قاراپايىم مىسالدار ارقىلى وقۋشىنىڭ لەكسيكا-گرامماتيكالىق ءبىلىمىن دامىتۋ جانە تىلدەردىڭ ءۇشتۇعىرلىلىعى اياسىندا ىزدەندىرۋ
ءمۇعالىم شىعارماشىلىعى
ۇستاز قاشاندا ونەگە تۇتارلىق تۇلعا. سول ءۇشىن دە ونىڭ ءار وتكەن ساباعى وقۋشى ءۇشىن ەستە قالىپ قانا قويماي، ونەگە بەرەر تۇستارى دا تەرەڭ،ماعىنالى بولۋ قاجەت.شاكىرت مەكتەپتەن قايتقاندا دا ءسىز بەرگەن ءبىلىمدى قانداي جاعدايدا ودان ءارى دامىتا الادى؟ ارينە،ەستە ساقتاعاندا عانا.ءبىراق، بالانىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن ودان ءارى دامىتا، زەرتتەۋشىلىككە باعىتتاۋعا ارەكەت ەتەمىن دەسەڭىز، قاراپايىم مىسالداردى لەكسيكالىق-گرامماتيكالىق تاقىرىپتاردا وتۋگە بولادى.
1-مىسال: قۇرمالاس سويلەم ساباعىندا قاراپايىم عانا كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانىلىپ جۇرگەن قۇراق كورپەشەنى قولدانۋعا بولادى.
قۇراقتارداعى ءار ءتۇستى بولشەكتى ءبىر جاي سويلەم دەپ قاراستىرا ءتۇسىندىرىپ «قۇرمالاس سويلەم دە سول بولشەك بولشەكتەن تۇراتىن قۇراق دۇنيەسىندەي قۇراستىرىلىپ، سول قۇرمالاسقان دۇنيەدەن تۇتاس دۇنيەدەن ءبىر ۇعىمدى زات كورسەتە بەرگەن سەكىلدى، جاي سويلەمدەر دە، ءبىر بىرىمەن ۇعىم جالعاستىرا، قۇرمالاسقان جۇيەدە تۇتاس ۇعىم بەرەتىن قۇرمالاس سويلەم قۇرايدى» دەسەك، بالا سول تۇسىندىرگەن دۇنيەنى كوڭىلىنە تەز قابىلداي الادى.
قۇراق كورپەنى كورنەكىلىك ەتە كورسەتىپ، تازا اق پلاكاتقا ماركەرمەن مىسال ەتە سىزىپ تۇسىندىرە، ءار سىزبا ىشىنە جاي سويلەمدەر جازىپ، ونىڭ تۇتاستىلىعىن قامتي، قۇرمالاس سويلەمگە جۇيەلەي مىسالدى تاقتاعا جازدىرتامىن.
2-مىسال:
ەندى وسى قۇرمالاس سويلەمدەردى ساباقتاس، سالالاس جاعىنان قاراپايىم مىسالدا ءتۇسىندىرىپ كورەيىن.
سالالاس قۇرمالاس سويلەم بارىسىندا بايانداۋىشتارى تەڭ دارەجەدە تياناقتى بولاتىندىعىن ەسكەرىپ، وتباسى قارىم-قاتىناسىندا تەڭ دارەجەدە ىس-ارەكەت ەتۋشى تۇلعالاردى مىسال ەتەمىز.
سۇراق: - بالالار، ۇيدە كىم تەڭ دارەجەدە شارۋاعا باسشىلىق ەتە جۇمىس جۇرگىزەدى؟-دەگەن ساتتە بارلىق وقۋشى بىردەي «اتا-انا» دەپ جاۋاپ بەرەدى.
