سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 17 ساعات بۇرىن)
قازاق ادەبيەتىندە اققۋ بەينەسىن بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانۋى

قوستاناي وبلىسى اۋليەكول اۋدانى
№121 قۇسمۇرىن ورتا مەكتەبى
10-ا سىنىپ وقۋشىسى دۋبينينا داريا
جەتەكشىسى: قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى جانتىلەسوۆا مادينا حامزا قىزى

«اۋليەكول اۋدانى اكىمدىگىنىڭ ءبىلىم ءبولىمىنىڭ №121 قۇسمۇرىن ورتا مەكتەبى» 10 «ا» سىنىپ وقۋشىسى دۋبينينا داريانىڭ «قازاق ادەبيەتىندە
اققۋ بەينەسىن بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانۋى» اتتى تاقىرىبىنا جازىلعان عىلىمي جۇمىسىنا جەتەكشىسى م.ح. جانتىلەسوۆانىڭ جازعان  پىكىرى                                                      
        
10 -سىنىپ وقۋشىسى دۋبينينا داريانىڭ جوبا ۇسىنىستارىن جانە ءوز جۇمىسى ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن جوعارلاتۋ ءۇشىن وزەكتى ماسەلە كوتەرگەنىن قولدايمىن. وقۋشى وسى ماڭىزدى ماسەلەنىڭ شەشۋىن زەرتتەۋ جۇمىسى بارىسىندا ماقساتىنا جەتۋىن  ايقىن كورسەتتى. تالاپكەر العا قويعان ماقساتىنا جەتكەن. بولاشاقتا جۇمىس جالعاسىن تابادى، ماقساتىنا  تولىق جەتەدى دەپ ويلايمىن.

وقۋشىنىڭ تابيعاتقا، قۇستار الەمىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعى زەرتتەۋ جۇمىستا جاقسى كورىنىس تاپقان. داريا وقۋشىلارمەن جانە مامان يەگەرلەرىمەن كەزدەسىپ، سۇحبات الا ءبىلدى. ول كىتاپحاناعا ءجيى بارىپ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءومىربايانى، ەڭبەكتەرى تۋرالى جانە اققۋ قۇسى تۋرالى ءبىراز كىتاپ بەتتەرىن اقتاردى. زەرتتەۋ جۇمىس بارىسىندا وقۋشى كوپتەگەن ادەبي شىعارمالاردى وقىپ، شىعارمالاردان ۇزىندىلەر كەلتىرە وتىرا، قازاق اقىن-جازۋشىلاردىڭ اققۋ بەينەسىن بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانۋىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. بۇل دا زەرتتەۋ بارىسىنداعى جەتىستىك دەپ باعالايمىن.

زەرتتەلگەن جۇمىستىڭ ناتيجەلەرى وقۋشىلاردىڭ قازاق ادەبيەتى پانگە دەگەن تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن ارتىپ، اققۋ تاقىرىبىنا ارنالعان  شىعارمالاردى وقىتۋ كەزىندە پايدالانۋى مۇمكىن. داريا جۇمىسىن سىنىپتان تىس ءىس-شارالاردا، تاربيە ساعاتتاردا، دۇنيەتانۋ، قازاق ءتىلى  ساباقتارىندا قىزىقتى مالىمەتتەر الۋ ءۇشىن جانە وقۋشىلاردىڭ ءتىل بايلىعىن ارتۋ ءۇشىن پايدالانۋدى ۇسىنىپ وتىر.
 
پىكىر جازعان: جانتىلەسوۆا مادينا حامزا قىزى،قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى

تۇيىندەمە

زەرتتەۋ تاقىرىبى: «قازاق ادەبيەتىندە اققۋ بەينەسىن بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانۋى»
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: اققۋ بەينەسىن قازاق اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنداعى بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانۋىن انىقتاۋ.  جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتۋ، تاربيەنىڭ ءبىر قۇرالى ەكەنىن دالەلدەۋ.  
زەرتتەۋدىڭ عىلىمي بولجامى: اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنداعى اققۋ بەينەسىمەن تانىسۋ اسىل قاسيەتتەردى دامىتۋعا زور مۇمكىندىك بەرەدى.
زەرتتەۋدىڭ كەزەڭدەرى:
1. كيەلى قۇس تۇرلەرى تۋرالى، اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنداعى اققۋ بەينەسى تۋرالى ماتەريال جيناقتاۋ، قوسىمشا ماتەريالدار كوزىن ىزدەۋ.
2. جيناقتالعان ماتەريالداردى قورىتۋ، جۇيەلەۋ.
3. زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ارقىلى ناقتى ناتيجەلەر الۋ، جيناقتالعان ماتەريالداردى دايىنداپ ۇسىنۋ
قولدانىلعان ادىستەر: سالىستىرۋ، تالداۋ، باقىلاۋ، ساۋالناما، اڭگىمەلەسۋ  
زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى:
قازاق ادەبيەتىندە اققۋ بەينەسىن بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانىلعان اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن جۇيەلەپ كورسەتۋ.
زەرتتەۋ جۇمىستىڭ قورىتىندىسى:
بۇل جوبا قازاق حالقى ەجەلدەن قاستەرلەپ، پاكتىكتىڭ، جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەيتىن كيەلى قۇس جايىندا بىلىمدەرىن تولىقتىرۋعا  باعىتتالعان.
جۇمىستىڭ ءىس جۇزىندە قولدانىلۋى:
- وقۋشىلاردىڭ پانگە دەگەن تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن ارتۋ ءۇشىن قازاق ادەبيەتى، دۇنيەتانۋ ساباقتارىندا قولدانۋ
- قازاق ءتىلى ساباقتارىندا ءتىل دامىتۋ، قازاق ادەبيەتى ساباقتارىندا اققۋ تۋرالى شىعارمالار وقىتۋ كەزىندە پايدالانۋ
- سىنىپتان تىس ءىس-شارالاردا، تاربيە ساعاتتاردا پايدالانۋ

مازمۇنى

كىرىسپە   
ءى تاراۋ نەگىزگى ءبولىمى
1.1. اققۋدىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرى     
1.2. اۋىز ادەبيەتىندە اققۋ بەينەسى   
1.3. قازاق ادەبيەتىنىڭ اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىنداعى اققۋ بەينەسى   
1.4. اققۋ بەينەسىن بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانۋى   
ءىى تاراۋ زەرتتەۋ ءبولىمى  
پايدالانىلعان ادەبيەت   

كىرىسپە

قازاق ادەبيەتى كونە داۋىردەن اسا باي اۋىز ادەبيەتى مەن ءسوز مارجانىن ساقتاپ كەلەدى. ادەبيەت ارقىلى حالىق تاريحى، ۇلتتىق مادەنيەت پەن ونەر، ءداستۇر، دۇنيەتانىم، ارمان-مۇڭى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتىپ وتىر. ادام - تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى، تابيعات - ادام ءومىرىنىڭ بولىگى. ادام تابيعاتتى تولىق تۇسىنگەندە، ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسى، رۋحى اسقاقتاي باستايدى.  

بۇل جۇمىس قازاق ادەبيەتىنىڭ اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىنداعى اققۋ بەينەسىن بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانۋى تۋرالى كەڭ كولەمدە دەرەكتەر كەلتىرىلە وتىرىپ زەرتتەلىنگەن. تانىس دەرەكتى زاتتى الا وتىرىپ، كوپتەگەن قازاق اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارماسىنا ارقاۋ بولعان  ادەمى قۇس تۋرالى جانە اققۋدى ءوز شىعارمالارىندا نىشان رەتىندە پايدالانۋ تۋرالى تىڭ ماتەريالدارمەن تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگىن  اشتىم.   

