ديففەرەنسيالاپ وقىتۋدىڭ قاراپايىم مىسالدار ارقىلى «قازاق ءتىلى» مەن «قازاق ادەبيەتى» ءپانىن وقىتۋداعى تيىمدىلىگى
ءمۇعالىم شىعارماشىلىعى:
ديففەرەنسيالاپ وقىتۋ دەگەنىمىز نە؟ وسى سۇراققا جاۋاپ بەرەر بولساق، وقۋشى قابىلەتىنىڭ ءتۇرلى دەڭگەيدە جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزە، العا قاراي جىلجۋى، وبەكتيۆتەن سۋبەكتيۆتى جاعدايدا بالا ءوزىن-وزى دامىتا، ءوز بىلىكتىلىگىن العا قاراي جەتەلەۋشى،وزىنە-وزىن جەتەكشى رەتىندە قاراستىرىلۋىن-ديففەرەنسيالاپ وقىتۋ دەپ ايتا الامىز. مۇندا- وقۋشىمەن توپتىق جۇمىس جۇرگىزۋ جۇمىسى قاراستىرىلا وتىرىپ، جەكە تۇلعانىڭ توپتى جارا، ءتۇرلى تاسىلدەردى قولدانا سوزدىك قورىن دامىتۋ مەن وي تۇرعىسىن ىلگەرىلەتۋ، ءوز تانىمىن تەك ءوز انا تىلىندە عانا ەمەس، وزگە دە تىلدەرمەن لەكسيكالىق، گرامماتيكالىق جاعىنان بايلانىسىن دامىتا، وقىتۋ تاسىلدەرىن ديففەرەنسيالى جۇمىسقا تۇرلەندىرۋ جۇيەلەنگەن. ياعني، ديففەرەنسيالى وقىتۋ دەگەنىمىز-بىرلەسكەن جۇمىستا وقۋشى جەتىستىگىن قالىپتاستىرۋدا نەمەسە دامىتۋدا سۋبەكتيۆتى داعدىسىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا جۇمىس ناتيجەسىن جۇيەلى جۇرگىزۋ.
بۇل جۇمىستى ساباق بەرۋ بارىسىندا جۇرگىزۋدە بالالاردىڭ بارشاسىنا بىردەي تالاپ قويماي، ونىڭ ءوز مۇمكىندىگىن اشۋعا جاعداي جاساۋ كەرەك. ءتۇرلى كورنەكىلىكتەر مەن ءتۇرلى ادىستەردى قولدانۋ بارىسىندا ديففەرەنسيالى جۇيەنى ءار قىرىمەن قولدانۋعا بولادى. تەك بالا نازارىن جەكە تۇلعادا دا، توپتىق تۇلعادا دا جاڭا ساباق بارىسىنا نازار اۋدارتا: تىڭدالىمىن،وقىلىمىن،جازىلىمىن جانە ايتىلىمى مەن تىلدىك نورمالارىن ۇلتتىق جانە ءۇشتۇعىرلىلىق اياسىندا دامىتۋعا ىس-ارەكەتتەر ۇيلەستىرە، العا قاراي ۇمتىلدىرۋ قاجەت.
ءار بالا ءوز توبىنىڭ ۇزدىك بولۋىنا اتسالىسا وتىرىپ، ءوزىن وزگەلەر الدىندا مويىنداتا ءبىلۋ،سونداي-اق، ءوزىنىڭ وزگەلەرمەن تەڭ دارەجە بىلىكتى ەكەندىگىن مويىنداۋ، وسى - ديففەرەنسيالاپ وقىتۋداعى باستى شارت بولۋ ءتيىس.
ءبىز، ءححى عاسىردىڭ جاڭارتىلعان باعدارلاماسى اياسىندا بالانى «وقىتۋ مەن وقۋدى باعالاۋ» باعىتىندا بىلىمگە دەگەن ىزدەنىسىن وزىندىك ىس-ارەكەتتەرگە يتەرمەلەي قالىپتاستىرۋداعى ديففەرەنسيالىق وقىتۋ ارەكەتى ءپان مۇعالىمدەرى ءۇشىن وقۋشىلارعا دەسكريپتور جاساۋعا وتە ءتيىمدى. وسى ماقساتتا، ءاربىر جاڭا ءتاسىلدى ساباقتا قولدانار الدىندا، بەلگىلى ماقسات پەن مىندەت كەرەك. سول باعدارلى باعىتتاردى الداعى وتەتىن ساباقتىڭ بارىسىمەن جۇيەلەي وتىرىپ، وقۋشىنىڭ مۇمكىندىگىن كەشەگىدەن بۇگىنگە جاڭا قىردا ەنگىزۋ، ءمۇعالىمنىڭ العا قويعان تالابىنىڭ باستى مىندەتى بولىپ تابىلادى.
