InfoHub Logo

بۇراتارادا

ارداقتى وقۋشى!

الاتاۋ... الاتاۋدىڭ اسقار-اسقار اسۋىنان ارعى بەتكە اسىرسام، الدارىڭنان اڭعارى ۇلى وزەن كەزىگەدى. اڭعاردىڭ ەكى جاعى قاپ-قارا ۇڭگىر، مەڭىرەۋ قۇز كورەسىڭ. قۇزدىڭ اسپانعا ورلەگەن باسى اقشوناق شوقى، ماڭگىلىك مۇز كورەسىڭ. وزەن ارناسى تامىلجىعان توعاي. بالاق-بالاعى، تۇبەك-تۇبەگى جىنىس، جاقپار-جاقپار جارتاسقا كوزىڭ سۇرىنەدى. سول جاقپارعا ۇڭىلە قاراڭىز، ول كورىنگەننىڭ بارلىعى دا تۇتاس تاس ەمەس. ونىڭ ءبىرسىپىراسى جاندى تاستار. ارباقاي ءمۇيىز ارقارلار، توڭ، ەرەك مويىن قۇلجالار، تاعىلىعى شەكتەن اسار اساۋ تاۋەشكى، تاۋتەكەلەر، تارلان تاستى تارعىل شۇبارلاپ بەزەگەن سۋلار.

وسى كورىكتى تابيعاتتىڭ ورتاسىنا ۋ-شۋ قىلىپ اساۋ اتىندى سۋدان قۇلاعىڭىز توساڭسيدى. بۇل — الاتاۋدىڭ اتاقتى وزەنى بۇراتارا. قالماق جەرى. مۇنداعى جوڭعار قالماعى.

سول قۇلدىر شۇناق شوقىنىڭ زىندان قۇزىنان ءبىر جىپتەي جىڭىشكە جالعىز اياق جول جاتادى. ءىز شىققان ايدار كەزەنىنىڭ استىنان سۋ اعىپ، وسى جول الاتاڭداقتانادى. ءسىزدىڭ تۇسەتىن ءجاھاننامىڭىز وسى بولادى. اقىرىندا اپارىمدايسىز. تاسقا تاياناسىز. جارعا سۇيەنەسىز. بۇتاعا جارماساسىز. قۇلاي-قۇلاي تابانعا تۇسەسىز. تۇسكەن جەرىڭىزدەگى جىراڭقايدان ءىش سۋ ەتە تۇسەدى. الدىڭىزدا اڭ با، ادام با — اڭ-تاڭ بولاسىز! عاجايىپ سۇمدىق كورەسىز: كەرەگەسى جوق ۋىق كورەسىز. تۋىرلىعى جوق تۇندىك كورەسىز. بوز شۇبار، بورتە قويتاستاي بۇعىنىپ-بۇعىنىپ جەردى قۇشاقتاپ جارتى ۇيلەر جاتادى. ۇزىگى قىلان بوز ءۇي دە، قۇنارى جوق قارا لاشىق تا جەرمەن-جەكسەن. باتپاققا تۇسكەن سيىرداي بەلۋارىنان ۇيلەر قارا جەرگە باتقان بولادى. تامساناسىز. ءبارى دە بوكەنە، ۋىق ءۇي وسى بولادى. جاۋگەرشىلىك زامانىنداعى «جولىم ءۇي»، «ابىلايشا»، «قوس» دەپ وسىلاردى ايتادى. جۇزدەرى سولىڭقى، قاباقتارى سالىڭقى، ەڭسە جوق، جىگەرى قۇم، قۇر سۇلدەلى ۇرەيى ۇشقان ادامدار بولادى. ادامنىڭ اۋىلى ەمەس، الاتاۋدىڭ اڭ ءومىرى الدىڭا كەلەدى. تاڭ قالاسىڭ.

