شىلىك شەجىرەسى
وزىقباي ءقالبيبى ءجۇسىپجان قىزى
وقو، وتىرار اۋدانى، شىلىك اۋىلى
م.شاحانوۆ اتىنداعى جالپى ورتا مەكتەپ
«قازاق ءتىلى» مەن «قازاق ادەبيەتى» ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
(«اسكەري ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا» باعىتى بويىنشا)
«شىلىك» (Salix cinerea) – تال تۋىسىنا جاتاتىن الابوتا تۋىسىنىڭ ءتۇرى. بيىكتىگى: 1 – 5م-گە دەيىن شىبىق ءتارىزدى (قامىس تارىزدەس) جىڭىشكە سۇر تەكتى بۇتاقتارى بار. جاپىراقتارى اۋدارىلعان جۇمىرتقا ءتارىزدى ۇستىڭگى جاعى قوڭىر جاسىل، استىڭعى جاعى كۇلگىن سۇر ءتۇستى. مامىردا گۇلدەيدى، گ ۇلى ۇساق، كوپ گۇلدى. گۇل سىرعاسى جاپىراعىنان بۇرىن داميدى. وڭتۇستىك وبلىسىنداعى تۇركىستان وڭىرىندەگى وزەندەردىڭ جاعالاۋلارىندا، ارالاس وسكەن اعاشتاردىڭ ىشىندە، شابىندىقتاردا كەزدەسەدى.
شىلىك تال تۋىسىنا جاتاتىن ءشوپ اتاۋىنا توقتالىپ، نەگىزگى تاقىرىپتى وربىتكەلى وتىرمىن. «شىلىك» شەجىرەسى وسى تال تۋىسىنا جاقىن ءشوپ اتىمەن تىعىز بايلانىستى دەگەن ەل اۋزىندا قالعان اڭگىمەلەر دەرەگى. ياعني، كوپتەگەن توپونيمدەر ءتارىزدى «شىلىك» اتاۋى دا جەرگىلىكتى بوتانيكالىق جاعداي مەن جاعىرافيالىق بەلدەرگە بايلانىستى.
كونە ءافسانالارعا قۇلاق سالار بولساق:
– ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، وسى ماڭدا قالىڭ تال تۋىستى شىلىك ءشوبى نۋ ورماندى القاپقا تولى بولعان دەسەدى. ال، ول ءشوپتىڭ بۇل ارالىقتا ءوسۋ سەبەبى، قازىرگى «ەسكى شىلىك» ورنى، ءبىر زامانداردا بۇگىنگى «بوگەن»مەن «شايان» وزەندەرىنەن باستاۋ العان، ارناسى اسقان كول بولىپ، ۋاقىت وتە، ارناسى تارتىلىپ، ونىڭ ورنىندا كىشىگىرىم كولدەر مەن كولشىكتەر قالعان تۇراق مەكەنى دەلىنەدى.ءيا،ونىڭ ءدال سولاي بولعانىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.ويتكەنى، وسى قوس وزەن مەن ارىس ساعاسى كوكتەم مەزگىلىندە ءالى كۇنگە دەيىن ارناسىنان اسىپ-تاسقاندا ەسكى شىلىك پەن «توعىز جولدىڭ تەمىر تورابى» اتانعان «تەمىر» تەمىرجول ستانسياسى ارالىعىن اققۋ-قاز قوناتىن كول پايدا بولادى.شىمكەنت-شاۋىلدىر-تۇركىستان باعىتىمەن سالىنعان «جىبەك جولى» ءاسفالتى بويىمەن وتكەن جولاۋشىلار ءتۇرلى قۇس قونىپ، ۋ دا شۋ بولىپ جاتقان كول كورىنىسىن ءبىر تاماشالاماي وتپەيدى.
ەرتەرەكتەگى ايدىن-شالحار تاسىعان كولدەن قالعان قازىرگى «شوشقا كول»كولى مەن سونىڭ ماڭىنا جاقىن ورنالاسقان وزگە دە كىشى كولشىكتەر شاكعىن بالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋ باعىتىندا جۇمىس جۇرگىزەدى. اتاپ وتەر بولساق:
كولدەرى: شوشقا كول، اياق كول، قۇم كول؛
وزەندەرى: بوگەن وزەنى، شايان وزەنى، ءسۇيىنباي وزەنى؛
توعاندارى: كارى توعان، بالا توعان؛
قۇدىقتارى: كولقۇدىق، نايمانباي قۇدىق؛
كەندەرى: قۇناننىڭ كەنى، سەگىزساي سارىالا كەنى.
بوگەن وزەنى مەن شايان وزەنى ەرتەرەكتەگى كەزەڭدەي ارناسىنان اسىپ حالىققا زاردابىن تيگىزبەس ءۇشىن، ۇلكەن-كىشى بىرنەشە سۋ قويمالارى سالىنعان.بۇل سۋ قويمالارىن جازدىڭ شىلىڭگىر اپتابىندا ەگىن شارۋاشىلىعىنا پايدالانادى. ال، ەگەر دە وسى سۋ قويمالارى كەنەتتەن سۋ اپاتىن اكەلسە، بىرنەشە اۋىل ەمەس، بىرنەشە اۋدان كولەمىن جويقىن شىعىنعا ۇشىراتارى ءسوزسىز.
وزەن-كول اتاۋلارىنان بۇرىن توقتالعان «شىلىك» دەرەگىن تىڭداي كەلە، ءافسانا نەگىزدەرى «مۇمكىن» دەگەن پىكىر پايدا بولادى. ويتكەنى، تال تۋىستى شىلىك ءشوبى نەگىزىنەن بوتانيكالىق جاعىنان زەرتتەۋ نەگىزىندە الابوتا تۋىسى بولعانىمەن، قازىرگى شىلىك وڭىرىندە قالىڭ وسەتىن «قامىس» تال تۋىستى شوبىنە قاتتى ۇقساعان دەگەن دە سوزدەر بار. ال، مۇندا حالىق قالاي شوعىرلاندى دەر بولساق، ول تۋرالى دا بىرنەشە ۆاريانتتى اڭگىمەلەردى كەزدەستىرە الامىز.
