۇرلەرى جامان ەكەن،تەگىن بولماس، ساقتانۋ كەرەك! — دەدى ءتۇسى قۋقىلدانىپ.
ىبىراش بولىستىڭ بۇل ومىرىندە ءبىرىنشى قورىققانى ەدى. قىزىل شىرايلى اجارى وزگەرىپ قۋقىل تارتتى. بىرتىق قولى قالتىراپ، ەدىرەيگەن جەبەسىن سيپاي بەردى.
كەڭسەدە وتىرعان ءبىرسىپىرا ادامدار، باستىعى پيسار يۆان بولىپ، اسىپ-ساسىپ ولار دا كەلدى.
— ەندى قايتەمىز؟ — دەدى بولىس.
— ساندىقتان مىلتىقتاردى الدىر. تورت-بەس جىگىتتى قاسىمىزعا الىپ، ەسىكتى بەكىتىپ وتىرايىق. ادام سالىپ جۇمىسىن سۇرارمىز. مامىلەگە كەلسە، سۇراعاندارىن بەرىپ، قۇتىلعان ءجون. ناقا بولماي بارا جاتسا، مىلتىقتىڭ استىنا الارمىز. جانىنان بەزگەن جىندىلار قانشا دەيسىڭ، ەكەۋى-ۇشەۋى وققا جىعىلسا، بىلايعىلارى وزدەرى-اق قاشادى، — دەپ يۆان اقىلىن ۇستى-ۇستىنە تۇيدەكتەتتى.
يۆاننىڭ اقىلىن بولىس تەرىس دەگەن جوق، دەرەۋ ساندىقتى اشقىزىپ، مىلتىقتارىن الىپ، وقتاتتى. كوڭىلى بىرلەنىپ، جينالعان دوس-جارلارىنا تاسبەرگەندى باس قىلىپ، قاپتاعان كوپكە ەلشىلىككە سالماقشى بولدى.
— تاسەكە، ايتەۋىر، اۋزىڭىزدىڭ ەبى بار ەدى عوي، سوزگە كەلسە توقتاتۋدىڭ جايىن قاراستىر، نە سۇراسا دا، بولمايدى دەمە، ءبارىن دە بەرەم. امان قۇتىلسام بولدى، — دەپ بولىس ءسوزىن قايتا-قايتا پىسىقتادى.
...قاپتاعان توپتىڭ الدى دۇركىرەپ اۋىلدىڭ شەتىنە كىردى. Aتتىڭ ءدۇرسىلى، سويىلدىڭ تارسىلى، بۇرقىراعان شاڭ، شاڭ-شۇڭ داۋىس ادامنىڭ ۇرەيىن الارلىق. كىشكەنە مىلتىعىن قىمقىرا ۇستاپ سابانىڭ ەسىك جاعىندا ىبىراش بولىس تۇر. بوساعانىن ەكىنشى جاعىنان سىعالاپ يۆان تۇر. ەكى جىگىت قاتارلاسىپ جابۋلى ەسىكتى باسىپ تۇر. ىبىراش بولىس ەسىكتەن سىعالاپ قاراپ ەدى، ءتونىپ كەلگەن قالىڭ توپتى كورىپ، تۇلا بويى بۇرىنعىدان بەتەر تۇرشىكتى. توپتىڭ الدىندا — ماڭدايى كۇنگە قاسقايىپ جارىقباس تۇر ەدى.
— سەن كەرەك ەمەسسىڭ، بولىس كەرەك! باياعىدان بەرگى باسىنعانى جەتەر ەڭدى. ادام دەپ ءبىزدى ەلەيتىن بولسا، ءوزى شىقسىن، اۋىز ەكى سويلەسەرمىز. ونى ىستەمەي، جۇمىستى كىسى ارقىلى بىتىرەم دەسە، مەن جاستاردىڭ مىندەتىن الا المايمىن. ونداعىسىن جاستاردىڭ ءوزى بىلەدى، − دەدى جارىقباس.
— شىقسىن بولىس!