مىنە وسى جاۋاپقا وراي سالالاس قۇرمالاس سويلەمدى دە سول اتا-انا ءتارىزدى تەڭ دارەجەدە تياناقتى بايانداۋىشتا جاسالاتىندىعىن مىسالمەن كەلتىرە سىزبا ۇلگىدە ءتۇسىندىرىپ وتەمىن. كەلتىرىلگەن مىسالدىڭ العاشقى جاي سويلەمىن «اكە» دەپ قاراستىرساق، سوڭعى جاي سويلەمدى «انا» دەپ الۋعا بولادى دەگەن ۇعىم وقۋشىعا سالالاس سويلەمنىڭ قىزمەتىن ەستە ساقتاپ قالۋىنا كوپ سەپتىگىن تيگىزە الادى.
3-مىسال:
ساباقتاس قۇرمالاس سويلەم بارىسىندا:
- الدىڭعى قىزمەت ەتۋشى سوڭعىسىنىڭ ىس-ارەكەتىنە باعىنا ارەكەت ەتەتىن كىم؟ – دەگەن سۇراق بەرە، ونىڭ ۇلكەنگە قاراي باعىنا قيمىل ارەكەت ەتەتىن بالا ەكەندىگىن جاۋاپ ەتىپ الامىز. بۇل مىسالدان بالا ەتنيكالىق تاربيە دە الا الادى.
4-مىسال:
ارالاس قۇرمالاس سويلەمدە:
وقۋشىلارعا وسى اتا-انامەن قاتار كەي كەزدەرى بالا دا ءوز كوكەيىندەگى ىس-ارەكەتىن بىلدىرە، العا ءتۇسىپ، جاس تا بولسا باس بولا الاتىندىعىن بىلدىرە، ءوز ءرولىن اكە-شەشەمەن قاتار ۇستاي، العا قويعان ماقساتتى ىسكە ارالاسا قاتىسقاندا بولاتىن جۇمىس ءتارىزدى دەپ تۇسىندىرسەڭىز بالا الدىڭعى ەكى مىسالدان سوڭ ەش قيىندىقسىز قابىلداي الادى. ياعني، ارالاس قۇرمالاس سويلەم اكە، بالا، انا ارالاسا كوتەرگەن جۇك ءتارىزدى ەكەندىگىن وزدەرى تۇجىرىمدايدى.
بۇل ءۇش ءتاسىل بارىسىندا بالا الدىڭعى جاي سويلەم قاشان دا سوڭعى جاي سويلەمگە تاۋەلدى ەكەندىگىن بالا مەن انا نەمەسە بالا مەن اكە كوزقاراسىندا تۇسىنىك بەرە وقۋشى تانىمىن تاعى دا ءبىر قاراپايىم عانا «ۇلكەن مەن كىشى اراسىنداعى» ءداستۇرلى تۇرعىداعى سىيلاستىق ماعىناسىنا يە ەتە ءتۇسىندىرىپ، ساباقتى دامىتا وتەمىز. ياعني، كەشەگى اتا جولىنىڭ ۇلكەن مەن كىشى قارىم-قاتىناستىق جولىن قاراپايىم مىسال ەتىپ كەلتىرىپ، وقۋشىنىڭ ساباققا دەگەن بىلىكتىلىگىن عانا ەمەس، وزىندىك تاربيەلىك ءمانىن دە اشا تالداپ، وزدەرىنىڭ قانداي ارەكەتكە بارار الدىندا «ءوزىم بىلەمدىككە» بارماي، ارتىندا ىس-ارەكەتىن باقىلاۋشى ۇلكەندەرمەن (نەمەسە ءوزى قاتارلاس تۋىس،دوستارمەن دە) اقىل سۇراي، ءىس ەتۋ كەرەكتىگىن دە قاندايدا ءبىر كوڭىل پەردەلەرىنە وقىتىپ وتەمىز.مۇندا بالا وزگەلەردەن كومەك الۋعا، كومەك بەرۋگە بەيىمدەلىپ، ءوزى عانا «ءوزىم» دەگەن بيىككە جەتە المايتىنىن سەزىنۋ قاجەت. ءوزىن قۇرمەتتەۋگە ۇيرەنگەن وقۋشى مۇندا وزگەلەردى قۇرمەتتەۋگە سونداي-اق،ءوزىن وزگەلەرگە قۇرمەتتەتۋگە ۇيرەنەدى
5-مىسال.