ەۆروپا مەن قازاق ۇلتىنىڭ تانىمدىق ۇعىمىن ەسكەرە وتىرىپ،ءتۇرلى تاسىلدەردى ەتنيكالىق دەڭگەيدە ۇيلەستىرە، ۇلتتىڭ ەرتەڭىن ۇلتتىق تانىمدا جاڭاشا قالىپتاستىرۋ قاجەت-اق. ءوز تاريحىنا تەرەڭ بويلاتىپ «ءوزىن-وزى تانىتۋ»،بۇگىنگى زاماناۋي وقىتۋ تەحنولوگياسىنىڭ ەرتەڭگى تۇلعا قالىپتاستىرۋداعى باستى قاعيداتى بولىپ تابىلۋ كەرەك.
بۇگىنگى تاڭداعى مەملەكەتىمىزدە جۇرگىزىلىپ وتىرعان «تىلدەردىڭ ءۇش تۇعىرلىلىعى» باعىتىنداعى ساياساتتىڭ دامي ءورىس الۋىنا، وسى ديففەرەنسيالاپ وقىتۋ ءادىسىن دە،وزگە ادىستەرمەن قاتار كەڭ كولەمدى جۇرگىزىلۋى تيىمدىرەك بولادى.
«ۇزدىك»، «جاقسى»، «قاناعاتتاندىرارلىق» دەپ باعالاماي، جاڭاشا وقىتۋ ادىسىندە «قالىپتاستىرۋشى باعالاۋ»، «جيىنتىقتى باعالاۋ» ادىستەرىن ءتيىمدى قولدانا وتىرىپ، ءبىر ساباق توڭىرەگىندە وقۋشى «مەن» دەگەن وزىندىك ۇمتىلىسىن نەگىزدەي الاتىنداي، وقۋشىلار اراسىندا جەكەلەگەن تۇلعانى ىلگەرىلەتەتىن تۇرلىشە ادىس-تاسىلدەردى قولدانۋ: ساباق بارىسىندا بالا ساناسىن سول ساباق بارىسىنداعى پروبلەمالى ماسەلەلەردەن تىس قالدىرىپ، تەك العا قاراي جەتەلەپ، بەلگىلى ءبىر باعا اتاۋى ءۇشىن ەمەس، ءوز بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەرىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىلىم قالىپتاستىراتىنداي ەتۋ كەرەك.
قازاق ءتىلى ساباعىندا عانا ەمەس، جالپى پاندەردى وقىتۋ باعدارلاماسىندا «ديففەرەنسيالىق ءادىستىڭ» بەرەر تيىمدىلىگىن قاراپايىم مىسالدار جاعىنان سيپاتتاپ وتسەم.
اقىن پورترەتىن كورسەتىپ قانا قويماي، وقۋشىلاردان ونىڭ ومىردەرەگىنەن مالىمەت الىپ، كارتامەن جۇمىس جۇرگىزدىرتۋ،ياعني وراعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كارتاسىن قويا وتىرىپ، اقىننىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىنە سىلتەمە جاساۋ، سونداي-اق، سول اقىن وسكەن ەلدىڭ ەرەكشە جاقسى قاسيەتتەرىن اتاپ وتكىزدىرتە وتىرىپ،ءپانارالىق بايلانىسقا جەتەلەۋ. ەگەر دە، وسى تاپسىرمادا وقۋشى حرونولوگيالىق دەرەكتەر كەلتىرسە، تانىمى كەڭەيىپ قانا قويمايدى، وزىندىك ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىندە ءوز بىلىكتىلىگىن، زەرتتەۋشىلىك قابىلەتىن باعالاي الادى.وزگەلەرمەن بىرلەسە وتىرىپ، ءوز ءبىلىمىن الماسۋ بارىسىندا، وقۋشىعا وزىندىك ينتەللەكتىسىن باعالاتا الۋ مۇمكىندىگىن ءمۇعالىم ءتۋرلى ادىستەمەلۋتەردى قولدانا وتىرىپ «قابىلەت پەن تانىمىن» باعالاتۋدى ەسكەرۋ قاجەت.
اقىن ءومىرى مەن تۋىپ وسكەن ەلىمەن شەكتەلىپ قانا قويماي، ونىڭ ولەڭدەرىن مانەرلەتە وقىتىپ، سوزدىك جۇمىس جۇرگىزە، كونەرگەن سوزدەر مەن كىرمە سوزدەرگە توقتالا، ءسينونيمدى تىزبەكتەرى ارقىلى دامىتا ءتۇسىندىرىپ، سوزدىك داپتەرگە جازدىرتىپ وتىرۋ دا وقۋشىنىڭ انا تىلىنە تەرەڭ ەنۋىنە اسەر ەتەدى. ولەڭدە نەمەسە جىردا، اڭگىمەدە كەلتىرىلگەن ءداستۇرلى ويىندار، ادەت-عۇرىپتار، ت.ب. كەلتىرىلگەن ەتنوستىق دۇنيەتانىم نەگىزدەرىن جان-جاقتى سارالاتا، سول وزىنە جاقىن كۇندەلىكتى تۇرمىستىق تىلسىمدا اڭگىمە ايتقىزا وتىرىپ وقۋشىنىڭ پانگە دەگەن كوزقاراسىن جەتىلدىرىپ جانە دە وزدىك جۇمىسى رەتىندە وزىنە جاقىن تاقىرىپپەن پاندىك تاقىرىپتى بايلانىستىرا ،ءۇي تاپسىرماسىن بەكىتەمىز. ونداي تاپسىرما وقۋشىنىڭ مەكتەپتەن تىس وتباسىلىق بىرلەسكەن ىنتىماقتاستىق جۇمىسىنا يتەرمەلەپ، اتا-اجەسىمەن، اتا-اناسىمەن وزىندىك ىزدەنىستە ەركىن تاقىرىپتا جۇمىس جۇرگىزۋىنە اسەر ەتەدى. ورتاق تاقىرىپ تابىلىپ، سونى بىرگە سارالاي، كونە داستۇرلەردى جاڭعىرتا وتباسىلىق تاقىرىپتا قاراپ، بالا تانىمىن عانا ەمەس، اتا-انا ءوز تانىم دۇنيەلەرىن دە قالىپتاستىرادى. ساباق بارىسىندا دوپ ويناپ نەمەسە تاماقتانىپ كەشىگىپ كەلگەن بالاعا دا سول ءوزى ەتكەن ارەكەتكە بايلانىستىرا تاپسىرما بەرسەڭىز، بالا ەركىن قوزعالادى جانە دە بەلسەندىلىگى ارتادى، تەك سوڭىنان عانا ەكىنشى رەت كەشىكپەۋىن جەكە شاقىرىپ ەسكەرتسەڭىز، تارتىپكە دە جۇيەلەنەدى. ەرەسەك ادامدارداي بالا دا ءوزىن قۇرمەتتەۋدى، ءوزىن سىيلاۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان دا توپ الدىندا وقۋشىنى سوكپەڭىز جانە كەمشىلىگىن باسپاڭىز، جەكە عانا ولاي ەتۋگە بولمايدى دەگەن يشارامەن تيىم بىلدىرسەڭىز دە، بالانىڭ سىزگە عانا ەمەس، وزىنە دە قۇرمەتى ارتادى. ديففەرەنسيالى جۇمىستىڭ باستى شارتىنىڭ ءبىرى- بالانىڭ ءوزىن-وزى قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتۋ. ءوز بويىنداعى قاسيەتتەردى كورمەگەن بالا، ءوزىن دە وزگەنى دە كورمەيدى، ياعني، بۇل- قۇرمەتتەۋ ۇعىمىن تۇسىنبەيدى دەگەن ءسوز.ءوزىن-وزى قۇرمەتتەۋگە داعدىلانعان بالا عانا وزگە قۇندىلىقتاردى دا قۇرمەتتەي قارايدى. سوندا عانا بالا بويىندا ءوز تىلىنە، ءوز ەلىنە،ءوز جەرى مەن تاريحىنا، اتا-اناسى مەن دوستارىنا،ۇستازارىنا دەگەن قۇرمەتى ويانادى.
بۇل جەردە ەسكەرتە كەتەتىن جايت، مەن وقۋشىلارعا «سوزدىك داپتەر»، «وزدىك داپتەر» جۇمىستىق داپتەرلەرىن ۇنەمى ارناتىپ وتىرامىن، سونىڭ تولىمدىلىعىن كونەرگەن سوزدەر مەن كونە ءداستۇر نەگىزدەرىندە جۇرگىزىپ، وقۋشىنىڭ قابىلەتىنە قاراي، زەرتتەۋشىلىككە جەتەلەيمىن.ول تاقىرىپتار بالا تانىمىن وزىنە دەگەن قۇرمەتكە جەتەلەۋ قاجەت. 5-سىنىپ وقۋشىسى ەڭ اۋەلى وزدىك جۇمىسى ارقىلى ءوزىن باعالاي الىپ، ءوز مۇمكىندىگىن اشىپ، ءوزىن قۇرمەتپەن باعالاپ، وزگەلەرگە قۇرمەت نازارىن سالۋعا بەيىمدەلۋ قاجەت. بالا «باعاسى» وسى. ءپان ءمۇعالىمى وقۋلىق ماتەريالىمەن عانا شەكتەلمەي، وقۋشىنىڭ قيال تانىمىنا دا پسيحولوگيالىق زەر سالا، سوعان ىقپالداستىرا 40مينوتتىك ساباق بارىسىنداعى تاقىرىپتى بالا تانىمىنا جۇيەلەي جوسپارلاعان دۇرىس. توپتىق جۇمىستى «س»دەڭگەيلى بالاعا جەكە دارا بەرمەي(نامىسىنا تيمەي)، سول «س» دەڭگەيلى بالا تانىمىمەن توپقا باعىتتاعان جاقسى.كەيدە وسىنداي ديففەرەنسيالى تاپسىرالاردا ۇزدىك وقۋشىنىڭ قورشاعان ورتاعا دەگەن تانىمى تەك كىتاپپەن شەكتەلگەندىگىن، ال ومىرلىك تاجىريبەسى «س» دەڭگەيلى بالادان كەيىن ەكەندىگىن بىلە الاسىز. ديففەرەنسيالىق وقىتۋدىڭ تيىمدىلىگى ، قاراپايىم ءومىر مىسالدارى ارقىلى سىنىپتاعى ءار دەڭگەيلى بابالارعا ورتاق تانىمدىق سۇراقتاردى تۋىنداتىپ، سول تانىم ارقىلى «ا» دەڭگەيلى بالانىڭ وزىنە پروبلەما جاساي الاسىز. بۇل «س» دەڭگەيلى بالانىڭ وزىنە سەنىم قالىپتاستىرۋىنا، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ اشىلۋىنا، ال «ا» دەڭگەيلى بالانىڭ قورشاعان ورتاعا زەرتتەۋشىلىك باعىتتاعى ىزدەنىسىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى.
وسىلايشا ساباق ءتۇسىندىرىپ بولعاننان سوڭ، وقۋشىعا ۆەنن ديوگرامماسى مەن سىن تۇرعىدا وزدەرى قابىلداعان تۇيسىكپەن سىزبا سىزدىرتساڭىز دا بولادى. وقۋشىنىڭ نە ءبىلىپ، نە بىلگىسى كەلەتىندىگىن، نەنى تۇسىنبەگەندىگىن ببب ءادىسى ارقىلى مالىمەت الا، ونىڭ بىلىكتىلىگى قانشالىقتى وسكەندىگىن نەمەسە ەستە ساقتاۋ قابىلەتى قانشالىقتى جوعارى ەكەندىگىن بىلۋگە بولادى. بۇلار سوڭعى كەزدە ءجيى قولدانىلىپ جۇرگەن جاڭا تاسىلدەر بولعانىمەن، بالا تانىمى ءوز قابىلەت دەڭگەيى قانشالىقتى قۇرمەتكە لايىق ەكەنىن تۇسىنبەي، اتا-بابالار دۇنيەسىنەن نە قابىلداي العاندىعىن، نە ءتۇسىنىپ بىلگەندىگىن ۇزاق مەرزىمدە نەمەسە ءومىر بويى ەستە ساقتاۋ قيىن بولادى.