— نەگە ەلەمەيدى؟
— شىقسىن!
— نەگە شىقپايدى؟ — دەپ ەر جەردەن دە ورشەلەنگەن داۋىستار بىرىنە-بىرى جالعاسىپ شىعا بەردى.
ەسىكتەل سىعالاپ تۇرىپ ىبىراش از-كەم ويعا شومعانداي بولدى؛ «شىنىندا دا شالدىڭ ءسوزى راس-اۋ، جۇمىستارى مەندە. مەن ايىپتى دا شىعارمىن: بۇل كۇنگە شەيىن ەپجىمدى مەنسىنبەي كەلگەنىم دە راس. جۇرتتى ءبىر شىبىقپەن ايدادىم، ادال-ارام دەگەندى ەسىركەمەدىم. ءبىراق، وسىنىم قاتە عوي. بۇل مىنەزىممەن ەلدى وزىمە جاۋ قىلعاننان باسقا بىتىرەرىم جوق قوي. ەلمەن ارالاسىپ، قويان-قولتىق وتىرىپ، كەلەسپەن ءىس ىستەسەم، مەندە جۇرتتىڭ نە جۇمىسى بار؟ قايتا ەكى تالاي كۇن تۋسا، مىنا سامساپ تۇرعان ازامات مەنى جاۋعا الدىرمايمىن دەپ، اقتىق قاندارى قالعانشا الىسپاس پا ەدى؟ اپىرماۋ، مەنىڭ ءىسىم قاتە ەكەن عوي! ءىسىمنىڭ قاتە ەكەنىن ءقازىر سەزدىم عوي. الدارىنا بارىپ، «قاتە مەنەن» دەپ باس ۇرسام قايتەر ەدى؟ قازاق بالاسى عوي، اعايىن عوي، مەنى اياماس دەيسىڭ بە؟!.»
— ويباي، بولىس، اتۋ كەرەك، — دەپ يۆان مىلتىعىن ىڭعايلاي باستادى.
ىبىراش سەلت ەتىپ، ءتاتتى ويىن بۇزىپ جىبەردى. كوزى بۇلدىراپ كەتتى. قىبىرلاعان توپ جاۋاتىن بۇلتتاي بولىپ تۇنەرىپ تونگەن. ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان سامساعان اتتىڭ تۇياعى، شوقپاردىڭ جۇمىرلانعان باسى كورىنەدى.
— بولىس قايدا؟.
— شىق بەرى!
— جانىڭ كەرەك بولسا دال اعا شىق!
ساتىرلاعان سويىپ ءۇيدىڭ ۇستىنە جاۋدى. كۇشتى داۋىل سوققاندا مىزعىمايتىن اق ءۇي سىقىر-سىقىر ەتتى. سىرلاۋلى ۋىق قالامدىقتان شىتىرلاپ سىنۋدى شىعاردى.
يۆان مىلتىعىن ىڭعايلاپ، قۇلاعىنا شاپ بەرەم دەگەندە، ىبىراش بارىپ ۇستاي الدى:
— اتپا، وشىگىپ كەتەدى، بۇرىنعى كىنام دا از ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ەندى، ادام ولتىرسەم، مەنى cay قويمايدى.
سىرتتان ۇرعان سويىلدىڭ ەكپىنىمەن قاتارلاپ جيناعان جۇك سۋسىپ بارىپ قۇلادى. يۆان ساسقالاقتاپ، ىبىراشتىڭ كەزىن الا بەرىپ، قۇلاعان جۇكتىڭ اراسىنا كىرىپ كەتتى.
ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە ىبىراشقا مىڭ ءتۇرلى وي كەلدى. ساتىرلاعان سويىل، ايقاي سالعان داۋىس — ءبارى دە ىبىراشتىڭ ويىنان شىعىپ كەتكەندەي بولدى. قازىرگى مينۋتتە ونىڭ ويلاپ تۇرعانى — ءوزىنىڭ ىستەگەن شەكسىز قياناتتارى، استامشىلىعىنىڭ ۇشىنا شىققاندىعى؛ ەزىلگەن ەلدىڭ باس كوتەرىپ، جاۋار بۇلتتاي تۇنەرىپ، ايبىنىمەن جەر سىلكىندىرىپ تۇرعاندىعى ەدى. بۇل كوپ — كۇنى بۇگىنگە شەيىن ىبىراشتىڭ ەلەمەگەن كوبى. مۇنداي كوپ بار ەكەن، مۇنداي باس قوسىپ قۇدىرەتتەنەدى ەكەن دەپ ىبىراش ەش ۋاقىتتا ويلاعان ەمەس ەدى. ويدا جوق نارسە بولدى. كوپتىڭ ءتۇرى جامان، ماقساتتارى نە: «ىبىراشتىڭ بولىستىعى ما؟ الدە مايدانعا جىگىت جىبەرمە دەپ وتىنبەكشى مە؟ ءوتىنىشى تالاي بولىپ ەدى، ىبىراش ونىڭ ءبىرىن دە تىڭداعان جوق ەدى، سونى كۇشپەن تىڭداتپاقشى ما ەكەن؟..»
بوساعا جاق جابىق سىر... ءتىلىنىپ كەتتى. ەكى كوزى قانتالاعان بىرەۋ تىلىنگەن جابىقتان باسىن سۇقتى. باس تانىس، قايراقپايدىڭ باسى! قايراقپايدىڭ باسىن كورگەن سوڭ، ىبىراش قۋانباقشى دا بولدى. ءبىراق، كەنەت وزگەردى، وتكەندەگى ءىسى ەسىنە تۇسە قالدى. بۇدان 20 جىلدار بۇرىن ىبىراشتىڭ وقىپ جۇرگەن كەزىندە، قايراقپاي جەتىم قالعان بولاتىن، قايراقپايدىڭ شەشەسى — ايعانىم ءناتى كەدەي دەمەسە، اجارلى ايەلدىڭ ءبىرى بولاتىن. ايعانىمدى اركىمدەر-اق الماقشى. ءبىراق ايعانىم بالاسىن تاستاپ، تۋعان-تۋىسقانىن تاستاپ، باي ىزدەيتىن بولمايدى. سوسىن ايعانىمدى كوندىرە الماعاندار ىبىراشتى جاعالايدى، ىبىراش «تىرناق الدى» قىلىپ جۇمىسقا كىرىسەدى: ايعانىمدى ون قاراعا ساتىپ، قايراقپايدى بەس جاسار كۇنىندە بوساعاسىنا جاتقىزىپ، قۇلدىق تاڭباسىن باسادى... سول قايراقپاي وسى! جيىرما جىلداي قولىڭدا ەسكەن. جيىرما جىلداي سالپاقتاپ ىبىراشقا ەڭبەگىن سىڭىرگەن وسى!
— قالقام قايراقپاي، كەرەگىڭدى ايتشى، نە ايتقانىڭدى ورىندايىن! − دەدى ىبىراش قالتىراپ.