قازاق ادەبيەتىندە عاجايىپ تابيعاتتى، اڭداردى، قۇستاردى جىرلايتىن كوپتەگەن شىعارمالار بار بولسا دا، ءبىراق قازاق حالقى ەجەلدەن اققۋ قۇستى ەرەكشە باعالاپ، قۇس پاديشاسى دەپ ساناعان. ءارقاشاندا كەربەز اققۋلارعا قاراپ، ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى تولقىپ، ءبىر تىلسىم سەزىمگە تولارى انىق.

تۇلا بويىنا سۇلۋلىق تۇنعان اققۋ  - كىرشىكسىز تازالىقتىڭ، قىلاۋسىز دا كىناراتسىز پاكتىكتىڭ نىشانى. نەلىكتەن بۇل بەينە ءالى كۇنگە دەيىن اقىن-جازۋشىلارعا سونشاما شابىت بەرەدى؟ ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ ءمانى وزگەرەدى مە؟ قازاق ادەبيەتى ساباقتارىندا ءبىز كوپتەگەن تابيعات جايلى سىر شەرتەتىن ولەڭ، پوەما، روماندارمەن تانىستىق. مەنىڭ ويىمشا، سول شىعارمالاردىڭ بارىندە اققۋ بەينەسى ەڭ جارقىن بەينە بولىپ تابىلادى.          

سوندىقتان ءوزىمنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىما «قازاق ادەبيەتىنىڭ اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىنداعى اققۋ بەينەسىن بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانۋى» دەگەن تاقىرىپتى تاڭدادىم.
زەرتتەۋ تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى:
رۋحى بيىك وسكەلەن ۇرپاقتىڭ قازاق اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى ارقىلى كيەلى قۇستىڭ بەينەسىنەن سەزىلىپ تۇرعان تەكتىلىك، ادالدىق، سۇلىلىققا سۇيسىنۋدە تاربيەلىك ماڭىزى زور.
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى:
اققۋ بەينەسى قازاق اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنداعى بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانۋىن انىقتاۋ.  جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتۋ، تاربيەنىڭ ءبىر قۇرالى ەكەنىن دالەلدەۋ  
زەرتتەۋدىڭ مىندەتتەرى:  
اققۋ، ونىڭ تۇرلەرى، تىنىس تىرشىلىگى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ، شىعارمالارداعى ورتاق تاقىرىپتى اشۋداعى كوركەمدىك ادىس-تاسىلدەرىن تالداۋ.   
كوركەم شىعارمالار ارقىلى  تابيعاتتىڭ سىرلى كورىنىستەرىن تاماشالاپ، سۇلۋلىعىن سەزىنە وتىرىپ، قيالدى ۇشتاۋ، سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ.
ادام جانىنىڭ رۋحاني تازالىعى جايلى ويلارىن جۇيەلەي وتىرىپ، اسا قامقورلىقپەن تابيعاتتى ايالاۋعا، قورشاعان ورتانى قورعاي بىلۋگە، ىزگىلىككە تاربيەلەۋ   

قويىلعان مىندەتتەردى شەشۋ ادىستەرى :
1)  «اققۋ» سوزىنە تۇسىنىك بەرۋ، ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشۋ؛
2)  اققۋ بەينەسىن اۋىز ادەبيەتىندە قاراستىرۋ؛  
3)  قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىندا اققۋ بەينەسى قالاي كورسەتىلگەنىن قاراستىرۋ؛
4)  شىعارمالاردا اققۋ بەينەسى نەنىڭ نىشانى ەكەنىن انىقتاۋ؛
5)  شىعارمالارداعى اققۋ بەينەسى بىلدىرەتىن نىشانداردى سالىستىرۋ، تالداۋ.

ءى تاراۋ نەگىزگى ءبولىمى
1.1. اققۋدىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرى

اققۋلار -  وتە سىمباتتى قۇستار. قازاق حالقى قىزدارىنىڭ سۇلۋلىعىن وسى كيەلى قۇسپەن سالىستىرا سويلەگەن. اققۋلار جۇپتاساتىن قۇستاردىڭ ءتۇرى، جۇبىنان ايىرىلعان كەزدە ولار ادامدار سياقتى قايعىرادى، كوز جاسىن تاستايدى جانە ولۋگە دە بارۋى مۇمكىن. جەسىر اققۋ بيىك اسپانعا ۇشىپ، سوڭعى «ءانىن» ايتىپ، جەرگە قاراي زۋىلداپ، تاسقا سوعىلىپ ولەدى.   

اققۋلاردىڭ بەرىكتىگى تۋرالى جىرلايتىن اڭىزدار كوپ. اققۋدىڭ كوركى، مىنەزى ءاردايىم حالىقتى تاڭعالدىرادى. ونىڭ ماڭعازدىعى، ءجۇزۋى، ۇشقان كەزدە قاناتىن قاعۋى، تابيعاتتىڭ عاجايىپ قۇبىلىسى ەمەس پە! سىرتتاي قاراساڭىز، ايتسا ءتىل جەتپەيتىن، كورسە كوز تويمايتىن، اسىلدىڭ اسىلىنا اينالعان قۇدىرەتتى سۇلۋلىق! اققۋلارعا تەك سيمۆول رەتىندە قاراۋ دۇرىس بولماس. ولاردىڭ تىرشىلىگىنە نازار اۋدارىپ كورەيىك!

اققۋلاردى اقىلدى قۇستار دەپ ساناۋعا بولادى، ويتكەنى ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جاقسى دامىعان. ولار ەشقاشان جاسالعان جاماندىقتى ۇمىتپايدى. اققۋ جاقسى ادامعا تەز ۇيرەنەدى، ءۇي ماڭىنداعى سۋ قويمالارىندا، قالاداعى ساياباقتاردا وسى قۇستاردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. ادامدار قۇستاردى كورىپ، قۋانىپ، ولاردىڭ ىس-ارەكەتىنەن وزىنە ەستەتيكالىق اسەر الادى.  

اققۋلاردى تاتۋ قۇستار دا دەپ ساناۋعا بولادى، ولار بىر-بىرىمەن تىلدەسىپ، ءبىرىن-بىرى شاقىرۋ ءۇشىن شۋ شىعارمايدى. باسقا قۇستارداي  توبەلەسىپ، سابالاسىپ قالمايدى. سۇلۋلىعى ادامداردى عانا ەمەس، باسقا قۇستاردى دا تانقالدىرادى سەكىلدى. ەگەر قوس اققۋ كولدە ءجۇزىپ بارا جاتسا، ۇيرەك-قازدار ولارعا جول بەرەدى. مۇنى قاسيەتكە تابىنۋ نەمەسە ۇلكەن قۇستان قورقۋ دەپ ويلايسىز با؟

اققۋلاردىڭ مويىندارى ۇزىن بولادى، ويتكەنى اققۋدا 23، ال قازدا 18 مويىن ومىرتقالارى بار. سۋدا جۇزگەن اققۋ وتە اسەم كورىنەدى، مۇنى كورۋگە ەرەكشە كوز جانە نازىك سەزىم كەرەك دەپ ويلايمىن.

قازاقستاندا اققۋلاردىڭ سۇڭقىلداق اققۋ جانە سىبىرلاق اققۋ دەگەن تۇرلەرى كەزدەسەدى. ولاردى اجىراتىپ كورەيىك!

سۇڭقىلداق اققۋ ۇزىن مويىنىن تىك ۇستايدى، ال سىبىرلاق اققۋ مويىنىن «S» ءارىپى ءتارىزدى ۇستايدى. سۇڭقىلداق اققۋدا تۇمسىعىنىڭ ۇشى قارا ءتۇستى. سىبىرلاق اققۋدىڭ تۇمسىعى قىزعىلت سارى. سۇڭقىلداق اققۋدىڭ دەنەسى سىبىرلاق اققۋعا قاراعاندا كىشىرەك بولىپ كەلەدى. سىبىرلاق اققۋ سىڭقىلدايدى، ال  سۇڭقىلداق اققۋ اششى داۋىس شىعارىپ ۇشادى.    

