قارىم-قاتىناس – ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىك باستاۋى
قىزىلوردا وبلىسى،
جاڭاقورعان اۋدانى، № 161 ىنتىماق ورتا مەكتەبى
فيزيكا جانە ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
سەيتوۆا الما پەرنەبەك قىزى
قارىم - قاتىناس – ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىك باستاۋى
ءتۇرى: ترەنينگ - ساباق
ماقساتى: ادام ومىرىندەگى قارىم - قاتىناستىڭ ءمانى تۋرالى العاشقى تۇسىنىكتى بەرۋ؛
وقۋشىلاردىڭ جاعىمدى قارىم - قاتىناسىن دامىتا وتىرىپ، ىزگىلىككە تاربيەلەۋ؛
وقۋشىلارعا قارىم - قاتىناستى ۇيرەتە وتىرىپ، كوڭىل كۇيىن باسقارا بىلۋگە ۇيرەتۋ؛
ءادىسى: ساحنالاۋ، سيتۋاسيالىق تالداۋ، سۇراق - جاۋاپ.
ترەنينگتىڭ بارىسى
ءى. كىرىسپە:
قارىم - قاتىناس – ادام ءىس - ارەكەتىنىڭ اۋقىمدى سالاسى، ول ءومىر ءسۇرۋدىڭ، تىنىس - تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى ارقاۋى. ادام تەك سويلەسۋ ارقىلى عانا قارىم - قاتىناس جاسامايدى. ول اينالاسىنداعىلارمەن ءتۇرلى ىم - يشارا، بەلگى، تاڭبا ارقىلى دا ءبىر - بىرىنە ماعلۇمات بەرە الادى. ءتىپتى قاس قاعۋ، يىق پەن يەكتى قوزعالتۋ، باستى شايقاۋ، تاعى باسقا وسى سەكىلدى تولىپ جاتقان اتريبۋتتار دا قارىم - قاتىناستىق قىزمەت اتقارادى. حالقىمىز «ىمعا تۇسىنبەگەن دىمعا تۇسىنبەيدى» دەپ وتە تاۋىپ ايتقان. ءتىپتى كۇلۋ مەن كۇلىمسىرەۋدىڭ دە، جىلاۋ مەن جىلامسىراۋدىڭ دا قارىم - قاتىناستىق قىزمەت اتقاراتىنىن بىلە بەرمەيمىز. سويلەسۋ - قارىم - قاتىناستىڭ نەگىزگى ءتۇرى.
ادامي قارىم - قاتىناستاعى ەڭ باستى ادەپتىلىك – بۇل سالەمدەسۋ بولىپ تابىلادى.
قازاق حالقىندا امانداسۋدىڭ ءقازىر تۇرلەرى كوپ. ولاي بولسا، ءبىز امانداسۋدىڭ مىنا تۇرلەرىن ورىنداپ كورەيىك:
ءىى. ساحنالاۋ (جۇپتىق جۇمىس)
1. وقۋشى مەن ءمۇعالىمنىڭ امانداسۋى؛
2. اتا مەن نەمەرەنىڭ امانداسۋى؛
3. اقساقال مەن زامانداسىنىڭ امانداسۋى؛
4. ۇلدار مەن قىزداردىڭ امانداسۋى؛
5. ستۋدەنت ەكى قىزدىڭ امانداسۋى؛
اتا - بابا ءداستۇرىنىڭ قاستەرلەيتىنى – دۇرىستاپ سالەمدەسە ءبىلۋ. دۇرىس سالەمدەسۋ – يماندىلىعىمىز بەن ار - ۇياتىمىزدىڭ باستاۋى ەكەندىگى حاق. امانداسۋ كەزىندە ءاربىر ادام ءبىر - بىرىنە ساۋلىق، جاقسى كۇن تىلەيتىنىن، تىلەكشى ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون.