قايراقپاي ءتىل قاتپادى. بوساعادا تۇرىپ، قانتالاعان كوزىن ىبىراشقا قاداۋمەن بولدى. كىشكەنە كەلتەكتى وڭ قولىنا قىمقىرا ۇستاپتى. تىستەنىپ، بويىن اشۋلى ىزا كەرنەپ تۇرعان سياقتى. بىر-ەكى باسىپ ىبىراشقا جاقىنداعان سەكىلدى بولدى. ىبىراشتا قۇر سۇلدە. نە قىڭارىپ بىلمەيدى. «اياعىنا جىعىلىپ، جالىنسام با ەكەن؟ قۇشاقتاپ سۇيسەم بە ەكەن؟» دەپ تە ويلادى. سۇيتكەنشە بولماي، كىشكەنە كەلتەك ەربەڭ ەتىپ كوتەرىلىپ ەدى. ىبىراشتىڭ كوزىنىڭ وتى جارق ەتتى: باسى اۋىرعان سياقتاندى ما، بىرەۋ سۋ قۇيىپ جىبەرگەڭدەي بولدى ما؟ ايتەۋىر تەڭسەلىپ قۇلاپ بارا جاتقانىن ءبىر-اق سەزدى. ودان ارعىسىن بۇلدىر بىلەدى... بىرەۋلەر قۇشاقتاعانداي بولدى... بىرەۋلەر اياتىنان تارتقان سياقتاندى. جىلاعان بالانىڭ، ايەلدىڭ داۋسىمەن الەم جىڭىلداپ كەتكەن سەكىلدەندى. جابىقتان تۇسكەن جىگىتتەر اياعىنا قىل شىلبىردى سالىپ ۇيدەن سۇيرەي جونەلگەندە ىبىراش كوزىن جالتىراتىپ ءبىر رەت اشتى. ءبىراق، نە قىلىپ جاتقاندارىن ايىرىپ بىلە المادى. قاتتى تارتقان ەكپىنمەن ۇيدەن سۇيرەتىلىپ شىعا بەرگەندە، تابالدىرىققا باسى تاق ەتتى. وسىنى عانا سەزدى. وسىدان، ارعىسىن سەزۋدەن ىبىراش قالدى...
بيەنىڭ ءبىر ساۋىمى كەزىندە، قارا قۇرىم توپ تۇس-تۇسىنان ىدىpaپ، بولىستىڭ اۋىلى بوسادى. توپ ىدىراسىمەن، جاڭبىردىڭ اشىلۋىن كۇتىپ وتىرعانداي، ۇيدە تىعىلىپ وتىر ساندار تىسقا شىققاندا — الدىمەن كوزگە شالىنعان نارسە — كولدىڭ جيەگىندەگى. تەڭكيىپ جاتقان بولىستىڭ دەنەسى مەن جالىنى باسىلىپ بىقسىپ جانىپ جاتقان كەڭسەنىڭ ورنىنداعى ك ۇلى ەدى. باسى امان جۇرت جاعالارىن ۇستادى؛ ءبىرىن-بىرى حابارلاندىرىپ، اۋىل-ايماق ءا دەگەنشە مىڭ ءتۇرلى مانەرمەن سىرلاپ ىبىراشتىڭ ءولىمىن جىر قىلىپ ۇلگىردى...
... بولكەباي ۇيىنە كەلگەن سوڭ ساندىقتاعى كنيجكاسىن الىپ كۇندەلىك جازدى. سونداعى جازعانى مىناۋ ەدى:
«... مەن دە باردىم، بولىستى قايراقپاي سۇيرەتىپ الىپ شىقتى. ۇيدەن شىققاندا جانى شىعار دەپ ەدىم. شىققان ىڭعايدا بىرنەشە شوقپار قاباتىنان ءتيدى. باس سۇيەگى مىلجا-مىلجا بولدى... كولدىڭ باسىنا اپارعان سوڭ، قايراقپاي اتىنان ءتۇسىپ، قونىشىنان ءبىر سەمسەردى سۋىرىپ الىپ، بولىستى جارىپ جىبەردى. ادام قاراۋعا باتا المايدى ەكەن... مەن دە ىشتەرىندە بولدىم... ىشتەرىندە بولعانىمنىڭ ءوزى مىقتى ەرلىگىم دەپ بىلەمىن... 4ء-ىنشى يۋل».
1929
You Might Also Like
-
وڭگەلباي بيىلعى سايلاۋدا بولىس بولدى. مۇنىڭ بولىس بولۋشىلىعىنا جۇرتتىڭ كوزقاراسى ءبىر-اق ءتۇرلى:— قايتكەنمەن ەتى ءتىرى، پىسىق، تاباندى. ولاي دەۋشىلىككە سەبەپ — وڭگەلبايدىڭ ازىراق شيكىلىگى ...
-
الەمدەگى ەڭ كەرەمەت كينوزال — مي. ءبىراق سەن ونى تەك كىتاپ وقىعاندا عانا تۇسىنەسىڭ. سكوتت ريدلي