ديففەرەنسيالىق ءادىستىڭ بىرلەسكەن جۇمىستا ءوز بىلىكتىلىگىن قالىپتاستىرۋدا،وزىنە ءوزى سۋەكتيۆتى قاراي وتىرىپ،ءوزىن-وزى دامىتۋ اياسىندا ارەكەت ەتە باستايتىندىعىن جانە وقۋشىنىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىنىڭ ارتا باستاعاندىعىن بايقايسىز. ديففەرەنسيالىق وقىتۋ ءادىسى مىنە وسىنداي قاراپايىم مىسالدار ارقىلى ءار دەڭگەيلى بالاعا تەرەڭ ءبىلىم ءبىلۋ ءۇشىن وتە ءتيىمدى ءادىس بولا الادى. مەن بۇل ادىسكە ءبىر عانا اقىن ومىرىنە وتكەن ادىستەرىمدى مىسال ەتتىم، ءبىراق تا، ءار ساباق بارىسىندا ءدال وسىلاي قاراپايىم مىسالداردى ءوز تاجىريبەڭىزدە كەلتىرسەڭىز، ءسىز دە وڭدى ناتيجەسىن كورە الاسىز!
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، وتىرار اۋدانى
م.شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ
«قازاق ءتىلى» مەن «قازاق ادەبيەتى»ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى-
وزىقباي ءقالبيبى ءجۇسىپجان قىزى
پ ءى ك ءى ر
م.شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ «قازاق ءتىلى» مەن «قازاق ادەبيەتى» ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى- وزىقباي ءقالبيبىنىڭ «ديففەرەنسيالاپ وقىتۋدىڭ قاراپايىم مىسالدار ارقىلى «قازاق ءتىلى» مەن «قازاق ادەبيەتى» ءپانىن وقىتۋداعى تيىمدىلىگى» اتتى تاقىرىپتا جۇرگىزگەن ىس-تاجىريبەلىك جۇمىسى بۇگىنگى يننوۆاسيالىق جاڭعىرۋدىڭ جاڭا ءبىر تاسىلدەگى جەمىستى جاڭالىعى دەسەك بولادى.
ءمۇعالىمنىڭ ىزدەنىمپازدىعى تەك بۇل تاجىريبەسىمەن عانا ەمەس، وزگە دە تاقىرىپتارداعى شىعارماشىلىق جۇمىستارىنىڭ جەمىسىمەن دە كورىنە بىلگەن.
ءوز شىعارماشىلىقتارىندا ءسوز مادەنيەتىنىڭ ۇزدىك بايلانىسىن، ەۆروپا مەن قازاق سوزدىگىنىڭ ۇندەسۋىن جاڭا قىرلارىنان كورسەتە بەرىپ، وقۋشىمەن جاڭا تالاپقا ساي ءتۇرلى تاجىريبەلەرىمەن جۇمىس جۇرگىزىپ، بۇگىنگى كۇنى سول ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىن اۋدان كولەمىندە ادىستەمەلىك نۇسقاۋ ەتىپ تاراتىپ وتىر.
جاڭا ىس-تاجىريبەدە ءمۇعالىم ديففەرەنسيالىق ءادىستى(بىرلەسكەن جۇمىستا وقۋشى جەتىستىگىن قالىپتاستىرۋدا نەمەسە دامىتۋدا جەكەلەگەن جۇمىس ناتيجەسىن جۇيەلى جۇرگىزۋ) قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ساباعىندا قاراپايىم مىسالداردى كەڭىنەن قولدانا، ءتۇرلى ادىس-تاسىلدەردىڭ ەلەمەنتتەرى ارقىلى ءار دەڭگەيلى وقۋشىلارعا ورتاق ماقساتتى تاپسىرما ەتىپ جۇيەلەۋىنە وڭدى ىقپال ەتەتىندىگىن كورسەتە الدى.
ءمۇعالىم شىعارماشىلىعى 2017 جىلدىڭ وبلىستىق تامىز وقۋىندا تىڭدالىنعان، ماراپاتتالعان.
پىكىر بىلدىرگەن: ءا/ب جاپابايەۆا اينۇر
You Might Also Like
-
وزىقباي ءقالبيبى ءجۇسىپجان قىزى وقو، وتىرار اۋدانى، شىلىك اۋىلى م.شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەپ «قازاق ءتىلى» مەن «قازاق ادەبيەتى» ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
-
استانا قالاسىندا ورتا ءبىلىم بەرەتىن التى مەكتەپتە اجەتحانالاردا سانيتارلىق نورمالار ساقتالماعانى انىقتالدى، دەپ ەلوردا اكىمدىگىنىڭ مەديا ورتالىعى حابارلايدى.