«شاعالا كەلمەي شاڭ بولماس، اققۋ كەلمەي بوز بولماس»، - دەگەن قازاق حالقى. ويتكەنى، شاعالا ۇشىپ كەلگەندە جاز كەلگەنىن، ال اققۋ ۇشىپ كەلگەندە ءشوپ شىعىپ، تابيعاتتا تىرشىلىك باستالاتىنىن دەپ بولجاعان. اققۋلار ناۋرىز – ءساۋىر ايلارىندا جىلى جاقتان ورالادى. اققۋلار ۇيالارىن كولدەگى قامىس اراسىنا  سالادى.  انالىعى  ۇيادا بولعاندا، اتالىعى  جاقىن جەردە ۇشىپ، ۇياسىن جاۋلاردان قورعاشتايدى. اققۋدىڭ بالاپانىن - كوگىلدىر دەيدى، ول وتە كورىكتى جانە سۇيكىمدى بولادى. ءتورت جاسىندا اققۋعا اينالىپ، جۇپ قۇراي الادى. انالىق اققۋ ءوز «ۇلىنا»  جۇپ تابادى، ال اتالىق اققۋ ءوز «قىزىنا»  جۇپ تاۋىپ،  قۇدا تۇسكەندەي جانە قىز ۇزاتقانداي بولادى ەكەن. بۇعان تاڭعالماۋ مۇمكىن ەمەس!

1.2. اۋىز ادەبيەتىندە اققۋ بەينەسى

قازاقتىڭ اڭىز ەرتەگىلەرىندە كوپ كەزدەسەتىن كيەلى كەيىپكەر اققۋ ارۋلار، اققۋدىڭ كەبىن كيىپ كوك اسپاننان ۇشىپ كەلىپ، ايدىن كولگە شومىلاتىن اسقان سۇلۋ قىزدار. اققۋ مەن اق قاز جايىنداعى ەل ساناسىندا ميفتىك تۇسىنىكتەن تۋعان اققۋ سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى، ايىرىلماس ادال جاردىڭ بەينەسى، ەل جۇرتقا تۇلعا بولعان ارداقتى انانىڭ بەينەسى ەسەپتەلگەن.    

ميفتىك اڭىزداردىڭ ايتۋى بويىنشا، قازاق حالقى باتىرلاردىڭ ءپىرى دەپ سىيىناتىن بابا تۇكتى شاشتى ءازىز ءبىر كۇنى وزەنىنىڭ جاعاسىنا كەلىپ، كوكتەن اققۋ بولىپ ۇشىپ كەلىپ، كەبىن شەشىپ قويىپ، وزەن سۋىنا شومىلىپ، شاشتارىن التىن تاراقپەن تاراسىپ وتىرعان ءۇش ارۋ قىزدى كورەدى دە، ەڭ كىشى قىزدىڭ كەبىن تىعىپ قويادى. ەكى ۇلكەن قىز كەبىن كيىپ، اققۋ بولىپ اسپانعا ۇشىپ كەتەدى، ال كەبىنەن ايىرىلعان كىشى قىز كەتە الماي، بابا تۇكتى شاشتى ازىزگە جار بولىپ، قوسىلۋعا رازىلىق بىلدىرەدى، ءبىراق وعان ءۇش شارت قويادى « وكپەمدى كورمە، وكشەمدى كورمە، جەلكەمدى كورمە» دەيدى. ول مۇنىڭ بارىنە ماقۇل بولىپ ۇيلەنەدى، ءبىراق جۇرە كەلە بۇل شارتتاردا قانداي حيكمەت بارلىعىن بىلگىسى كەلەدى. بايقاپ قاراسا، ايەلدىڭ جەلكەسىنەن ميى، قولتىعىنان وكپەسى، وكشەسىنەن قىزىل اسىعى كورىنىپ تۇرادى. ءۇش شارتتىڭ بۇزىلعانىن بىلگەن ارۋ، قايتادان اققۋ كەيپىنە كەلىپ، كوككە ۇشىپ كەتەدى. بۇعان وكىنگەن بابا تۇكتى شاشتى ءازىز ءومىر بويى ۇيلەنبەي ايەلسىز وتەدى.   

«قازاق حالقىنىڭ ارعى تەگى تۋرالى شەجىرەلىك، ميفتىك اڭىزداردىڭ بىرىندە ايتىلۋىنا قاراعاندا، ەرتە كەزدە كوپ قولدى باستاعان قالشا قىدىر دەيتىن باتىر قولباسشى بولادى. ول ءبىر جولى ساتسىزدىككە تاپ بولىپ، باستاعان قالىڭ قولى قىرىلىپ بىتەدى. ءوزى جاۋ قولىنان جارالانىپ، ەلسىز يەن شولدە جىعىلىپ جالعىز قالادى، شولدە ابدەن قاڭعىرىعى تۇتەپ ولۋگە اينالادى. وسى ساتتە كوك اسپاننان ءبىر اققۋ–قاز ۇشىپ كەلىپ، اۋزىنا سۋ تامىزىپ، ونى ولىمنەن قۇتقارادى، ايدىن كولدىڭ جاعاسىنا اپارىپ جاراسىن ەمدەپ جازادى. كەيىن بۇل اق اققۋ-قاز  اسقان سۇلۋ ارۋعا اينالادى. قالشا قىدىر وعان ۇيلەنەدى. بۇلاردىڭ اراسىنان قازاق حالقىنىڭ ارعى اتاسى قازاق تۋادى. قازاقتىڭ ءۇش ۇلى: ۇلىبەك ارىس، اق ارىس، جان ارىستان قازاق حالقىن قۇراعان ءۇش ءجۇزدىڭ ۇرپاعى تارايدى.» [1]  

قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە اققۋ بەينەسى – اسقان سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسى، سيقىرلى كۇش يەسى، دانالىق جارشىسى.

1.3. قازاق ادەبيەتىنىڭ اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىنداعى اققۋ بەينەسى

ماحمۇد قاشقاريدىڭ «قوردايدىڭ اققۋ - قازى قاڭقىلدايدى»، اسان قايعىنىڭ «قۇلادىن قۇستىڭ قورى ەدى» ولەڭدەرى، ساكەن سەيفۋلليننىڭ «اققۋدىڭ ايىرىلۋى»، مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» پوەمالارى، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «اققۋ قۇستىڭ قۋانىشى» رومانى،  مارفۋعا ايتقوجينانىڭ  «اقكۋ جۇرەك» ولەڭى، عاريفوللا ەسىمنىڭ «اق ولەڭ – اققۋلى مەكەن» رومان-ەسسەسى حالقىمىزدىڭ اققۋعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ بەلگىسى بولىپ ەسەپتەلىنەدى.  

ماحمۇد قاشقاري - ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن تۇركى عالىمى، ءوز زامانىنىڭ اسا ءبىلىمدار فيلولوگى، تاريحشىسى، ەتنوگرافى، گەوگرافى. ول - تۇركى، اراب، پارسى تىلدەرىن تولىق مەڭگەرگەن، تۇركى الەمىنىڭ ءتىل ونەرىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، وركەنىن وسىرگەن عۇلاما.