وقۋشىعا فونەتيكا تاراۋى بويىنشا ساباق ءتۇسىندىرۋ بارىسىندا داۋىستى، داۋىسسىز دىبىستاردىڭ جاسالۋ جولىنا ۇل بالالار مەن قىز بالالاردىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا قاراي ءتۇسىندىرىپ وتۋگە بولادى.
داۋىستى دىبىستار ەش كەدەرگىسىز ءوزىن تۇلعالى ۇستايتىن، باتىل دا ەرجۇرەك بولمىستى ەر بالالار كەيپىنە ۇقساتساق، داۋىسسىز دىبىستاردى قانداي جاعدايدا دا بەلگىلى ءبىر كەدەرگىلەرگە ۇشىراي قىسىلا، ۇيالا قيمىلدايتىن قىز بالالاردىڭ بولمىسىنا ۇقساتامىز. بۇدان قىزدار وزدەرىنىڭ قاشاندا سىپايى دا يناباتتى كەلبەتتەرىن ەستە ساقتاۋ كەرەكتىگىن ۇعىنسا، ەر بالالار وزدەرىنىڭ قانداي جاعدايدا دا ەڭسە كوتەرە وزدەرىنىڭ ەش كەدەرگىسىز ەل قورعانى بولاتىن ازاماتتىق كەلبەتتەرىن ساقتاپ قالۋعا ونەگە الادى. ياعني بالا ديففەرەنسيالىق كوزقاراستا يمان-ينابات كەلبەتىن قالىپتاستىرا الادى. «ۇيات» پەن «سىپايى»، «ادەپ» پەن «كىسىلىك،كىشىلىك»، «تاربيە مەن تاعلىم» ۇعىمىن اشۋ كەرەك.
6 -مىسال.
ەتىستىك تاقىرىبىن وتەر كەزدە وقۋشىلارعا «ەتىستىك قازاقتىڭ جەتى اتا تەگى ءتارىزدى. كوپتەگەن بالالارى، نەمەرەلەرى، شوبەرەلەرى بار»-دەي، ەتىستىك اتاسى، ەسىمشە، كوسەمشە بالاسى،ەتىس نەمەرەسى، راي شوبەرەسى شاق شوپشەك دەي ال، تۇيىق ەتىستىكتى نەمەرە اتالاس دەپ اتاپ وتەر بولساڭىز بالا تەك وسى تۇسىنىكتەردى جاقىن عانا قابىلداپ قويمايدى، «ءاپالى-سىڭلىلى» ، «ءاعالى-ىنىلى» ءسوزىنىڭ ۇعىمىنا تۇسىنە الماي جۇرگەن قالا بالالارى ءۇشىن دە قازاق ءداستۇرىنىڭ جالعاسى تۋىستىق قاتىناستا ەكەندىگىن تەرەڭ تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك بەرەر ەدى.
مۇنداعى قورىتىندىدان تۇسىنگەنىم، «س» دەڭگەيلى وقۋشىلار وقۋلىق ەرەجەلەرىنەن گورى، ومىردەن،تۇرمىستان الىنعان مىسالدارعا كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ، ءوز ويلارىن اشىق،بەلسەندى قوزعالىستا بىلدىرە الاتىندىعىن اڭعاردىم. «س» دەڭگەيلى وقۋشىلارعا قاشاندا عىلىمي تەرميندەر نەگىزىنەن بۇرىن، قاراپايىم مىسالدارمەن وي قوزعاۋ بەرىپ، لوگيكالىق تۇسىنىگىن اشىپ الۋ قاجەت. بۇل،اسىرەسە، بۇگىنگى جاڭارتىلعان ءبىلىم وقۋلىعىنداعى تاپسىرامالار مازمۇنىنا وتە ءتيىمدى كەلەدى.
