InfoHub Logo

«ولگەننەن سۇرا دەر ەدىم، ءتىرى جاندارعا ءومىر دەگەننىڭ نە ەكەنىن» –دەپ كوزى ءتىرى كەزىندە ايتىپ كەتكەن قارا ولەڭنىڭ ءحانتاڭىرى اتانعان،مۇزبالاق جىردىڭ داۋىلپازى  مۇقاعالي سۇلەيمەن ۇلى ماقاتايەۆ-شىن اتى مۇحاممەدقالي – قازاقتىڭ ليريك اقىنى، مۇزبالاق اقىن، ءوز زامانىندا لايىق باعاسىن الا الماسا دا وزىنەن كەيىنگىلەر ءۇشىن مارتەبەسى بيىك اقيىق  اقىن.ول 1931 ج. 9-شى اقپاندا الماتى وبلىسى، قازىرگى رايىمبەك (بۇرىنعى نارىنقول) اۋدانىنىڭ قاراساز اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اقىننىڭ تۋعان كۇنى جونىندە ەكى ءتۇرلى اقپارات بار. الايدا، قۇجاتتار بويىنشا اقىننىڭ تۋعان كۇنى اقپاننىڭ 9-ندا تويلانادى. ەكىنشى اقپارات: اقىننىڭ اناسى ناعيمان اپا بىلاي دەگەن: «مۇقاعاليىم 1931 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 8-ىندە دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. جاڭىلىسۋىم مۇمكىن ەمەس. سەبەبى بالام مىناۋ ءفانيدىڭ ەسىگىن اشقاننان ءبىراز ۋاقىت كەيىن ناۋرىز تويى بولادى، ناۋرىز كوجە جاسايمىز دەپ كۇتىپ وتىرعانبىز.» مۇقاعالي ماقاتايەۆ اتىنداعى ادەبي سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ورازاقىن اسقار اقىننىڭ ەكىنشى تۋعان كۇنىنە بايلانىستى مىناداي ءسوز ايتادى: «ال قۇجات بويىنشا مۇقاعالي 9 اقپاندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل كۋالىكتى اقىن ەس بىلگەن كەزدە سول كەزدەگى سايلاۋ ناۋقانىنا بايلانىستى ءوزى جازدىرىپ العان ەكەن».ازان شاقىرىپ قويىلعان اتى - مۇحاممەدقالي.اكەسى قاراپايىم شارۋاشى:كولحوزدا سۋشى، شالعىشى بولىپ ىستەگەن. مۇقاعالي ءۇيدىڭ تۇڭعىشى بولعان، ونىڭ ارتىنان ءبىر قىز جانە ءۇش ۇل تۋعان. اقىننىڭ قارىنداسى مەن العاشقى ءىنىسى ەرتە كوز جۇمعان. سوڭعىلارىنىڭ ەسىمدەرى - توقتارباي مەن كورپەش. قازاق ءداستۇرى بويىنشا ءۇيدىڭ العاشقى بالاسى اتا-اجەسىنەن تاربيە الۋى ءتيىس، سوندىقتان مۇقاعالي اجەسى تيىننىڭ قولىندا ءوسىپ، اناسىن جەڭگەسىندەي قابىلدايدى. بالالىق شاعى سوعىسپەن قاتار وتكەندىكتەن، اقىن تاعدىردىڭ اششى ءدامىن ەرتە تاتادى. ءمۇقاعاليدىڭ اكەسى 1941ج كالينيگراد مايدانىندا قازا تابادى.ول 1962 جىلى الماتىعا قونىس اۋدارىپ، ادەبي ورتاعا ەتەنە ارالاسا باستايدى. الماتى شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ نەمىس ءتىلى، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىندە وقىپ جانە ماسكەۋدەگى م. گوركيي اتىنداعى الەم ادەبيەتى ينستيتۋتىندا ءبىلىم الادى.مۇنان سوڭ «سوسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنىڭ (1962-1963 جج.)