ماحمۇد قاشقاريدىڭ «قوردايدىڭ اققۋ - قازى قاڭقىلدايدى» ولەڭىندە  اققۋ قۇستى تابيعات كوركى رەتىندە كورسەتىلگەن.   
«قوردايدىڭ اققۋ - قازى قاڭقىلدايدى،
توسكە الىپ تاۋ سامالىن سالقىندايدى.
جاز شىعىپ، كۇنىن تاستاپ ، ءبىر اشىلدى،
اسپاننان ءتۇرلى گۇلگە نۇر شاشىلدى.
قۇستار سايراپ، ساي-سالادان سۋ تاسىدى،
سۇلۋلىق قايماعى كوزدى تارتتى تاڭعاجايىپ...»  [2]  
ماحمۇد قاشقاري بۇل ولەڭىندە جاز مەزگىلىنىڭ ادەمىلىگىن تانىتۋ ارقىلى ۇرپاقتى سۇلۋلىقتىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە جانە تابيعاتتىڭ عاجايىپ كورىنىستەرىن تاماشالاۋعا شاقىرادى.
اسان قايعى -  حV عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ دانىشپانى. جىراۋ ماعىناسى تەرەڭ، كۇردەلى ويدى  ءارى ءدال، ءارى ۇتىمدى ەتىپ جەتكىزۋ ءۇشىن،  كۇندەلىكتى ومىردە ءجيى كەزدەسەتىن تانىمال كورىنىس-قۇبىلىستاردى ءوزارا سالىستىرۋ ارقىلى  جۇمباقتاپ بەينەلەگەن.  «قۇلادىن قۇستىڭ قورى ەدى»  ولەڭىنىڭ ۇزىندىسىنەن ونى كورۋگە بولادى.
«قۇلادىن قۇستىڭ قورى ەدى،
اققۋ قۇس ارۋ، تورە ەدى،
قۇلادىنعا ءىلدىردىڭ،
اق مامىعىن جۇلدىردىڭ.
قۇلادىنعا اققۋدى جەم قىلدىڭ،
سۇلۋدى قورمەن تەڭ قىلدىڭ…
اسان قايعى بۇل ولەڭ جولدارى ارقىلى حالىققا قۇلادىن قۇستىڭ زۇلىمدىعى مەن  مەن اققۋ قۇستىڭ مەيىرىمدىلىگىن ايقىنداپ كورسەتتى. جىراۋ «قۇلادىن قۇستىڭ قورى ەدى» ولەڭىندە قۇلادىندى جاۋلارعا، ال اققۋدى حالىققا تەڭەگەن.

ساكەن سەيفۋلليننىڭ «اققۋدىڭ ايىرىلۋى» پوەماسىندا ماحابباتتى جىرلاعان، تابيعاتتىڭ سۇۋلىعىن بەينەلەگەن، جاماندىققا قارسى تۇرۋ تۋرالى جازعان.

وقيعا ارقاداعى ءبىر سۇلۋ كولدىڭ جاعاسىندا وتەدى. اقىن ولەڭ ورنەگىن الدىمەن الگى كولدىڭ كىسىنى تامساندىرعانداي كوركەم سۋرەتىن سالادى.  ليريكالىق كەيىپكەر اندا-ساندا بوي جازىپ، دەمالۋعا وسىندا كەلەدى ەكەن. ول كول جاعاسىندا جاتش، ونىڭ كورىنىسىن تاماشالايدى. كول بەتىن مەكەندەگەن قىزعىش، شاعالا، سۇقسىر، قاسقالداق ۇيرەكتەردىڭ قىلىعى مەن قىزىعى قانداي كەلىستى دەسەڭىزشى!  سويتسە دە اقىن كوڭىلى تولمايدى، ويتكەنى "اققۋ ءانى — جۇرەگىنىڭ تىلەگى" — جۇباي اققۋ كول بەتىندە كورىنبەيدى. اققۋلاردىڭ كەلۋىمەن كول بەتىنىڭ تىرشىلىگى كۇرت وزگەرىپ، جايناپ، جاندانىپ سالا بەرەدى. جۇباي اققۋدىڭ  بىر-بىرىنە ەركەلىگى، نازدى شاعى — ماحاببات سالتاناتى ءومىر قىزىعىنا اينالادى.  
اقىن ىستىق شابىتپەن وسى كورىنىستى جىرلاپ، ۇزدىك شۋماقتارىن تۋدىرادى.
ەكى سۇلۋ ءانىن تۇزەپ،
جۋىندى دا تاراندى.
ەكى كەربەز قاتار تۇزەپ،
كولدىڭ كەلدى شەتىنە:
كولدەگى اپپاق شاشاقتى ءۇزىپ
يىسكەي باستى بەتىنە.
يىسكەپ نازىك ءيىسىن جۇتىپ،
كولبەڭدەدى اينالا،
اق شاشاقتى تالداپ ءتۇتىپ،
شاشتى ءمولدىر ايناعا.
 ەكى سۇلۋ ەركەلەستى،
بىر-بىرىنە جاراسىپ؛
تاعى نازىك "نە-نە؟" دەستى،
بىر-بىرىنە قاراسىپ...
ءبىز بۇل شۋماقتاردى وقي وتىرىپ، ونداعى ايتىلعانداردىڭ ءبارىن ليريكالىق كەيىپكەرلەرمەن بىرگە كورىپ، قىزىعا، سۇيىنە تاماشالاپ تۇرعانداي اسەر الامىز.
تابيعات الەمىندەگى جاراستىق: كۇمىس ايدىن، ونىڭ جيەگىندەگى سۋدىرلاعان تورعىن شىمىلدىق، سۋ بەتىندە ءسۇيىسىپ، ءلاززاتقا بولەنگەن كەربەز، سۇلۋ اققۋلار — ءبارى-بارى  سونداي اسەرلى بەينەلەنگەن. سول ارادا قامىس اراسىندا جاسىرىنعان سۇر مەرگەن جۇباي اققۋدىڭ ءبىرىن اتىپ ولتىرەدى. وسىلايشا تابان استىندا ماحاببات پەن سۇلۋلىقتىڭ، تازالىقتىڭ سيمۆولى تاس جۇرەك قاتىگەزدىكتىڭ قۇربانى بولادى. جۇبايىنان ايىرىلعان سىڭار اققۋدىڭ جان ازابى، شاراسىز كۇيى  اقىنمەن  سۋرەتتەلگەن. سەرىگىنەن ماڭگى ايىرىلعان جالعىز اققۋ، سىڭارىنىڭ ءولىمى وزەگىن شوقتاي قارىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپاي، زار جىلايدى:
سىڭسىپ اققۋ سۋدى شاشىپ،
شىرق اينالدى ءزالىمدى.
سۇر مەرگەنگە ءتوسىن اشش:
"مەنى دە ات!" — دەپ جالىندى.
قىپ-قىزىل قىپ قولىن قانداي
اق سۇلۋدىڭ قانىنا؛
مەرگەن كەتتى شىداي الماي،
كۇيىكتىنىڭ زارىنا...
سۇر مەرگەندى شىرق اينالىپ،
جىلاپ اققۋ قالمادى؛
وزەگى ورتتەي كۇيىپ-جانش،
قاققان قانات تالمادى...
بىرەسە اققۋ شىرقاپ بيىك،
كوككە جىلاپ زارلادى؛
بىرەسە كەپ جەرگە ءتيىپ،
كوزدەن جاسى پارلادى،
بىرەسە كەپ جەردى ساباپ،
جەر باۋىرلاپ ىڭقىلداپ؛
بىرەسە ۇشىپ جەلدى ساباپ،
نازالاندى سۇڭقىلداپ. [3]  
اقىن تالانتىنىڭ كۇشتىلىگى سونشالىق، ءبىز اڭگىمە  قۇس جايىندا ەمەس، ەكى اسىلزادا  عاشىقتار جايىندا بولىپ جاتقانداي، وقيعانىڭ ءوزى كوز الدىمىزدا ءوتىپ جاتقانداي بولادى. ساكەن سەيفۋلليننىڭ «اققۋدىڭ ايىرىلۋى»  پوەماسى ادال ماحابباتتى ماداقتايدى، ءومىردىڭ ءمانى مەن ءسانى شىنايى سۇيىسپەنشىلىكتە ەكەنىنە ناندىرادى. سونىمەن قاتار، اقىن ومىردەگى دە، تابيعاتتاعى دا ۇلى ۇيلەسىمدىلىكتى بۇزۋدىڭ ورنى تولماس تراگەدياعا اپارىپ سوعاتىنىن كورسەتەدى.