اناۋ مۇزدى شوقىنىڭ شوقتىعىنان كۇن اسىپ، وزەن الابىن كۇڭگىرت كولەڭكە الادى. ەڭ شەتكى جىلتىراعان وتقا كەلەسىز. ءۇش تاستان وشاق، جارىق بەرمەننەن قازان كورەسىز. جارىق بەرمەنگە «جاپپاي» جاۋىپ، قارا قۇمانعا قايىننىڭ قابىعىن قايناتىپ وتىرعان تۇتقىشتاي قارا قاتىندى كورەسىز. قاسىندا قارا پۇشىق، قارىنساۋ بالاسى:

— Aپa، نان! ى-نا-ا-ن! اپا،نان! — دەپ شەشەسىنىڭ جىرتىق كيمەشەگىن جۇلقىلاپ تۇرادى.

ەندى جان-جاعىڭىزعا قاراعانشا قارا تۇماندى اسپان قاباعىن جابادى. ءسىلبىسى سىركىرەپ، كۇنى كۇركىرەپ، وتە ءزارلى وتكىر جەل سوعادى. ءۇستى-باسىڭىز سۋ بولادى. قويىننان جەل جورعالاپ، مويىننان سۋ سورعالاپ، ىقتاسىن ىزدەيسىز. ءۇش ۋىقتىڭ باسىن بۋعان قۇرىم تۋىرلىقتىڭ ەسىگىن قارا جەڭگەي اشا بەرەدى. ۇڭگىرگە كىرگەن ايۋداي ءتورتتاعانداپ تورىنە شىعاسىز. كەۋدەڭىز كوتەرىلمەيدى. وبەكتەپ وتىرساڭىز دا ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز قايدا ەكەنىڭىزدى ايىرا المايسىز. اسپان با، اسپان ايىرعان ناجاعاي ما، ساتىرلاپ جاۋعان جاۋىن با، دۇرىلدەپ سوققان داۋىل ما، ەلدە ادامى ءولىپ جىلاپ قالعان اۋىل ما، باۋرىمداعان باۋىر ما، شۋلاعان اعايىن با، وكىرگەن جەل مە، ەڭىرەگەن ەل مە — كۇڭىرەنگەن دىبىس، شۋلاعان داۋىس. اينالاڭ شۋ-ازان بولادى.

وسى سۋىق ازىناعان لاشىقتا جانسار جانعان شالاعا ءتونىپ وبەكتەپ وتىراسىز دا، ءوزىڭىزدى ازىناعان سۋىق جاردىڭ قوينىندا سەزەسىز. الدىڭىزعا الا دوربادان داستارقان جايىلادى. جارىق بەرمەندە پىسكەن قارالا جاپپاي جارىپ- جارىپ تۋرالادى. جاماۋلى كەسە، كەتىك توستاعاندار قالماقباستان شىعىپ، قارا قۇماننىڭ الدىنا قويىلادى. اششىلاۋىت جەردەگى اتتىنىڭ ىزىنە تۇرعان جاۋىننىڭ سۋىنداي قايىڭ جاپىراعىنىڭ شايى قۇيىلادى. ۇيدەگى بارلىق جان يەسىن ءبىر تۇگەندەپ شىعاسىڭ. قاپ كويلەكتىڭ ومىراۋىنان قارا تورسىقتى سورىپ، قارا ساتپاق بالانىڭ جاعى سەمەدى. و قاتىننىڭ تىزەسىن باسا ءۇي يەسى ەكەنىن وتىرىسىمەن ايتىپ، ومىراۋى ەسىكتەي جۇندەس ءتوستى، قۇز قاباقتى، تۇيعىن تۇمسىقتى تاس قارا جىگىت وتىرادى. الدىنا شالعان قارا كۇيەقاپ الجاپقىشىنان قازانشى ەكەندىگىن ءىشىڭ تۇيەدى.

وڭ جاعىڭا قارايسىڭ.

تۇقىراڭداپ وتىرىپ، تىمىراڭداپ سويلەپ، تۋرالعان قازان جاپپايدى قاعىپ وتىرعان سارساقالعا ۇڭىلەسىز. «اششى جوق، تۇز جوق، اق ىڭگەندەر وركەشىن بوساتىپ جۇدەپ بارادى»، — دەگەنىنەن تۇيەنىڭ ويسىلقاراسى وسى ەكەنىن ءىشىن تۇيەدى.