، «مادەنيەت جانە تۇرمىس» (قازىرگى «پاراسات») (1963-1965 جج.)، «جۇلدىز» (1965-1972 جج.) جۋرنالدارىنىڭ رەداكسياسىندا، قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا (1972-1973 جج.) قىزمەت اتقارادى. مۇقاعالي الماتىداعى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ قايماقتارى شوعىرلانعان ورتادا وتكەرگەن از عانا جىلدار ىشىندە وزىندىك دارا ءۇنىن، سۋرەتكەرلىك قايتالانباس دارىنىن تانىتىپ، ءونىمدى ەڭبەكتەنە ءبىلدى. «يليچ» (1964)، «ارمىسىڭدار دوستار» (1966)، «قارلىعاشىم كەلدىڭ بە؟»، «ماۆر» (1970)، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» (1973)، «شۋاعىم مەنىڭ» (1975) اتتى جىر جيناقتارىن كوزىنىڭ تىرىسىندە جاريالاپ ۇلگەردى.مۇقاعالي پوەزياسىنىڭ قاينار كوزى، شابىت تۇعىرى تۋعان ەلى، وسكەن جەرى، وتان تاعدىرى، زامانا تىنىسى، زامانداستارىنىڭ ارمان اڭسارى. وسىنىڭ ءبارىن مۇقاعالي جاس دارىنعا ءتان قايتالانباس شەبەرلىكپەن، ءتاڭىردىڭ تاڭدايىنان توگىلگەندەي پوەتيكالىق ءمىنسىز ۇيلەسىممەن، ءار جۇرەكپەن ءتىل تابىسار سىرشىل دا شىنشىل سەزىممەن، ناعىز پوەزياعا عانا ءتان بەينەلى وبرازدارمەن بەدەرلەپ، ولمەس ونەر دەڭگەيىندە تۋىنداتىپ وتىرعان.اقىننىڭ تۇڭعىش ولەڭدەرى “قىرمان باسىندا”، “قويشى بالا — اكىتاي” اۋدانىنداعى “سوۆەتتىك شەكارا” گازەتىندە جاريالاندى (1949). “ءىنىمنىڭويى”، “شەبەر” ولەڭدەرى “جاستىق جىرى” اتتى جيناققا ەندى (1951). العاش مۇقاعالي تالانتىن باعالاعان ءا.تاجىبايەۆ: “وزىڭنەن دە جىگەرلىلەۋ، وتتىلاۋ جاس جەتكىنشەك جەتكەندە، ماقتانباسقا بولا ما؟!” دەگەن ەدى (“قازاق ادەبيەتى”، 18.3.1960).اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە 3 اۋدارما كىتابى [ۋ.ۋيتمەن، “ءشوپ جاپىراقتارى” (1969)؛ ۋ.شەكسپير، “سونەتتەر” (1970)؛ د.اليگەري، “قۇدىرەتتى كومەدياسىنىڭ” “تامۇق” ءبولىمى (1971)]، 8 جىر جيناعى [“يليچ” (1964)، “ارمىسىڭدار، دوستار” (1966)، “قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟” (1968)، “ماۆر” (1970)، “داريعا-جۇرەك” (1972)، “اققۋلار ۇيىقتاعاندا” (1974)، “شۋاعىم مەنىڭ” (1975)، “ءومىرداستان” (1976)] جارىق كوردى. ۋ.ۋيتمەن، ۋ.شەكسپير، ن.تيحونوۆ، ر.بەرنس، ف.انساري، ا.اكوپيان، ا.يسااكيان، ە.ەۆتۋشەنكو، ف.مورگۋننىڭ بىرنەشە ولەڭدەرىن اۋداردى. يۋ.ا. الەكساندروۆ، م.م. كۋرگانسيەۆ ءتارجىمالاعان اقىن ولەڭدەرى “زوۆ دۋشي” دەگەن اتپەن ورىس تىلىندە باسىلىپ شىقتى.