مۇقاعالي ماقاتايەۆ - ءبىر عاسىردا ءبىر رەت قانا دۇنيەگە كەلەتىن قازاق پوەزياسىنىڭ ءىرى تالانت يەسى. مۇقاعالي اققۋدى قاسيەتى، كيەلى قۇس ەكەندىگىن سۋرەتتەگەن. «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» پوەماسىندا نەگىزگى كەيىپكەرلەر: بالا، بالانىڭ اناسى، بالانىڭ اكەسى. انا بالاسى ءۇشىن اققۋدى اتىپ، بالاسى ءۇشىن بارىنە دە دايار، قامقور جان ەكەنىن ءبىلدىردى. بالانىڭ اكەسى -  ادال جان، ول حالىق ءداستۇرىن قاستەرلەپ، كيەلى اققۋ قۇستى اتۋدان باس تارتتى. پوەماداعى بالا  سىرقاتتانىپ جاتىر، ونىڭ ءومىرى قىل ۇستىندە بولدى.
«بالا جاتىر توسەكتە، البىراعان،
اكە جاتىر ەدەندە، قالجىراعان.
ءتۇن كۇزەتىپ انا وتىر، قوس جانارى
شاراسىزدان شارشاعان، جاۋدىراعان.
ايدىنىندا اققۋلار ۇيىقتاپ جاتىر،
سايدان سوققان سامالمەن تەربەتىلگەن.
جەر بەتىندە تىنىشتىق، كول بەتىندە،
قاۋىشىپتى قارا ورمان، كول دە، ءتۇن دە.» [4]  
كەلەسى پوەما كەيىپكەرى ءتاۋىپ شال - مەيىرىمسىز، تاياز ويلى، ەسىنەن اۋىسقان ادام. ول بالانىڭ اتا - اناسىنا  جالعان نانىم ايتتى.
«مانا، كۇندىز، ءتاۋىپ شال نە دەپ كەتتى؟!
الدە وتىرىك، الدە شىن دەمەپ كەتتى...
-اققۋمەنەن بالانى الاستاڭدار،
دەدى-داعى جايىمەن جونەپ كەتتى...»

پوەماداعى  جىلقىشى قارت - تۇسىنىگى مول، كورگەنى كوپ، پاراساتتى، اقىلدى، دانىشپان. ول اناعا اقىل ايتىپ، ونى دۇرىس جولعا قويۋعا تىرىستى.
«جەتىم كولدىڭ» باسىندا جىلقى جاتقان،
دوڭگە شىعىپ، قارت تۇرعان جىلقى باققان
«...اپىر-اي، بۇل كىم بولدى، تاڭسارىدە،
كورگەنسىز، كول باسىندا مىلتىق اتقان؟!
قۇستاردىڭ زارە-قۇتىن شىرقىراتقان،
نەعىلعان قانىپەزەر قۇلقى قاتقان؟!»

ادامدى تابيعات جاراتقان. تابيعات – ءبىزدىڭ انامىز. ءار انا ءوز بالاسى ءۇشىن ولىمگە دە بارا الادى. بۇل پوەمادا انا قاسيەتتى قۇستى جارالادى.  
كول بەتىندە كولبەڭدەپ، جارالى اققۋ،
ۇشا المايدى، ۇشپاق بوپ- كۇش قىلادى...
سىڭار قانات سىنىق قۇس بايلاۋدا تۇر،
تاعى ءبىرى ايدىندا جايراپ جاتىر.

«اققۋلار ۇيىقتاعاندا» پوەماسىندا قازاق تۇرمىسىنا جاقىن ويلار ايتىلادى، انا ماحابباتىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى سەزىنەدى، تابيعاتتى قورعاۋدى ۇيرەتىلەدى.

ءىلياس ەسەنبەرلين - قازاق ادەبيەتىندە ەڭ كوپ، ون جەتى رومان جازعان، ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان جازۋشى. «جازۋشى 1984 جىلى جازعان «اققۋ قۇستىڭ قۋانىشى» رومانىندا شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىساتىن ادامدار جايىندا سىر شەرتەدى. باس كەيىپكەردىڭ ءبىرى –  ەسترادا جۇلدىزى الماگۇل. وقىرماندى ەسترادا جۇلدىزى الماگۇلدىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارى ويلاندىرادى. قازاق ءانىنىڭ دۇنيە جۇزىندە ەش حالىقتىڭ انىنە ۇقسامايتىن دارالىعى، ونى جۇرتتىڭ دۇرىس باعالاي الماۋى شىعارماعا تىڭ بەدەر قوسقان.»[5]  

قازاقتىڭ ۇلى وزەنى ىلەنىڭ بويىندا كىندىك قانى تامىپ، الامان ەلىنىڭ سول ىلەدەي سىلقىم اعىستى سىرشىل اقىنىنا اينالعان، «جىر اققۋى»  اتانعان، قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى  مارفۋعا ايتقوجينانىڭ ومىرىنەن دە، ولەڭىنەن دە، بىلگەنگە ءبىر كەرەمەت، سارقىلماس اققۋ اڭسار سەزىلەرى انىق. اتاجۇرتتان اڭساپ تاپقان بايىرقالى باقىتى مەن تۋعان جەرگە دەگەن تولاس ساعىنىشى سونشاما ءبىر ۇيلەسىمدىلىكپەن ءورىلىپ كەلىپ مارفۋعا ايتقوجينانىڭ اقىندىق سۇلۋ اجار-كەلبەتىن مۇسىندەيدى. اكىننىڭ پوەزياسىندا ەرەكشە بولەك اۋەن ەسەدى. كوڭىل-كۇي ليريكاسىندا ادام جانىن تەبىرەنتەتىن، ويىن تولقىتاتىن ەرەكشە  كۇش بار .  

مارفۋعا ايتقوجينانىڭ 25 جىر جيناقتارىنداعى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى  - 2001 جىلى جازىلعان  «اقكۋ جۇرەك» ولەڭى.   
 ءجۇرۋشى ەدىم تاڭىرگە تىلەك قىلىپ،
تۋعان جەرگە تۇرادى جۇرەك بۇرىپ...
شىعىس جاققا قارايمىن بوي شىمىرلاپ،
الاتاۋعا ارقامدى سۇيەپ تۇرىپ...

بۇل تۋىندىدا قازاقتىڭ اقىنى، ءوز ايدىنىن تاپقان جىر اققۋىنىڭ جۇرەك ءلۇپىلى، تۋعان جەرىنە دەگەن ماحابباتى وسىلايشا جىرلاندى.  ايدىننان اققۋ ۇشىرعان  مارفۋعا ايتقوجينا تۋرالى ءسوز ايتۋ سۇلۋلىق الەمىمەن سىرلاسۋ دەگەنمەن تەڭ. اقىننىڭ جان-جۇرەك، قيال-وي، سەزىم يىرىمدەرىمەن جازىلعان ساعىنىشى، اق  ارماندارى، كۇيىنىشى مەن ءسۇيىنىشى ءار ولەڭىندە بايقالادى.    