مارقۇم شەجىرەشى ەسجانوۆ ءدۇرماننىڭ (1931-2015ج.ج.) دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، وسىدان 200-250 جىلداي بۇرىن (ياعني، 1750-1800ج.ج.) قوقان حاندىعىنىڭ قىزمەتكەرى تۇرعانباي داتقانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ارقا – سىر بويى قازاقتارىن (نەگىزىنەن قىپشاقتار) وتىرىقشى ەتپەك نيەتتەن بۇگىنگى شىلىك ەلدى مەكەنى پايدا بولعان. شەجىرەشى ەسجانوۆ ءدۇرماننىڭ تاريحي ماتەريالدارى مەن دەرەكتەرى 2010-2011 جىلدارى اۋداندىق «وتىرار القابى» گازەتىنىڭ ءار سانىندا جاريالانىپ وتىردى.
شىلىك تۋرالى مارقۇم وتەمىسوۆ اسقاردىڭ(1919-1986ج.ج.) اۋزىنان قالعان تاعى دا ءبىر تومەندەگىدەي ءافساناعا توقسالىپ وتسەك. وتەمىسوۆ اسقار ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، ءوز زامانىنىڭ افسانا-شەجىرەشىسى.
«اقتابان شۇبىرىندى جىلدارى [تاريحتان ءمالىم «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» ايتىلادى مۇندا] ارقادان اشىققان قىپشاقتار تاشكەنگە جەر اۋدارا كوشىپ جان ساقتاعان. ۋاقىت وتە كەلە، تاشكەنتتەگى حاننىڭ قولباسشىسى قىپشاق ساردارى حالىق كوپ شوعىرلانعان بازارعا بارىپ «كىم قىپشاق؟» دەپ جاريا سالىپتى. وسى ءسوزدى ەستىگەن تۇرعانباي «مەن قىپشاق!» دەپ، ساردار قاسىنا بارىپتى دەي كەلە، اڭگىمە ودان ءارى بىلاي ءوربيدى. ساردار قىپشاقتاردان جيىلعان ءبىراز جۇرتقا بارار جەردىڭ باعىتىن سۋرەتتەي، جولعا سالىپتى. سول جۇرت بۇگىنگى «شىلىك» جەرىنە كەلىپ شوعىرلانىپ، قالىڭ شىلىكتى ءىشىن پانالاپ، سول كەزدەگى قوقان حاندىعى مەن تۇركىستان بيلەۋشىلەرىنەن كوز تاسا بولىپتى.
قاي – قايسىسىن الىپ قاراساق تا، تۇرعانباي كەرەمەت ۇيىمداستىرۋشى –لىعىمەن حالىقتى وتىرىقشى ەتپەك ءۇشىن تاشكەنتتەن ەگىن سالىپ، ءۇي تۇرعىزۋ ءۇشىن 11 سارت اكەلگەن. سول سارتتاردىڭ ءۇرىمبۇتاعى بۇگىندە شىلىكتە ءالى دە ءومىر سۇرەدى، ءبىرازى تۇركىستان ماڭىنداعى وزبەك اعايىندار تۇراقتانعان يحان ەلدى مەكەنىن ساعالاپ كەتكەن.
بۇل مەكەندەگى ءاربىر ارىقتار اتاۋى وسى تۇرعانبايمەن بايلانىستى. 150 جىل بۇرىن ەل ورتاسىنان (بەل ورتاسىنان) قازىلعان ارىق «بەل ارىق» دەلىنسە، «سور ارىق» ەلگە اكەلگەن سورىمەن (قاسىرەتىمەن) وسىلاي اتالعان. «سور ارىققا» مال قۇربان ەتكەن نەمەسە ادام ءولىمى بولىپ تۇرعان. «ماكىباي ارىق» تا ءوزى اتاپ تۇرعانداي ادام ەسىمىمەن اتالعان دەسە، «ساڭعىل ارىق» قوڭىرات رۋىنىڭ ىشىندەگى ساڭعىل اتاسىنىڭ ازاماتتارى «شىلىكتىك» اعايىندارى سەكىلدى ەلدەرىن سۋلاندىرماق ماقساتتا «سور ارىق» اياعىنان ارىق قازىپ(ءبىراق سۋ شىقپاعان،ورنى ساقالعان)، سودان وسىلاي اتالعان دەسەدى.
قالاي بولعاندا دا، «شىلىك» ەلدى مەكەنى سۋلى جەر، نۋلى جەر جانە سول سۋ ارالىعىندا ءتورت تۇلىككە باي ءارى ەگىنشىلىككە، وتىرىقشىلىققا بەيىم ەل بولعان. سۋلى القاپتارىنىڭ دەرەگىندەي بولعان ارىق ارنالارى مەن تارتىلعان وزەن ساعانالارى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز شەجىرەلەرىنىڭ ءىزىن ءبىلدىرىپ جاتسا، ءتورت تۇلىك تۋرالى «تەنتەك ءجۇسىپ» نەمەسە «ءجۇسىپ تورە» ەسىمىمەن قاتىستى تومەندەگىدەي اڭىزدار بار.
ءجۇسىپ تورە – تۇرعانبايدان كەيىن شاشىراپ كەتكەن ەلدىڭ باسىن قايتا بىرىكتىرىپ، حالىق بىرلىگىن قولعا العان كەيىنگى ۇرپاقتارىنا كوپ جاعىنان بەيمالىم تۇلعا. مارقۇم اسقار وتەمىس ۇلىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك [ەل اۋزىنان]، ءجۇسىپ تورە تۇرعانباي داتقانىڭ وڭ قولى بولعان. سول كەزدەگى ەل بيلىگىنىڭ تارتىبىمەن ءار رۋ اراسىندا تورەلىك ەتكەن حان تۇقىمى اتانعان «تورەلەر» بولعان دەسەدى. سونداي تورەنىڭ ءبىرى ءجۇسىپ تورەگە دەيىن كەنەسارىنىڭ باۋىرى سادىق تورە بولسا (بۇل كىسىنى باسقا دەرەكتەر راسقا شىعارادى)، كەيىن چەرنيايەۆتىڭ «ۇلى ءجۇز جەرىن قوقان حاندىعىنان تازارتۋ تۋرالى پاتشا جارلىعىنان كەيىن» وتريادى وڭتۇستىكتى قوقاندىقتاردان تازارتقاندا سادىق تورەنىڭ دە شوقان قولىندا (شوقان ءۋاليحانوۆ سول وتريادتى جەرگىلىكتى ءتىل مەن مادەنيەتتى بىلگەندىكتەن جولباسشى بولعان) قازا تاپقانىن كوركەم شىعارمالار مەن كەيبىر تاريحي مالىمەتتەردەن بىلەمىز.
تۇرعانباي داتقانىڭ ەلدى كوتەرۋىمەن حالىققا دىزەسى باتقان قوقاندىقتارعا جاساعان كوتەرىلىسى«شىلىك وقيعاسى» نەمەسە «شىلىك كوتەرىلىسى» دەپ اتالىنادى. سول كەزدەگى ەتكەن «تەرىس پيعىلى» ءۇشىن تۇرعانباي ءولىم جازاسىمەن جازالانعاننان كەيىن ارينە پاتشا رۇقساتىمەن بولعان تورە بيلىگىن جالعاستىرۋعا ءبىرى ءبىلىپ، ءبىرى بىلە بەرمەيتىن «ءجۇسىپ تورەنىڭ» شىندىعىندا دا «شىلىك شەجىرەسىنە» نەگە ەسىمى ەنبەسكە.
ءجۇسىپ تورە كەيبىر دەرەكتەردە «تەنتەك ءجۇسىپ» – دەپ تە اتالادى. ال، ول «تەنتەك ءجۇسىپ»، سول تۇرعانبايدىڭ ەلگە كەيىن ورالعان ءيمانجۇسىپى بولاتىن دەسەدى.
دەسە دە، «شىلىك» شەجىرەسىنە قاتىستى «تەنتەك ءجۇسىپ» نەمەسە «ءجۇسىپ تورە» ەسىمى تەرەڭ زەرتتەلۋدى قاجەت ەتەدى. ءوسىبىر بەيمالىم ادام تۋرالى اڭىزعا توقتالىپ وتسەك:
ەرتەدە شىلىكتىكتەر كوبىنە تۇيە تۇلىگىن وسىرگەن كورىنەدى. سەبەبى، توعىز جول تورابىنداعى شىلىكتەن وتەتىن كەرۋەندەرگە بۇل تۇلىكتىڭ سۇرانىسى كوپ بولعان. ياعني، تۇيە جۇك ارتۋعا تيىمدىلىگىمەن قاتار، شولگە بەيىمدىلىگىمەن دە بيزنەس كوزى بولعان.
وسى تۇيەنى ۇرى-قارى الا-الماعان دەسەدى. ويتكەنى، تەنتەك ءجۇسىپ اقبۋراسىنا ءمىنىپ، ساداق تارتقاندا، مال ۇرلاعان دۇشپاننىڭ وزىنە ەمەس، ءدال الدىنا (جۇرەر جول ۇستىنە) بارىپ قادالادى ەكەن. بۇدان قورىققان كوپتەگەن قورقاۋلار قورىققاندارىنان اتىنان ءتۇسىپ قالعان[ەل اۋزىنان]. وسى تۇستا ەسكەرەر جايت، ءيمانجۇسىپتى «ساداق ەمەس، مىلتىق اتاتىن مەرگەن بولعان» - دەيدى كەيبىر قاريالار كوزى. ياعني، «تەنتەك ءجۇسىپ» پەن «يمان ءجۇسىپ» ەكى بولەك تۇلعا دەپ قاراۋعا سىيادى.
تاعى ءبىر دەرەكتە، قىستىڭ كوزى قىراۋدا، كوك مۇز قاتقان شاقتا ارىس وزەنى ۇستىمەن مال اكەتىپ بارا جاتقان ۇرىلار ارتىنان تەنتەك ءجۇسىپ جالعىز شىعىپتى دەسەدى. سوندا شوشىنعان دۇشپان الدىنداعى تۇلىكتى تاستاي، مۇز ۇستىمەن قاشپاق بولىپ، كوك سۇڭگى جۇقالىق ەتىپ، ويىلىپ ءتۇسىپتى[ەل اۋزىنان] دەسەدى. بۇل ءافسانالار بەكەر ايتىلماسا كەرەكتى.
ءار ءسوزدىڭ زەردەسىنە بۇگىنگى رۋشىلدىق كوزبەن قاراماي، تەرەڭ بوي بەرگەنىمىز دۇرىس. وسى اڭگىمەلەردى ايتىپ جۇرگەن اتالارىمىزدىڭ ءوزى ءيمانجۇسىپ قۇتپان ۇلى كەلگەن كەزدىڭ ءوزى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورناپ، حالىق كامپەسكەگە ۇشىراعان اشارشىلىقتىڭ تۇسى ەكەندىگىن ەسكەرسە، ەلدە بۇل كەزدە ءتورت تۇلىك تۇگىلى، ىشەر اس بولماي، ەل قىرىلىپ، تاشكەنگە ازىق ءۇشىن[«اقتابان شۇبىرىندىدان كەيىن،حح ع.باسى]، جەر اسقان شاق بولاتىن. تاعى اتاپ وتەر جايت، كەڭەس كەزىندە مالى بارلار ەل اسىپ كەتكەن نەمەسە اتالار ايتپاقشى «كامپەسكەگە» ۇشىراعان ەدى. ەندەشە، «تەنتەك ءجۇسىپ» نەمەسە «ءجۇسىپ تورە» كىم؟ ءيمانجۇسىپتىڭ شىلىكتىك اعايىنعا كەلگەن كەزىندە ەلدە اشارشىلىق بولىپ جاتقان كەز ەكەنىن ەسكەرسەك، ەكى ءجۇسىپ ەكى بولەك ەكەنىنە كوزىمىز جەتە الادى. تاريحتى سارالاي كەلە، 1750-1900 جىل ارالىعىنا دەيىن تۇرعانبايدان سوڭ كەزەگى جەتكەن تالاي ەل ازاماتتارى ەلباسى بولا الدى دەسەك ،150 جىل ءبىر ەمەس، بىرنەشە ادامعا بيلىك ەتەر تۇس. سوعىس پەن جاۋگەرشىلىككە تولى تاريح بەلەسىندە ءبىر ازاماتتىڭ «ۇزاق جىل باقىتتى عۇمىر كەشىپ، بيلىك ەتتى»- دەۋىمىز ەرتەگىگە دە سىيماس.
سونىمەن، «ءجۇسىپ تورە» مەن «يمان ءجۇسىپ» تۋرالى تومەندەگىدەي دالەلدەر ارقىلى ەكى تۇلعا ەكەندگىن ناقتىلاۋعا بولادى:
1. ءجۇسىپ تورە – ەل ءىشى ءتورت تۇلىككە كەنەلگەن شاقتا ءومىر سۇرگەن جانە اسكەري قولدانعان قارۋى «ساداق»(جەبە،ادىرنا)؛
2. يمان ءجۇسىپ – ەل ءىشى اشارشىلققا ۇشىراعاندا(جۇت كەزى) كوكشەدەن اتا جۇرتىنا كەلگەن جانە قولدانعان اسكەري قارۋى «ءشيتى مىلتىق»(اڭشى مىلتىعى).
كونە دەرەكتەردە «شىلىك» توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان قالا ءتارىزدى قالاشىق بولعان. ونىڭ دالەلى، كونە مەدىرەسە ورىنى (بۇگىنگى جاڭا «مەڭلىباي بابا مەشىتى» ورىنى) مەن كەڭەس كەزەڭدەرىنە دەيىنگى ارالىقتا ءومىر
سۇرگەن ەل اۋزىنداعى «قايناعان بازار سورەلەرى». وتىرار مۇراجايىنا اكەتىلگەن دار اعاشى مەن سۋ ديىرمەنىنىڭ تاسى جانە دە ەسجان اتانىڭ «زىعىر مايىن» شىعارعان اعاش ۇستىندار دا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اڭىز بولىپ ايتىلىپ كەلەدى. دار اعاشىنا ۇرلىق-قارلىق ەتكەندەر مەزەتىندە ۇكىمسىز ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن دەگەن دە اڭگىمەلەر بار.
«شىلىك» وسى تۇرعانباي باستاعان وتىرىقشى حالىققا دەيىن دە «شىلىك» بولىپ اتالعان دەگەن دەرەك كوپ.
بوگەن وزەنىنىڭ وڭ جاعىن ۇلى ءجۇز، قوڭىرات رۋلارى جاز مەزگىلدەرى جايلاۋ رەتىندە جايلاعان.ءوزى كول جاعاسى بولعاندىقتان دا قۇنارلىلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ قانا قويماي ءارى قالىڭ وسىمتالدىعىمەن ءارى مال ازىعى بولعان شىلىك ءشوبىنىڭ اتاۋىمەن «شىلىك» اتانعان.
ورتاعاسىرلىق قالا ورىنى بۇگىندە «بۇزىقتوبە» دەپ اتالادى. ول قازىرگى اقتوبە اۋىل وكرۋگىنىڭ سولتۇستىك شىعىسىنا قاراي 1،5 كم. جەردە. 6-7ع. قالاعا اينالعان بۇزىقتوبە تەك 10 ع. جازبالاردا عانا وسى اتاۋمەن كەزدەسسە، ورتاعاسىرلىق عالىم مۇتتاحار ءال-ماقسيديدىڭ شىعارمالارىندا قالا ءىرى ساۋدا ورتالىعى رەتىندە 14-15ع. اتى شىعىپ، سول كەزدەرى شىلىك اتاۋىمەن اتالعان [«وتىرار ەنسيكلوپەدياسى» 135 بەت،1947ج. ارحەول. زەرت. جەتەك. ا.ن.بەرنشتامنىڭ جازباسىنان]. بۇدان تۇيەر وي 17-18ع. دەيىن دە، بوگەن وزەنىنەن باستاۋ الاتىن كول جاعالاي ورنىققان 14-15ع. قالانىڭ شىلىك اتانۋى بەكەر ەمەس. سەبەبى، بۇگىنگى ەسكى شىلىك سول كولدىڭ ورنىندا ورنالاسقان. ياعني، اراعا ءۇش عاسىر سالا ءوز تۇرعىندارىمەن شىلىككە ورنىققان تۇرعانباي سول كەزدەگى تارتىلعان كول ورنىنا تۇراقتاعان دەسەك بولادى. قانداي جاعدايدا دا، 18-19 عاسىرداعى «شىلىكتەن» دە بۇرىن بۇل مەكەندە تىنىس-تىرشىلىك بولعاندىعى ايقىن. ياعني، «شىلىك» ءوز شەجىرەسىن تاس داۋىرىنەن باستاپ، بۇگىنگە دەيىن جەتكىزەردەي دەرەكتەر كوزى تەك ءافسانالاردا عانا ەمەس، عىلىمي زەرتتەۋ ناتيجەلەرىندە[«وتىرار ەنسيكلوپەدياسى»135 بەت، 1970ج.وتىرار ارحەول.ەكسپ.(جەتەك.: ق.اقىشيەۆ) دە بار.
ەرتە «شىلىك» داۋىرىنە جاتۋى مۇمكىن دەگەن «بۇزىق» كەيىن بۇزىلعان قالا ورنى بولعاندىقتان «بۇزىق» اتاۋىن العان، ال كەزىندە «وتىرار» قالاسىنىڭ ازىعى مەن قارۋ-جاراعىن دايىنداعان مەكەن[«وتىرار ەنسيكلوپەدياسى»136 بەت]، كول جاعاسىنداعى نۋ القاپتى شىلىك ءشوبىنىڭ اتاۋىمەن «شىلىك» اتانعان دەگەن قورىتىندىعا توقتالا الامىز. سونىمەن قاتار، مۇندا «نەگىزگى كۇش ورنالاسقان» دەگەن پىكىردى مارقۇم وتەمىسوۆ اسقار(ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى) ايتىپ كەتكەن دەسەدى. ول قاريانىڭ دالەلى، وتىرار نەگىزگى جاۋدى ارناسى اسقان، بۋىرقانعان داريا جاق بەتىنەن كۇتپەگەن (ارىس وزەنىن قوسپاعاندا)، جازىق دالالى بەتتەن كۇتكەن، سوندىقتان دا، سولتۇستىگىنە تۇركىستان قورعان بولسا، شىعىسىندا بۇزىق قورعان بولعان دەگەن (ەكەۋىنىڭ ارالىعىندا ول عاسىرلاردا جاۋ وتە الماس قازىرگى ەسكى شىلىك ورنىنداعى كول جاتقان دەسەدى). بۇل، كەز كەلگەن عىلىمي تەوريا توقتالا الاتىنداي پىكىر. ويتكەنى، وتىراردىڭ ءبىر كەزدەرى قازاق ەلىنىڭ ورداسى بولعاندىعىن ەسكەرۋ قاجەت سەكىلدى. سونىمەن قاتار، بۇزىق سول كەزدەگى جاۋدىڭ ءدال قاعباسىنا سالىنعان. ويتكەنى، نەگىزگى جاۋ وسى شىعىس بەتتەن كەلگەن. قالماق، جوڭعار، موڭعول (شىڭعىسحان) سونىڭ دالەلى.ويتكەنى «بۇزىقتوبە» تۇراعىن زەرتتەۋ كەزىندە ونىڭ تابانىنان 6-7 ع.ع.باستاۋ الىپ،15عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن.1947جىلى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ا.ن.بەرەنشتام مەن 1970جىلى زەرتتەۋدى جالعاستىرعان ق.اقىشيەۆتاردىڭ زەرتتەۋىنەن بۇزىقتوبە شاحريستان جانە رابات بولىكتەرىنەن تۇراتىن ۇلكەن قالا ورنى ەكەندىگىن بىلەمىز. وسى زەرتتەۋ بارىسىندا قالانىق سولتۇستىك جاق قابىرعاسىنىڭ ەنى 12 م. ال وڭتۇستىك بەت قابىرعاسىنىڭ ەنى 10 مەتر دەپ كورسەتىلگەن. بۇدان تۇيەر ءتۇيىن قالا قابىرعالارى جاۋدان كەلگەن سوققىنى قايتارۋ نەگىزدە تۇرعىزىلعانى انىقتالادى.جانە دە وسى ەكى زەرتتەۋشىنىڭ دە وسى قالا تابانىنان 35×19×12،43×18×16،5، 40×18×13 كولەمىندەگى تاندىر ءتارىزدى ءتۇتىن شىعاراتىن قۇبىرى بار قابىرعالى قۇرىلىس ورىندارىن تاپقاندىعى ناقتىلانعان.وسىنىڭ ءوزى قالادا قارۋ جاسايتىن پەشەردىڭ بولعاندىعىن ناقتىلايدى دەسەك بولادى.ويتكەنى اتالعان قابىرعالاردىڭ ءبارى دە تاندىر ءتارىزدى كوتەرىلىپ، جوعارعى جاقتارىنا كولدەنەن ءتۇتىن شىعاراتىن مۇرجالار ورنىققان. مۇنداي ۇلكەن كولەمدەگى تاندىرلاردا تەك قارۋ-جاراق قانا دايىندالادى دەمەسەك، نان جابابىن تاندىرلار كولەمى وسىنشا ۇلكەن بولمايتىندىعىن كونە تاريحي قازبا ورىندارىنان بىلەمىز. وسى جەردە «قارۋ-جاراقتى نەدەن دايىنداۋى مۇمكىن؟» دەگەن سۇراق تۋىنداسا، وعان اكادەميك ح.الپىسبايەۆتىڭ زەرتتەۋىن نەگىز ەتە الامىز.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسىنەن «شىلىك» مەكەنىن مەكەندەگەن تۇرعىلىقتى حالىق ، تەك 14-15ع.-عا نەمەسە 17-18ع.-عا عانا ءتان دەۋگە بولمايدى، سەبەبى، 1974ج. وڭتۇستىك قازاقستان كەشەندى ارەولوگيالىق ەكسپەد. تاس داۋىرىندەگى ءومىر سۇرگەن ادامدار تۇراعىن كەزدەستىرىپ، ول جەردەن 89 دانا قولا بۇيىم، 2 قىرعىش، 25 پىشاقپەن قاتار شاقپاقتاس، كۆارسيت، حالسەدون مەن قىش ىدىستار تەرىپ العان. ح.الپىسبايەۆتىڭ زەرتتەۋىمەن جۇرگىزىلگەن بۇل مەكەن نەوليت پەن ەرتە قولا داۋىرىندە مەكەندەگەن ادامدار دەپ «شايان القابىنىڭ ەجەلگى تاريحى تۋرالى سۇبەلى ەڭبەكتەر» اتتى دەرەكتەردە مالىمەت ەتىپ بەرىلگەن.
بۇل مالىمەتتەر عىلىمي دەرەكتەردەن الىنىپ وتىر، بۇدان تۇيەرىمىز، شىلىك ەلدى مەكەنىن 17-18ع. ادامدارى عانا وتىرىقشىلىققا اينالماعاندىعى.6-7عاسىرلاردان باستاپ وتىرىقشىلىق تىنىس كەشكەن قالا ورىندارى بولعاندىعى دالەلدەنەدى. جانە دە ول قالادا قارۋ-جاراق جاسالعان دەي الامىز. كەلتىرىلگەن جازبا دەرەكتەر كوزى وسىنى دالەلدەيدى.بۇدان تۇيەرىمىز، بۇزىقتوبە ورنى ،ياعني 14-15ع.ع.لاردا جانە ودان دا ەرتەرەكتە ءومىر سۇرگەن شىلىك [ورتاعاسىرلىق عالىم مۇتتاحار ءال-ماقسيديدىڭ شىعارمالارىندا وسىلاي كەزدەسەدى] وتىرار قامالىنىڭ جاۋ شاپقىنشىلىعىنان قورعايتىن نەگىزگى قاعباسى بولعان دەي الامىز. بۇعان وتەمىسوۆ زۇلىپحار اتامىز زەردەلەپ ايتقان جاعىرافيالىق دەرەكتەر دە [6-15ع.ع. دەيىنگى توپونيمدىك كوزقاراس بويىنشا]دالەل بولادى.
سونىمەن وڭتۇستىگىنەن سىرداريا مەن ارىس قورعان بولعان وتىرارعا سولتۇستىگىنەن تۇركىستان، شىعىسىنان بۇزىق نەمەسە شىلىك قورعان بولا الدى دەي الامىز. ال تۇركىستان مەن بۇزىق نەمەسە شىلىك ارالىعىن ۇلكەن كول جالعاپ جاتقاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز.
قىپشاق رۋلارى كەلىپ مەكەن ەتكەن شىلىك ەلدى مەكەنى 18-19ع. تۇرعانبايدىڭ ۇيىتقىسىمەن كوركەيىپ، ورىس-قازاق مەكتەبىنە دەيىن اشىلىپ، ءبىلىم مەن عىلىمعا كەڭ كوڭىل بولە بىلگەن. شىلىك مەدرەسەسىنەن 11 قارى شىققان. ەندەشە، بۇل كەزەڭدى تاريح بەتىنە «18-19ع. شىلىك شەجىرەسى» دەگىنىمىز دۇرىسىراق. بۇدان تايساق، تاريحقا قيانات بولادى. ەندى، سول 18-19ع. تاريحىن جاساعان تۇرعانباي كىم؟
تۇرعانباي داتقانىڭ ءوزى ساۋاتتى دا، كوزى اشىق ادام بولعانىمەن قاتار، وسىنىڭ دالەلىندەي بولارلىق حالىق اراسىندا «تۇرعانباي داتقا ورىس پاتشايىمىنا حات جولداعان» دەگەن دە اڭىزدار كەزدەسەدى. كوزى قاراق ازامات جەرگىلىكتى حالىقتى كوتەرىلىسكە كوتەرگەن(ورىس پاتشايىمىنىڭ سالىمىمەن قاتار جەرگىلىكتى حان،بەكتەردىڭ سالىمى دا حالىقتى اشىندىرعان تۇس بولاتىن). بۇل كوتەرىلىس «شىلىك وقيعاسى» دەپ اتالعان. قوقان بەگى قۇدياردان جەڭىلىس كورگەن ەلدىڭ داتقاسىن – تۇرعانبايدى ولتىرگەن دەگەن پىكىر بار. تۇرعانباي داتقانىڭ ءولىمى تۋرالى دا ەكى جاقتى دەرەك بار.
1. تۇرعانباي داتقاعا قۇديار ىستىق سۋ قۇيىپ ولتىرگەن؛
2. تۇرعانباي داتقانى قۇديارمەن بىرىگىپ تۇرعانبايعا ساتقىندىق كورسەتكەن تۇركىستان بيلەۋشىسى الداپ شاقىرىپ، قازىققا وتىرعىزىپ ولتىرگەن.
تۇرعانباي داتقانىڭ حالقى ءۇشىن ەتكەن قىزمەتىنىڭ اڭىزعا تولى بەتتەرى عانا بىزگە دەرەك ەمەس، ونىڭ كوزىندەي بولعان قوس ارىق ماكىباي مەن بەلارىعى جانە كونە ساۋدا ورىنى بولعان ەسكى مەشىتى مەن مەدىرەسە ورىندارىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن كوزىمەن كورگەن قاريالاردىڭ ەرتەگىسى ەمەس، كورگەنى رەتىندە ايتىلىپ، بۇگىنگى ۇرپاق قۇلاعىنا جەتۋى.
جەرىندە جايىلعان ءتورت تۇلىك مالىنا ۇرى-قارى جولاي الماعان دەسەدى. ويتكەنى، قولعا تۇسكەنى دارعا تارتىلعان.
تۇرعانباي داتقا كوشىپ-قونۋدان پايدا جوقتىعىن ءتۇسىنىپ، ءوز زامانىندا وزىق ويلى تىرلىكتەر اتقارعان حالىق جاناشىرى.
ءۇي سالۋ، ەگىن سالۋ، مەشىت سالىپ، مەدىرەسە اشۋ، ورىس-قازاق مەتەبىن تۇرعىزۋى، تىرلىك بەرەكەسى ءۇشىن دار اعاشىن تۇرعىزۋى مەن توعىز جول تورابىنداعى حالقىنىڭ ەكونوميكالىق مۇقتاجىن شەشۋ ءۇشىن ساۋدا ورتالىعىن تۇرعىزىپ قانا قوماي، ونى جۇيەلى جۇرگىزۋى، الىس-جاقىنمەن ىشكى-سىرتقى ساياساتتى ۇستانا، مايدا كاسىپورىندار اشىپ (زىعىر مايى، جۋا مايى شىعارىلعان) [«ەسجان اتا جۋازى» كىتابىنان، ا.جۇماشيەۆ.] «وتىرار مۇراجايىندا» ەسجان اتا جۋازى كورمەگە قويىلعان، بىرنەشە شايحانا مەن سۋ ديىرمەندەرى جۇمىس ىستەگەن. بەيبىت كۇن كەشكەن حالقىنا قورعان بولا ءبىلۋى ەرتەگىدە كەزدەسەتىن جاماننىڭ (ايازبي) نەمەسە ى.ءالتىنساريننىڭ «قىپشاق سەيىتقۇل» اڭگىمەسىندەگى سەيىتقۇل كەيىپىندەي.
وسى دەرەكتەردى جيناقتاي تۇيسەك، تۇرعانباي كوشپەندى قازاق ارقاسىنان ەمەس، ساۋدا-ساتتىق مەكەنى، وتىرىقشى ەل ورتاسى تاشكەنتتەن كەلگەن دەگەن دۇرىس ءتارىزدى. ويتكەنى، تۇرعانباي بۇل ءىستى باستاماس بۇرىن، ءبارىن كورىپ، كوڭىلگە تۇيگەن. سارتتىڭ تام سالىپ، ەگىن ەگىپ، حالقىنا پايدا تيگىزەرىن بىلگەن.مۇسىلمانگەرشىلىكتى مەشىت ءۇيى مەن ساۋات ورىنى مەدىرەسەسىمەن تانىتقان تاشكەنت شاحارىنىڭ تىنىسى 18-19ع.-داعى شىلىكتەن دە سەزىلەتىندەي. بۇحاردان ارنايى ءىلىم ادامدارىن الدىرىپ، قارىلار دايىنداۋى دا وسى پىكىردى راستاي تۇسەدى. بۇگىنگى تاڭدا سول كەزدەرى بابالارى مەدرەسە يمامى بولعان قوجالار ۇرپاعى جاڭا شىلىك ەلىنىڭ تۇرعىنى. شىلىك مەدرەسەسىنىڭ سوڭعى قارىسى –مۇحيتدين الدياروۆ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنە ۇشىراعان جان. ورىسشا-ارابشا ساۋاتتى مۇحيتدين اتا كەڭەستىك توڭكەرىسەن سوڭ ساۋاتىلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ، اۋداندىق جانە وبلىستىق ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان. سوڭىنان «حالىق جاۋى» اتانىپ، جەر اۋدارىلىپ، 1959 جىلى عانا اقتالعان.بۇگىنگى تاڭدا جاڭا شىلىك ەلدى مەكەنىندە وسى اتانىڭ اتىندا مەشىت ءۇيى حالىققا قىزمەت ەتۋدە.
تۇرعانباي داتقانىڭ قىپشاقتاردى شىلىككە اكەلىپ حالىقتى قونىستاندىرۋى وسىلاي بولعان دەسەك، ال شىلىكتىك تۇرعىندار وعان دەيىن دە، 14-15ع. بولعان، ولار بۇگىنگى «بۇزىقتوبە» ورنىنداعى قالاشىق دەي الامىز. ال، ول جەردە مەكەن ەتكەندەر قازاقتىڭ قاي ءجۇزى، قاي رۋى بولسا دا «قىرىقرۋلى بولعان» دەۋگە كەلەدى. ويتكەنى، سول كەزدەگى قازاق دالاسىنا بيلىگىن جۇرگىزگەن موعولستان مەملەكەتى قازاقتىڭ بار رۋىن ارالاستىرا مەكەندەتكەنى تاريحتان ءمالىم. بۇعان «بابىرناما» تaريحناماسى كۋا.
تۇرعانبايدىڭ ۇلى قۇتپان جاۋگەرشىلىك مەزگىلدە اناسىنان ايىرىلىپ، جات قولىندا تاربيەلەنسە، ونىڭ ۇلى ءيمانجۇسىپ سەرى اتانعان ءانشى، سازگەر، اقىنجاندى، بالۋان دا باتىلجاندى، شىندىق تۋىن كوتەرە بىلگەن قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى بولدى. ول ورىس يمپەرياسىنا شىنشىلدىعىمەن قارسى تۇرىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە سول كەزدە عانا ءتۇسىپ قويماي، ونىڭ كوزى اشىق، ورىسشا-قازاقشا ساۋاتتىلىعى ءوزىنىڭ شىنشىل مىنەزىنە قىزىل اسكەر كەزىندە دە كەرى اسەر بەرىپ، ونىڭ دا قۋعىنىنا ءتۇسىپ، ءوزى مەكەن ەتكەن كوكشەلىك ەل-جۇرتىنا رەنىش ءبىلدىرىپ، باباسى مەكەن ەتكەن ەلگە ورالدى.ءيمانجۇسىپ ەل اراسىنا كەلگەندە دە «قازاقتىڭ ءوز تۋى بولۋى كەرەك» ەكەندىگىن ايتىپ جۇرگەن.
ءيمانجۇسىپتىڭ شىلىك حالقىنا كەلۋ كەزەڭى 1921-33 جىلدارداعى اشارشىلىقپەن تۇسپا-تۇس كەلگەن. ەلگە جانى اشىعان ول قاسىنا بىرنەشە ازاماتتى ەرتىپ، تاشكەنتكە بارىپ، استىق جەتكىزىپ، ەل-جۇرتىن اشارشىلىقتان امان ساقتاپ قالعان. ءبىراق، ءيمانجۇسىپ وسىنداي ءبىر ساپاردا استىققا كوز سالعان اش قورقاۋلاردىڭ تۇزاعىنا كەزدەسىپ، اقتىق قانى قالعانشا كۇرەسىپ، قازا بولادى.
بۇگىنگى تاڭدا شىلىكتىكەر ءوز تاريحىن كەيىنگى ۇرپاققا ناسيحاتتاپ قانا قويماي، جاستارعا سالاۋات ءۇشىن تۇرعانباي داتقا اتىنان جاڭا شىلىك ەلدى مەكەنىندە داڭعىل اتىن جانە يمان ءجۇسىپ قۇتپان ۇلى اتىنان كوشە بەرگەن. جانە دە، تۋعان جەردىڭ تاريحىن تۇلەتۋدە مەسەنات سەرىكجان سەيىتجانوۆ جاڭا شىلىك ەلدى مەكەنىنە «ءۇشاتا» ەسكەرتكىش مونۋمەنتىن تۇرعىزدى.