ءمۇقاعاليدىڭ “يليچ”، “اق قايىڭ ءانى”، “ارۋ-انا”، “ماۆر”، “اققۋلار ۇيىقتاعاندا”، “قىرانداستار، قوش بولىڭدار”، “چيلي-شۋاعىم مەنىڭ”، “شەكارادا”، “بولشيەۆيكتەر”، “ءومىرداستان”، “ارمان”، “شولپان”، “دوسىما حات”، “التاي-اتىراۋ”، “وتانىم، ساعان ايتام”، “رايىمبەك! رايىمبەك!”، “قاشقىن”، “جەر ۇستىنەن رەپورتاج”، “موسارت. جان ازاسى” اتتى پوەما-تولعاۋلارى بار. 650-دەن استام ليريكالىق ولەڭدەرىندە ادام ءومىرىنىڭ ءمانى، اسەمدىك پەن سۇلۋلىق، تازالىق، ەرلىك، ەلدىك، تۋعان جەر تۋراسىندا تەرەڭ تولعاعان. اقىن ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە جازعان “موسارت. جان ازاسى” رەكۆيەمى ءپالساپالىق مازمۇنى، پسيحولوگيالىق ءتىنى وزگەشە تۋىندى. “تابىت ءۇنى”، “حالىق ءۇنى”، “جەسىرلەر ءۇنى”، “بەسىك جىرى” اتالاتىن 4 ءبولىمدى تۋىندىنىڭ ءاربىر بولىمىندە بىردە تابىت، بىردە جەسىر-انا، بىردە جەر-بەسىك اتىنان ءومىر مەن ءولىم تۋرالى فيلوسوفيالىق پايىمداۋلار ايتىلعان. اقىن موسارت تاعدىرىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، ءومىر تۋرالى ءوز جانىنىڭ وپتيميستىك رۋحىن، ءاربىر ادامنىڭ جان تۇكپىرىندەگى ءارمان-انىن جەتكىزەدى. اقىن قاي تاقىرىپتا جازسا دا جالعان سەزىم، جىلتىراق سوزگە اۋەس بولمادى، ول تۋرالى: “مەن جىرلامايمىن، سىرلاسامىن. سىرى ءبىر زامانداسپەن مۇڭداسامىن. كوگەندەپ جىر قوساعىن، كەلمەيدى جىر جاساعىم” نەمەسە “ءتىپتى دە مەن ەمەس-تى “مەن” دەگەنىم... وزگەنىڭ جانى-سىرىن ۇعۋ ءۇشىن، ءوزىمدى زەرتتەگەندى ءجون كورەمىن” دەيدى. مۇقاعالي شىعارماشىلىعىنىڭ ءتىنى “ءوزىن-وزى” زەرتتەۋدەن تۇرادى. ءمۇقاعاليدىڭ مەديتاتيۆتى ليريكاسىنداعى ليريك. مەن — ءوزىن-وزى ىزدەگەن، ءومىر مەن ءولىم، ادام مەن قوعام، عالامنان ۇيلەسىمدىلىك ىزدەپ شارق ۇرعان، تولاسسىز ىزدەنىستەگى ءپالساپاشىل مەن. ءمۇقاعاليدىڭ شىعارمالارىندا فيلوسوفيالىق تەرەڭدىك، ادامنىڭ پسيحولوگيالىق جان كۇيزەلىسىن سۋرەتتەۋ، مەديتاسيا باسىم. “ءومىرداستان” اتتى توپتامالى تولعاۋىندا جەسىر جەڭگە (داريعا) وبرازى ارقىلى تىلداعى حالىق ءومىرى مەن ادامدىق، ازاماتتىق، ادالدىق، ار-نامىس، رۋح پەن ءناپسى اراسىنداعى تولاسسىز كۇرەس پسيحول. شيەلەنىس ارقىلى شەبەر جەتكىزىلگەن. ءمۇقاعاليدىڭ شەبەرلىگى ءوزى ومىردەن كورگەن-بىلگەنىن كوڭىل ەلەگىنەن وتكىزە تەرەڭ جەتكىزۋىندە. يماندىلىق،يسلام ءدىنى تۋراسىندا “يا، جاراتۋشى اللام”، “ساتقان ەمەن”، “ءدىن-عىلىمنىڭ اناسى”، “يا، اللا”، “بۇكىل دۇنيە مۇسىلماندارىنا حات”، “ادام قايدان جارالعان”، “جۇرەك ارىزى”، “كۇن باتتى، مىنە، كەش كىردى”، “نە كەرەك، وسى، ادامعا”، ت.