ءىىى. «جاعداياتتان شىعا بىلەمىز بە؟» ويىنى
(جاعداياتتى تالداپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىڭدەر)
1. مۇرات ءبىر قاراعاندا كورىكتى دە ادەمى جىگىت. كيىمى دە جاراسىمدى. ءبىراق كوپشىلىك اراسىندا، قوناقتا بولعان كەزدەرىندە قولىن سەرمەپ داۋرىعىپ سويلەيتىنى، ەشكىمگە ءسوز بەرمەيتىنى بار. ۇلكەندەردىڭ ءسوزىن ءبولۋ جانە ولاردىڭ سوزدەرىن قالايدا كۇلكىگە اينالدىرۋعا دا اۋەس.
مۇراتقا ادەپسىز قىلىقتارىن قالدىرۋ ءۇشىن قالاي كومەكتەسۋگە بولادى؟
2. نازىم ءاپ - ادەمى كەلىستى قىز. الايدا، داۋسى دورەكى، ءسوزى ءىرى. قارقىلداپ كۇلەدى. ءبىر قاراعاندا ءناپ - نازىك، بيازى بويجەتكەن كوز الدىڭىزدا بىرتىندەپ، اۋەلدە كوڭىلدە ۇيالاعان ادەمى سيپاتىنان ايرىلىپ جۇرە بەرەدى.
نازىمعا قانداي كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟
ءمۇعالىم ءسوزى: ادامنىڭ ۇلكەندەرمەن، قۇربىلارىمەن، جاسى كىشىلەرمەن سويلەسۋ مانەرى، قوعامدىق ورىنداردا، كولىكتە، قوناقتا، ساپارلاردا ءوزىن ۇستاۋى ادەمى، سونداي – اق سىرتقى سيپاتى، اتاپ ايتقاندا كيىنۋ، شاش تاراۋ، بەتىن رەتكە كەلتىرۋ مانەرى، قيمىل - قوزعالىسى، ونەرمەن جاقىندىعى، بىلىمدىلىگى ونىڭ مادەنيەتتىلىگىن تانىتادى.
ءىV. «رولدىك ويىن»
تومەندە بەرىلگەن سوزدەردەن جاعداياتتار قۇراستىرىپ، ساحنالاپ بەرىڭىز.
1. سىنىپتاستاردىڭ تەلەفونمەن سويلەسۋ ادەبى.
2. قوعامدىق كولىكتەگى وقۋشى مەن قاريانىڭ جانە باقىلاۋشىنىڭ ادەپتەرى.
3. ۇلكەندەر مەن جاستاردىڭ داستارقان باسىندا ءوزىن ۇستاۋ ادەبى.
V. «ادەپتەن وزبايىق» ويىنى
(تومەندە بەرىلگەن ادەپ قاعيدالارىن ءوز ويلارىڭمەن جالعاستىرىڭدار)
1. قوعامدىق ورىنداردا، كوشەدە:
- بىرەۋدى مازالاعان نەمەسە وعان قولايسىزدىق تۋدىرعان جاعدايدا كەشىرىم سۇرا.
- ادامداردى نەمەسە زاتتاردى ساۋساعىڭمەن نۇسقاپ كورسەتپە.
- تەسىلە قاراما، ادامدارعا بۇرىلىپ نەمەسە ارتىنان قاراما.
- كوشەدە ءجۇرىپ بارا جاتىپ تاماقتانۋعا بولمايدى.
- بىرەۋدىڭ بولمەسىنە نەمەسە كابينەتىنە سىرتقى كيىممەن كىرمە.
- ەسىكتى قاعىپ كىر. وزىڭە رۇقسات جاسالعاننان كەيىن عانا وتىرۋعا بولادى.
2. ءىس ساپاردا:
- جولعا شىققاندا سوعان لايىق كيىن.
- ساياحاتتاۋ بارىسىندا جالپىعا ورتاق كيىم كيىنگەن دۇرىس.
3. تەاتردا:
- تەاترعا 15 - 20 مينۋت بۇرىن كەلىپ، سپەكتاكل باستالعانعا دەيىن سىرتقى كيىمدى شەشۋگە، ءوزىڭدى رەتكە كەلتىرۋگە، باعدارلامانى ساتىپ الۋعا، ءوز ورنىڭا بارىپ وتىرۋعا ۇلگەرۋ كەرەك. ەڭ سوڭعى مينۋتتاردا كەشىگىپ كەلگەن ادام بۇرىن كەلىپ وتىرعاندا قولايسىزدىق تۋدىرادى.
وسى تاپسىرمادا ادامگەرشىلىك قارىم - قاتىناس جاساۋ ادەپ قاعيدالارىن ءوز ويلارىمەن تولىقتىرۋ ۇسىنىلادى.
Vءى. قورىتىندى.
ادام بالاسىنىڭ ءبارى بۇل ومىردە باقىتتى بولسام دەيدى. سول باقىتقا جەتۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەن بار مۇمكىندىگىن ىستەپ باعادى. ءبىراق، كوبىسى باقىتقا اپارار ەڭ وڭاي جولدى ۇمىتىپ جاتادى. بۇل جول – ادەپتىلىك جولى.
ادەپ ارقىلى جەكە ادامنىڭ ادامدار اراسىنداعى ءقادىر - قاسيەتى ارتا تۇسەدى. ادەپتى ادام ىستەيتىن ىسىنە، سويلەيتىن سوزىنە، قابىلدايتىن شەشىمىنە باسا نازار اۋدارادى.
ادەپتى بولۋ – ادامدى باسقالارمەن جاقسى قارىم - قاتىناس جاساۋعا، ولاردىڭ ءسوزىن تىڭداي بىلۋگە، ءوزارا سىيلاستىققا قول جەتكىزۋگە جانە ۇلكەندەرگە قۇرمەت، كىشىلەرگە ءىلتيپات كورسەتۋگە نەگىز بولادى.
ادامعا قويىلاتىن باستى تالاپ – اسىل دا ىزگى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرگەن، ۇلاعاتتى ازامات بولىپ شىعۋ.
جاڭاقورعان اۋدانى، № 161 ىنتىماق ورتا مەكتەبى
فيزيكا جانە ماتەماتيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
سەيتوۆا الما پەرنەبەك قىزى
قارىم - قاتىناس – ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىك باستاۋى
ءتۇرى: ترەنينگ - ساباق
ماقساتى: ادام ومىرىندەگى قارىم - قاتىناستىڭ ءمانى تۋرالى العاشقى تۇسىنىكتى بەرۋ؛
وقۋشىلاردىڭ جاعىمدى قارىم - قاتىناسىن دامىتا وتىرىپ، ىزگىلىككە تاربيەلەۋ؛
وقۋشىلارعا قارىم - قاتىناستى ۇيرەتە وتىرىپ، كوڭىل كۇيىن باسقارا بىلۋگە ۇيرەتۋ؛
ءادىسى: ساحنالاۋ، سيتۋاسيالىق تالداۋ، سۇراق - جاۋاپ.
ترەنينگتىڭ بارىسى
ءى. كىرىسپە:
قارىم - قاتىناس – ادام ءىس - ارەكەتىنىڭ اۋقىمدى سالاسى، ول ءومىر ءسۇرۋدىڭ، تىنىس - تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى ارقاۋى. ادام تەك سويلەسۋ ارقىلى عانا قارىم - قاتىناس جاسامايدى. ول اينالاسىنداعىلارمەن ءتۇرلى ىم - يشارا، بەلگى، تاڭبا ارقىلى دا ءبىر - بىرىنە ماعلۇمات بەرە الادى. ءتىپتى قاس قاعۋ، يىق پەن يەكتى قوزعالتۋ، باستى شايقاۋ، تاعى باسقا وسى سەكىلدى تولىپ جاتقان اتريبۋتتار دا قارىم - قاتىناستىق قىزمەت اتقارادى. حالقىمىز «ىمعا تۇسىنبەگەن دىمعا تۇسىنبەيدى» دەپ وتە تاۋىپ ايتقان. ءتىپتى كۇلۋ مەن كۇلىمسىرەۋدىڭ دە، جىلاۋ مەن جىلامسىراۋدىڭ دا قارىم - قاتىناستىق قىزمەت اتقاراتىنىن بىلە بەرمەيمىز. سويلەسۋ - قارىم - قاتىناستىڭ نەگىزگى ءتۇرى.
ادامي قارىم - قاتىناستاعى ەڭ باستى ادەپتىلىك – بۇل سالەمدەسۋ بولىپ تابىلادى.
قازاق حالقىندا امانداسۋدىڭ ءقازىر تۇرلەرى كوپ. ولاي بولسا، ءبىز امانداسۋدىڭ مىنا تۇرلەرىن ورىنداپ كورەيىك:
ءىى. ساحنالاۋ (جۇپتىق جۇمىس)
1. وقۋشى مەن ءمۇعالىمنىڭ امانداسۋى؛
2. اتا مەن نەمەرەنىڭ امانداسۋى؛
3. اقساقال مەن زامانداسىنىڭ امانداسۋى؛
4. ۇلدار مەن قىزداردىڭ امانداسۋى؛
5. ستۋدەنت ەكى قىزدىڭ امانداسۋى؛
اتا - بابا ءداستۇرىنىڭ قاستەرلەيتىنى – دۇرىستاپ سالەمدەسە ءبىلۋ. دۇرىس سالەمدەسۋ – يماندىلىعىمىز بەن ار - ۇياتىمىزدىڭ باستاۋى ەكەندىگى حاق. امانداسۋ كەزىندە ءاربىر ادام ءبىر - بىرىنە ساۋلىق، جاقسى كۇن تىلەيتىنىن، تىلەكشى ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون.
ءىىى. «جاعداياتتان شىعا بىلەمىز بە؟» ويىنى
(جاعداياتتى تالداپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىڭدەر)
1. مۇرات ءبىر قاراعاندا كورىكتى دە ادەمى جىگىت. كيىمى دە جاراسىمدى. ءبىراق كوپشىلىك اراسىندا، قوناقتا بولعان كەزدەرىندە قولىن سەرمەپ داۋرىعىپ سويلەيتىنى، ەشكىمگە ءسوز بەرمەيتىنى بار. ۇلكەندەردىڭ ءسوزىن ءبولۋ جانە ولاردىڭ سوزدەرىن قالايدا كۇلكىگە اينالدىرۋعا دا اۋەس.
مۇراتقا ادەپسىز قىلىقتارىن قالدىرۋ ءۇشىن قالاي كومەكتەسۋگە بولادى؟
2. نازىم ءاپ - ادەمى كەلىستى قىز. الايدا، داۋسى دورەكى، ءسوزى ءىرى. قارقىلداپ كۇلەدى. ءبىر قاراعاندا ءناپ - نازىك، بيازى بويجەتكەن كوز الدىڭىزدا بىرتىندەپ، اۋەلدە كوڭىلدە ۇيالاعان ادەمى سيپاتىنان ايرىلىپ جۇرە بەرەدى.
نازىمعا قانداي كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟
ءمۇعالىم ءسوزى: ادامنىڭ ۇلكەندەرمەن، قۇربىلارىمەن، جاسى كىشىلەرمەن سويلەسۋ مانەرى، قوعامدىق ورىنداردا، كولىكتە، قوناقتا، ساپارلاردا ءوزىن ۇستاۋى ادەمى، سونداي – اق سىرتقى سيپاتى، اتاپ ايتقاندا كيىنۋ، شاش تاراۋ، بەتىن رەتكە كەلتىرۋ مانەرى، قيمىل - قوزعالىسى، ونەرمەن جاقىندىعى، بىلىمدىلىگى ونىڭ مادەنيەتتىلىگىن تانىتادى.
ءىV. «رولدىك ويىن»
تومەندە بەرىلگەن سوزدەردەن جاعداياتتار قۇراستىرىپ، ساحنالاپ بەرىڭىز.
1. سىنىپتاستاردىڭ تەلەفونمەن سويلەسۋ ادەبى.
2. قوعامدىق كولىكتەگى وقۋشى مەن قاريانىڭ جانە باقىلاۋشىنىڭ ادەپتەرى.
3. ۇلكەندەر مەن جاستاردىڭ داستارقان باسىندا ءوزىن ۇستاۋ ادەبى.
V. «ادەپتەن وزبايىق» ويىنى
(تومەندە بەرىلگەن ادەپ قاعيدالارىن ءوز ويلارىڭمەن جالعاستىرىڭدار)
1. قوعامدىق ورىنداردا، كوشەدە:
- بىرەۋدى مازالاعان نەمەسە وعان قولايسىزدىق تۋدىرعان جاعدايدا كەشىرىم سۇرا.
- ادامداردى نەمەسە زاتتاردى ساۋساعىڭمەن نۇسقاپ كورسەتپە.
- تەسىلە قاراما، ادامدارعا بۇرىلىپ نەمەسە ارتىنان قاراما.
- كوشەدە ءجۇرىپ بارا جاتىپ تاماقتانۋعا بولمايدى.
- بىرەۋدىڭ بولمەسىنە نەمەسە كابينەتىنە سىرتقى كيىممەن كىرمە.
- ەسىكتى قاعىپ كىر. وزىڭە رۇقسات جاسالعاننان كەيىن عانا وتىرۋعا بولادى.
2. ءىس ساپاردا:
- جولعا شىققاندا سوعان لايىق كيىن.
- ساياحاتتاۋ بارىسىندا جالپىعا ورتاق كيىم كيىنگەن دۇرىس.
3. تەاتردا:
- تەاترعا 15 - 20 مينۋت بۇرىن كەلىپ، سپەكتاكل باستالعانعا دەيىن سىرتقى كيىمدى شەشۋگە، ءوزىڭدى رەتكە كەلتىرۋگە، باعدارلامانى ساتىپ الۋعا، ءوز ورنىڭا بارىپ وتىرۋعا ۇلگەرۋ كەرەك. ەڭ سوڭعى مينۋتتاردا كەشىگىپ كەلگەن ادام بۇرىن كەلىپ وتىرعاندا قولايسىزدىق تۋدىرادى.
وسى تاپسىرمادا ادامگەرشىلىك قارىم - قاتىناس جاساۋ ادەپ قاعيدالارىن ءوز ويلارىمەن تولىقتىرۋ ۇسىنىلادى.
Vءى. قورىتىندى.
ادام بالاسىنىڭ ءبارى بۇل ومىردە باقىتتى بولسام دەيدى. سول باقىتقا جەتۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەن بار مۇمكىندىگىن ىستەپ باعادى. ءبىراق، كوبىسى باقىتقا اپارار ەڭ وڭاي جولدى ۇمىتىپ جاتادى. بۇل جول – ادەپتىلىك جولى.
ادەپ ارقىلى جەكە ادامنىڭ ادامدار اراسىنداعى ءقادىر - قاسيەتى ارتا تۇسەدى. ادەپتى ادام ىستەيتىن ىسىنە، سويلەيتىن سوزىنە، قابىلدايتىن شەشىمىنە باسا نازار اۋدارادى.
ادەپتى بولۋ – ادامدى باسقالارمەن جاقسى قارىم - قاتىناس جاساۋعا، ولاردىڭ ءسوزىن تىڭداي بىلۋگە، ءوزارا سىيلاستىققا قول جەتكىزۋگە جانە ۇلكەندەرگە قۇرمەت، كىشىلەرگە ءىلتيپات كورسەتۋگە نەگىز بولادى.
ادامعا قويىلاتىن باستى تالاپ – اسىل دا ىزگى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرگەن، ۇلاعاتتى ازامات بولىپ شىعۋ.
You Might Also Like