قازاق حالقىنا تانىمال يمانجۇسىپتەي ازامات قانا ەمەس، بۇل شىلىكتە دۇنيە ءجۇزى تانىعان، قازاقتىڭ تۇڭعىش چەمپيونى اتانعان قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆتىڭ دا جەر باسىپ، مەكەن ەتكەن، ءومىر سۇرگەن جەرى. قاجىمۇقاننىڭ باباسىنىڭ جەرلەنگەن توپىراعى وسى ءوڭىر بولعاندىقتان [«التىباستىڭ مازارىنا قاجىمۇقاننىڭ اتاسى ەرناق (ەرجان) جەرلەنگەن» دەگەن دەرەك «ەسجان اتانىڭ جۋازى» كىتابىنان، ا.جۇماشيەۆ]،ول دا ءوز كەزەگىندە ەلگە ورالىپ، ءىى دۇنيە جۇزىلىك ۇلى وتان سوعىسى وتكەن جىلداردى وسى جەردە وتكەرىپ، ءوز قارجىسىمەن تىكۇشاق جاساتادى. ءومىرىنىڭ سوڭىن قازىرگى تەمىرلان ەلدى مەكەنىندە وتكەرىپ، سول جەردە جەرلەنگەن.
قاجىمۇقاننىڭ سول جەرگە كوشىپ كەتۋىن اركىم ءارقالاي اتيتادى.
1) اعايىندارىنا رەنجىپ كەتتى دەسە؛
2) – قارتايدىم، ەلىمە رەنىشىم جوق، ءبىراق ولسەم توپىراعىم توعىز جولدىڭ تورابىنداعى قارااسپاننان (قازىرگى تەمىرلان) بۇيىرسىن- دەپ كوشكەن ەكەن دەسەدى.
قالاي بولسا دا، قازاق حالقىنىڭ ءىرى تۇلعاسى قاجىمۇان بۇل جەردە مەكەن ەتۋى بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن ماقتانىش.
شىلىك حالقى وتكەن ومىرىنەن تۇرعانباي داتقا مەن ءيمانجۇسىپتى نەمەسە كۇش اتاسى قاجىمۇقاندى عانا ماقتانىش ەتپەيدى، تۇرعانباي داتقا زامانىندا قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ باۋىرى سادىق سۇلتان بيلىگىنە قاراعان دەپ تە ماقتانىشپەن ايتادى، سونىمەن قاتار بۇل جەردەن قاجىلىققا ساپار شەگىپ مەككە ءۇيىن تانىعاندار سانى دا كوپ، اتاپ وتەر بولساق، نايمانباي قاجى، تىلەۋباي قاجى، مەڭلىباي قاجى، ت.ب.
1917ج. الاساپىران بۇل ەلگە دە جەتتى. «ءبىر قىزىل كورپەنىڭ استىندا ءبارىمىز جاتادى ەكەنبىز» دەگەن اڭگىمەنى ەستىگەن بايلار مەن كەيبىر كەدەيلەر [مارقۇم ا.وتەمىسوۆتىڭ اۋزىنان قالعان اڭگىمە] ەل 13-14 كەلگەن قىزدارىن تۇرمىسقا بەرىپ، وزدەرى الاتاۋ مەن ءپاميردى اسىپ ءوتىپ، شەتكە قاشقان.تەك ەلگە تىنىشىق ورناعاندا عانا ورالعاندار بار.
«شىلىك شەجىرەسى»تەك 6-7عاسىرلار مەن 14-15عاسىرلار اقتاڭداعىنان ءۇن قاتپايدى، قازىرگى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ەگەمەندىگىمدە دە ءوزتىنىسىن جالعاستىرۋدا. «كەشەگى تاريح، ەرتەڭگە ونەگە» دەي، شىلىك ءافساناسى تۋرالى ۇرپاقتارىنا ايتىپ جەتكىزەتىن اتالارىمىز بەن انالارىمىز باردا، تاريح بەتى ەشقاشان وشپەيدى.
«شىلىك» ەلدى مەكەنى 1969 جىلعى جويقىن تاسقىن سالدارىنان ەكى اۋىل بولىپ بولىنە جايعاسقان. قازىرگى تاڭدا «ەسكى شىلىك» جانە «جاڭا شىلىك» بولىپ اتالاتىن بۇل ەكى ەلدى مەكەندە 3 مىڭعا جۋىق حالىق مەكەن ەتەدى. ورتالىعى «جاڭا شىلىك».
«شىلىك» شەجىرەسى تۋرالى جازىلعان كىتاپتار مەن ماقالالار:
1. «جالىن» جۋرنالى، «شىلىك كوتەرىلىسى»، 1989ج.№6.
2. «تاعلىم»، ا.مۇسايەۆ
3. «ەسجان اتانىڭ جۋازى» ا.جۇماشيەۆ
4. «شەجىرەلى شىلىگىم»، ق.وزىقباي.
«وتىرار القابى»، 2001ج، اقپان ايى.
5. «شىلىك شەجىرەسى» تۋرالى، د.ەسجانوۆ،
«وتىرار القابى»، 2005-06ج.ج.
6. «قازاق تاريحى» جۋرنالى. «شىلىك تاريحى»،
ا.قۇراقبايەۆا، 2006ج.№2 ت.ب.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
1. مۇسابايەۆ ا. «تاعلىم»
2. وتىرار ەنسەكلوپەدياسى
3. ەسجانوۆ د. «شىلىك شەجىرەسى» تۋرالى، «وتىرار القابى»، 2005-06ج.ج.
4. قۇراقبايەۆا ا. «قازاق تاريحى» جۋرنالى. «شىلىك تاريحى»، 2006ج.№2 ت.ب.
5. شەجىرەشى، مارقۇم اسقار وتەمىسوۆتىڭ اۋىز اڭگىمەسىنەن
6. ەسجانوۆ ءدۇرمان قاريانىڭ جازبالارىنان
7. ابب «عىلىمي جويۋالار» بايقاۋىنىڭ جۇلدەگەرى دۋلاتوۆ جانبولاتتىڭ عىلىمي ىزدەنىسىنەن
You Might Also Like
-
اللەرگيا – جاس تالعامايتىن اۋرۋ. بۇل – كەز كەلگەن ادامدا، كەز كەلگەن جاستا داميتىن، ءتىپتى ەمشەكتەگى سابيلەردە دە كەزدەسەتىن سىرقات. بالالار اللەرگولوگياسى اللەرگولوگيانىڭ ەرەكشە ب...