عاريفوللا ەسىم  - عالىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ۇستاز، ابايتانۋشى. عاريفوللا ەسىمنىڭ «ەلىم» دەپ سوققان جۇرەگى «قازاق» ۇلتىنىڭ رۋحى بيىك ەكەنىن كورسەتىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ارقاۋ ەتكەن بىرنەشە سۇبەلى ەڭبەكتەرى دۇنيەگە كەلدى. عاريفوللا ەسىمنىڭ «اق ولەڭ – اققۋلى مەكەن» رومان-ەسسەسى – قازاق جەرىنىڭ ورىس وتارشىلىعى كەزىندەگى باسىنان وتكەن قيىن-قىستاۋ تاعدىرىن بەينەلەيتىن تۋىندى. شىعارما مازمۇنى –  اققۋلاردىڭ تاعدىرى. ەرتىستىڭ بويىنا جاپ¬پاي كوشىپ كەلگەندەر قازاقتاردى قىرعا قۋىپ، سۋى بال، اۋاسى ەم قاسيەتتى جەردى لاستاپ، اققۋلارىن اتىپ، قۋىرداق قىلىپ جەگەن جانتۇرشىگەرلىك وقيعالارى شىنايى سۋرەتتەلەدى. عاريفوللا ەسىم «اق ولەڭ – اققۋلى مەكەن» رومان-ەسسەسىنددە  اققۋلاردىڭ كولگە قايتا ورالۋى، ولاردىڭ قيقۋلاپ كەلiپ قونۋى — بارلىعى كورگەن جاندى بەي-جاي قالدىرماسا كەرەك. اققۋ كولiنە ورالىپ، عاشىقتار سىڭارىمەن تابىسىپ، اققۋلار مەكەنiنە  اجارى كiردi.

ايتىپ-ايتپاي، اققۋدىڭ باسقا قۇستاردان بولەك، تاڭ-تاماشا تابيعاتى بار: ول قۇس بىتكەننىڭ سۇلۋى، ءمولدىر  سۋلاردى سۇيەدى، كۇمىس كولدەر ايدىنىندا جۇزەدى، باسقا قۇستاردىڭ بارىنەن بىيىك ۇشادى، ونىڭ ۇستىنە ءۇنى جەر جارعان اسقاق ءاننىڭ دە الىبى، جۇباي اققۋلار ايىرىلماس ادال جارداي ءومىر بويى جۇپ جازباي وتەدى.  

1.4. اققۋ بەينەسىن بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانۋى

اقىن-جازۋشىلاردىڭ اققۋ بەينەسىن بەلگىلى ءبىر نىشان رەتىندە پايدالانۋدى باقىلاۋ ءۇشىن شىعارمالاردى زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزەيىك.
ماحمۋد قاشقاريدىڭ «قوردايدىڭ اققۋ - قازى قاڭقىلدايدى» ولەڭىندە اققۋدىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن، تابيعاتتىڭ عاجاپ كورىنىستەرى ارقىلى سەزىنەمىز.  

اسان قايعى «قۇلادىن قۇستىڭ قورى ەدى»  ولەڭىندە حالىقتىڭ نانىم-تۇسىنىگى مەن ادەمىلىك، اسەمدىك تۋرالى تۇيگەن ويلارىن دا ايقىن اڭعارامىز.
ساكەن سەيفۋلليننىڭ «اققۋدىڭ ايرىلۋى» پوەماسىنىڭ ەرەكشەلىگى –  شىنايى قۇدىرەتتىلىگىندە. اقىن  ماڭگىلىك تە اسقاق ماحابباتتى جىرلاۋ ءۇشىن اققۋ بەينەسىن العان.
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» پوەماسىنىڭ تاقىرىبى – سۇلۋلىق پەن ادالدىقتىڭ رامىزىندەي، كول ەركەسى، تابيعات كوركى اققۋعا وق اتپاۋ ەكەندىگى ايتىلادى.  

ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «اققۋ قۇستىڭ قۋانىشى» رومانىندا  بۇرىن كوتەرىلمەگەن ماسەلەلەر قوزعالعان. بۇل رومان ءوز سالاسىندا جاڭاشىلدىق اشىپ، قيىن ءومىر كەشكەن جاستار تۋرالى. حالىقتا سونداي ادامداردى «قارلىعاشتار» دەپ اتايدى، ال «اققۋ قۇستىڭ  قۋانىشى» رومانىنداعى باس كەيىپكەر ءانشى الماگۇل دەگەن قىزعا جازۋشى «اققۋ قۇس» دەپ تەڭەۋ ءسوز جازعان.  

مارفۋعا ايتقوجينانىڭ «اقكۋ جۇرەك» ولەڭىندە  ادام جانىنىڭ تۋعان جەرىنە دەگەن اڭسارى، ءقادىرى، رۋحاني تازالىعى جايلى جازىلعان. ولەڭدە  جاستارعا  ادامگەرشىلىك قاسيەتى دارىپتەلىپ،  تۋعان ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ساعىنىش سەزىمدەرى  جايلى ولەڭ جولدارى ارقىلى مول تالىم-تاربيە بەرىلەدى.

عاريفوللا ەسىمنىڭ «اق ولەڭ – اققۋلى مەكەن» رومان-ەسسەنىڭ تاقىرىبى اققۋلار جايىندا بولعانىمەن، نەگىزگى ويى حالىقتىڭ قاسيەتىنە قول سالۋ، ونى ۇركىتىپ، ودان ايىرعان سۇرقيا زامان جايلى. شىعارما سوڭىندا  اققۋلاردىڭ قايتىپ كەلىپ جاتقان تۇسى باياندالىپ، تاۋەلسىزدىك ارقىلى قازاق جەرىنىڭ ءوز كيەسىنە قول جەتكىزۋى تۋرالى ايتىلادى. تاڭداۋ ءادىسى بويىنشا اققۋ بەينەسى قولدانىلعان ادەبي تۋىندىلاردى جازىلعان ۋاقىتى مەن نەگىزگى ويى بويىنشا اجىراتامىز.

ادەبي شىعارمانىڭ اۆتورى

ادەبي شىعارمانىڭ اتاۋى

جازىلعان

ۋاقىتى

پايدالانىلاتىن بەينەسى

1. ماحمۇد قاشقاري

«قوردايدىڭ اققۋ-قازى قاڭقىلدايدى» ولەڭى 

ءحى عاسىر

تابيعات كوركى

2.اسان قايعى

«قۇلادىن  قۇستىڭ

 قورى ەدى»   ولەڭى

حV عاسىر

قۇس تورەسى

3.ساكەن سەيفۋللين

«اققۋدىڭ ايىرىلۋى» پوەماسى

1925 جىل

ماحاببات يەسى

4.مۇقاعالي ماقاتايەۆ

«اققۋلار ۇيىقتاعاندا» پوەماسى

1973 جىل

قاسيەتتى كول ەركەسى

5. ءىلياس ەسەنبەرلين

«اققۋ قۇستىڭ  قۋانىشى» رومانى

1984 جىل

 تۇلعانىڭ دارالىعى

6.مارفۋعا ايتقوجينا

«اقكۋ جۇرەك»  ولەڭى

2001 جىل

رۋحاني تازالىعى

7. عاريفوللا ەسىم

«اق ولەڭ – اققۋلى مەكەن» رومان-ەسسەسى

2012 جىل

 قازاق جەرىنىڭ كيەسى

 

ءىى تاراۋ زەرتتەۋ ءبولىمى

وقۋشىلاردىڭ اققۋ قۇسى تۋرالى نە بىلەتىندەرىن، نەلىكتەن قاسيەتتى ەكەنىن، نەنىڭ بەلگىسىن بىلدىرەتىندىگىن، جويىلماۋىنا قانداي شارالار قودانۋىن، قايدا كەزدەستىرگەنىن ءبىلۋ ماقساتىمەن 9-سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا تاقىرىپ بويىنشا ساۋالناما جۇرگىزىلدى.