«تىلدەردىڭ ءۇش تۇعىرلىلىعى» مادەني جوباسىن «قازاق ءتىلى» ءپانىن وقىتۋدا لەكسيكا-گرامماتيكا جاعىنان قاراپايىم مىسالدار ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ.
ءححى عاسىر بالالارى زاماناۋي تەحنيكانى عانا ەمەس زاماناۋي تۇرمىستىق بۇيىمداردى عانا كورىپ كەلەدى. ال ولاردىڭ ەتنومادەني تانىمى قانشالىقتى ەكەندىگىنە كوپ ءمان بەرە بەرمەيمىز. وسى ماقساتتا مەن 5-سىنىپ وقۋشىلارىنا ساباق بەرۋدە قاراپايىم تۇرمىستىق بۇيىمداردى مىسالعا الا وتىرىپ وتەمىن. بۇل جاڭا تەرميندى ءار دەڭگەيلى بالالاردىڭ ەستە ساقتاۋىنا عانا ەمەس، ۇلتتىق تانىمدارىنىڭ ارتۋىنا دا جانە ۇشتىلدىلىك قالىپتاسۋىنا دا ىقپال ەتەدى.
كورنەكىلىك رەتىندە ءتۇرلى بۇيىمداردىڭ سۋرەتتەرىن ۇلگى ەتىپ كورسەتىپ، لەكسيكالىق جاعىنان ءانتونيمدى مەڭگەرتۋدە تومەندەگىدەي تاسىلدە جۇمىستار جۇرگىزەمىن.
1-سۋرەت- جامىلعى، 2-سۋرەت- توسەنىش
تاپسىرما: ۇلتتىق بۇيىمداردىڭ اتاۋىن جازىپ، لەكسيكالىق جاعىنان سىزبا بويىنشا تالداۋ جاسا.
|
№ |
بۇيىم اتاۋى |
كونەرگەن ءسوز (قازاق تىلىندە) |
سينونيم (كىرمە سوزدە) |
انتونيم (ۇلتتىق بۇيىمدا) |
|
1.
2. |
جامىلعى
توسەنىش |
ماقتا كورپە
قۇراق كورپەشە |
ودەالو،سينتەفون
ماتراس |
كورپەشە، ماتراس، تۋلاق،تەكەمەت،الاشا،سىرماق ماقتا كورپە، ءجۇن كورپە،تۇيە ءجۇن كورپە |
بۇل تاپسىرمادا وقۋشىلار جەكە ءوز بىلىكتىلىگىن كورسەتۋ ءۇشىن ءبىلىم سايىسىنا تۇسەدى. ءار وقۋشى جەكە تابليسا سىزىپ، ءوز بىلىكتىلىگىمەن تولتىرىپ، ودان ءارى تاپسىرماعا وزدىك دەڭگەيلەرىمەن جۇمىس جۇرگىزەدى.
وزدىك جۇمىس بارىسىندا وقۋشىلار:
- سول بۇيىم اتاۋلارىنا جەكە-جەكە زاتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ءماتىن جازادى؛
- سول اتاۋلارعا فونەتيكالىق تالداۋ جاسايدى؛
- شىعارماشىلىق جازادى(تۇرمىستىق قولدانىستا)؛
مۇندا بالالار وزدەرىنىڭ قابىلەتىنە قاراي جۇمىس جۇرگىزە وتىرىپ، ءوز كوڭىل-كۇيىندە لەكسيكالىق ۇعىمدارىن قالىپتاستىرا، سوزدىك قورلارىن دامىتىپ، ماتىندىك جۇيەدە ۇلتتىق دۇنيە بولمىسىن سۋرەتتەي، ەتنوستىق تانىمىن تانىتا الادى.