ب. ولەڭدەر جازدى. “ساتقان ەمەن، ساتپايتىن ءدىنىمدى مەن”، “مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتى-مۇسىلمانمىن”، “سايتاننىڭ دا، كۇناسىز پەرىشتەنىڭ، بال مەن ۋىن تالعاماي نەگە ىشكەنمىن. پەرىشتەنىڭ قايعىسىن بولىسپەدىم، سايتانمەنەن بولسا دا كەلىسپەدىم” سەكىلدى جىر جولدارىندا ادام تابيعاتىنا ساي تارتىس، پەندەنىڭ جان تىلسىمىنداعى جۇمباق قاقتىعىستار كورىنىس تاپقان. ول اسىرەسە تاۋدى، قازاق اۋىلىن كوپ جىرلايدى (“تاۋدا ءوستىم”، “تاۋ ءبىر اڭىز”، ت.ب.). “ولمەسىن دەپ بەرگەن عوي تاۋدى ماعان، مەن كۇڭىرەنسەم، كۇرسىنىپ تاۋ جىلاعان”. ول قازاق ولەڭىن مازمۇن، ءپىشىن جاعىنان تۇرلەنتتى. “قازاقتىڭ قارا ولەڭى قۇدىرەتىم، وندا ءبىر سۇمدىق سىر بار ەستىلمەگەن” دەيدى اقىن. مۇقاعالي ءداستۇرشىل اقىن، ول ولەڭگە ينتوناسيا، ينۆەرسيا، مازمۇن تۇرعىسىنان جاڭالىق ەنگىزدى. ءمۇقاعاليدىڭ پوەزياسى ۇلتتىق حاراكتەرىمەن، مىنەزىمەن ەرەكشەلەنەدى: “سۋ سۇراسام، ءسۇت بەرگەن، ايران بەرگەن، قارتايىپ قالىپسىڭ-اۋ، قايران جەڭگەم”. اقىن ولەڭگە ەرەكشە كيە دەپ قاراپ، مۋزاعا تابىنعان: “و، مۋزا، ماعان الىس سورەڭدى بەر، ۇايىپتان كەل دە، مەنى دەمەپ جىبەر”. مۇقاعالي ادام جانىنىڭ ديالەكتيكاسىنا تەرەڭ بويلاپ، ونىڭ بولمىسىن شىنايى بەدەرلەيدى (“جاپىراق جۇرەك-جاس قايىڭ”). ول “ناعىز اقىن الدىمەن ويشىل، فيلوسوف بولۋى قاجەت. پوەزيادا فيلوسوف بولۋ ءوزىن قورشاعان الەمدى ۇعىنۋ، ءار زاتتىڭ ءمانىن ءبىلۋ، اقىرىنا دەيىن “ادام جانىنىڭ ينجەنەرى بولىپ قالۋ” دەگەندى ۇستاندى (كۇندەلىك، 10.2.1976). اقىننىڭ شەبەرلىگى ومىردەن ءوزىن، وزىنەن ءومىردى كورە بىلۋىندە. “بۇكىل مەنىڭ جازعانىم — بار-جوعى ءبىر عانا ءبۇتىن پوەما. ادامنىڭ ءومىرى مەن ءولىمى، قاسىرەتى مەن قۋانىشى تۋرالى پوەما” دەيدى اقىن. ءمۇقاعاليدىڭ ادامزات عۇمىرى مەن الەم سىرىن جىر ەتكەن ليريكاسى قازاق ادەبيەتىنە قوماقتى مۇرا بوپ ەندى. مۇقاعالي پوەزيا جانرىندا عانا ەمەس، پروزا، دراما، سىن سالاسىندا دا قالام تارتتى. قالامگەردىڭ “قوش، ماحاببات” جيناعىنا (1988) ءار جىلدارى جازىلعان “قۇلپىتاس”، “مارۋسيانىڭ تاۋى”، “وزگەرمەپتى”، “اجە”، اڭگىمەلەرى، “قوس قارلىعاش”، “جىل قۇستارى” پوۆەستەرى مەن “قوش، ماحاببات” پەساسى، بىرنەشە سىني ەڭبەكتەرى ەنگەن. “رۋح جانە سەزىم” ، “سەزىم نايزاعايى”، “1969 جىلعى قازاق پوەزياسى“ اتتى ادەبي سىن ەڭبەكتەرىندە و.سۇلەيمەنوۆ، م.الىمبايەۆ، ق.مىرزالييەۆ، ج.ناجىمەدەنوۆ، س.ماۋلەنوۆ، ت.ب. شىعارمالارىنا تالداۋ جاساپ، ونەر، پوەزيا تۋرالى وي تولعايدى.مەنىڭ جىرىنان بال تامعان اقىن تۋرالى بىلەتىنىم وسىنداي، ءارى قاراي جىرلارىمەن سۋسىنداپ،ءومىر تۋرالى اۋىر كەزەڭدەرىمەن  بىرگە تانىس بولايىق دەگىم كەلەدى ،جاس ۇرپاققا!

---