ساۋالناما سۇراقتارى:
1. اققۋ قۇسى تۋرالى قانداي شىعارمالاردى بىلەسىڭ؟
2. شىعارمالاردا اققۋ نەنىڭ بەلگىسىن بىلدىرەدى؟
3. اققۋ نەلىكتەن قاسيەتتى قۇس؟
4. تابيعاتتا كيەلى قۇس جويىلماۋ ءۇشىن قانداي شارالار قولدانۋ كەرەك؟
5. اققۋ قۇسىن قايدا كەزدەستىردىڭ؟

9 «ا» سىنىپتىڭ 20 وقۋشىسى قاتىستى. سۇراقتارعا تولىق جاۋاپ بەرۋ بويىنشا كەلەسى ناتيجەلەر كورۋگە بولادى: 1 سۇراققا -15 وقۋشى، 2 سۇراققا – 6 وقۋشى، 3 سۇراققا – 11 وقۋشى، 4 سۇراققا – 13 وقۋشى، 5 سۇراققا – 12 وقۋشى. وسىدان وقۋشىلاردىڭ كوبى  2 سۇراققا  تولىق جاۋاپ بەرە الماعانىن بايقاۋعا بولادى. وسى سىنىپتا 2 سۇراققا تەك 6 وقۋشى تولىق جاۋاپ بەردى، ول بارلىق وقۋشىلار سانىنىڭ 30%  قۇرايدى.


   
9 «ب» سىنىپتىڭ 18 وقۋشىسى قاتىستى. سۇراقتارعا تولىق جاۋاپ بەرۋ بويىنشا كەلەسى ناتيجەلەر كورۋگە بولادى: 1 سۇراققا -10 وقۋشى، 2 سۇراققا – 5 وقۋشى، 3 سۇراققا – 13 وقۋشى، 4 سۇراققا – 8 وقۋشى ، 5 سۇراققا – 11 وقۋشى. وسىدان وقۋشىلاردىڭ كوبى 2 سۇراققا تولىق جاۋاپ بەرە الماعانىن بايقاۋعا بولادى. وسى سىنىپتا 2 سۇراققا  تەك 5 وقۋشى تولىق جاۋاپ بەردى، ول بارلىق وقۋشىلار سانىنىڭ  27% قۇرايدى.


 
9 «ۆ» سىنىپتىڭ 22 وقۋشىسى قاتىستى. سۇراقتارعا تولىق جاۋاپ بەرۋ بويىنشا كەلەسى ناتيجەلەر كورۋگە بولادى: 1 سۇراققا -15 وقۋشى، 2 سۇراققا – 7 وقۋشى، 3 سۇراققا – 18 وقۋشى، 4 سۇراققا – 18 وقۋشى ، 5 سۇراققا – 16 وقۋشى. وسىدان وقۋشىلاردىڭ كوبى  2 سۇراققا تولىق  جاۋاپ بەرە الماعانىن بايقاۋعا بولادى. وسى سىنىپتا 2 سۇراققا تەك 7 وقۋشى تولىق جاۋاپ بەردى، ول بارلىق وقۋشىلار سانىنىڭ 32% قۇرايدى.


 
وتكىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەلەرىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا وقۋشىلار 2 سۇراققا جاۋاپ بەرۋدە قيىندىقتارمەن كەزدەستى. ولار قازاق ادەبيەتىنىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىندا اققۋ نەنىڭ بەلگىسىن بىلدىرەدى ەكەنىنە تولىق جاۋاپ بەرە المادى. سوندىقتان ءوز زەرتتەۋىمىزدى وسى تاقىرىپقا ارناۋ  دۇرىس دەپ سانادىق.     

كۇننەن – كۇنگە ادامدار جاي توقتاپ، ءومىرىنىڭ از عانا ءساتىن قورشاعان الەمنىڭ كەرەمەتىن تاماشالاۋ ءۇشىن ۋاقىتىن ارناۋعا مۇمكىندىك تابا المايدى. ال تابيعاتتىڭ عاجايىپ كورىنىستەرىن باقىلاۋعا، ءار دىبىستارىنا كوڭىل بولۋگە نە جەتسىن! ول ءۇشىن الىس شالعايعا بارۋ دا قاجەت ەمەس. ەڭ كەرەمەت پەن ەڭ عاجايىپتىڭ ءبارى  ءجيى جاقىن بولادى، ءبىراق سول ءۇشىن تەك قانا جاي توقتالىپ قاراۋ كەرەك. ءبىزدى تابيعاتتىڭ قانشاما  كوركەم تۋىندىسى قورشايدى.  

ادامدار تابيعاتپەن سىرلاسقاندا، ءومىردىڭ ءمانىن تۇسىنە باستاپ، ءوز ومىرىنە دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتەدى. اققۋلاردى سىرتىنان باقىلاۋعا نە  جەتسىن!  

الەمدەگى قۇستاردىڭ  كوپتەگەن تۇرلەرى كەزدەسەدى، سولاردىڭ ىشىندە اققۋدى كورگەندە قۇددى ءبىر ەرتەگىگە تاپ بولعانىنداي ءوزىندى سەزىنەسىڭ. اققۋلار –  كيەلى، تەكتى، كەرەمەت سۇلۋ قۇستار. ولاردى بارلىق جەردە كەزدەستىرۋ بولماعانىنان ەرەكشە ءبىر قۇپيا كەشەسىن. اققۋلاردى ماحابباتتتىڭ نىشانى دەپ ەسەپتەيدى. باياعى زاماننان اسەم قىزداردى  تەك اققۋمەن عانا سالىستىرعان. سول قۇستاردىڭ اينالاسىندا كوپتەگەن اڭىز-اڭگىمەلەر بار، ولار ەرتەگى كەيىپكەرلەرى دە ءجيى بولادى. ءبىز تابيعاتتىڭ وسى كەرەمەت تۋىندىسىنىڭ تىرشىلىگى جايىندا ءبارىن بىلمەيمىز.

جەردەگى تىرشىلىككە قاراعاندا سۋداعى تىرشىلىكتى قولايلى دەپ سانايدى

البەتتە، ولار بارلىق ءومىرىن سۋ بەتىندە وتكىزبەيدى. كەي كەزدە ولاردى كول جاعاسىندا كورۋگە بولادى. ءبىراق كوپ ۋاقىتتا سۋدا جۇزەدى.

سۋدا «جۇگىرە» الادى
ارينە، ولارعا دا سۋ بەتىندە باياۋ  ءجۇرۋ بەرىلمەگەن. ءبىراق  ولارعا ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرسا، جاۋلارى شابۋىل جاساسا، سوندا عانا اققۋ سۋدا  تەز جۇرگەندەي بولىپ، قاتتى  جەدەلدەتىپ،  جىلدامدىعىن كۇشەيتەدى.  سول كەزدە جۇگىرگەندەي  كەيىپ تانىتىپ، سودان كەيىن عانا  سۋدان ۇشادى.

اققۋلاردىڭ ءتۇسى تۋرالى

اققۋلاردىڭ ءتۇسى مەكەندەيتىن جەرىنە بايلانىستى ەكەن. وڭتۇستىكتەگى جىلى جاقتا مەكەندەيتىن اققۋلاردىڭ  ءتۇسى قارا، ال سولتۇستىكتىڭ سۋىق جەرلەرىندە كەزدەسەتىن اققۋلاردىڭ ءتۇسى  اپپاق بولادى.

وقۋشىلارمەن سويلەسۋ

اققۋ قۇسىن ومىردە كەزدەستىردىندەر مە؟
1 وقۋشى: مەن اققۋدى ءوز كوزىممەن كوردىم، سۇلۋلىعىنا تاڭ قالدىم. اققۋدى فوتوعا ءتۇسىرىپ الدىم.
2 وقۋشى: اققۋلاردى بىرنەشە رەت كوردىم. ولار ادەمى ەكەن. دوستارىممەن ولاردى تاماقتاندىرىپ، نان بەردىك. اققۋلاردى قورعاۋ كەرەك.
3 وقۋشى:  ماعان اققۋلار ۇنايدى. ولار تۇمسىقتارىن قوسقاندا ادەمى جۇرەك شىعادى. مەن سونداي سۋرەت سالىپ، قابىرعاعا ءىلىپ قويدىم.