وسى شارالاردىڭ قاي-قايسىسىن ورىندايمىن دەسە دە وقۋشى ءمۇعالىم باعدارلاماسىنا قاراي ءوزىن-وزى باسقارىپ وتىرادى.
نەگىزگى تاقىرىپتىق باعدارلاما تەك تاقتا الدىندا ءىلىنىپ، وقۋشىعا باعىت، جۇمىس نۇسقاۋىندا جول سىلتەپ تۇرادى.
وقۋشىلار لەكسيكا تاراۋىنىڭ كەز كەلگەن تاقىرىپ بويىنشا ءوز بىلىكتىلىگىن دامىتا قالىپتاستىرعاندا عانا، ءمۇعالىم قوسىمشا تاپسىرما كۇشىن كۇشەيتە الادى.ونداي جاعدايدا سوزدىك قورىن قاراپايىم كۇندەلىكتى تۇرمىس دەڭگەيىندە دامىتا، بالا تانىمىن ارتتىرا تۇسەمىز.
- سۋرەتتە بەرىلگەن بۇيىمدار اتاۋىن بۇگىنگى كۇندە تاعى قانداي اتاۋلارمەن اتاپ ءجۇرمىز؟- دەگەن سۇراق بەرە، سونى وقۋشىلاردى توپقا بولە، ۇجىمدى تۇردە بىلىمدەرىن ودان ارى بىرىكتىرە جۇمىس جۇرگىزۋگە جەتەلەي، ىنتىماقتاستىق پەن تاتۋلىققا باعىتتاۋ جانە ۇلتتىق تانىمدارىن ورتاعا سالا،ىزدەنۋگە باعىتتاۋ قاجەت.
وسىعان وراي سوزدەن ءسوز تۋعىزۋ تاپسىرماسىن ورىنداۋعا ورتالاي وي تاستاپ، اقىلداسا، وزدەرىنىڭ دۇنيەتانىمدارىن كورسەتە قيمىل-ارەكەت جاسايدى.
1 2 3
كورپە كورپەشە شەكپەن
ءى ءى ءى
جامىلعى توسەنىش سىرت كيىم،ت.ب.
ءى ءى ءى
ودەالو كىلەم، پالاس كۋرتكا،پلاش،پالتو،ت.ب
ەندىگى كەزەكتە وسى جازىلعان جازۋلارىن وقۋشىلارعا قانشا تىلدە جازىلعاندىعىن تاپسىرما ەتىپ بەرەمىز.
قازاق ءتىلى:
ورىس ءتىلى:
اعىلشىن ءتىلى:
ناتيجەسىندە: وقۋشىلار وسى وزدەرى جازعان جازۋلاردى ايتىلۋىنا قاراي ءار تىلگە ءبولىپ جازىپ، كۇندەلىكتى ەسكەرە بەرمەيتىن دۇنيەتانىمدارىن تولىقتىردى. لەكسيكا جاعىنان قازاق تىلىندە قولدانىلعانىمەن، ولاردىڭ ءتول اتاۋى مەن كىرمە اتاۋىن اجىراتا بىلەدى. ياعني، قاراپايىم تاپسىرما ارقىلى وقۋشى ءوز بىلىكتىلىگىن تاعى دا ءبىر دەڭگەيگە كوتەرە الدى. مۇندا «س» دەڭگەيلى بالالاردىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ ارتا تۇسكەنىن اڭعارا الاسىز. ولار ءۇشىن تۇسىنىكسىز وزگە تىلدەر، كۇندەلىكتى وزدەرى قولدانىپ جۇرگەن تۇرمىستىق بۇيىمدار ارقىلى جاقىنداي تۇسەدى. ەندىگى كەزەكتە بالا ءوز توڭىرەگىندەگى ءار دۇنيەگە زەر سالا، ونىڭ بولمىسىن زەرتتەي قارايتىن بولادى. وسى ارقىلى ءوز ۇلتىنىڭ ماقتانىش ەتە الار بەتتەرىن بىلە الادى.ءتىپتى ادەبيەت وقۋلىعى بويىنشا دا وسى ءادىستى تىرەك سوزدەر نەمەسە سوزدىك جۇمىستاردا دامىتا قولدانۋعا بولادى.سينونيم جاعىنان تالداعاندا ءوز ۇلتىمىزدىڭ سوزدىك قورى كەڭ ەكەندىگىن سەزىنەدى.سونداي-اق، قولدانىستان شىعىپ قالعان كونەرگەن سوزدەر قاتارىنا ەنگەن تۇرمىستىق بۇيىمدار تۋرالى تانىمدارى جەتىلەدى.
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، وتىرار اۋدانى
م.شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
«قازاق ءتىلى» مەن «قازاق ادەبيەتى» ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى-
وزىقباي ءقالبيبى ءجۇسىپجان قىزى
پ ءى ك ءى ر
م.شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ «قازاق ءتىلى» مەن «قازاق ادەبيەتى» ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى - وزىقباي ءقالبيبىنىڭ «قاراپايىم مىسالدار ارقىلى وقۋشىنىڭ لەكسيكا-گرامماتيكالىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ جانە تىلدەردىڭ ءۇشتۇعىرلىلىعى اياسىندا دامىتا وقىتۋ»اتتى تاقىرىپتاعى شىعارماشىلىعى 2016 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا وتىلگەن اۋداندىق سەميناردا اۆتورلىق شىعارماشىلىعى رەتىندە اشىق ساباقتا سەمينار قوناقتارىنا ۇسىنىلىپ، وڭ كوزقاراستاعى پىكىرلەرگە يە بولدى.
ەلباسى - ن.نازاربايەۆتىڭ حالىققا جاساعان جولداۋىنىڭ باعدارلى باعىتىنداعى «تىلدەردىڭ ءۇش تۇعىرلىلىعى» مادەني جوباسىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا، ءمۇعالىم قاراپايىم مىسالدار ارقىلى وقۋشىنىڭ لەكسيكا-گرامماتيكالىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋدى جانە مەكتەپ باعدارلاماسىندا ۇشتىلدىلىكتى دامىتا وقىتۋدى ءوز ىس-تاجىريبەسىندە زەرتتەي وتىرىپ، جاڭاشا وقىتۋ باعدارلاماسىندا جوسپارلاپ دايىنداعان.
ءمۇعالىم شىعارماشلىعىنىڭ تاقىرىبى بۇگىنگى ينتەللەكتۋالدى ءبىلىم مازمۇنىندا بەرىلگەن. تاقىرىپ قاراپايىم مىسالداردى كۇندەلىكتى تۇرمىس قوزعالىسىندا كوتەرە وتىرىپ، تىڭ يدەيالار جۇيەسىندە ۇيلەستىرگەن.تاعلىمدى، تانىمى مول وسىنداي جاڭا شىعارماشىلىقتار كوپشىلىك نازارىنان تىس قالماي، كۇندەلىكتى ءومىر اعىمىنان ورىن الا بەرسىن دەپ تىلەك بىلدىرەمىن.
پىكىر بىلدىرگەن:
ءا/ب جەتەكشىسى - ا.جاپابايەۆا
You Might Also Like
-
اتىراۋ وبلىسى، اتىراۋ قالاسى ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا ماماندىعىنىڭ II كۋرس ستۋدەنتى باتىربەك گۇلايىم
-
"بايتاق مەكەنىم" قوعامدىق قورىنىڭ باستاماسىمەن رەسەي استاناسى ماسكەۋدە اقيىق اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ 80 جىلدىعىنا وراي "ءبىر تويىم بار..." اتتى ادەبي-سازدى كەش ءوتتى. ماڭعىستاۋ...