كوزىڭىز تاعى قىدىرادى. الاكولەڭكەدە الاتاۋدىڭ قۇزىنداي بىرەۋدىڭ تۇلعاسى كورىنەدى. ءتۇسىن تۇگەل كورۋگە جاس ارشانىڭ ءتۇتىنى كوزىڭىزگە توسقاۋىل بولادى. تەك بۋرانىڭ سانىنداي شالبارلى قوس تىزەنىڭ ۇستىندەگى كولدەنەڭ ۇستالعان توبىلعى ساپتى جۋان قامشىنى عانا بايقايسىز. زاۋدە «جىلقىشى بولارسىڭ» دەيسىز. الدىنا قويىلعان شىنى اياقتى «ىشپەيمىن، سەن ءىش» دەپ قويشىعا كۇڭك ەتەدى. قويشىعا قاراي قوياسىز. ەكى كوزىن تارس جۇمىپ جىبەرگەن تاز سامانى، قارا ساقالدى باس بىقسىپ جاتقان ارشانى قاعىستىرا وتقا ەڭكەيەدى. كورىكتەي اۋىز ەبىنىڭ جەلىندەي ەسەدى. وتتى ۇرلەيدى. وت لاۋ ەتە تۇسەدى.

— ە، ساعىنىپ وتىر ەدىم، جەتكەنبىسىڭ، — دەپ قويشى كوكالا قانشىقتى كوسەۋمەن ءبىر كوسىپ قالىپ، قاڭق ەتكىزدى. وت جارىق. لاشىق ءىشى نۇرعا تولادى. جان جىبىرلاپ، اۋىز قيمىلداي باستادى. سۇمەتىلىپ وتىرعان ولىك كوكىرەكتەن سۇيرەتىلىپ ءسوز شىعا باستايدى. ءسىز قۇلاق قوياسىز.

ارمان

— جۇمابەك قايتىپ ەلگە جەتتى مە ەكەن؟ — دەدى قارىپ قازانشى ءبىر ءسوزدىڭ باسىن باستاپ.

— جەتتى مە... الدە... جەمتىك بولىپ دالادا قالدى ما، قايدان بىلەيىن... — دەپ قارا قاتىن كۇرسىنەدى.

ۇيدەگى جاننىڭ الدىنا اۋىر زاماننىڭ اسقار قايعىسى قۇزداي قۋلاعان سياقتانادى. ءۇنسىز وي، ءۇمىت تۇيىق... ءتۇپسىز قاراڭعىلىق... ءۇي ءىشى تىم-تىرىس بولادى. جالعىز-اق بۇل تىنشۋلىقتى تۇتقيىلدان كوتەرىلگەن كولەڭكەدەگى تۇلعانىڭ داۋسى بۇزادى:

— ە، اتتىعا ەرىپ، جاياۋدىڭ تانى ايرىلىپتى وسى. بايدىڭ ءىسى پارمەنمەن، جوقتىڭ ءىسى دارمەنمەن... بىزدەي اقىماقتى قىسىراق ماتاپ تۋدىرا الماس...

ءۇي ءىشى تاعى تىنىشتىق. تاعى اۋىر كۇنگىرت... تەك قويشى عانا وتتى قاعىستىرا بەرەدى.

— بايلاردىكى ءجون...ۇركىسىن-اق... ال وسى وڭكەي قارا باۋىر كەدەيدىكى نە؟ بايدىڭ شاشباۋىن شاشباۋلاپ... ەلدەن، جۇرتتان ايرىلىپ، قۇلا دالا، قۋ مەكەنگە تەنتىرەپ... تاۋ اسىپ، تاس باسىپ...

ءۇي ءىشى تاعى تىنىشتىق. الاكولەڭكە تاعى اۋىرلاۋ. قاباقتار قۇزداي سالبىراپ، وتتىڭ ولەۋسىرەگەن جارىعىنا ۇڭىلۋدە. تەك ەمشەكتى سورىپ بولعان بالا عانا داستارقانداعى «جاپپايدىڭ» (تابتاما) كەسەگىن وزىنە تارتادى.

— ال وسى بايلارمەن بىرگە الاتاۋدىڭ اسۋىن اسىپ شۇباۋدىڭ نە قيسىنى بار ەدى؟ وڭباعان ءوزىمىز... ءوزىمىز...ەل قالدى، جەر قالدى... وسىلاردان قالساق اشتان ولەتىندەي... ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز كورە الماي، ولگەنگە توپىراق سالا الماي توزعىندادىق...

— ەسەنحۇيدىڭ ەكى-ۇش قايجاۋى قاشىپ كەتكەن جوق پا، ءتىپتى بيەۋ بەيگى اسۋ اۋزىنان كەتىپ قويدى عوي، قۇي اتتى ءمىنىپ... — دەپ ساقاۋ قويشى قولىندا شايىن سوراپتان قىراپ ۇرتتادى (قويشىنىڭ ءتىلى كەلمەيتىن ل، ر دىبىستارىن، وقۋشى، كەلتىرىپ وقۋىڭىزدى وتىنەم).

— ءبىزدىڭ يسا دا ەندىگى ءبىر جايلى بولعان شىعار. ءال ۇستىندە اۋرۋ ەدى... — دەپ سوڭعى كەلگەن سەرىكباي قوزىشى قالعان اعاسىن قىستىردى.

— ولسە قۇدايىنا بارعان شىعار. اعا ولسە، جەڭگە مۇرا دەپ ساعان قاتىن دايار... ءوزى 14-تە، ۋىلجىعان جاس. بارعان سوڭ قوسىلا كەتەسىڭ، — دەپ تۇيەشى ىسقاق سەرىكبايدى سۇيرەڭكىرەپ بارىپ تاستادى.

مۇنىن مىنا قالجىڭى ءۇي ىشىندەگىلەرگە تۇماننىڭ تۇيىق جەلىندەي سۋىق ءتيدى... ءبىراق سەرىكباي دا، ەشكىمدە ىسقاق ءسوزىن سۇيرەگەن جوق. تاعى تىنىشتىق... زاماتتا تاعى جىلقىشى:

— بۇ قۋ كەدەي قالاي وڭسىن... وزىمىزدە بەرەكە جوق. ءبىر- اۋىزدىلىق جوق. ءبىز ءبىر ءشىلدىڭ بوعى. ءبىز ءبىر قىرىق قۇراۋ، وڭكەي ساياق... جەكە جايىلامىز دا وتىرامىز... وسى قارا باۋىردىڭ ىشىندە ءبىر دۋالى اۋىز جوق. ءبىرىنىڭ ايتقانىنا ءبىرى كونبەيدى. ءبىز ءبىر سيىردىڭ بۇيرەگى... — دەپ سارسەن اندا- ساندا ۇزىلگەن ءسوزىنىڭ ءجىبىن جالعاپ وتىردى...

— ونىڭ ياس. ءوزىمىزدى ايۋاق اتقان... بياي قيايىق دەگەن بي كىسى جوق..... ءبايى سويدى. بيىنە-بيى سەنبەيدى...ءاميجان ماعان سايەم ايتقان ەكەن، قايتسىن، ءبىز بي جەيدە جۇيسەك، بي جەيدە ويەيمىز... — دەپ. سوعان باتىيىم بايىپ بايدان شىعا ايمادىم...ءمىنى سوي...

— سەنىڭ ءامىرجانىڭ ەندىگى بالشابەك بولىپ كەتكەن شىعار، — دەدى قارىپ.

— بيمەيم... — دەدى ساقاۋ.

— قالاداعى مالايدىڭ ءبارى دە ءقازىر بالشابەك بولدى. بالشابەك مالايدىڭ ءبارىن جەتكىزەدى ەكەن عوي... — دەپ جىلقىشى ءسوزدىڭ، ارت جاعىن سوزباقشى بولعاندا:

— ءبارىن ايتتا، ءبىرىن ايت، جۇمابەك سورلىنى ايت... ومىرگە كوزى اشىلماعان سورلى ەدى. جاڭا جەتىپ كەلگەنىندە قۇداي جەلكەسىن قيدى ما، قايدام... سورلى... — دەپ كەمسەندەپ قارا قاتىن بوساپ كەتتى. ءۇي ءىشىن تاستاي اۋىرلىق جانە باستى.

وت كۇڭگىرت كولەڭكەگە اينالدى. قارا قاتىن جىلادى. وزگەلەردىڭ قاباعى سالبىرادى. ءبارى دە ۇندەمەيدى. تەك... تەك قارا قاتىننىڭ سولق-سولق جىلاعان داۋسىنا ىرگەدەن اققان سەندى سۋدىڭ تۇنگى سالدىرى سارىن قوستى.

ءبىرازدان سوڭ...

— ءاي، شايدى قۇي، اجالدى بولسا، ولگەن شىعار، اجالسىز بولسا، ەلگە بارعان شىعار، نەسىنە جىلايسىڭ... — دەپ قارىپ قازانشى قاتىننىڭ يەسىسىنىڭ توقتاۋ سالدى. ءبىراق ءۇيدىڭ قاراڭعىلىعى، قارا قاتىننىڭ قايعىسى وعان سەيىلمەدى.

بارىن بەرىپ ۇيرەنگەن قارا قۇمانشا سوڭعى سۋىن قازانشى قارىپتىڭ شىنىسىنا سارقىدى. وتتى قاعىستىرىپ بولدى دا:

— قۇدايدىڭ كوك سەيىسى كەپ قوياعا قويىپ كەتپەي مەن شىعىپ ايتاقتايىن، — دەدى دە تىسقا شىقتى. شىقتى دا:

— ا-ايت-اي-ا-اي!.. — دەپ نوعاي كۇزەتىنىڭ داۋسىنا سالعاندا ءبۇتىن الاتاۋدىڭ جاڭبىرلى قوينى تۇگەل كۇڭىرەندى. ايتاقتاي قورانىڭ تورىنە كەتىپ بارا جاتىپ، قوڭىر باسەڭ داۋىسپەن ولەڭ ايتتى.

جەتىسۋ — جەرىڭ جاقسى، سۋىڭ ءتاتتى

سۇلۋ عىپ سەنى سونشا كىم جاراتتى.

ەنەڭدى كەدەيشىلىك ەكى ۇرايىن،

ارقانىڭ مويىنىما باتتى قاتتى.

ايت-اي-اي...

ءۇيدىڭ ءىشى تىپ-تىنىش. ورشەلەنىپ وت قانا جانادى. تابيعات، تاۋ، تىرس-تىرس تامعان جاڭبىر. بۇراتارانىڭ بۇتاسى، اۋىلدا وياۋ جاننىڭ قۇلاعى سول داۋىستا.

جەتىسۋ — ءشوبىڭ شۇيگىن، سۋىڭ بالداي،

اۋرۋىم باسىلار ما ساعان بارماي.

ءدام ايداپ، و باسىندا تۇز تارتقان با،

قالماقتىڭ تاۋىن كەزىپ ءجۇرمىز انداي...

ايت-اي...

سالدىراعان سۋ، كۇرسىنگەن جاننان باسقا دىبىس جوق. قۇلاق كۇزەتتە، وي سالبىراۋلى.

سەن بە اققان، اۋليە وزەن، بۇراتارا،

شۋلايدى، الدە بىرەۋ جىلاتا ما.

بۇيىرماي سەنەن توسەك، تۋعان توپىراق،

ءبىر جاقتا قالامىز با ءبىروتالا.

ايت-ايت، اي...اي...

ەستىپ وتىرعان قۇلاقتاردىڭ كوزدەرىنەن اششى جاس جەرگە تىرس-تىرس تامدى. قارا قاتىننىڭ لاشىق ىشىنە تاعى تۇمان ءتۇستى. وت كۇڭگىرت. وت باسى جىم-جىرت. وتىرعان ادامدا جان جوق. قيمىل جوق. تەك ادام دەنەسىنەن سوققان مولا سەكىلدى. قارا قاتىننىڭ ەگىلىپ جىلاعانى اۋىر قاراڭعىلىقتىڭ، تۇڭعيىعىنىڭ تۇبىندەگى سۋعا كەتكەن بىرەۋدىڭ دىبىسى سياقتانادى.

ازدان سوڭ...جىلقىشى باسقان اۋىرلىقتى جيناپ باسىنان اسىرىپ تاستايتىن ادامشا سەرگىڭكىرەپ، قارىپكە سالعان نازارىمەن:

— ءبىز قايتەمىز؟ — دەدى.

(قولجازبا اراب قارپىندە. ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆى: قور — ر-1368؛ تىزبە— 1؛ ءىس—65).

---