كىتاپحاناشىمەن سۇحبات
قازاق ادەبيەتىندە اققۋدىڭ قانداي ەرەكشەلىگى ءجيى كورسەتىلەدى؟

قازاقتىڭ ميفتىك اڭىز، ەرتەگىلەرىندە اققۋ تەرىسىن جامىلعان سيقىرشى قىزدار، «تالاسباي مەرگەن» اتتى قازاق ەرتەگىسىندە حاننىڭ ءۇش قىزى اققۋ  تەرىسىن كيىپ جۇرەتىنى، «ەدىگە» جىرىندا قىزدار اققۋ كۇيىندە ۇشىپ كەلۋ تۋرالى بىلەمىز.   

قازاق تىلىندە اققۋمەن بايلانىستى تۇراقتى تىركەستەرى بار ما؟

قازاق تىلىندە «اققۋدىڭ توپشىسىنداي»، «اققۋدىڭ ۇنىندەي»، «اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي»، «اققۋدىڭ مامىعىنداي»، «اققۋدىڭ سىلانۋىنداي»  ءتارىزدى سان الۋان تۇراقتى ءسوز ورامدارى بار.

بەينەلەۋ ونەرى  ءپانىنىڭ مۇعالىمىمەن سويلەسۋ
ونەردە اققۋ قۇسىنىڭ بەينەسى ءجيى قولدانىلادى ما؟

اققۋ  - وتە سۇلۋ جانە ىشكى دۇنيەسىنىڭ سىرلارىن كوپ كورسەتە بەرمەيتىن قۇس. سوندىقتان اققۋ بەينەسى كوپ ونەر يەلەرىنە شابىت بەرىپ، اتاقتى تۋىندىلار شىعارۋگا سەپ بولادى. «قىز جىبەك» فيلمگە سازگەر نۇرعيسا تىلەندييەۆ «اققۋ» كۇيىن ارناعان. اققۋ تۋرالى ولەڭ سوزدەرىنە مۋزىكا جازىپ، انشىلەر ادەمى اندەرىن شىرقاپ ءجۇر. ءبيشى بولات ءايۋحانوۆتىڭ «اققۋ ءبيى» دە جۇرتتى تاڭعالدىرادى.

بەينەلەۋ ونەرى ساباعىندا وقۋشىلار اققۋ بەينەسىن سالۋعا ۇناتادى ما؟

بالالار ەرەكشە ىنتامەن سۇلۋ اققۋدىڭ سۋرەتىن سالۋدى ۇناتادى. سونىمەن بىرگە ولار  اققۋ ويۋىن ماتاعا سالۋدى ۇيرەنىپ، ونى قيىپ الىپ كورپە تىككەندە قولدانادى. وقۋشىلاردى  وريگامي  تەحنيكاسىن پايدالانا وتىرىپ، ءتۇرلى-تۇستى قاعازدان اققۋ  جاساۋ دا وتە قىزىقتىرادى.

زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ ناتيجەسى رەتىندە تاقىرىپ بويىنشا «جاس وقىرمانعا كومەكشى قۇرال» جانە «ءتىل بىلگىرلەرگە كومەكشى قۇرال» بولىمدەرىنەن تۇراتىن كىتاپشا جاسادىق.

قورىتىندى

اققۋ تاقىرىبى ادەبيەتتە ماڭگىلىك ساقتالادى. شىن مانىندە جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ قالامىنان شىققان تۋىندىلاردا ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق، ەكولوگيالىق، رۋحاني مادەنيەتى قاسيەتتەلەدى. اققۋدىڭ ەجەلگى سيمۆوليكالىق بەينەسى ميفولوگيادان باستالىپ سۇلۋلىق بەينەسى،  تابيعاتتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى، اسپان مەن جەردىڭ بايلانىسى رەتىندە قالىپتاستى. قازاق اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىندا اققۋ بەينەسى ءجيى بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانىلادى. قازاق ادەبيەتىندە اققۋ بەينەسىمەن «قوس اققۋ»، «اققۋ جۇرەك»، «اققۋ ءانى»، «اققۋداي سۇلۋ»، «اققۋ مويىن»، «اققۋ ارمان» سياقتى تەڭەۋلەر،  تۇراقتى ءسوز تىركەستەر ءجيى بايلانىسىپ تۇرادى. اققۋ بەينەسىمەن ۇيلەسكەن تابيعات كوركى، قۇس تورەسى، ماحاببات يەسى، ماڭگىلىك  تەكىلىگى، قاسيەتتى كول ەركەسى، جاننىڭ جاڭاشىلدىعى، تۇلعانىڭ دارالىعى، تۋعان جەرگە ساعىنىشى، رۋحاني تازالىعى،  قازاق جەرىنىڭ كيەسى دەگەن ءمان-ماعىنالار كەزدەسەدى. اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىندا اققۋ بەينەسىن بەلگىلى نىشان رەتىندە پايدالانۋىن زەرتتەۋ ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن جوعارلاتۋىن كوزدەدىك. كوركەم شىعارمالار ارقىلى  تابيعاتتىڭ سىرلى كورىنىستەرىن تاماشالاپ، سۇلۋلىعىن سەزىنە وتىرىپ، اسا قامقورلىقپەن تابيعاتتى ايالاۋعا، قورشاعان ورتانى قورعاي ءبىلۋدى شاقىرۋعا ءجون دەپ سانادىق.

سوڭعى جىلدارى قازاقستاننىڭ وزەن–كولدەرىندەگى اققۋ سانى ازايىپ كەتتى. اققۋ قىزىل كىتاپقا ەنگەن قۇستىڭ ءبىرى، وعان  جويىلۋ ءقاۋپى ءتونىپ تۇر، سوندىقتان بۇل قۇس ەلىمىزدە قورعاۋعا الىنعان. ءبىزدىڭ دە قازىرگى مىندەتىمىز اققۋعا قامقورلىق تانىتىپ، وسى «قۇس پاديشاسى» ساقتالىپ قالعان  ايدىن كولدەردە سانىن كوبەيتۋگە ات سالىسۋ قاجەتپىز. تالاي اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنا ارقاۋ بولعان كيەلى قۇستى قاستەرلەيىك  - دەي وتىرا اققۋلارداي سىيلاستىق، دوستاستىقتارىڭ كىرشىكسىز تازا بولسىن دەگىم كەلەدى!


پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. http://moldir-bulak.kz/ . دەمەۋعالييەۆا گ. قالشا قىدىر.  ماقالا.«ءمولدىر بۇلاق»  جۋرنالى. 2009 جىل
2. عالامتور رەسۋرستارى: kitap.kz/audiobook/5229  قاشقاري م. قوردايدىڭ اققۋ- قازى قاڭقىلدايدى.   اۋديوكىتاپ — Kitap.kz
3. تۇرسىنعالييەۆا س. چ.، بەرەكەنوۆا ءا. س. ساكەن سەيفۋللين «اققۋدىڭ ايىرىلۋى» پوەماسى. قازاق ادەبيەتى. وقۋلىق. استانا «ارمان-پۆ» باسپاسى،  2016 جىل – 81 ب.
4. تۇرسىنعالييەۆا س. چ.، بەرەكەنوۆا ءا. س.  مۇقاعالي ماقاتايەۆ «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» .قازاق ادەبيەتى. وقۋلىق. استانا «ارمان-پۆ» باسپاسى،  2015 جىل – 278 ب.
5. عالامتور رەسۋرستارى: http://studopedia.info/4-22070.html ءىلياس ەسەنبەرلين 


You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما