قاتەرلى وتكەل
اداسقان اقىن
ءبىرىنشى ءبولىم
I
اساۋ داريا ەرتىس باياۋ قوزعالعان عاجايىپ ايداھار ءتارىزدى، ءتۇسى سۋىق، تولقىنى سۇرعىلت... قۇمدى جاعاسىندا ەتەكتەگى تاۋ تاسىنداي شاشىراپ، قايىڭ مەن تالعا بولەنگەن ۇلكەن قالا جاتىر. بۇل قالادا بىركەلكى ەشتەڭە دە جوق، بارلىعى ساپىرىلىسىپ كەتكەن: ۇيلەرى دە، ادامدارى دا، ولاردىڭ كيىمدەرى دە، دۇنيەگە دەگەن باعدارلارى دا. كوشە بويلاي سالىنعان كوشەليەۆ، ستروگونوۆ، سۋتيۋشيەۆ سەكىلدى باي ساۋداگەرلەردىڭ تەمىر شاتىرلى ءساندى سارايلارىمەن قاتار، كووپەراتيۆتىڭ تاستان قالاعان سۇرعىلت دۇكەندەرى، قازاق جاتاقتارىنىڭ توقال توبەلى شىم ۇيلەرى تۇر. التىن ايلى مەشىتپەن بۇرىشتاسا، جونعان تاقتايدان ىستەي سالعان كينەماتوگرافتىڭ جاڭا كلۋبى ورنالاسقان. ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتقان جۇرت ىشىنەن جامان تىماق، تۇيە ءجۇن دالباعاي، ۇكىلى تاقيامەن ايقارا باسقان جالپاق سارى بىلعارى بەلبەۋلى ورىس گۇلدەرى توگىلگەن قىزىل شالىلەر دە كوزگە تۇسەدى. شەكپەن كيگەن اۋىل قازاعىمەن قاتارلاسا، يىعىن پورتۋپەيامەن ايقارا باسقان جالپاق سارى بىلعارى بەلبەۋلى، ورىسشا «يۋنگشتۋرموۆكا» دەپ اتالاتىن جاستاردىڭ گاليفەلى جاسىل كوستيۋمىن كيگەن جىگىت كەتىپ بارادى. كوشە بويلاي سالدىرا جەلگەن قارا فاەتوندى، قوڭىراۋلى جامشىكتەردىڭ پار اتتارىنىڭ ءسانىن ادەيى بۇزعىسى كەلگەندەي، ۇستىنە جۇك ارتقان قوس وركەش قارا نار اندا-ساندا بوزداپ قويىپ، اسىقپاي اياڭدايدى.
ءوتىپ جاتقان جۇرتتىڭ قايسىسىنىڭ قانداي ويدا ەكەنىن دە ءتۇسىنۋ قيىن. بىرەۋلەرى وسىناۋ عاجايىپ جاڭا ومىرگە بەيتاراپ ادام ەكەنىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي اياعىن جايباراقات، بەيقام باسىپ كەلە جاتسا، باعدا بىرەۋلەرى بەلەڭى بار جىلقىداي جان-جاعىنا ۇركە قارايدى. ال كەيبىر بەتىندە ەسكى ءومىردىڭ تاكاپپارلىق تاڭباسى كورىنگەن «كەشەگى مىرزالار» جاڭا زامانعا ەرىكسىز بودان بولعانىن جاسىرا الماي، ءار ادىمىن زىلدەنە باسىپ، تۇنەرە ءوتىپ كەتەدى. دەگەنمەن، كوپشىلىكتىڭ ءجۇزى كوكىرەگىنە ءتۇن ۇيالاعانداي اق جارقىن نۇرلى...
سۇرعىلت تولقىندى اساۋ داريا جاعاسىنداعى وسى ءبىر قۇمدى كوشەلى، ەسكى قالانى مەن وتە جاقسى كورەتىن ەدىم. اسىرەسە كوكتەم كەلىپ، تال شارباقپەن قورشاعان قاراعاي، قايىڭنىڭ جاسىل توگىپ، مويىل بۇتالارىنىڭ قارداي اپپاق اق شاشاقتى گۇلگە وراناتىن كەزىن سارعايا كۇتەتىنمىن.
مىنە بيىل دا سول اڭساعان مەرزىمىم جەتتى. جاسىل كيىنگەن قالا جىلداعى ادەتىنشە 1 ماي مەرەكەسىن قارسى الۋعا دايىندالىپ جاتتى.
لاۋلاعان قىزىل جالقىن ساۋلەسىمەن كوكجيەكتى ورتەي، كۇن دە كورىندى. وسى ءبىر جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇنمەن بىرگە جەر مەن سالتاناتتى كوركىن اشىپ، قالا دا ويانا باستادى. كوپ كەشىكپەي، تابيعاتتىڭ مۇلگىگەن تىنىشتىعىن بۇزىپ، قۇستىڭ سايراعانى، ءيتتىڭ ۇرگەنى تابىنعا قوسۋعا ايداپ بارا جاتقان جاتاق سيىرلارىنىڭ موڭىرەگەندەرى ەستىلدى. انە-مىنە دەگەنشە، كۇن كوتەرىلىپ، 1 مايدى تويلاۋعا جۇرت لەك-لەك بوپ كوشەگە شىعا باستادى. كوكىرەكتەرى كوز اشقانداي، جۇزدەرىندە قۋانىش. قيمىل-ەكپىندەرى بايگىگە قوسىلار جۇيرىكتەردەي قارقىندى. داۋرىعا سويلەي، شاتتانا كۇلەدى. جەردەگى قۋانىشتى كوككە كوتەرگەندەي، كوگىلدىر اسپان اياسىندا قىزىل جالاۋلار جەلەڭ قاعادى. مەرەيى ۇستەم حالىق مەكتەپ، كەڭسە قاسىنا شوعىرلانا جينالىپ، بي بيلەپ، ءان سالۋدا...
مايدىڭ وسى ءبىر نۇرعا بولەنگەن جارقىن كۇنىندە دە قالا ورتاسىنداعى ءۇش قابات تاس ءۇيدىڭ ەڭ جوعارعى ءبىر بولمەسىندە ءالى دە ءتۇن قاراڭعىسى كەتپەگەندەي. جوق، كۇن ساۋلەسى اشىق قوس تەرەزەسىنەن بۇل بولمەگە دە مەيلىنشە قۇيىلا ءتۇسىپ تۇر. سويتسە دە، مۇندا كور قۋىسىنداعىداي ءبىر اۋىر ءزىل بار. مۇمكىن، بۇل ۇيدەن كەشەلى-بۇگىن ولىك شىققان بولار؟ جوق، وعان ۇقسامايدى. ءۇي ءىشى تىم سالتاناتتى، جيناقى، ءساندى. ءتىپتى ادامدى الدەقايدا قيالعا، راقاتتى ارمانعا ەرتە جونەلەردەي. ەدەندە — جىبەك تۇكتى قىرمىزى قىزىل فارسى كىلەمى. وڭ جاقتا — ويۋلى بارقىت تۇسكيىزدى كۇمىس كەرەۋەت. تۇسكيىزگە سۇيەۋلى بەتىنە سۇيەكتى ورنەك سالىنعان ۇكىلى دومبىرا. تەرەزە پەردەسى كەرەۋەتكە ۇستاعان شىمىلدىعى — ءبارى دە اشەكەيلى كوگىلدىر شايىدەن. بۇدان بوتەن التىن جالاتقان ىدىس-اياق، سىرلى ستول، ورنەكتەلگەن كەبەجە سەكىلدى كوز قۋانىشى بولارلىق بوتەن زاتتار از ەمەس. ايتكەنمەن، ءۇي ىشىندە ءتۇن قاراڭعىسىنداي ءبىر سۋىق ىزعار سەزىلەدى... ال دۇرىستاپ قاراساڭ بۇل ىزعار ءۇي ىشىندە ءۇنسىز تۇرعان ادامداردىڭ قوبالجىعان، قورىققان، ابىرجىعان تۇرلەرىنەن تۋعان ىزعار ەدى.
بۇلار ءوزى ءۇش كىسى.
تەرەزە الدىندا تۇرعان اق قۇبا، اشاڭ ءجۇزدى، قوشقار تۇمسىقتى، ۇلكەن قوڭىر قوي كوزدى، كەڭ كەۋدەلى ۇزىن بويلى ادامنىڭ جاسى وتىز بەستەر شاماسىندا. ۇستىندە — بەلىن كۇمىسپەن قاپتاعان جىڭىشكە كاۆكاز بەلبەۋىمەن قىناعان تىك جاعالى، شىتىرمان تۇيمەلى اق جىبەك كويلەك، بۇتىندا — كوك شۇعا گاليفە شالبار، اياعىندا — روندالاپ تاستاعان سارى سافيان ەتىك. يىعىندا بۇلعىن جاعالى قارا كەڭىردەك بارقىت شاپان. ۇزىن قويۋ قارا شاشى جەلكەسىنە قاراي دۋدارلانا قۇلاعان. سىرت كەلبەتى كوز تويارلىق. ءبىراق قايعى ىزعارىمەن بوزارا تۇسكەن جۇدەۋ ءجۇزى كوكىرەگىندەگى وتى سونە باستاعان جان ەكەنىن اڭعارتادى. قازىرگى تۇرعان تۇرىسى شابىستان بولدىرعان جۇيرىك ءتارىزدى. باسى سالبىراپ، ەكى ءيىنى ءتۇسىپ كەتكەن. تەك ىشتەگى مۇز ءالى دە جانارىن وشىرە الماعان ۇلكەن قوڭىر كوزدەرى تەرەزەگە قادالۋدا. ءار قاراعان سايىن، سىرتتاعى جۇرت قۋانىشى ارقاسىن اياز بوپ قىسقانداي، قاباعى تۇيىلە تۇسەدى. بۇل قازاقتىڭ ەرتەدەگى بەلگىلى اقىنى، العاشقى زيالى ادامدارىنىڭ ءبىرى — اتاقتى اقان ەدى.
ودان ءسال كەيىنىرەك تاعى ەكى ادام تۇر. ءبىرى — قارا تورى، ويلى قوڭىر كوزدى، بۇيرالاۋ كەلگەن دۋدار شاشتى، ورتا بويلىدان ءسال بيىكتەۋ جاس جىگىت. ۇستىندە تىك جاعالى، جەڭىنىڭ اۋزىن بۇرگەن قارا كوك شەرست كاۆكاز كويلەك، بەلىندە شاشاقتى، ەسىلگەن جىبەك بەلبەۋ، بۇتىندا سارعىلت چەسۋچا قىرى سىنباعان شالبار، جىپ-جىلتىر قارا لاكتى شەبىلەت. كەڭ ماڭدايى، ويلى كوزى جىگىتتىڭ ۇلكەن دارىن يەسى ەكەنىن اڭعارتقانداي. بۇل — جاس اقىن بۇركىت. بۇدان ءتورت جىل بۇرىن اقشاتىر گيمنازياسىن ءبىتىرىپ، ومبى ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسكەن. شارۋا-جاعدايىمەن بايلانىستى وقۋىن ۋاقىتشا توقتاتىپ، بىلتىردان بەرى وسى ءوزى بىتىرگەن اقشاتىر گيمنازياسىندا ادەبيەت ساباعىن بەرەتىن.
ءۇشىنشىسى — ءتۇر، كەلبەت، دەنە قۇرىلىسى جاعىنان بۇلارعا ءتىپتى ۇقسامايدى. ەكى يىعىنا ەكى ادام مىنگەندەي، كەڭ جاۋىرىندى قارا سۇر، ۇزىنى مەن كولدەنەڭى بىردەي ءتورتپاق، جىگىت. جالپى سىرت قۇرىلىسى شالا كۇيگەن كەسپەلتەك جۋان قارا تومار بەينەلەس شومبال. ۇستىندەگى كيىمى دە انالاردىكىنەن وزگەشە ءساندى. ءشىل قازاقى كيىم. باسىندا قارا ماۋىتىمەن تىستاعان دوڭگەلەك قاسقا پۇشپاق بورىك. ۇستىندەگى لۇقپان شاپاننىڭ بەلىن كۇمىس كىسەلى بەلبەۋمەن بۋىنىپتى. اياعىندا — قيسىق تابان كوك سالمەن اشەكەيلەگەن حروم ەتىك. ءتۇرى كەلبەتسىز ەمەس، ءبىراق سۇستى. سول قىسىقتاۋ، وتكىر، شەگىر كوزى راقىمسىز، ادامعا قاراعاندا وڭمەنىڭنەن وتكەندەي. تىستەنە جۇمعان جۇقا ەرنى قانسىز، ءسولسىز، كەزەرىپ كەتكەن. ءقازىر قوڭىر بەتى اشۋدان تۇتىگىپ، شەگىر كوزدەرى ىزالانعان يتتەي شاپتىعىپ تۇر... بۇل — بۇركىتتىڭ قۇرداسى، ونىمەن بىرگە گيمنازيا بىتىرگەن، ارقانىڭ اتاقتى شونجارلارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇرپاعى اكپار. ورتا دارەجەلى ءبىلىم العاننان كەيىن ءارى قاراي وقىماي، اقشاتىردا سوت حاتشىسى بوپ قىزمەت ىستەيتىن.
سالتاناتتى بولمەگە قۇبىجىقتاي قورقىنىش كىرگىزىپ تۇرعان وسى ۇشەۋىنىڭ ىزعارلى پىشىندەرى ابىرجىعان، قورىققان ءۇي ىشىنە ۇرەي تۋعىزادى.
اقان بۇركىت پەن اكپاردىڭ، ءبىر جاعىنان، رۋحاني ۇستازى، ەكىنشى جاعىنان، ادەبي جەتەكشىسى بولاتىن.
وي تولقىنى وزەگىن ورتەپ جىبەردى مە، كەنەت ول تەرەزەدەن كوزىن الماعان قالپىندا كۇبىرلەي سويلەي جونەلدى:
كەلدى دەپ كوكتەم گۇل شاشىپ،
قۋانبا، حالقىم، قۇر تاسىپ،
كورمەيسىڭ بە شاتتىقتىڭ
كوكتەمى سەنەن تۇر قاشىق!..
توكسە دە ساۋلە كۇن كوزى،
جايناماس ءومىر كۇندىزى.
بۇل كەزدە جۇرت قالا ورتاسىنداعى سالتانات الاڭىنا ساپ-ساپ بولىپ ءوتىپ جاتقان-دى. قولدارىندا — ال قىزىل بارقىت تۋلار، قۇلاش-قۇلاش قىزىل ماتاعا جازىلعان ۇراندار، بىلەكتەرىندە — بايلاپ العان قىزىل شۇبەرەك، ومىراۋلارىندا — شوق-شوق جاس قىزعالداقتار...
كوشە بويلاي نۇرىن شاشىراتقان وسى تاماشا قۋانىشتى بۇدان ءارى كورگىسى كەلمەي، اقان تەرەزەدەن كىلت بۇرىلىپ كەتتى. سوناۋ كوشەدەگى ماز-مەيرام جۇرت قۇشاعىنا جىلان سالىپ جىبەرگەندەي، جۇرەگىن قولىمەن باسىپ، شوشىنا، ءۇيدى ەرسىلى-قارسىلى كەزە باستادى. جۇرگەن ءجۇرىسى قۇتىلۋ جولىن تابا الماي، تەمىر توردىڭ ىشىندە ىزالانا اياڭداعان ارىستان سەكىلدى. ءىش قازانداي قاينايدى، جەڭىپ شىعار دارمەن جوق. ءبىر ساتتە ول كىلت توقتاي قالدى دا:
— قازاق دەگەن جاس بالا ءتارىزدى ءبىر اق كوڭىل، سەنىمپاز ەل. كىم باسىنا جۇماق ورناتام دەسە، سونىڭ قولىنداعى نوقتالاعان قۇلىن. بولشيەۆيكتەر ونىڭ سول قاسيەتىن مول پايدالانا بىلگەنى كامىل،— دەدى.
ونىڭ ۇنىنەن ۇلكەن ءبىر وكىنىشتىڭ سازى ەستىلدى. كوكىرەگىن بۇلقان-تالقان ەتكەن اشۋىن باسا الماي، ول تاعى ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. بۇل جولى اقان جايىلىمعا جەم ىزدەپ كەلىپ، سۋ تارتىلعاندا، شاعىن شالشىقتىڭ اراسىندا قالىپ، قايتسەم ايدىنعا جەتەم دەپ استاڭ-كەستەڭ بولىپ تۋلاعان شورتانعا ۇقسايدى. قانشا تۋلاسا دا، سۋدى لايلاعاننان بوتەن قولىنان كەلەر دارمەنى جوق. ءبىراق سول سۋدى لايلاۋدىڭ ءوزى دە وعان كوڭىلىن ورنىقتىراتىن شەشىم ءتارىزدى. ول كەنەت تاعى دا توقتاپ، بايسالدى ۇنمەن ويىن ايتتى.
— ءبىز ءتارىزدى قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارىنىڭ ەڭ ءقادىرلى مىندەتى — حالقىن ۇلت تاۋەلسىزدىگىنە شاقىرۋ، جەكە ەل بولۋدى كوكسەتۋ دەپ ۇققان ەدى، ال بۇگىن...
جايشىلىقتا ءار ءسوزىن سارالاپ، ويلاعان ويىن اسىقپاي تۇسىندىرەتىن اقىن اعانىڭ تىك كەتكەنى شاكىرتى بۇركىتكە ۇنامادى. جات كورىندى. ۇستازىنىڭ جۇرەك جاراسىنىڭ اۋزىن قىزىل شاقا ەتىپ اشىپ تۇرعانىن تۇسىنسە دە، بىردەن قوشامەتتەپ كەتە قويمادى. ال اقان بولسا، ءوزىن-وزى اشۋمەن قامشىلاپ، توقتار ەمەس. جاس سەرىكتەرىن ءوز پىكىرىمەن ءبىرجولاتا تاپتاپ، ابدەن سۋارىپ الايىن دەگەندەي، ول تاعى دا:
— ءبىزدىڭ جولىمىز بولشيەۆيكتەردەن بولەك بولاتىن، ءبىراق جۇرت بىزگە ەرمەدى... نەگە؟—دەدى.
اكپار تۇنعان قارا سۋداي، بۇلك ەتپەدى. ال بۇل ءسوز ونسىز دا جۇدەپ تۇرعان بۇركىتكە تاعى دا اۋىر ءتيىپ، كوكىرەكتەگى قاسىرەتىنە قاسىرەت قوسقانداي. ول ەندى شىداي المادى:
— اقىن اعا، بۇگىن ءسىز تىم اشۋلى ءتارىزدىسىز عوي،— دەدى.
اقان ءومىر دەگەن تارتىسى مول اۋىر جولدا سەرىكتەرىنىڭ قولىنا جاۋلارىنا سىلتەيتىن بەرىك شوقپار ۇستاتقىسى كەلگەندەي، جاۋابىن انىق، اشىق قايىردى.
— يە، اشۋلىمىن. قازاق دەگەن قولىمداعى جالعىز سۇڭقارىمدى...— ول تاعى دا قولىن تەرەزە جاققا سىلتەدى،— بولشيەۆيكتەر ءبىرجولاتا ۇشىردى. مەن بۇگىن ونى انىق ءتۇسىندىم.
— ال، اباي اعا...
— يە، اباي اعاڭ نە دەپ ەدى؟
— «ورىستان ۇيرەن» دەگەن جوق پا ەدى!— بۇركىت «ورىس» دەگەن ءسوزدى «بولشيەۆيك» دەگەن سوزدەن بولگىسى كەلمەدى.
— اقىلدىدان ۇيرەنۋ—اقىلدىعا قۇل بولۋ دەگەن ءسوز ەمەس. مەن دە پۋشكيندى، لەرمونتوۆتى، تولستويدى، دوستويەۆسكييدى جاقسى كورەمىن. ءبىراق ودان قازاق حالقىنىڭ نەسى وزگەرەدى؟ لونگفەللونىڭ ەلىندە يندەەستەر رەزەرۆاسيالاردا قىرىلىپ جاتىر. اعىلشىنداردىڭ شەكسپيرى بولعاننان رودەزيا نەگرلەرىنە كەلەتىن قانداي پايدا بار؟ جوق، بۇركىت، حالقىڭنىڭ مادەنيەتكە جەتىپ، جوعالىپ كەتكەنىنەن مادەنيەتسىز وتىرىپ، بىرلەستىگىن ساقتاعانى ارتىق. ەڭ زور باقىت — حالقىڭ، ەلىڭ، ءتىلىڭ بولعانى. اباي اعا ۇيرەن دەسە، مەن ۇيرەنبەيمىن دەپ تۇرمىن با؟ ءبىراق ۇيرەنۋ بار دا يلەنۋ بار... مەن يلەنۋگە قارسىمىن. ەگەر حالقىڭدى جاقسى كورەتىن بولساڭ، ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن، بىرلىگىن التىن جامبىداي ساقتا. ويتپەگەن كۇندە، باتىس سەنى ءبىر-اق كۇندە جۇتىپ جىبەرەدى. ەسىندە بار ما، رەديارد كپيلينگتىڭ «باتىس — بولەك، شىعىس— بولەك» دەيتىن ولەڭى؟—اقان بۇركىتىنىڭ جاۋابىن كۇتپەي كوزىن جۇمىپ، الگى ولەڭدى ەسىنە تۇسىرە، تاقپاقتاي جونەلدى:
«باتىس — بولەك، شىعىس — بولەك،
ماڭگى ولار الىس جاتىر.
كۇل-تالقان بوپ جەر مەنەن كوك
قوسپاسا كوپ زاماناقىر.
باتىس تا جوق، شىعىس جوقتا،
وتان، تۇقىم كىمگە كەرەك،
ەكى كۇشتى كەلگەن شاقتا
قىل كوپىردە بەتپە-بەت».
بۇل ولەڭدى ايتىپ بولدى دا، اقان:
—باتىس پەن شىعىس، ءتۇن مەن كۇن ءتارىزدى، ەكى دۇنيە، ويانىپ كەلە جاتقان شىعىستى باس سالۋعا دايىن تۇرعان باتىس بار. بۇنى ۇمىتۋعا بولمايدى،— دەدى.
ۇستازىنىڭ كوڭىلىن قالدىرىپ العىسى كەلمەگەندەي، بۇركىت جالتاقتاي سويلەدى.
— وعان قانداي دالەل بار؟
— كيپلينگتىڭ ولەڭى شە؟
—كيپلينگ — كيپلينگ قوي!—دەدى، رەنجىگەنىن جاسىرا الماي بۇركىت.— اقىن اعا، كيپلينگتىڭ اعىلشىن يمپەرياليزمىنىڭ جىرشىسى ەكەنى سىزگە ايان ەمەس پە ەدى؟
— بولسا شە؟ ءوز سىرىن ءوزى اشقان قاسىڭ — دوسىڭمەن تەڭ.
— جوق، اقىن اعا، كيپلينگ بۇل ويىن «حالىقتار ءبىرىن-بىرى ماڭگى ۇعا الماستىق قاستىقتا وتەدى» دەگەن تۇجىرىمعا تىرەپ ايتقان جوق پا؟ بۇل — اعىلشىن يمپەرياليزمىنىڭ وزگە جۇرتتى مەنسىنبەستىك وتارشى ۇلى ۇلتشىلدىق ساياساتى. ال باتىستا بىزبەن تىلەكتەس ميلليونداعان حالىق بار...
كۇندىككە ۇندەمەي تۇرعان اكپار ءدال وسى ساتتە گۇر ەتە قالدى.
— كيپلينگ كوكسەگەن ۇلى ۇلتشىلدىق، مەنسىنبەستىك وزگە حالىقتان شىقپايدى دەپ ويلايسىڭ با؟
— اكپار ىشىندە جاتقان زاپىرانىن بىردەن توگە سالۋعا دايىن تۇر، تەك ءبىر سەسكەنۋ قۇدىرەتتى اقىن ۇستازىنىڭ الدىندا ويىن تولىق اشۋعا جول بەرمەدى.
وعان سەبەپ بولۋ كەرەك قوي؟— بۇركىت جولداسىنا تۇنجىراي قارادى.
— سەبەپ — جەر،—دەدى اكپار.
— جەر؟ قازاقتا نە كوپ، جەر كوپ ەمەس پە؟
— ءيا، بىزدە جەر كوپ. ءبىزدىڭ قۋانىشىمىز دا، باقىتسىزدىعىمىز دا سول جەردە. تۇسىنبەيسىڭ بە؟ ەگەر ءومىر وسى قالپىمەن جۇرە بەرسە، سەن ءوزىڭ-اق ءبىر وتىز جىل وتكەننەن كەيىپ، وسىنشاما ۇشى-قيىرى جوق دالادان قازاققا قوي باعاتىن دا جەر قالماعانىن كوزىڭمەن كورەرسىڭ.— اكپار كەنەت توقتاپ قالدى دا، اقانعا قارادى،— جوق بىزگە جاڭا ۇلت قاھارمانى كەرەك.
بۇركىتتىڭ دە بەرىلگىسى كەلەر ەمەس.
— ءبىراق ونىڭ سوڭىنان كىم ەرەدى؟
— سوندا سەن بىزگە، رەزەرۆاسيالارعا قۋىلعان يندەەستەردەي، قويداي شۇبىرتىپ، بەتپاقدالا، قاراقۇمدارعا ايداپ اپارعانىن كۇت دەمەكسىڭ بە؟
تۇسىنبەيمىن، سەن نە دەپ تۇرسىڭ،— دەدى بۇركىت قاباعىن شىتىپ،— كەڭەس ۇكىمەتى كوپ ۇلتتى مەملەكەت، قۇدىرەتتى مەملەكەت قۇرامىز دەيدى... ال سەن...
— توقتاي تۇر، بۇركىت،— دەدى اقان كەنەت سوزگە كىرىسىپ.— ەسىڭدە مە، داريي پاتشالىعى؟ الدە ۇمىتتىڭ با؟— ول تاعى دا تەرەزە جاققا قارادى دا، جۇدەي سويلەدى.— ەۆروپا ماكەدونسكيي دەپ اتايتىن ەسكەندىر زۇلحارناين ينديا جەرىنە دەيىن بيلىگىن جۇرگىزدى... ۇلى ريم مەن اتاقتى ۆيزانتيا مەملەكەتتەرى قايدا؟ اقساق تەمىر كورەگەننىڭ الدىندا جۇزگە تاياۋ ۇلت تىزە بۇكتى... جوق، بۇركىت، كوپ ۇلتتى مەملەكەتتەر ەشۋاقىتتا دا ۇزاققا بارعان ەمەس.
— ال مىنالار ءالى...— اكپار دا تەرەزە جاقتى نۇسقادى.
— بۇلاردىڭ دا ءومىر ءسۇرۋى روسسياداعى كوپ ۇلتتىڭ دەر كەزىندە ۇلتتىق ساناسىنىڭ ويانۋىمەن بايلانىستى. جازۋشى — حالقىنىڭ ارى، نامىسى. سوزىڭمەن، ونەرىڭمەن ەلىڭنىڭ ساناسىن وياتىپ، ونى تاۋەلسىزدىككە، جەكە اۆتونومياعا شاقىرۋ ءبىزدىڭ مىندەت ەدى. ءوزىنىڭ جۇرتى، ءوزىنىڭ جەكە وتانى جوق ۇل قانشا دانىشپان بولسا دا، شولگە قامالعان اققۋمەن تەڭ كورىنەتىن، جان جاعىندا قۇلازىعان دالاسى كوپ، ءبىراق قانات قاعار اق ايدىن شالقارى جوق سەكىلدەنەتىن... الدە مەن قاتەلەستىم بە؟
بۇركىت ىشتە جاتقان بىر-بىرىنە قايشى، شىم-شىتىرىق ويىن سىرتقا شىعارا الماي، تىنا قالدى. اقاندى جاسىنان قۇرمەتتەپ ۇيرەنگەن جاس جىگىت ەندى شاپتىعۋدى ورىنسىز دەپ تاپتى. سوندا دا:
— ەگەر حالىق سوڭىمىزدان ەرمەسە نە ىستەيمىز؟—
— وندا ءبىز كەتۋىمىز كەرەك.
— قايدا؟
— اقان داعدارىپ قالدى. باسە، قايدا كەتە الادى؟
بۇركىتكە نە دەپ جاۋاپ بەرۋدى بىلمەي ابىرجىعان اقىن اعانىڭ تۇرىسى كىمنەن قورلىق كورگەنىن ايتا الماعان جاس بالانى اڭعارتادى.
ەندى ول كۇڭىرەنە سويلەدى:
— ىشتە جاتقان جالىن كوپ، سىرتقا شىقسا — قۇر ءتۇتىن. ويعا العان ماقسات مول، ءبىراق ىسكە اسار ءبىرى دە جوق. قانشا قارقىنداعانىممەن، تۇسكەن جولى قۇمعا كەلىپ تىرەلگەن جولاۋشى ءتارىزدىمىن. العا جۇرەيىن دەسەم، اڭىراعان قۇم، ازىناعان ءشول؛ كۇتەرىم — تەك ءولىم. كەيىن قايتايىن دەسەم، قاتتى جابىلعان ەسىك، قايتا اشىلار ەمەس. بۇل داعدارىسقا قالاي جەتتىم؟ — اقان ۇندەمەي توقتاي قالدى.
اقاننىڭ ءسوزىنىڭ اياعىن كۇتكەن بۇركىت پەن اكپار جۇمعان اۋزىن اشپاي، سول تومەن قاراعان قالىپتارىنان قوزعالار ەمەس.
اقان شىنىندا، جول تابا الماس داعدارىستا ەدى. وعان ۇلكەن سەبەبى دە بار. سوندىقتان ول ىشتەگى ءقاۋپىن جاسىرا الماي، الاي-تۇلەي، ءبىر ورىندا وتىرا الماي، ءبىر جاتادى، ءبىر جۇرەدى. اڭدىعان جاۋىن سەزگەن قاسقىرداي دايەك بىلمەيدى. جان-جاعىنا ابىگەرلەنە قارايدى. ول — وقىعان، اقىندىق دارىنى ەرتە ويانعان ادام.
اقان ءوزىنىڭ ساياسي باعىتىن «ەلىم»، «جەرىم» دەگەن سوزدەرمەن بۇركەي ءبىلدى. ول كەي شىعارمالارىندا ايەل تەڭدىگى، قاراڭعىلىقتان قۇتىلۋ دەگەن سەكىلدى حالىقتىڭ كوكەيكەستى ارماندارىن دا جىر ەتتى. اسىرەسە، اقان — ماحاببات پوەزياسىنىڭ الدىنا جان سالماعان جۇيرىگى. كوپتەگەن جاستار ونىڭ كەيبىر شەبەر جازىلعان ولەندەرىن جاتقا دا بىلەتىن.
ال ءقازىر اقاننىڭ جەڭىلگەن شاعى. بارار جەر، باسار تاۋى جوق. ءبىراق ول ءالى دە بولسا ەلى، جۇرتى ءۇشىن قۇرباندىققا ۇشىراعان ادام بولعىسى كەلەدى. سوندىقتان دا ول ءوزىن بۇركىت پەن اكپاردىڭ الدىندا باسقاشا ۇستاۋعا تىرىسادى. ادىلەتتى ادامداي اقتارىلا سويلەگەن بولادى.
مەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن،— دەدى ول كەنەت داۋسىن اقىرىن شىعارىپ،— حالقىمنىڭ باسىندا ويناعان كەشەگى وتارشىلدىقتىڭ بۇلتىن كورىپ كەلدىم. سول بۇلتتان ماڭگى قۇتىلۋ تەك قانا ەلىمنىڭ جەكە تاۋەلسىزدىگىندە دەپ ۇقتىم. سوندىقتان حالقىمدى بىرلىككە، ورىس جۇرتىنىڭ ىقپالىنان قۇتىلۋعا شاقىردىم. ۇلتشىلدىق سەزىم اقىل، ويىمدى تەگىس بيلەپ، كەڭ تولعانىپ، جان-جاعىما كوز سالۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. شور تاققان اتتاي، تەك كوز الدىمداعى قازاعىمدى عانا كوردىم. «وسى «ۇلتىم» دەگەن تار تۇسىنىكتەن، قازىققا بايلانعان قۇلىنداي قۇتىلىپ شىعا المادىم، تەك سول قازىقتى اينالا بەردىم، اينالا بەردىم. اقىرىندا ۇزىن ارقان قىسقارا كەلىپ، قاققان قازىقتىڭ قاسىندا مەلشيدىم دە قالدىم. تاعى ءبىر اينالسام، قىل شىلبىرعا بۋىنىپ ءولۋىم دە عاجاپ ەمەس-تى. ال كەيىن شەگىنىپ، ارقاندى قايتا ۇزارتىپ، ءورىسىن كەڭىتۋگە ۋاقىت تار...
راسىندا دا، وعان كەيىن شەگىنۋگە جول قالماعان ءتارىزدى ەدى. اقىننىڭ وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دا قارسى جازعان ولەڭدەرى از بولماعان-دى.
اقىن ەندى بۇركىتكە تەسىلە قارادى. اۋىر، ازاپتى ويىنىڭ توقتار جەرىن ايتپاق بولدى.
— Miنe ەندى كولدەي كوڭىل شالشىق سۋعا اينالىپ، تورعا تۇسكەن كىشكەنتاي قۇستىڭ جاعدايىنا جەتىپ تۇرمىن، دەدى كەنەت داۋسى سىنا كۇڭگىرلەپ.— قالاي قۇتىلارىمدى بىلمەي، قۇر تىپىرلايمىن. «كۇرەسۋ كەرەك، حالىقتىڭ ۇلتتىق سەزىمىن وياتۋ كەرەك» دەپ سەندەردى جالىنا ۇگىتتەگىم كەلسە دە، وعان ءوزىم دە سەنبەيمىن. سوندىقتان، بۇركىت، سەنىڭ سۇراعىڭا جاۋاپ بەرۋ ماعان وتكەلسىز داريادان وتۋدەن قيىن. قايدا بارارىمدى، حالقىمدى قايدا اپارارىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن...
اقاننىڭ جاعدايىن بۇركىت تە جاقسى ءتۇسىندى. اقىن اعانىڭ بۇل داعدارىسى قۇر عانا حالقىنىڭ كەلەشەگىن ويلاۋدان تۋعان داعدارىسى ەمەس، ءوز باسىنىڭ كەلەشەگىنە سەنبەۋدەن تۋعان داعدارىس. بۇل داعدارىس بۇركىتكە اقىندىق ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن جاقسى كورەتىن اعانىڭ جانىن شۇقۋعا كەلە جاتقان قارا قارعا ءتارىزدى بولىپ كورىنەدى. بۇركىت ايقاي سالىپ، سول قارا قارعانى اقاننان قۋعىسى كەلەدى. ءبىراق بار داۋسىمەن ايقايلاي الار ما؟ ايقايلاي السا، حالقى بۇنىڭ داۋسىنا قۇلاق ىلەر مە؟
اقان تاعى دا ءۇنسىز. ءۇي ىشىندەگى اۋىر تىنىشتىق ونىڭ جانىن ەزىپ، ءون-بويىن جەرگە جانشىپ بارادى. بۇركىتتىڭ دە سۇراعى كوكىرەككە شانشۋداي قادالۋدا. «دەگەنمەن جاۋاپ بەرۋ كەرەك. وقۋشىسى ۇستازىنان جاۋاپ كۇتىپ تۇر عوي، ۇندەمەي قالۋعا بولا ما؟ ءبىراق قانداي جاۋاپ بەرۋ كەرەك؟ وق وتپەس قامالعا تىرەلگەن، شارشاعان جان قامالدى قالاي الۋدى قايدان بىلەدى؟ ونىڭ قولىنان بار كەلەرى ءوز جانىن اياماۋ...»
اقان يىعىن باسقان اۋىر جۇكتى جەرگە تۇسىرگەندەي، ءسال سەرىگە باسىن كوتەردى دە، تاعى دا ءۇيدى كەزە باستادى.
— مەن بلوكتىڭ مىنا ءبىر ولەڭىن جاقسى كورەمىن،— دەدى ول ازدان كەيىن.
بۇركىت ەلەڭ ەتە قالدى.
— قاي ولەڭىن؟
اقان ناعىز ءبىر قۋانىشتى گيمن ايتقانداي، داۋىسىن كوتەرە تاقپاقتاي جونەلدى:
قويعان سوڭ تەرەڭ بەيىتكە،
كومىلەر شوپكە قابىرىڭ...
ەستىرمىز سوندا بيىكتە
جاۋعان جاڭبىر دابىرىن.
ۇيقىدان ءتاتتى ويانىپ،
دەمەسسىڭ بۇل نە جەردەگى؟
اق جاۋىن ءمالىم: كۇز انىق
نوسەر — كوكتەم كەلگەنى!
اۋدارماس كوڭىل نازارىن،
جاتقان شۋلاپ بۇل دىبىس،
ايرىلۋ، ءلاززات ازابىن
باسقان قابىر تىپ-تىنىش...
اسىقپاي، جايلى كوردە تەك
ويلانارسىڭ مۇمكىن سەن:
سۇم جالعاندا ءومىر دەپ
ادام نەنى تۇسىنگەن...
اقان ولەڭدى قانشا كوڭىلدەنە تاقپاقتاسا دا، ونىڭ ءار ءسوزىنىڭ كوردەي سۋىق ىزعارى بۇركىتتىڭ سەرگەك كوڭىلىن بىردەن مۇزداتىپ جىبەردى. ول ەلەگىزي قالدى. ويتكەنى اقىن اعانىڭ اۋىزىنا سوڭعى كەزدە ءولىم تۋرالى ءسوز كوبىرەك ءتۇسىپ جۇرگەنىن بايقاعان. بۇل جولى دا ۇستازى سول ادەتىنە سالىپ تۇر. تەك جاس سەرىگىن وزىنەن ءبىرجولاتا تۇڭىلدىرگىسى كەلمەي، ولەڭدى كوڭىلدەنە تاقپاقتاعان بولادى. ءبىراق قام كوڭىلدى، قاسىرەتتى ءسوز ءوزىنىڭ باسىنا بايلانعان قارا جالاۋدى اناندايدان اڭعارتپاي ما، بۇركىت اقىن اعانىڭ باسىنا تونگەن داعدارىس — قارا قارعانىڭ ەندى قاندى شەڭگەلىن سالعالى تۇرعانىن انىق سەزىندى.
— اقىن اعا، بۇل ولەڭدى نەگە ايتتىڭىز؟— دەپ ول اقانعا قارادى دا، شوشىنا قالدى. بوپ-بوز بوپ كەتكەن ۇستازى جارالى قۇستان اۋمايدى، باسىن تومەن سالعان. سىلبىر جۇرىسىندە دە، تۇماندانىپ كەتكەن قايعىلى كوزدەرىندە دە سورلىلىق بار. بۇل نە؟ جايشىلىقتاعى قايعى سازى ما؟ الدە باسىنا اجال ساعاتىن تاياي تۇسكەن داعدارىس — قارا قارعانىڭ كولەڭكەسى مە؟
وي تولعاۋى جەتكەندەي، اقان كەنەت باسىن كوتەرىپ الدى. بۇركىتتىڭ يىعىنا قولىن سالىپ تۇرىپ:
— «قايدا بارامىز؟» دەيسىڭ، بارار جەر كوپ. ءبىراق مىردەن بەرىك قامال بار ما؟ وعان جاۋدىڭ وعى دا وتپەيدى.
سويدەدى دە، ول تىم شارشاپ كەتكەندەي، كۇمىس كەرەۋەتتەگى ءالى جينالماعان توسەگىنە ۇستىندەگى كيىمىمەن جاتا كەتتى.
اقان الگى ءسوزدى قانشا جىگەرلەنە ايتسا دا، بۇركىت ودان تاۋسىلعان ادامنىڭ شاراسىز شەشىم ءۇنىن ەستىدى. اقانعا تونگەن قارا قارعا ەندى ءوزىنىڭ جۇرەگىن قاندى تىرناعىمەن تىرناپ جاتقانداي، جانى قاتتى اۋىرىپ كەتتى. بۇل شەشىم ءتىرى ادامنىڭ وزىنە دەگەن ۇكىمى ەكەنىن ەندى ابدەن ءتۇسىندى. ابىرجىپ، اقانعا قارادى. جاس اقىنعا ونىڭ بۇل جاتىسى سۇلاپ جاتقان ولىك سەكىلدى بولىپ كورىندى. اق جاستىققا ۇزىن قارا شاشى توگىلە، سۇپ-سۇر بولىپ كەتكەن... ەكى قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، كوزىن جۇمىپ الىپتى. كەرەۋەتتىڭ باس جاعىندا تۇرعان شويىن دەنەلى اكپار اقاننىڭ باسىنا قويعان مىزعىماس قۇلپىتاس ءتارىزدى. بۇركىت ءوز ويىنان ءوزى تاعى دا شوشىندى. «قاسيەتىن ماڭگى جوعالتپاس سوم التىنداي، جەر بەتىنە سيرەك كەلەتىن وسىناۋ وزگەشە جاراتىلعان دارىن كۇش راسىمەن ولەكسە كۇتكەن قارا قارعا — داعدارىستىڭ جەمى بولماق پا؟ جوق، ول مۇمكىن ەمەس! قۇتقارۋ كەرەك! قۇتقارۋ كەرەك!»
— اقىن اعا، الگىدەي سوزگە اۋزىڭىز قالاي بارادى؟— دەدى ول ۇستازىنا جىگەر بەرگەلى،— ءوزىڭىز ايتپاپ پا ەدىڭىز، دۇنيەدە جازىقسىز جاننىڭ قۇرباندىعىنان وكىنىشتى ەش نارسە جوق دەپ؟
— جازىقسىز جان... كىم ايتتى مەنىڭ جازىعىم جوق دەپ؟— اقان جاستىقتان باسىن دا كوتەرمەدى. ناعىز ءبىر اۋرۋ جانداي قينالا سويلەدى.— جوق، بۇركىت، مەنىڭ جازىعىم مول... كەشپەيتىندەرىنە كوزىم جەتەدى...
— ولاي بولسا، قاشۋ كەرەك!— دەدى باعانادان بەرى مىزعىماي تۇرعان اكپار، بىردەمەنى شورت كەسكەندەي، مورت سويلەپ.
اقان جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الدى.
— قايدا؟
— قىتايعا! تۇركياعا!
بۇركىت اقانعا قاراي قالدى. ەگدە اقىن ونىڭ نەگە بىلاي قاراعانىن ءتۇسىنىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. كوزى كەنەت اشۋ توگىپ، جارق-جۇرق ەتتى. ەندى ءوڭى اپ-ساتتە السىزدىكتەن قۇلان-تازا ارىلىپ، ءوزىنىڭ ادەتتەگى تەگەۋرىندى قالپىنا ەندى. «باسە، مەنىڭ ۇستازىم وسىنداي بولۋعا ءتيىستى ەدى عوي،— دەدى بۇركىت ىشىنەن،— «قىران قايعىرىپ ولمەيدى، قارتايىپ ولەدى»،—دەيدى عوي جۇرت. اقىن اقان دا اقيىق قىران ەمەس پە ەدى!»
— اقىن ومىرگە ولەكسەسى ءۇشىن ەمەس، ولەڭى ءۇشىن كەلەدى،— دەدى اقان اكپارعا تۇكسيە قاراپ، —قىتايعا. نە تۇركياعا قاشىپ، مۇمكىن، ولەكسەمدى قۇتقارارمىن، ال بويىمداعى دارىنىمدى قايتەمىن؟ ءوز ەلىڭ، ءوز ءتىلىڭ بولماسا، دارىنىڭ سەنىڭ كىمگە كەرەك؟.. سول دارىنىمىزدى باعالايتىن، وركەندەتەتىن ءوز ەلىمىز، ءوز ءتىلىمىز بولسىن دەپ كۇرەسىپ كەلگەن جوقپىز با؟ قاش دەيسىڭ! مەن حالقىمنان قاشسام، مەنىڭ بويىمنان دارىنىم، جىرىم قاشپاي ما؟ ونداي ءومىردىڭ ماعان قانشا كەرەگى بار؟.. جوق، اكپار، مەن ەش جاققا قاشا المايمىن. ءوز جەرىمدە، ءوز ەلىمدە، ولەكسەم ءۇشىن ەمەس، ولەڭىم ءۇشىن ولەمىن.
وسىنداي سوزدەردەن كەيىن البىرت جاس جۇرەك قالاي تولقىماسىن، بۇركىت اقاندى قالاي ارداق تۇتپاسىن!
اكپار بۇدان ءارى ءتىل قاتقان جوق. سۇلىكتەي قاپ-قارا قوس قاباعى ءدىر ەتىپ ءبىر سىلكىندى دە، قارس جابىلىپ كەتتى. سول قالپىندا، قايتا اشىلماي تۇنەردى دە قالدى.
وسى كەزدە ۇيگە اس دايىنداۋشى سەمىزشە كەلگەن، بوكسەلى، اق سارى، جاس تاتار ايەلى كىردى. كوزىن جەردەن ءبىر كوتەرمەي، قولىنداعى قىمىز قۇيعان وجاۋلى سىرلى شارامەن ءۇش كۇمىس كەسەنى ۇستەلگە قويدى دا، ءۇن-تۇنسىز، سول سىزىلعان قالپىندا سۇلۋ دەنەسىن ساندەنە تەڭسەلتىپ، اياعىن ىرعالا باسىپ، شىعىپ كەتتى. اقان مەن بۇركىت ايەلگە ەش كوڭىل اۋدارعان جوق. تەك اكپار عانا قىزىل كورگەن قوماعاي قارشىعاداي ايەلدىڭ سوڭىنان قاراپ، وقىس قوزعالا ءتۇستى دە، تىنا قالدى.
اقان سول تۇنجىراعان قالپىندا دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ قاسىنا كەلىپ، ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قاپ، جاڭا عانا قالاعا جاقىن اۋىلدان وزىنە ارناپ الىپ كەلگەن، ەرتە قۇلىنداعان بيەنىڭ جاس ۋىز قىمىزىڭ، سىرلى وجاۋمەن ساپىرا باستادى. انا ەكەۋى دە ۇستەلدى جاعالاي وتىردى. قىمىزدى تامسانا كۇتكەن سوم دەنەلى اكپار دالانىڭ قومدانعaن ۇلكەن قاراقۇسى ءتارىزدى. قايعىدان ءيىنى ءتۇسىپ كەتكەن بۇركىت وسى قاراقۇستىڭ قاسىندا تۇعىرعا جاڭا وتىرعىزىلعان جاس قارشىعادان اۋمايدى، ءبىراق ىشتەي ابىگەر، قاناتىن قاعار كۇشى جوقتاي، سۇپ-سۇلىق وتىر.
اقان ناشىنە كەلتىرە ساپىرىلعان ۋىز قىمىزدى كۇمىس كەسەگە قۇيىپ، قوناقتارىنا ۇسىندى.
— مىنەكەيىڭىز!
— بۇيىرسىن...
اكپار قىلقىتا جۇتا باستادى. بۇركىت كەسەنىڭ شەتىنە ەرنىن تيگىزەر-تيگىزبەس ەتىپ بىرەر ۇرتتادى دا، قايتادان ۇستەلگە قويدى. تاماعىنان وتەر ەمەس. وعان قىمىز ەمەس، قايعى جۇتقانداي بولىپ كورىندى. ەكى كوزىن تەلمىرتىپ، اقاننىڭ بەتىنەن اۋدارماي، تۇنجىرادى دا قالدى. قىمىزعا ەمەس، اقىن اعانىڭ وسىناۋ كورىكتى جۇزىنە تاعى ءبىر تويىپ قالايىن دەگەندەي، ءالسىن-السىن قارايدى. جۇرەك سەزبەيتىن سۇمدىق بار ما، كەنەت وعان وسى وتىرىسى ۇستازىمەن اقىرعى رەت وتىرىسۋى سەكىلدەنىپ كەتەدى. ول اقانعا بۇرىنعىسىنان دا قۇمارلانا قاراي تۇسەدى... قارا قارعا ەندى اقان اعانىڭ يىعىنا قونىپ العان، ونىڭ جۇزىندە قايتادان كوپە-كورنەۋ السىزدىك پايدا بولا قالىپتى.
بۇركىت اقان ءۇشىن ءالى دە كۇرەسپەك، قايتسە دە سوناۋ قارا قارعانى ودان قۋماق، ۇركىتپەك.
— اقان اعا، ءسىز ورىنسىز جۇدەيتىن سەكىلدىسىز،— دەدى ول.— سوۆەت وكىمەت ورناعالى، تيسە، تەك شىن جاۋىنا ءتيىپ جاتىر، باسقا جانعا قيانات ىستەگەن جوق قوي. سىزگە دە تيمەيدى. بەكەر قوبالجيسىز...
— بۇل قوبالجۋ ەمەس، بۇركىتجان،— دەدى اقان ورىننان تۇرەگەلىپ، ەرسىلى-قارسىلى تاعى جۇرە باستاپ. — بۇل الداعى بولار ىسكە كۇنى بۇرىن مويىن ۇسىنۋ... ودان بوتەن جول قالعان جوق.
— مۇمكىن، بوتەن دە جول بار شىعار؟
— جوق، قالقام، ۇلكەن حالىقتىڭ كىشى حالىقتى وزىنە باعىندىرعىسى كەلەتىنى ەجەلدەن بەلگىلى. بۇل - تاريحتىڭ اقيقات جولى. باعىندىرۋ دەگەن وزگەنىڭ جىگەرىن قۇم ەتىپ، جۇرەكتەگى ارمانىن سوندىرۋدەن باستالادى. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن حالقى ءۇشىن تىزگىنگە ورالعى بولاتىن ۇلدارىنىڭ ءۇنىن ءوشىرۋ كەرەك. ال مەن جىرىممەن دە، جۇرەگىممەن دە ولارعا قارسى تۇردىم.— كەنەت ول قولىن سەرمەدى،— ءجا، بۇل ءسوزدى دوعارايىق. مەنىڭ تاعدىرىم كەلەشەگىمدە ەمەس، وتكەن كۇنىمدە.
— نەگە ولاي دەيسىز؟—دەپ بۇركىت تاعى سويلەپ كەلە جاتىر ەدى، اقان قايتادان ءبولىپ جىبەردى.
— جوق، بۇركىتجان، مەن شىعار قياما شىعىپ بولدىم، بۇدان ءارى الاتىن شىڭىمنىڭ باسىندا ماعان دەگەن قاقىراعان اياز، دولدانعان بوران تۇر، وعان كۇشىم جەتە مە، جەتپەي مە، ونى ءوزىم دە بىلمەيمىن. ال سەندەر بولساڭدار، جاڭا قاناتتانعان جاس تۇلەكسىڭدەر. سەندەردىڭ شىعاتىن بيىكتەرىڭ باسقا. ول ءۇشىن قانداي جولعا تۇسەسىڭدەر، وسىنى ويلاڭدار.
— اقان اعا، ول جولدى ءوزىڭىز كورسەتكەن جوق پا ەدىڭىز؟
— جان اشۋى كەيدە دۇرىس اقىلشى بولا المايدى. مەنىڭ جۇرەگىمدى اقىلدان گورى، اشۋ بيلەگەن. ال سەندەر ءوز جولدارىڭدى ازدەرىڭ تاڭداۋعا تيىسسىڭدەر. باقىت بولىپ كورىنگەن ەلەسكە جەتەمىن دەپ، استىڭداعى اتىڭدى زورىقتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ات ءالى اۋىلدارىڭا بارۋلارىڭا كەرەك.
— سوندا «ۇلت»، «ەل» دەگەن ارمانىڭىزدىڭ ءبارى دە جالعان بولعانى ما؟—دەدى اكپار قاباعىن قارىس جاۋىپ.
— قۇس جەتكەن جەرىنە قونادى. مەنىڭ دە جەتكەن جەرىم وسى بولعان شىعار، كەشىرىڭدەر. — اقان كەنەت بۇركىتتى باۋىرىنا الىپ قىستى.— ال قوش بول. جالعىز تىلەگىم: حالقىڭدى ءسۇي... ءبىراق مەنشە ەمەس، ءوز جولىڭدى تاۋىپ ءسۇي...
— اقان اعا...
— ءجا، ءجا... بولدى،— دەدى اقان،— بارىڭدار، شارشاپ كەتتىم. ازىراق دەم الايىن...
بۇركىت پەن اكپار ۇستازىمەن مۇڭايا قوشتاسىپ دالاعا شىقتى. بۇلار باسپالداقتان تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقاندارىندا جوعارى كوتەرىلىپ بارا جاتقان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ اسكەر كيىمىندەگى ەكى جىگىت كەزدەستى. بۇركىت ولارعا سەزىكتەنە قارادى دا ۇندەمەي تومەن ءتۇسىپ كەتتى.
قارا كولەڭكەلەۋ اقاننىڭ بولمەسىنەن كەيىن كۇن ساۋلەسى توگىلە قۇيىلىپ تۇرعان كوشە عاجايىپ سالتاناتتى، جارىق ەدى. پاراد ءبىتىپ، مەرەكەشىلەر تاراي باستاپتى. جۇرتتىڭ داۋرىعا سويلەگەن سوزدەرى مەن قۋانىشتى كۇلكىلەرى ەستىلەدى. بۇرىشتاعى تاپالداۋ كەلگەن قازاقى اعاش ۇيدەن الدەكىم بارىلداتا ءان سالىپ جاتىر. ءسال قارلىققان كوڭىلسىز داۋىس شيقىلداعان سىرناي ۇنىنە رابايسىز قوسىلىپ، تىڭداۋشىعا جەتكىزەيىن دەگەندەي، ولەڭ ءسوزىن ماشىقتاي ايتادى. بۇركىت پەن اكپار تىڭداي قالدى.
ءانشى ءسال توقتاي قالدى دا، تاعى دا سارناي جونەلدى:
سوزىلعان جول الىسقا،
جاياۋ ءجۇرىپ كەلەمىن.
بارار جەرىم الىستا،
الىستا جانە كەرەگىم.
شىعىپ ەدىم قۋانىپ،
جەتە الام با، سول جەرگە؟
سۇيەگىم الدە قۋارىپ،
قالامىن با ءبىر بەلدە؟!
ەي، دۇنيە، شىركىن-اي،
قالامىن با ءبىر بەلدە؟..
داۋىس بەرەكەسىز بولعانمەن، ولەڭ ءسوزى ويدا جاتقان ءبىر ارماندى اڭعارتقانداي، الىس ماقساتقا جەتە الماي قالام با دەگەن اسان قايعى جانىنىڭ سارى ۋايىمى، سەنىمسىز بولجاۋىنىڭ سارىنىن سەزدىرەدى...
بۇگىنگىدەي قۋانىشتى، سالتاناتتى ساعاتتا مۇنداي ولەڭنىڭ اشىق ايتىلۋى — بۇركىت پەن اكپارعا تاڭ قالارلىق ءىس. ەكەۋى دە قۇلاقتارىن تۇرە ءتۇسىپ، قۇمارتا تىڭداۋدا، ءبىراق بۇرىشتان شىعا كەلگەن «دۋحوۆوي» وركەستردىڭ ءۇنى بۇنى بۇزىپ جىبەردى. سارناعان جالعىز داۋىس وركەستر مارشىنىڭ استىندا تۇنشىعىپ قالا بەرەدى.
— ءبىزدىڭ دە ءۇنىمىزدى مىنا ادامنىڭ داۋسىنداي ەتىپ زامانا گۇرىلى جۇتىپ جىبەرەتىن ءتارىزدى عوي،— دەدى اكپار جالپىلاي شەشىمگە كەلىپ.
بۇركىت ۇندەگەن جوق. ول تاعى دا ۇستازى جايىندا ويلاي باستاعان ەدى.
بۇلار كوشەنىڭ ارعى بەتىنە شىقتى. بۇركىت بىردەمەسى ۇمىت قالعانداي بۇرىلىپ اقان بولمەسىنىڭ تەرەزەسىنە قارادى. كەنەت، الدەنەدەن شوشىپ كەتىپ، داۋىستاپ جىبەرە جازدادى دا، اكپاردىڭ بىلەگىنەن تاپ بەرىپ ۇستاي الدى.
اقان تەرەزەنى اشىپ، سىرتقا قاراپ تۇر ەكەن. الىستان ءجۇزى ءوڭ-تۇسسىز بوزارىپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭ ءتارىزدى، ادام ايىرىپ بولار ەمەس. ار جاعىنان بىرەۋلەر كورىندى مە، ول كەيىن بۇرىلدى، ءسويتتى دە، ءبىر سەكۋند تا وتپەي، سەكىرىپ تەرەزەنىڭ الدىنا شىقتى. بۇركىت «توقتا»! دەپ ايقايلاعانشا بولعان جوق، اقان ەكى قولىن كوككە ءبىر كوتەردى دە، باسىن تومەن سالا سۋعا سەكىرگەن جانداي، جەرگە قۇلاي جونەلدى.
اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي، بۇركىت نە بولعانىن بىلمەي قالدى. ءسال ەسى كىرگەن كەزدە، اقان قۇلاعان جاققا اتا جونەلدى. ءبىراق بىلەگىنەن ۇستاعان كىسەندەي بەرىك قول ونى ورنىنان تىرپ ەتكىزبەدى.
بۇل كەزدە اقان قۇلاعان ءۇيدىڭ جانىنا جۇرت ۋ-شۋ بولىپ جينالىپ تا قالعان ەدى.
— ءجۇر، كەتتىك،— دەدى اكپار ىزعارلى ۇنمەن سىبىرلاي سويلەپ. ول بۇركىتتى بىلەگىنەن مىقتاپ ۇستاعان قالپىندا كەلەسى كەشەگە سۇيرەي جونەلدى.— جاۋدان ەمەس، وزىنەن، كۇرەستەن قاشقان ادامعا ەندى سەنىڭ كومەگىڭنىڭ كەرەگى جوق.
بۇركىت بوسانباق بوپ قيمىلداپ كورىپ ەدى، قىسقاشتاي جابىسىپ العان اكپاردىڭ قولى قوزعالتار ەمەس. قىسىڭقىراي تۇسسە، بىلەگىن ۋاتىپ جىبەرەتىن.
— ولگەن ادام ءولدى، وعان ەندى ەشتەڭە دە ىستەي المايسىڭ،— دەدى اكپار تاعى دا،— ءقازىر بىزگە جات كىسىنىڭ كوزىنە ءتۇسۋدىڭ ەش قاجەتى جوق.
اكپاردىڭ بوساتپايتىنىن بىلگەن سوڭ، بۇركىت امالسىز كوندى. ەكى-ۇش كوشە وتكەننەن كەيىن بارىپ:
— بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟—دەدى ول بۋلىعا،— ءوزىن-وزى اجالعا قيۋىنا قاراعاندا، اقان اعا ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعىنا سەنبەگەن عوي!..
اكپار بۇركىتتىڭ ءسوزىن بۇرىپ اكەتتى.
— جوق، بۇل سەنبەستىك ەمەس. ءوز ىسىنە سەنگەن ادامنىڭ كۇرەسۋگە جول تابا الماي داعدارعانى.
كەنەت بۇركىتتىڭ كوز الدىنا باعاناعى قارا قارعا تاعى ەلەستەپ كەتتى. ءتىپتى قاسىنا كەلىپ: «ۇستازىڭ ءولدى، ۇستازىڭ ءولدى، قارق قارق!»—دەپ اينالا تابالاي ۇشىپ جۇرگەن ءتارىزدى. وسى قارا قارعانى قۋعىسى كەلگەندەي، بۇركىت وكىنە قاتتى ايقايلاپ جىبەردى:
— قانداي ءقادىرلى جان ەدى، قالاي ءولدى؟!
اكپار بۇركىتتىڭ ءسوزىن تاعى جوندەدى.
— ونى وسىنداي ولىمگە جەتكىزگەن كىم؟
اكپار بۇركىتتىڭ جاراسىنىڭ ءدال ۇستىنەن باستى. اناۋ ىرشىپ ءتۇستى. باعانادان بەرى جۇرەككە ۋ بولىپ جايىلا باستاعان ىزانى بۇركىت بىردەن سىرتىنا لاقتىردى.
— وزگە كۇنالارىڭدى كەشكەنمەن، بۇل زورلىقتارىڭدى كەشپەسپىن،— دەدى بۇركىت ىزادان بۋلىعا.
ءولىم قانداي ادامدى بولسا دا تولقىتادى. اسىرەسە تانىس ادامنىڭ جازىقسىز اجالى ارقاڭا ايازداي باتىپ، جۇرەگىڭدى ۋداي اشىتادى. بۇعان دەيىن ءۇن-تۇنسىز جاتقان كەيبىر سەزىمدەرىڭدى وياتادى.
اكپاردىڭ بۇركىتتەن كۇتكەنى دە وسى ەدى.
— جولىڭا مەن سەرىك. مىنە، قولىم!
وسى ءبىر كۇتپەگەن ءولىم كەنەت بۇركىتتىڭ نازىك جان سەزىمىن تۇرشىكتىردى، ءون-بويىن اشۋعا تولتىردى. ءدال وسى ساتتە ول بيلەي جونەلگەن كوڭىل كۇيىگىن باسا الماي، يميگەن شوت تىرناقتى قارا قۇزعىن اكپارعا قوسىلدى. الداعى ءومىر دەگەن دارياعا ونىمەن ءبىر قايىققا ءمىنىپ، جاۋدان بىرگە ءوش الماق ەتىپ ۋادەلەستىردى.
II
ءومىردىڭ ماڭىزىن تۇسىنەمىن دەپ شارق ۇرۋ — ەرىككەننىڭ ءىسى، ال ونى شىن سۇيگەن ادام قولىنان كەلگەنىن اياماي، سول ءومىردى جاقسارتا ءتۇسۋ ءۇشىن كۇرەسەدى.
بۇركىت، ازداعان اۋقاتى بار اكەنىڭ ارقاسىندا، سوناۋ شاشاۋ بيىك قۇزدى بايان تاۋىنىڭ اراسىندا بۇلىقسىپ جاتقان تورايعىر كولىنىڭ جاعاسىنان جەتى جاسىندا تۇركىستان جانىنداعى قارناق مەدرەسەسىنە كەلىپ وقۋعا ءتۇستى.
ءالى ەسىندە، سول ءبىر مەكتەپكە كەلىپ تۇسكەن كۇندەرى. اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي ىستىق... قىرقا ۇستىندە بۇكىل قازاق جەرى مەن تۇركىستانعا ءدىني عىلىمنىڭ وشاعى بولعان، قالىڭ ماۋە اعاشىنا بولەنگەن كوپ قۇجىرالى قارناق مەدىرەسەسى تۇر. اق سالدەلى، قولىنا ءتاسپى ۇستاعان قوجا، مولدالار. قولتىقتارىنا قۇران قىستىرعان، يىلە سالەم بەرگەن كىشىپەيىل شاكىرتتەر. بۇلاردىڭ ىشىندە جاسى كەلىپ قالعاندارى دا از ەمەس.
سالقىن جەلدى، جاسىل بەلدى، باياننىڭ تاۋلى دالاسىنان كەيىن وعان بۇل ارا ءبىر عاجايىپ باسقا الەم ءتارىزدى كورىندى. اسىرەسە، ونى تاڭ قالدىرعان تۇركىستانداعى احمەت ياسساۋيدىڭ اشەكەيلى زاڭعار مەشىتى مەن جاسىل باۋ-باقشانى كومكەرگەن شىمنان قۇيىلعان ۇزىن-ۇزىن دۋالدار. اقىرعان ەسەك، قازانداي-قازانداي قاۋىندار... ءبارى دە جات. ءبارى دە قىزىق. ءبارى دە بوتەن دۇنيە. العاشقى كەزدە بۇل اراعا كوندىگۋ وعان وتە قيىنعا ءتۇستى. اۋىلىن، اناسىن ساعىنىپ، ىستىق جاستان كوزى تالاي رەت بىلەۋدەي بوپ ءىستى. اسىرەسە، وعان قۇمدا جۇگىرگەن سارى تىشقان ىزىندەي يرەك-يرەك اراب ارىپتەرىن ۇيرەنۋ وتە ازاپقا ءتۇستى. تالاي رەت تاياق تا جەدى، جىلادى دا. ايتەۋىر، بىرتە-بىرتە كوندىكتى-اۋ. زادى زەرەك، العىر بالا ون ەكى جاسىندا اراب، شاعاتاي، پارسى تىلدەرىندەگى كىتاپتاردى اعىزا وقيتىن حالگە جەتتى. ءسويتىپ ول شىعىس ادەبيەتىمەن ەرتە تانىستى. «شاحناما»، «سال-سال»، «زارقۇم»، «مىڭ ءبىر ءتۇن»، «ءتورت ءدارۋىش»، «ءلايلى-ماجنۇن» سەكىلدى بۇكىل جەر جۇزىنە تاراي باستاعان پارسى داستاندارى مەن كىتاپتارىنىڭ كەي تاراۋلارىن جاتقا سوعاتىن بولدى. ال ون ءۇش جاسقا جەتكەندە اكەسى بۇنى اقشاتىر قالاسىنداعى ورىس گيمنازياسىنا الىپ كەلدى.
بۇل كۇن دە بۇركىتتىڭ ەسىندە...
جايما-شۋاق كۇزدىڭ ايى بولاتىن. اساۋ ەرتىس جاعاسىندا اعاشقا بولەنگەن قالا جاتىر. تۇركىستانداي ەمەس، كەڭ جالپاق كوشەلەر، تەمىر شاتىرلى، اعاشتان سالىنعان، تاستان قالانعان ەكى قابات ادەمى ۇيلەر. ادامدارى دا باسقاشا، اق سالدەلى مولدالار نەكەن-ساياق كوبى كارتوز كيگەن ورىس، بارقىت كامزولدى تاتار...
بۇندا دا بىردەن ورىسشا وقىپ كەتۋ بۇركىتكە وڭايعا تيمەدى. ءبىراق بۇنى ەشكىم كوك شىبىقتىڭ استىنا العان جوق، اق ورامالمەن ءتىلىن بۇراعان جوق. از جىلدىڭ ىشىندە ورىس ءتىلىن دە، جازۋىن دا ۇيرەندى. ادەبيەتپەن دۇرىستاپ شۇعىلدانۋ وسى ورىس مەكتەبىنەن باستالدى. ورىس كلاسسيكتەرىمەن قاتار، قازاق ادەبيەتىن دە كوپ وقىپ، كوڭىل قويدى. قازان، تاشكەنت قالالارىندا شىققان «شورا باتىر»، «ەر تارعىن»، «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» سەكىلدى قيسسالاردىڭ بارىمەن تانىستى. ول قيال قاناتىنا ءمىنىپ، ومىرگە ويلانا قاراعان جاس ءوسپىرىم شاعىنان باستاپ، اسىرەسە اباي ولەڭدەرىن ءسۇيىپ وقىدى. ءوزى وسكەن اۋىلدىڭ ءوزى بىلەتىن ەل-جۇرتىنىڭ كوڭىل كۇيىن، قايعىسىن، مۇڭىن، قۋانىشىن، ارمانىن تۇسىنە بىلگەن اقىن اعانىڭ تەرەڭ ويلى ولەڭدەرى ونىڭ شىن جان ازىعى بولدى.
بۇركىت ويلاپ كەتسە، كوز الدىنا ەلەستەيتىن تاعى ءبىر كەزەڭى بار. ول جىگىت بولا باستاعان شاعى. ءساندى قالا جاسىل اعاشقا بولەنگەن. سۋ جاعاسىندا سەرۋەندەگەن جۇرت. بۇركىت جالعىز كەلە جاتىر. كوزى تۇماندانىپ كەتكەن. ول قالىڭ ويدا. كوڭىلىندە تاعى دا اباي سوزدەرى. كۇيىنىشتى ارمانعا تولعان اقىن ولەڭدەرى ەسىنەن شىعار ەمەس، بۇنىڭ دا وكىنىشى، ارمانى بولا باستاعان. اباي جولى، اباي مەكتەبى بۇنىڭ دا جۇرەگىنە شام جاققان. سول كۇندەرى «قايتسەم سورلى حالقىمنىڭ وكىنىشتى ءومىرىن جوندەيمىن؟» دەگەن بۇنىڭ دا جۇرەگىندە جارقىن تىلەك تۋعان جوق پا ەدى؟ ءيا، سويتكەن ەدى عوي... سول تىلەك جاڭا قاناتتانعان جاس جانىن ءبىر ۇلكەن ماقساتقا اپارىپ تىرەدى ەمەس پە؟.. ءيا، جانە سول كەزدە بويىندا ۇيىقتاپ جاتقان جاس ارىستان — دارىنى ويانىپ، ءوزىن دە ولەڭ جازۋعا شاقىرعان جوق پا ەدى؟؟ ءيا، ءيا، سول ءبىر ويانعان دارىن شىن ارىستانداي ايباتتى بولىپ شىقتى. ونىڭ ءبىرىنشى شىعارعان دىبىسى دا ارىستاننىڭ اقىرعانىنداي، مۇلگىپ جاتقان قازاق دالاسىنا تەز-اق جەتتى. بىرەۋدى شوشىتسا، بىرەۋدى قورقىتتى. سودان كەيىن بارىپ اقىن بۇركىت از جىلدىڭ ىشىندە كوزگە ءتۇستى، اۋىزعا ىلىكتى. ءسويتىپ جۇرگەنىندە ول اقانعا كەزدەستى. اسقان دارىندى اقىن اعا ءوزىنىڭ جالىندى جىرىندا «قازاق»، «ەل»، «تۋعان جەر» دەگەن كونە سوزدەرگە جاڭا ۇلتتىق ماعىنا بەرىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءومىر الاقانىنا ساپ تەك ماپەلەپ كەلگەن، تاۋ قياسىنداي قىسپاق دۇنيەنى ءالى كورمەگەن بالعىن جاستى حالقىنا دەگەن شەكسىز ماحابباتقا باۋلىدى. اق كوڭىل، بالاداي سەنگىش اقىن اعانى ول جانىنداي جاقسى كورىپ كەتتى. ونىڭ ولەڭىنە، ومىرىنە ەلىكتەۋدى شىعاردى. ءيا، سول ەلىكتەۋدىڭ ارقاسىندا بۇنىڭ دا جىرلارىندا «قازاعىم» دەگەن دالانىڭ سارناي سوققان جەلى ءتارىزدى قايعىلى ءۇن پايدا بولا باستادى ەمەس پە ەدى؟ ءبىراق ەرتە قۇلپىرعان قىزعالداق، ۋىز جاس، كەيدە اشىق اسپان ءتارىزدى، زامانىنىڭ جاڭا لەبىن دە اڭعاراتىن. باعزى ۋاقىتتا ونىڭ ولەڭدەرىندە ءبىر قۋانىشتىڭ قۇدىرەتتى سەرپىنى دە ەستىلەتىن. ءوستىپ ارباعا جاڭا جەگىلگەن اساۋداي، داڭعىل جولمەن دۇرىس جۇرە الماي، ءالسىن-السىن بۇرىلا شاۋىپ، ۇركي تۋلاپ جۇرگەن كەزىندە اقان ەلدى.
سول ءبىر قايعىلى ەلىم بۇركىتتىڭ ءقازىر دە كوز الدىندا... بۇرىن كوك اسپان العاشقى رەت ۇشقان قۇسقا قانداي ءمولدىر، ۇشان-تەڭىز بولىپ كورىنسە، بۇركىتكە دە دۇنيە سونداي كىرشىكسىز تازا، عاجايىپ كەڭ سەكىلدەنىپ كورىنەتىن. قاناتىن قاققان سايىن، جوعارى شارىقتاي بەرەمىن دەپ ويلايتىن. ول وزىنە دە، ءوزىنىڭ قاناتى بولعان جىرىنا دا سەنەتىن. حالقىم ءۇشىن قاققان قاناتىم تالمايدى، ونىڭ قونار باقىت شىڭى دا جاقىن دەپ تۇسىنەتىن.
ءومىردىڭ ۇزاق، اۋىر جول ەكەنىن، ونىڭ وكىنىشىنىڭ دە، قۋانىشىنىڭ دا قاتار جۇرەتىنىن بۇركىت بۇرىن، باسىنا ءىس تۇسپەگەندىكتەن، بۇلدىر عانا اڭعاراتىن. باقىتتىڭ سۋ استىندا جاتقان قۇم ەمەس ەكەنىن، سۇڭگي سالىپ شەڭگەلدەپ الا المايتىنىن دا ەندى عانا ءتۇسىندى. وناي ۋىسقا سىيمايتىنىن دا سەزە باستادى.
اقان ءولىمى جاس جىگىتتىڭ كوڭىل دۇنيەسىنىڭ استان-كەستەڭىن شىعاردى. بۇزىپ-جارىپ وتە المايتىن جارعا اكەلىپ تىرەدى. اقاننىڭ بار جازىعى حالقىن سۇيگەنى دەپ تۇسىنگەن جاسقا ونىڭ اجالى ءبىر جان تۇرشىگەرلىك ادىلەتسىزدىككە اينالدى. بۇركىت وسى ادىلەتسىزدىكپەن قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسۋگە بەل بۋدى. ونىڭ بۇنىسى زورلىق كوپتەن كىشكەنتاي بالانىڭ، كۇشى جەتپەسە دە، ۇلكەن ادامعا جارماسا ءتۇسۋى سەكىلدى ەدى. ءبىراق سوناۋ تاۋ قۇلاتامىن دەگەن جاستىق شاعىندا كىسى بۇنىڭ ءبارىن ويلاي ما! جانە اياۋلى ادامنان ايرىلعان بۇركىت سەكىلدى جانى كۇيىنگەن جاسقا الدى-ارتىڭدى اڭعارمادىڭ دەپ وكپەلەۋگە بولا ما؟ ونىڭ ءوزىنىڭ جان دۇنيەسى بار، ءدال مۇنداي جاعدايدا بۇركىت سەكىلدىلەردىڭ باسقا ءومىردى ۇمىتۋى تابيعي ءىس.
اعا اقىن وسى ءبىر ويلاماعان ولىمىمەن ءوزىنىڭ ۇستاعان جولىن اقتاعانداي ەدى. بۇركىت تە وسىلاي دەپ ءتۇسىندى. سوندىقتان ول بۇدان ءارى بىلعالاقتاماي، ءبىرجولاتا اقان جاعىنا شىقتى.
جۇرەگىن قايعى ورتەگەن وسى ءبىر قيىن ساعاتتا، ەگەر بۇركىتتىڭ جانىندا جانى اشىر، ۇستام بەرەر ءبىر شىن جولداسى بولسا، مۇمكىن ول بۇلاي بىردەن قۇلاپ كەتپەس پە ەدى، قايتەر ەدى. ال ونىڭ اقىلگويى بۇل كەزدە تەك اكپار بولدى.
اكپار مەن بۇركىت ءبىر بولىستان ەدى. گيمنازياعا دا بىرگە كەلىپ تۇسكەن، بىرگە بىتىرگەن. ءبىراق ەكەۋىنىڭ اراسى قىزىق. جاقىن بولسا دا الىس. الىس بولسا دا جاقىن. دوس بولسا دا قاس. قاس بولسا دا دوس.
بۇعان سەبەپ كوپ-تى. ءالى ەكى جول بولىپ ايرىلماعان دوستىق «قازاعىم» دەگەن ءبىر تىلەكتەستىكتەن، ءبىر باعداردان تۋعان. ال ەكەۋىن ىشتەي جاۋىقتىرعان — ءارقايسىسىنىڭ ءوز باسىنىڭ قىزىعى، ومىردەگى بىرىنەن-بىرىنىڭ ارتىق-كەمدىگى، ماحاببات دۇنيەسى.
اسىرەسە، ارالارىنداعى شەشىلمەس ەكى ءتۇيىن ايرىقشا كوزگە تۇسەتىن.
جاسىندا ولەڭگە اۋەستەنبەگەن قازاق كەمدە-كەم-اق شىعار. اكپار دا ولەڭ جازاتىن. ءبىراق بۇنىڭ اقىندىعى جۇرەكتەن تۋلاپ اتقان دارىن كوزى ەمەس، تابيعاتتىڭ بەرمەگەن قاسيەتىنە ءوزىن-وزى زورلاۋ ەدى. اقىن دەگەن ول كەزدە وتە ارداقتى ەسىم بولاتىن. بىردەن ەل باسقارار قىزمەتكە ىلىگىپ كەتە الماعان اكپار اقىندىق تا جۇرت اۋزىندا ءجۇرۋدىڭ ءبىر جولى دەپ، ولەڭ قۋدى. «شىن جىلاسا — سوقىر كوزدەن دە جاس شىعادى» دەگەندەي، ارينە، بۇ دا قۇر الاقان بولىپ قالمادى، كەيبىر ۇلتشىلدىق رۋحتا «قازاعىم»، «ەلىم»، دەگەن سەكىلدى العاشقى ايقاي-شۋلى ولەڭ-جىرلارى «سانا»، «ايقاپ» جۋرنالدارىندا باسىلىپ تا ءجۇردى. وسى ءبىر ولەڭ قۋعان جاستىق كەزىندە اكپار دا، بۇركىت تە اقاندى تاپتى. ءبىراق ولەڭدى ومىرىمەن تەڭ سانايتىن اقان اكپاردىڭ دارىنى جوق ەكەنىنە كوپ كەشىكپەي كوزى جەتتى. سوندىقتان دا ول اقىندىق جاعىنان اكپاردان گورى، بۇركىتكە كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ، ونى جۇرت كوزىنشە كوتەرە باستادى. بۇل الالاۋ قىزعانشاق ويلى اكپاردىڭ بۇركىتكە الا كوزبەن قاراۋىنا سەبەپ تۋدىرىپ، ىشتەي ول بۇركىتتى كۇندەيتىن بولدى.
ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى جاۋگەرلىكتىڭ ەكىنشى سەبەبى — جۇمىرتقاداي اپپاق، قىزىل ەرىن، ويماق اۋىز، التىن شاشتى، تەڭىزدىڭ سۋىنداي اشىق كوگىلدىر كوزدى ولگا ەدى. بۇل — گيمنازيا ديرەكتورى، ورىستىڭ ەسكى وقىعانىنىڭ ءبىرى پاۆەل نيكولايەۆيچتىڭ جالعىز قىزى. ولگا گيمنازيانى بيىل عانا بىتىرگەن. سىمباتتى دەنەلى، قازاق قىزدارىنداي تىرسەگىنە تۇسە بۇلاڭداعان قوس بۇرىمدى، وقتاۋداي ءتۇزۋ، ءبىر اسقان كوركەم جان. قازاق جەرىندە تۋىپ، قازاق، جەرىندە وسكەن. سوندىقتان دا قازاقشاعا سۋداي اراتىن. «قوس ەتەك، بۇراڭ بەل»، «ەكى جيرەن» سەكىلدى ارقا اندەرىن شىرقاتقاندا، جۇرت تاڭ قالاتىن. مىنە، وسى ولگانى بۇركىت پەن اكپار ەكەۋى بىردەي جاقسى كوردى.
ەكەۋى دە ولگانىڭ سۋرەتتى ەسكەرتكىش البومىنا ولەڭ جازدى.
اكپار:
ويناعان سۋ تۇبىندە سۋسار ەدىڭ،
كورگەننەن ساعان مەن دە دۋشار ەدىم،
بەتىڭنەن ءبىر سۇيگىزسەڭ ءشول قاندىرىپ،
باسىلىپ اساۋ تۇلپار جۋسار ەدىم،—
دەپ ءوزىنىڭ توپاس ماقساتىن ايتسا بۇركىت:
ءومىر — تەڭىز، تولقي ءوتىپ بارادى.
جاستىق — جالىن، شالقي ءوتىپ بارادى.
ازات تاڭدا تۋعان ىستىق ماحاببات
ازات جاندى شارپي ءوتىپ بارادى.
ولگام مەنىڭ،
ومىرمەن تەڭىم،
كۇلگەنىڭ — كۇنىم،
قايعى-وكپەڭ — ءتۇنىم.
ءوزىڭسىڭ بارىم:
ۇياتىم، ارىم، —
دەپ جەرىنە ورناي باستاعان جاڭا دۇنيەگە قۋانعان جاس سەزىممەن، جاڭا ىرعاقتى ولەڭمەن ءوزىنىڭ جۇرەكتەگى ارمانىن قىزعا جولدادى. ارينە، اقىن جاندى جاس سۇلۋ، بايلىعىنا سەنىپ كوكىگەن، اققۋ قۇسقا شۇيگەلى تۇرعان قارا بۇركىتتەي دورەكى اكپاردان گورى، قول جەتپەس جۇلدىزداي ارمانى بار، دۇنيەگە ويلانا قاراعان بۇركىتتى تاڭدادى.
بۇل سوققى اكپارعا جەڭىل تيگەن جوق. مىزعىماس قارا تاستاي قۇر سىرتىمەن اق جاي بولعانمەنەن ونىڭ ءىشى بۇلقان-تالقان، جاپىرعان ىزا — قارا تۇتىنگە تولۋلى ەدى. دەگەنمەن، اكپار اپىل-قۇپىل تەز قيمىلدار اشۋعا جول بەرمەدى، جۇرەك جانىپ، وسى قارا ءتۇتىن — ىزامەن ءۇنسىز ىستاي بەردى. ال بۇل قارا ءتۇتىننىڭ قارا كۇيەگە اينالىپ ءبىر كۇنى جيىلىپ سىرتقا شىعارىن، الدە ءومىرباقي جازىلماس جان جاراسىنا اينالارىن — ونى كۇنى بۇرىن بولجاۋ قيىن-دى.
اكپار بۇركىتكە دەگەن وشپەندىگىن تاسپەن باستىرعان جىلان ىنىندەي ەتىپ، جۇرەك تۇبىنە مىقتاپ تۇرىپ بەكىتتى. كۇنىم تۋسا، ىشتە جاتقان قوس جىلان — وشپەندىكتىڭ دە سىرتقا شىعار كوزى بولار، ال ازىرگە كوكىرەگىن وت — وكىنىش كۇيدىرگەن بۇركىتتى ءوز جولىما پايدالانۋىم كەرەك دەدى. مىنە، وسى ويمەن ول بۇركىتتى الدىمەن زامانداس، ءبىر تىلەكتەس قازاق جاستارىمەن باس قوسىپ، الداعى كۇرەس جولدارىن بەلگىلەپ الۋعا كوندىردى. بۇعان بۇركىت قارسى بولعان جوق. ءتىپتى قۋانا ماقۇلدادى. بۇلار بۇل ءماجىلىستى اقاننىڭ قىرقى كۇنى وتكىزۋگە كەلىستى. كۇنى بۇرىن ساpaلانىپ شاقىرىلاتىن ادامداردىڭ ءتىزىمى جاسالدى. بۇل ءماجىلىستىڭ ماقساتى: الدىمەن قازاق وقىعاندارى بولىپ پىكىر الىسپاق، بۇدان ءارى قامداي جولعا تۇسۋلەرىن كەڭەسپەك. وزگە جۇرتتان وڭاشا بولۋ ءۇشىن، ول كەزدە قازاق جاستارى بالەندەي اۋەس ەتە قويماعان، رەستوراندا جينالۋعا ۇيعاردى. مىنە، بۇگىن وسى اقاننىڭ قىرقىن بەرەتىن كۇن ەدى. توبەسىندە التىن بەدەرلى ويىنشىقتارمەن، ۇشىپ جۇرگەن قاناتتى جالاڭاش حور قىزدارىنىڭ سۋرەتتەرىمەن اشەكەيلەنگەن كەنەزى رەستوراننىڭ ءىشى لىق تولى، ءار تاراپتان جينالعان كىسى. سكريپكا، كۇيساندىق، گيتار تارتاتىن ءۇش ادامنان قۇرىلعان «وركەستر».
ۇشەۋى دە بىردەي جانىن سالىپ ويناۋدا. اسىرەسە، گيتار تارتۋشى. ءوزى ءسال ماستاۋ. كۇيساندىقتىڭ جانىندا وتىرعان بىتەۋ جاعالى، جەڭىن بۇرمەلەگەن ۇزىن كويلەكتى ورتا جاسقا كەلىپ قالعان ايەل جۇرتتى مەنسىنبەي، تاكاپپارلانا قارايدى. ءسىرا، ءبىر كەزدە «بولعان ۇيدەن» شىققان جان ەكەنىن، ەندى ءقازىر امالسىز كۇيساندىق ويناپ وتىرعانىن كورسەتكىسى كەلگەندەي.
دوڭگەلەك ۇلكەن ۇستەلدەردى قورشاي وتىرعان — سول كەزدەگى سانگە ەلىكتەي، ماڭدايلارىن تارامدالعان كەكىل جاپقان، جىبەك پەن باتسايىعا مالىنا كيىنگەن، بارىنشا بويانعان جەڭىل مىنەزدى ايەلدەر، جەلەتتەرىنىڭ قالتاسىنان التىن ساعاتتارىنىڭ باۋلارى توگىلە ءتۇسىپ تۇرعان، اق كويلەكتى، قارا بانتتى، اعىلشىن بوستوندى ترويكالى «نەپ باتىرلارى» باي ساۋدەگەرلەر. گۋ-گۋ ءسوز اراسىنان ولاردىڭ «ءاي، مۇجىق تەزدەتسەيشى!»، «ادامسىماعىم، تاعى ەكى بوتەلكە شامپان جەتكىز!» دەگەن ماردەمسىنگەن داۋىستارى ەستىلەدى.
وسى ۇلكەن زالمەن ىرگەلەس كەلگەن كەڭ بولمەدە ءبىر توپ قازاق جاسى وتىر. بۇلاردىڭ دا الدىندا — تاعام، شىنى-اياق كەسەلەر... ءبىراق اراق-شاراپ ەمەس، قىمىز، تۋرالعان ەت... قابىرعادا ءىلۋلى ق. بريۋللوۆتىڭ «پومپەيدىنىڭ كۇيرەۋى» اتتى سۋرەتىنىڭ بىركەلكى ادەمى سالىنعان كوشىرمەسى. رەستوران يەسى — باي ساۋداگەر «دۇنيە كۇيرەۋگە اينالدى» دەگەن ويدى ايتقالى، بۇل سۋرەتتى ادەيى ىلگەندەي.
بولمەدە ءبىرتالاي ادام بار. توردە — بۇركىت. ونىڭ جانىندا — ارىقتاۋ كەلگەن اق قۇبا، جۇقا ءوڭدى، ۇستىندە كەڭىردەك بارقىتتان تىككەن تولستوۆكاسى بار جاس جىگىت. بۇل — حاسەن. بۇركىتتىڭ رۋلاسى، كەدەي اۋىلدىڭ بالاسى. بۇ دا اقىن. ءبىراق بۇركىتتەن بۇنىڭ جولى دا، اقىندىعى دا بولەك. جالىنداعان وتتى جۇرەكتى قازاق جەرىنە كەلگەن جاڭالىقتى، بالا بۇركىتتەي ساڭقىلداعان وتكىر داۋسىمەن قۇتتىقتاي جىرلاعان جاس. تىلەكتەرى، جولدارى بولەك بولعانمەنەن، بۇركىت بۇنى اعايىندىعىن ورتاعا سالا، ادەيى شاقىرعان. بۇگىنگىدەي قايعىلى كۇنى حاسەن دە ءبىزدى تۇسىنەر، بىزگە قوسىلىپ تا قالار دەگەن ءدۇدامال سەنىمنەن دە قۇر ەمەس. ۇستەل باسىنداعى وزگە جۇرتقا قوسىلماي، تەرەزە الدىندا شىلىم تارتىپ اكپار تۇر. قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن، قالىڭ ويدا، تەك اندا-ساندا حاسەنگە سەسكەنە، كۇماندانا كوز تاستاپ قويادى.
حاسەن اكپارعا بۇرىلا ءبىر قارادى دا، قابىرعادا سۇيەۋلى تۇرعان دومبىرانى الىپ، اقىرىن شەرتە باستادى. دومبىرا ءۇنى جۇرەكتى دە شەرتكەندەي، ءۇي ءىشى ەندى ءبىر ساتتە تۇنەرە ءتۇستى.
— جۇرەگىڭ قالاي كۇيمەسىن، جانىڭ قالاي قاپالانباسسىڭ —دەدى بۇركىت قايعىرا ءسوز باستاپ،— اسپانداعى كۇننىڭ كوزىمەن بىردەي ارامىزداعى اقىن اعادان ايىرىلدىق. — ول اۋىر كۇرسىندى.— «ءبىزدى ءدال وسىلاي راسىمەن جەتىم قالدىرىپ كەتكەنى مە؟» دەپ وكىنەسىڭ، ءتىپتى سەنگىڭ دە كەلمەيدى...
— تاستاپ كەتەيىن دەدى دەيسىڭ بە؟— اكپار دا كۇرسىنە سويلەدى. — سويتۋگە ول ءماجبۇر بولعان جوق پا؟ تەك ءولىم عانا سوڭىنان تۇسكەن قۋعىننان قۇتقاردى ەمەس پە؟..
حاسەن: «تاعى نە ايتاسىڭ؟» — دەگەندەي، اكپارعا بۇرىلا قارادى، ءبىراق ۇندەگەن جوق. ءۇي ىشىندەگىلەر دە ءۇن-تۇنسىز بۇركىت پەن اكپاردان كوزدەرىن الماي، تىنا قالىپتى. بۇلار ءالى دە ولاردان ءسوز كۇتكەن سەكىلدى. بۇركىتتىڭ داۋىسى ەندى قاتتىراق شىقتى.
— ءيا، جىگىتتەر، بۇگىنگىدەي قايعىلى كۇنى ءبىز سەكىلدى حالقىمىزدىڭ كوزى، وقىعان جاستارى تەك قانا قايتىس بولعان اقىن اعانى جوقتاعالى جينالىپ وتىرعان جوقپىز،— دەدى ءسال ورنىنان قوزعالىپ.— ۇلى قاسىرەت ۇستىندە ارداقتى اقان اعاداي، قازاق دەگەن كىشكەنتاي حالقىمىز ءۇشىن جۇرەگىمىزدىڭ بار وتىن بەرەمىز دەپ ۋادەلەسكەلى جينالىپ وتىرمىز.
حاسەن بوساپ كەتكەن دومبىراسىنىڭ قۇلاعىن اقىرىن بۇرادى دا، جۇرتقا ەستىلەر-ەستىلمەس ەتىپ، «اقساق قۇلان» كۇيىن ويناي باستادى.
بۇركىت ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.
— اقىن اعا قايتىس بولعالى قىرىق كۇن ءوتتى. سول قىرىق كۇن ماعان قىرىق جىلدان كەم تيگەن جوق. جانىمدى قويارعا جەر تاپپادىم. جۇرەگىمدى ىزا كەرنەدى. ەگەر بۇرىنعىداي جاۋعا جەتە شاباتىن باتىرلار زامانى بولسا، قولىما نايزا الىپ، جاۋعا جالعىز شابار ەدىم. اتتەڭ نە كەرەك، ول زامان ساعىنساڭ دا، قايتا ورالماس ساعىم بولىپ شىقتى. قولدان كەلەرى كوكىرەكتەگى كەكتى الداسپانداي جاۋعا قايراي بەرۋ ەكەن. اقان اعا ءولىمى ماعان ەڭ الدىمەن وسىنى اڭعارتتى.
كەنەت دومبىرا ءۇنى ءۇزىلىپ كەتتى. جۇرت حاسەننىڭ بەتىنە قاراي قالدى. اناۋ ورنىنان سوزىلىڭقىراي تۇرەگەلدى.
— ال مەن اقان قابىرىنىڭ باسىندا تۇرعانىمدا، ەڭ الدىمەن ويىما كەلگەنى ونىڭ ولەڭى بولدى،— دەدى حاسەن سىبىرلاي سويلەپ.— اقان كورگەن التىن كۇندى ءبىز دە كورىپ جۇردىك. اقان باسقان قازاق جەرىن ءبىز دە باسىپ جۇردىك. ءبىراق ونىڭ ولەڭىن وقىساڭ، سول كۇن سەن كورگەننەن گورى سۇلۋلاۋ دا، ساۋلەلى دە سەكىلدى. سەن باسىپ جۇرگەن قازاق جەرى دە وزگەشە ءتارىزدى. كەڭدەۋ دە ادەمى. سويتكەن دارىندى اقىننىڭ جاس قابىرى ماعان كەنەت قابىر ەمەس، حالقىمىزدىڭ كەۋدەسىندەگى جارا سەكىلدەنىپ ەلەستەدى.
— جاقسى ايتتىڭ، حاسەن،— دەدى بۇركىت،— اقان ءولىمى حالقىمىزدىڭ كەۋدەسىندەگى جاراسى دەپ... سول جارانى ۇمىتۋعا بولا ما؟ كەشىرە الامىز با؟
— كىمگە كەشىرە الامىز با دەيسىڭ؟
— ارينە، مىنالارعا،— ول كورشى زالدا وتىرعانداردى مەڭزەدى،— وسىلار ەمەس پە اقان ولىمىنە سەبەپكەر بولعان؟..
— ولار ايىپتى ەمەس.
— وندا كىم؟ الدە مەنمىن بە؟!
— سەن دە، مەن دە، وسى وتىرعان وزگە جۇرت تا ايىپتى ەمەس. سونداي ۇلكەن دارىنىن اياماعان، حالقىنىڭ تىلەگىنە قارسى كەلگەن اقاننىڭ ءوزى ايىپتى. ونىڭ ءولىمى كىمدە-كىم جۇرتىمەن بىرگە بولماسا، وسىنداي كۇيگە ۇشىرايتىنىن ەسكەرتەدى. اسىرەسە، بۇركىت، سەن سەكىلدى ءالى جولىن دۇرىس تابا الماعان، شاتاسقان جانعا بۇل ۇلكەن ساباق.— بۇركىت بىردەمە دەپ كەلە جاتىر ەدى. حاسەن، «قويا تۇر!» دەگەندەي، قولىن ءبىر سىلتەدى دە، ءسوزىن جالعاي بەردى.— ايىپتى دەيتىن بولساڭ، قاسىم قىلىعىن قالاي تۇسىندىرەسىڭ؟
قاسىم ۋاقيعاسى بۇل وتىرعانداردىڭ بارىنە ءمالىم، ءبىر كەزدە قازاق اۋىلىن سىلكىندىرگەن ۋاقيعا.
ەرتىس وزەنىنىڭ بويىندا قىستاۋلارىنان الىسقا ۇزاماي، جاز بولسا ازعانتاي مالدارىن كول جاعاسىندا باعىپ وتىراتىن ارعىن رۋىنا كىرمە ءبىر كەدەي اۋىل باردى. سول اۋىلدىڭ اقساقالىنىڭ ءبىرى — مولدابەك دەگەن شال. اق شاتىر قالاسىنا ءبىر بارعانىندا اتىنىڭ ارتىنا مىنگەستىرىپ جالبىراعان زىعىر شاشتى، كوگىلدىر كوزدى ورىستىڭ جەتى جاسار كوستيا دەگەن جەتىم بالاسىن الا كەلگەن. ونداعى ويى — بالاعا ەرجەتكەنشە قوزى باقتىرىپ، ەرجەتكەن سوڭ قالاسىنا قايتا اپارىپ سالۋ. قوسىلعالى ايەلىنىڭ پۇشپاعى قاناماعان مولدابەك كوپ كەشىكپەي بۇل ويىنان بىردەن قايتتى. كوستيا اق كوڭىل، ادامنىڭ ءىشى-باۋرىنا كىرىپ تۇراتىن جۇمساق مىنەزدى، باۋىرمال بالا بولىپ شىقتى. مولدابەكتى «كوكە»، ونىڭ ايەلى بيعايشانى «اپا» دەدى. بالا كورە الماي زارىعىپ جۇرگەن انا كوستياعا قۇلاپ ءتۇستى. تۋماسا دا تۋعانداي كوردى. اقىرىندا كەڭ پەيىلدى كەمپىر-شال بالانى مولدا شاقىرتىپ سۇندەتكە وتىرعىزىپ، اتىن قازاقشا قاسىم قويىپ، ءبىرجولاتا باۋىرلارىنا باستى. قاسىم دا ولاردى تۋعان اكە-شەشەسىنەن كەم كورمەدى. انە-مىنە دەگەنشە، قازاق تىلىندە مۇدىرمەي سويلەپ، «قاماجايدى» شىرقاتا ايتىپ، ناعىز قازاق بالاسى بولىپ كەتتى. اۋىل بالالارىمەن بىرگە اسىق ويناپ، تايعا ءمىنىپ، كوڭىلدەنە وسە بەردى. سويتكەن قاسىم ون توعىزعا تولعاندا سولداتقا الىنىپ، ون التىنشى جىلى سوعىسقا جىبەرىلەدى. اۋىلدا ءوسىپ، حات تاني الماي قالعان قاسىم ءۇش جىل مايداندا كورمەگەن قورلىعىن كورىپ، اقىرىندا، ارىپ-اشىپ، قوينىندا ۇشى كەسىلگەن قىسقا مىلتىعى بار، اۋىلعا قايتتى. قايتقانى نە كەرەك، ول جان شوشىنارلىق قاندى ۋاقيعانىڭ ۇستىنەن شىقتى: قاسىم كەلەردەن ءبىر كۇن بۇرىن دۋتوۆتىڭ قازاق «كارلى قىلىش» دەپ اتايتىن كاراتەل توبى كول جاعاسىندا وتىرعان مولدابەكتىڭ جەتى ءۇيلى كەدەي اۋىلىن، «قىزىلداردى تىقتىڭدار» دەپ، شاۋىپ كەتەدى.
اۋىلدىڭ ەرجەتكەن ۇل-قىزىن، ازامات جىگىتتەرىن بىلاي قويىپ، كارى مولدابەك پەن بيعايشانى باس ەتىپ، بەسىكتەگى بالاعا دەيىن قىرىپ سالادى. اتقانىن اتىپ، شاپقانىن شابادى. بۇكىل اۋىل ءۇستىن تەلەگەي-تەڭىز قانعا كومەدى.
ارىپ-اشىپ، سويتسە دە بىرگە وسكەن قۇربى-قۇرداستارىمدى، كارى اكە-شەشەمدى كورەمىن دەپ، سوناۋ قالادان جاياۋ، اسىعا كەلگەن قاسىم قىرىلىپ جاتقان باۋىرلارىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. ەسىنەن اداسۋعا تاياۋ تۇرعان قاسىمعا بۇكىل اۋىل ادامدارىنان ءتىرى قالعان جىندانا باستاعان جالعىز اقساق كەمپىر:
— ءبارىن، ءبارىن ورىستار قىرىپ كەتتى!— دەپ شاشىن جايىپ، ويبايىن سالىپ تۇسىندىرەدى.
وسى كەزدە قالادان بۇل ۋاقيعانى ەستىگەن قىزىل اسكەر وتريادى كەلەدى. ءبىر توبى دۋتوۆ باندىلارىن قۋىپ كەتەدى دە، قالعانداردى كور قازىپ، ولىكتەردى قويۋعا كىرىسەدى. بوپ-بوز بولىپ كوزىنەن بۇرشاقتاي جاسى دومالاعان قاسىم دا ءوزى وسكەن اۋىلىنىڭ ادامدارىن، بىرگە ويناپ-كۇلگەن قۇربىلارىن كومۋگە قاتىناسادى. قانشا قيىن بولعانمەن، قولىنا كۇرەك الىپ، قازىلىپ جاتقان جەردىڭ ءبىر شەتىنە بارادى. كۇن باتا قابىر قازىلىپ بولىپ، ءشىري باستاعان ولىكتەردى، ارداقتاپ قويۋعا مۇمكىنشىلىگى جوق قىزىل اسكەرلەر، تەرەڭ قازىلعان ورعا ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن سالا باستايدى. قاسىم ناعىز ەسىنەن ايىرىلعان جان سەكىلدى، نە ىستەپ، نە قويعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ءبىر قىزىل اسكەر مەن ەكەۋى ءون-بويى قىلىشپەن ايقىش-ۇيقىش شاپقىلاعان بيعايشانىڭ كارى دەنەسىن كورپەگە وراپ، ورعا جەتكىزە بەرگەندە، از ۋاقىت تولىقسي كەتكەن اقساق كەمپىرگە كەنەت ەس كىرىپ، دۋدارلانعان شاشىن جۇلا:
— قاسىم-اۋ، قاسىم، نە جازىپ ەدىك ءبىز الگى كوك جەندەتتەرگە!؟ ءدىنى مەن تىلىنە تۇسىنەتىن بە ەدىڭ، ايتسايشى جازىعىمىزدى؟!—دەپ زارلانا ايقاي سالدى.
قاسىم بۇل كەزدە ءور جاعاسىندا تۇرعان-دى. كەنەت گۇرس ەتكەن مىلتىق داۋسى ەستىلدى. جۇگىرە جينالعان قىزىل اسكەرلەر قانعا مالىنىپ جاتقان قاسىمدى كورەدى. شولاق مىلتىعىمەن ءداپ وكپە تۇسىنان ءوزىن-وزى اتىپتى.
وق جۇرەكتەن ينە ۇشىنداي الىس ءوتىپ، قاسىم ءبىر جىل اۋرۋحانادا جاتىپ تۇرەگەلدى. جازىلىسىمەن، قۇرىپ كەتكەن اعايىن-تۋىسىن جوقتاتپايمىن دەپ، قايتادان ءوزى وسكەن اۋىلىنىڭ قالعان جۇرتىنا كەلىپ، كول باسىنا جاپادان-جالعىز ءۇي تىگىپ، جاڭا ومىرگە كىرىستى. كوپ كەشىكپەي بۇنىڭ جانىنا ءوزى سەكىلدى قارا تابان كەدەيلەر جينالا باستادى. بۇل ۋاقيعانى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن. جانە قاسىمدى جۇرت بۇرىنعىسىنان دا جاقسى كورىپ، ەندى قازاق اتاۋلىسى ونى شىن قۇرمەتتەيتىنى وسى ۇيدە وتىرعانداردىڭ بارىنە دە ءمالىم ەدى. بۇل ۋاقيعامەن بۇركىت تە تانىس. قاسىمدى كوزى كورمەسە دە، ءبىر كەزدە ول تۋرالى «باۋىر» اتتى داستان دا جازباق بولعان. حاسەننىڭ سۇراعىنا ول ەندى ەكى ۇشتى جاۋاپ بەردى.
— قاسىم — قازاق.
— ال ولگا پاۆلوۆنا شە؟
بۇركىت ۇندەمەي قالدى.
— جوق، جىگىتتەر،— دەدى حاسەن جان-جاعىنا قاراپ،— قازاق جەرىندەگى قازىرگى تارتىس — ون التىنشى جىلداعىداي بۇقارانىڭ پاتشا زورلىعىنان باس تارتقان ۇلتتىق تارتىسى ەمەس، تاپ تارتىسى. ءبىز ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە جەتكەن حالىقپىز. ال اقان ءولىمى — ءوزىنىڭ ۇستاعان باعدارىنان كوڭىلى قالعان ادامنىڭ ءولىمى. حالقىنىڭ ەرتەڭگى كۇنىنە سەنبەگەن ادامنىڭ ءولىمى.
بۇركىت كىلت ويلانا قالدى. «اقان اجالى تۋرالى ءدال وسىعان ۇقساستاۋ پىكىردى اكپار دا ايتقان جوق پا؟ ءيا، ءيا. «جاۋدان ەمەس، وزىنەن، كۇرەستەن قاشقان ادامعا ەندى سەنىڭ كومەگىڭنىڭ كەرەگى جوق» دەپ ەدى عوي ول، اقىن تەرەزەدەن قۇلاپ جاتقانداي. تەك جالعىز مەن عانامىن با اقان ءولىمىن حالىق قۇربانى سانايتىن؟.. بۇركىت وي ۇشىنا جەتە المادى، اكپار ءبولىپ كەتتى:
— ال حالقىمىزدىڭ «ەرتەڭگى كۇنىنىڭ» قانداي بولاتىنىن قايسىمىز بىلەمىز؟— دەدى ول قاباعى ادەتىنشە ءدىر ەتىپ سىلكىنە قارس جابىلىپ.— وسى ءبىر ءدۇدامال وي كوكىرەگىمىزگە شانشۋداي قادالىپ تۇرعان جوق پا؟.. اسىرەسە سورلى قازاقتىڭ باسىنان وتكەن نەلەر الۋان قيىندىقتى ەسىڭە تۇسىرسەڭ، قابىرعاڭ قايىسىپ سىنىپ كەتكەندەي بولادى! بارىمىزگە بەسىك بولعان وسىناۋ سارعالداقتاي سارعايعان سارىارقانىڭ ۇستىنەن گۇندەردىڭ، جوڭعارلاردىڭ، شىڭعىس حاننىڭ، اقساق تەمىردىڭ قۇمىرسقاداي قاپتاعان قولدارىنىڭ وتكەنىن بىلمەيتىن كىم بار؟! قانشا قان توگىلدى، قانشا حالىق قىرىلدى! شابىلعان اۋىلعا، توگىلگەن جاسقا سان جەتە مە؟ مۇمكىن بۇگىن بىزدە ەل دە، جەر دە بولماعان بولار ەدى، ەگەر ءبىزدىڭ كورەگەن ەرلەرىمىز روسسيا پاتشاسىنىڭ قول استىنا كىرمەگەندە... اق جۇرەك ادال قايراتكەرلەرىمىزدىڭ بۇل قىلىقتارىن سوكەت كورەتىندەر دە از ەمەس، ءبىراق ولار ەكى زۇلىمدىقتىڭ جەڭىلىن تاڭدادى. حالىق بولىپ ءبىرجولاتا قۇرىپ كەتۋدەن كورى، تاۋەلسىزدىكتەن ايرىلىپ، ەلىن، جەرىن ساقتاۋدى دۇرىس كوردى.
— سول ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزدى جويعان روسسيا پاتشالىعىنىڭ ءوزى دە قۇلادى عوي،— دەدى ەسىككە تاياۋ وتىرعان، اشاماي سۇيەكتى، تارامىستاي قاتىپ قالعان قارا سۇر جىگىت.
— دۇرىس ايتاسىڭ، قاراجان.— اكپار ريزا بولعانداي انا جىگىتكە قارادى.— سول روسسيا پاتشالىعىنىڭ قۇلاۋىمەن بايلانىستى ءبىزدىڭ دە الدىمىزدا ءقادىرلى مىندەت تۋدى: جالپاق دالادا بىتىراپ جاتقان قالىڭ قازاقتى اعa-ىنىدەي باۋىرمال ءبىر ۇلتقا اينالدىرۋ كەرەك...
— اينالدىر. اينالدىرما دەگەن كىم بار؟— دەدى حاسەن ۇناتپاعان پىشىنمەن داۋسىن قاتتىراق شىعارىپ.— وعان كىم كەدەرگى بولدى؟
— ورىس بولشيەۆيكتەرى!— اكپار دا ايىلىن جيماي جاۋاپ بەردى.— كەدەرگى بولعان ورىس بولشيەۆيكتەر! ولار ويلاپ شىعارعان تاپ تارتىسى قازاق دالاسىندا جوق دۇنيە! جۇرتتى باي مەن كەدەيگە ءبولۋ! ايەل تەڭدىگى! اتا جولىن بۇزۋ!— اكپار ۇنىندە كەنەت ءبىر بۇرقاسىن پايدا بولدى.— وسىنداي دىمعا تۇرمايتىن ۇراندارمەن ورىس بولشيەۆيكتەرى بالانى — اكەگە، ءىنىنى — اعاعا، ايەلىن — ەرىنە قارسى قويدى... جوق، ءبۇيتىپ ءبىز ەل بولا المايمىز. حالقىمىزدى ەندى بولشەكتەۋگە بەرمەۋىمىز كەرەك. ءباسپاسوزدى قولىمىزعا الىپ، قاراڭعى ەل-جۇرتتىڭ كوزىن اشۋعا ءتيىستىمىز! كۇرەسۋگە مىندەتتىمىز!
— كۇرەسۋگە مىندەتتىمىز؟— حاسەن ورنىنان تۇرەگەلىپ، ەرسىلى-قارسىلى تولقي جۇرە باستادى،— نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن كۇرەسۋىمىز كەرەك؟
اكپار اشۋدان قارا كۇرەڭدەنىپ كەتتى.
— بوز تورعايداي كىشكەنتاي بولعانمەن، بيىك ۇشار حالقىمىز بار. سول ءۇشىن كۇرەسەمىز!
حاسەن دە سۇرلانا ءتۇستى.
— ال سول كىشكەنتاي حالقىڭ ءقازىر ەكىگە ءبولىنىپ تۇرعان جوق پا؟ كۇنىن ازەر كورىپ وتىرعان كەدەيى بار دا، اق مايدى اياعىمەن تەۋىپ وتىرعان بايى بار. قايسىسىنىڭ قىزىعى ءۇشىن كۇرەسەسىڭ؟
— بولمە، بولمە ازعانتاي حالقىمدى،— دەدى اكپار ەكى يىعىنان دەمىن ازەر الىپ.
— «ەل» دەپ ەڭىرەگەندە ەتەگىڭ جاسقا تولادى،— دەدى حاسەن مىسقىلداي،— ال ويلاعان ىسىنە كەلسەك، جان تۇرشىگەدى. قازاق جەرىنە قالقامان مەن مامىردى وققا بايلاعان انەت بابانىڭ قاتىگەز ءداستۇرى قايتا ورناسا ەكەن دەيسىڭ... جوق، اكپار، وتكەن كۇن وكىنسەڭ دە قايتا ورالمايدى. تاعى قۇلانداي، ۇرۋ-ۇرۋ بوپ جالپاق دالاسىندا شۇبىرعان قالىڭ قازاق ەندى ەتەك-جەڭىن جيناپ، ەل بولماق.
— ەل بولۋدى سوۆەتتەن ۇيرەنبەكسىڭ عوي؟ جوق، حاسەن، ونىڭ بولمايدى. سەن «قۇلان» دەيسىڭ، مەن «قىران» دەيمىن، ەكەۋمىزگە بىردەي ورتاق ەل-جۇرتىمىز بار. ەگەر دە كىمدە-كىم ونىڭ قاناتىن كەسىپ، جەم قۇسىنا اينالدىرعىسى كەلسە، ول — مەنىڭ قاس جاۋىم. ءبىلىپ قوي، وسىنى!
— قويساڭدارشى كيكىلجىڭ ءسوزدى!— دەدى جاسى ۇلكەندەۋ ءبىر بۇجىر بەت، سارى جىگىت.— ءبىز بۇگىن ساياسات تۋرالى ەمەس. اقاننىڭ قىرقىن بەرۋگە جينالعان جوق پا ەدىك؟
بىربەتكەي، اشىنعان اش قاسقىر ءتارىزدى اكپار ءوزىنىڭ ايتقانىنان تايار ەمەس. جانە ىشتەگى تاپتىق ىزانى، جالپى قازاقتىڭ ۇلتتىق قامىن ويلاعان جان بولىپ بۇركەۋ وعان ءتيىمدى. ويتكەنى ۇيدەگى جاستاردىڭ كوبى ونىڭ شىن سىرىن اڭعارماي قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا ول:
— قوياتىن دىمى دا جوق!— دەدى بۇرىنعىسىنان دا ورشەلەنە ءتۇسىپ،— ءدال بۇگىن ايداتىپ جىبەرسە دە، اۋزىمداعى ءسوزىمدى ايتپاي قالمايمىن!..
— ەشكىم دە سەنى ايداتايىن دەپ تۇرعان جوق.— حاسەننىڭ دە كونەر ءتۇرى جوق.
— ءبىراق بۇنداي ەسكى ءتارتىپتى كوكسەۋىڭدى قويماساڭ، ءوزىڭدى-وزىڭ ايداتارسىڭ!
— بۇنىڭ نە، قورقىتۋ ما؟
اڭگىمە ۇلكەن جانجالعا اينالۋعا جاقىن. اكپار جاۋار كۇندەي قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ الدى. ال حاسەن الگىدەي ەمەس، ءسال جادىراي تۇسكەن ءتارىزدى. اشۋىن باسقانىن بىلدىرگىسى كەلگەندەي، انانداي جەردە تۇرعان دومبىرانى الىپ، قايتادان «اقساق قۇلاندى» شەرتە باستادى. ءۇي ءىشى تىپ-تىنىش بولا قالدى. باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قىپ-قىزىل ساۋلەسى قالانىڭ كۇنباتىس جاق ءۇستىن الابۇرتا قىزارتىپ، تەرەزەدەن «پومپەيدىڭ كۇيرەۋى» سۋرەتىنىڭ ۇستىنە قۇيىلا ءتۇسىپ تۇر. ءدال وسى مەزەتتە بۇل سۋرەت كوگىلدىر بوياۋمەن سىرلانعان قارا كولەڭكە قابىرعادا ناعىز ءبىر جازىقسىز توگىلگەن قان سەكىلدى.
مۇنداي نارازىلى، كوڭىلسىز كۇيدى جاقتىرماي قالعان وزگە جاستار جانجال ۇلعايماي تۇرعاندا تاراپ كەتۋدى دۇرىس كوردى. ورتا شەندە وتىرعان شاعىن قۇشاق جاس جىگىت كەتۋگە سىلتاۋ ىزدەگەندەي:
—ءۇي ءىشى تىم ىسىپ كەتتى،— دەدى.
—ءسىرا، جاڭبىر جاۋاتىن شىعار...
—وسىنداي قايعىلى كۇندە دە ءبىز ساياساتتى قوزعاماي وتىرا المايمىز، — دەدى رەنجىگەن ۇنمەن قوماقتى كەلگەن اڭقاۋ ءجۇزدى ءبىر جىگىت بولماسا اقان اعانىڭ ارۋاعىن سىيلاساق قايتەتىن ەدى...
— اقان اعانىڭ ارۋاعىن سىيلاۋ،— باعانادان بەرى ۇندەمەي قاراپ وتىرعان بۇركىت باسىن كوتەرىپ الدى، — ونىڭ بىزگە تاستاپ كەتكەن وسيەتىن ورىنداۋ ەمەس پە؟ — بۇركىت اۋىر كۇرسىندى.— ءبىز و كىسى دۇنيە سالار الدىندا ۇيىندە بولدىق... «شىن جۇرەكتەرىڭمەن تۋعان حالىقتارىڭدى سۇيە بىلىڭدەر»،.— دەدى. بۇل ونىڭ بىزگە قالدىرعان ەڭ ۇلكەن وسيەتى...
سويتكەن اقىندى بولشيەۆيكتەر ءولتىردى،— اكپار تاعى دا سوزگە كىرىسىپ كەتتى.— حالىق بۇل قياناتتى ەش ۋاقىتتا دا كەشپەيدى.
حاسەن ويناپ وتىرعان دومبىراسىن ءبىر قولىنا ۇستاپ، اكپارعا تەسىلە قارادى.
— حالىق؟ حالىق اتىنان سويلەۋگە سەنىڭ قانداي حاقىڭ بار؟
— اقىن — حالىق ۇلى، ونىڭ ارى، نامىسى،— دەدى بۇركىت اكپار ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ.
اقىن ەگەر حالقىمەن بىرگە جۇرە السا، سوندا عانا ونىڭ ارى، نامىسى بولا الادى. ال سەندەر شە؟ سەندەر حالىقتارىڭمەن بىرگە جۇرمەك تۇگىل، قولدارىڭا قامشى بەرسە، ولاردى كەيىن قۋماقسىڭدار! دۇرىسىن ايتساق، سەندەر حالىققا قارسى جاندارسىڭدار!
حاسەننىڭ ءسوزى بەتىنە شاشىپ جىبەرگەن ىستىق شايداي ءتيىپ، بۇركىت ورنىنان اتىپ تۇردى.
— سولاي دەيسىڭ بە؟ وندا مەن كىم ءۇشىن جازىپ كەلگەنمىن؟! ون التىنشى جىل تۋرالى داستانىم حالقىما ارنالماعاندا كىمگە ارنالعان؟.. كوكجال قاسقىرداي وزبىرلىققا جالعىز شاپقان حالىقتىڭ قايسار ۇلى تۋرالى جازعان ۇزاق اڭگىمەم ەل-جۇرتىممەن بىرگە ەكەنىمدى كورسەتپەگەندە نەنى كورسەتەدى؟! ال سەن... سەن نە ىستەدىڭ حالقىن ءۇشىن؟
— مەن سەندەر سەكىلدىلەرمەن كۇرەستىم!—حاسەن دە جۇلقىسا تۇسەر بورىدەي ورنىنان ىرشي تۇرەگەلدى.
ءدال وسى كەزدە ەسىك اشىلىپ، ۇيگە داياشى كىرىپ كەلدى. ۇرپيىسە قالعان جۇرت جوق جەردەن تولاس تاپقانداي، ءبارى بىردەي بۇرىلا سوعان قارادى.
— مىرزالار، تاعى نە اكەلەيىن؟— دەدى اق شاشتى، وقتاۋداي تىپ-تىك اس اكەلۋشى.
— جەتەدى... راقمەت. قانشا تولەۋىمىز كەرەك؟— دەپ جاستار ءار جەردەن شۋلاپ قويا بەردى.
— اۋرە بولماي-اق قويىڭدار، ءبارى دە تولەنگەن. — اكپار كوڭىلسىز پىشىنمەن تەرەزەگە قاراي باستادى.
اس تاسۋشى شىعىپ كەتتى. ءۇي ءىشى ەلەگىزي، قايتادان قام كوڭىلدەنە قالدى.
— راس، بۇركىت، سەن حالقىڭ ءۇشىن جازدىڭ،— دەدى حاسەن اقىرىن سويلەپ.— ايتپەسە، ءبۇيتىپ سويلەسىپ تۇرماعان بولار ەدىڭ... ارينە، مەن دە قوي باعىپ جۇرگەن جوقپىن... مەن دە جازىپ ءجۇرمىن، ءبىراق سەن سەكىلدى دالانىڭ سارناي سوققان جەلىندەي، ەلى-جۇرتىم وزگەرىپ بارا جاتىر دەپ قايعىرىپ قاقساعان جوقپىن. مەن قازاق جەرىندەگى جاڭا ءومىردى، جاڭا اۋىلدى جىرلايمىن.— ول ويلانا بۇركىتكە قارادى.— جاقىندا عانا سول جاڭا اۋىلدا بولدىم. ءوز كوزىممەن كوردىم. قازاق حالقىن ەندى بۇل جولدان ەشكىم دە تايدىرا المايدى. سەنبەسەڭ اۋىلعا ءوزىڭ بار. كور.
— بارسام نەسى بار، بارامىن.
— سوندا سويلەسەرمىز. ال ازىرگە... وزگەنى قويىپ، وسى وتىرعان جولداستارىڭ سوڭىڭنان ەرەر مە ەكەن، سونى ءبىر بايقاشى... مۇمكىن، سودان كەيىن بىردەمەنى ۇعارسىڭ!
حاسەن ەشكىمگە قاراماستان، ۇيدەن شىعىپ كەتتى. بۇنى كورىپ، نۇرلان دا ىلە-شالا ورنىنان تۇرەگەلدى. و دا اسىعا حاسەننىڭ سوڭىنان شىعا بەردى. ەندى ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى دە تۇرا باستادى. بۇركىت پەن اكپاردان قىمسىنسا دا، كەتۋگە سىلتاۋ ىزدەپ، ءوز ارا سويلەسە، دابىرلاسا جونەلدى.
كەيبىرەۋلەرى اقاننىڭ قىرقىن بەرۋشى بۇركىت پەن اكپارعا «قوش بولىڭدار» دەپ، جاي عانا باس يزەپ، كەيبىرەۋلەرى ءبىر ايىپتى ادامداي جەرگە قاراعان قالپىندا ۇيدەن شىعا باستادى. كوپ كەشىكپەي ۇيدە تەك بۇركىت، اكپار جانە باعاناعى قارا سۇر جىگىت — قاراجان عانا قالدى. ازدان كەيىن بۇ دا ورنىنان تۇرەگەلدى.
— سەنىڭ دە كەتكەنىڭ بە، قاراجان؟—دەدى بۇركىت، اناۋ تاياق جۇتقانداي تارامىس دەنەسىن تىك ۇستاپ، ادەت بولىپ كەتكەن اسكەري ادىممەن اياعىن نىق باسىپ، ەسىكتىڭ نۇسقاسىنان الا بەرگەن كەزدە.
قاراجان كىدىرە قالدى دا، اكپارعا قارادى. اناۋ «بارا بەر» دەگەن ىزەت ءبىلدىردى. قاراجان شىعىپ كەتتى.
مىنەكەي، اقىرىندا، ەكەۋمىز-اق قالدىق!.. — دەدى بۇركىت اۋىر كۇرسىنىپ،— وسىلاي بولارىن جۇرەگىم سەزگەن ەدى. ءبىراق ءدال وسىنداي ءبىزدى جالعىز تاستاپ كەتەدى دەپ ويلاماپ ەدىم. بۇل نە سۇمدىق؟! كەشە عانا جاڭاعىلاردىڭ كوبى جەكە اۆتونوميانى، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتى كوكسەگەن جوق پا ەدى؟.. ال بۇگىن... «قازاق»، «ۇلت» دەگەن سوزدەردەن قورقىپ، ءبارى بىقبىرت تيگەندەي قاشا جونەلدى!.. ءوستىپ تە ەل بولا الامىز با، جۇرت بولا الامىز با؟!
بۇركىت كەنەت تومەن قاراپ، قايعىرا قالدى. كوڭىلى قۇلازىعان قۋ تاقىر ءتارىزدى، سەلت ەتەر ەمەس.
بۇركىتكە دۇنيە كەنەت قاسقىر اپانىنا ۇقساپ كەتتى. قاپ-قاراڭعى، كەردەي ۇڭىرەيگەن. تەك شوق كەزدەر عانا جىلتىرايدى. اياعىڭدى باسساڭ بولعانى، قانجارداي قادالا تۇسەر سوياۋ تىستەر جاس دەنەسىنە باس سالعالى تۇرعانداي. جۇرەك، مي اۋىر سوققىنى كوتەرە الماي، اپ-ساتتە توقتاپ قالعان ءتارىزدى. ءومىر، ارمان، سەنىم — ءبارى مۇنى ءبىرجولاتا تاستاپ كەتكەندەي. تەك بويىن اۋىر قايعى باسۋدا. اسىرەسە جولداستارىنىڭ كەتىپ قالعانى وعان باتىپ بارادى. جولداستارىنان ايرىلعانى — دۇنيەنىڭ قۋانىشىنان ايرىلعانىمەن بىردەي. ءدال وسى مينۋتتە ول ءومىردىڭ ءبىر تاپتىرماس قاسيەتىن جوعالتقانىن انىق ءبىلدى. ول نە قاسيەت؟ ول — بۇركىتتىڭ الداعى كۇنگە دەگەن سەنىمى. بۇل سەنىم وسى ۋاقىتقا دەيىن اسپانعا ۇشار قاناتى، تەڭىزگە سالار قايىعى بولىپ كەلگەن. ال ءقازىر سول قانات تا، قايىق تا ءبىرجولاتا كۇيرەگەن ءتارىزدى. سوندىقتان دا وعان دۇنيە قاسقىر اپانى سەكىلدى، اياعىن باسسا بولعانى، الدىندا تەك قورقىنىش، قاتەر.
بۇركىتتىڭ بۇل جاعدايى اكپارعا ايقىن. اكپار بۇركىت ەمەس. ول ءوزى قاسقىر. جارىق دۇنيەدەن كەرى، قارا ۇڭگىرگە ءۇيىر. بۇركىتتى دە سوعان باۋلىماق. ءبىراق بۇركىت وعان كونەر مە؟ «كونەدى. كوندىرۋ كەرەك، ويتكەنى اقان الدىندا ونىڭ قارىزى بار. اقان قانى — قارىزى. ءوزى توكپەسە دە، انگە تەكتى. ءوشى تەكتى. سول قارىزدان قۇتىلماي، مەنەن قۇتىلمايدى. قۇتقارمايمىن. تەك وسى ءبىر قاتەرلى ساعاتتا قۇرىق ءۇزىپ كەتپەسە بولعانى».
وسىنداي شەشىمگە كەلگەن اكپار ەندى بۇركىتتى قالاي بوساتپاۋدى ويلاي باستادى. قامشىمدى وقىس كوتەرىپ، ۇركىتىپ المايمىن با دەپ، سەزدى نەدەن قوزعاۋدى بىلمەي تۇرعاندا، بۇركىت ءوزى جاردەم بەردى. باعانادان بەرى قايعى يىعىن الباستىداي باسىپ وتىرعان جاس اقىن ءبىر مەزەتتە باسىن كوتەرىپ، اكپارعا قارادى. اناۋ قانشا اتساڭ دا وق وتپەس، مىزعىماس قارا تاس ءتارىزدى. قوماقتى قاباقتارىن قاپسىرتا تۇكسيىپ، جۇرتتىڭ تاستاپ كەتكەنىن، وزدەرىنىڭ جالعىز قالعانىن شىبىن شاققان قۇرلى كورمەگەندەي، سەلت ەتەر ەمەس. بەتى بۇلك ەتپەستەن سازارىپتى دا قالىپتى. بۇركىت ىزادان كوكىرەگى قارس ايىرىلۋعا تاياپ، نە ىستەرىن بىلمەي، ىشتەي بۇلقان-تالقان بولىپ تۇرعانىندا، انانىڭ مىزعىماس بەرىكتىگى شىمبايىنا باتىپ كەتتى، كەنەت ول اشۋ قىسىپ:
— سەن نەگە تۇرسىڭ بۇل جەردە؟ — دەپ دۇرسە قويا بەردى.— سەن ەمەس پە ەڭ مەنىڭ اقانمەن جاقىندىعىمدى، بويىما بىتكەن اقىندىعىمدى كورە المايتىن؟ باقاس كوڭىلىڭ جاي تاپقان شىعار، قۋان، كۇل! كوردىڭ عوي قانداي باعام بار ەكەنىن! تابالا! تۇكىر بەتىمە! سەن دە كەت! بار!
اكپاردىڭ، ەرنى اقىرىن عانا كۇبىر ەتە قالدى.
— ماعان كەتۋگە بولمايدى.
— نەگە؟
— بۇگىن ءبىلدىم، بۇل جالعانداعى جالعىز سەرىگىم، جان جولداسىم سەن عانا بولا الادى ەكەنسىڭ. جاسىرمايمىن، ساعان دەگەن قىزعانشاقتىعىم دا، ب ا ق كۇندەستىگىم دە بار ەدى، ءبىراق، ونى بۇگىننەن باستاپ جۇرەگىمنەن قۋامىن. ولەڭ، قىز دەگەندەر، ءبىزدىڭ ۇستاعان جولىمىزعا قاراعاندا، ويىنشىق ەكەن. ونى دا ءتۇسىندىم. مىنە قولىم، مىنە — انتىم، سەنىمەنەن تىلەگىم ءبىر، ارمانىم ءبىر.
اكپار بۇركىتتىڭ وسال جەرىن ءدال باستى. اق كوڭىل، ادامعا سەنگىش اقىن انانىڭ ب ا ق كۇندەستىگىن، قىزعانشاقتىعىن جاسىرماي ايتقان سوزدەرىنە بىردەن قۇلاپ ءتۇستى. ول ءدال وسى مينۋتتە سۋعا كەتكەلى تۇرعان ءوزى ەمەس، اكپار ەكەنىن اڭعارمادى. بۇعان اكپار ەمەس، اكپارعا ءوزىنىڭ قول بەرگەلى تۇرعانىن سەزبەدى. تەك «سەنىمەن تىلەگىم ءبىر، ارمانىم ءبىر» دەگەن سوزگە نانىپ، قاسىنان بار سەرىكتەرى قاشقان كەزدە، مىزعىماس جان جولداس تاپقانىنا قۋاندى. دەگەنمەن، اكپارعا ءبىرجولاتا بەرىلىپ كەتپەي:
— تىلەگىمىز ءبىر، ارمانىمىز ءبىر بولعانمەن، نە پايدا،— دەدى ول جۇرەكتەگى تولقىنىن ازەر باسىپ،— كورمەي تۇرسىڭ با ول تىلەكتەن، ول ارماننان نە قالعانىن؟
اكپار بۇركىتتىڭ ۇنىنەن مۇزدىڭ ءجىبي باستاعانىن ابدەن بايقادى. سويتسە دە قۋانىشىن سىرتىنا شىعارماي، انانى قايراي ءتۇستى.
— اباي اعامىز ايتقان جوق پا ەدى: «تەك جىگەرسىز جان عانا الداعى كۇنگە سەنبەيدى»،— دەپ. الداعى كۇنگە سەن. ءبىز ەكەۋىمىز سەنسەك، بىزگە سەنەتىن ءۇشىنشى ادام دا تابىلادى. ءۇش ادام بار جەردە توپ بار. توپ بار جەردە حالىق بار.
بۇركىت كوڭىلدەنە باستادى. جاڭا عانا وعان الەم بەتىن قاراڭعى ءتۇن تۇمشالاپ العانداي كورىنىپ ەدى. سول تۇندە جولعا قالاي جالعىز شىعام دەپ زارەسى كەتكەن. ال ءقازىر سەنىمدى سەرىك تابىلدى. ەكى ادامعا قانداي ءتۇن بولسا دا قورقىنىشتى ەمەس. بىرىنە-بىرى اسكەر، بىرىنە-بىرى قولباسشى. جالعاندا جالعىز قالۋدان اۋىر ازاپ جوق. ەندى مىنە، جالعىز ەمەس، سەرىگى بار. ال باعانا...
بۇركىت اكپارعا ءوزىنىڭ قالاي سەرىك بولىپ قالعانىن اڭعارمادى. ءدال وسى مەزەتتە نە ىستەرىن بىلمەي ابىرجىعان جاس اقىن اكپاردىڭ بۇل سەرىكتىگى قانشا قيىندىققا، ازاپقا ۇشىراتارىن بولجاي المادى، بىلمەدى. تەك تاياق جەگەن جاس بالاداي كىم قۇشاعىن اشسا، سونىڭ باۋىرىنا كىرىپ، وكسىگىن باسقىسى كەلدى.
بۇركىتتىڭ بۇل جاعدايىن تۇسىنگەن اكپار اڭقاۋ جايعا تاس قۇشاعىن اشا ءتۇستى. ەندى ول ەسىك جاققا بۇرىلا ءبىر قارادى دا، قالتاسىنان ورامالعا ورالعان قول باسىنداي ءبىر قاتتى زاتتى الىپ بۇركىتكە ۇسىندى. – ال قالتاڭا سالىپ قوي.
— بۇل نە؟
بۇركىت ورامالدى اشىپ، جىلتىراعان قاپ-قارا براۋنينگ — تاپانشانى كوردى.
— ماعان... بۇنىڭ نە كەرەگى بار؟
— قاسقىر قوناققا شاقىرسا، ءيتىڭدى ەرتە ءجۇر... بۇنىڭ قالاي اتىلاتىنىن بىلەسىڭ بە؟
بۇركىت باسىن شايقادى.
— بۇل ءوزى وقتاۋلى. تەك مىنا سەرىپپەسىن باسساڭ بولعانى...
— زاماتتا ءبىر كىسى جوق بولادى عوي، ءا؟
— ءبىر جاۋىڭ جوق بولادى.
بۇركىت براۋنينگتى قايتىپ بەردى.
— جوق، اكپار، حالقىم كەلەشەگى ءۇشىن مىلتىقپەن ەمەس، جالىندى جىرىممەن، ولەڭىممەن كۇرەسەمىن...
اكپار براۋنينگىن الىپ، قالتاسىنا قايتا سالىپ قويدى.
— بەكەر المايسىڭ... دۇنيەدە ولەڭدى سىيلاۋشىلاردان گورى كۇشتەن قورقاتىندار كوپ... ال مىلتىق بولسا... جارايدى، كەتتىك. جاڭبىر جاۋا باستادى عوي دەيمىن...
بۇلار ۇيلەرىنە قايتپاق بولىپ كورشىلەس رەستوران زالىنا شىققاندا، مۇندا كىسى بۇرىنعىدان دا كوبەيە ءتۇسىپ، ءىشۋ ابدەن قىزىپ العان ەكەن. گۋ-گۋ اڭگىمە. بىرەۋلەر ءسۇيىسىپ، بىرەۋلەر ۇرىسىسىپ جاتىر. كۇلگەن دە، جىلاعان دا داۋىس ەستىلەدى. زال ءتارتىبىن باقىلاۋشى ەڭگەزەردەي بۇجىر جىگىت ماس بولىپ قالعان ءبىر جاستاۋ جەزوكشە ايەلدى سىرتقا قاراي سۇيرەي اكەتىپ بارادى.. ايەل الدەنەنى ايتىپ جالىنا، بي بيلەگىسى كەلىپ، مۋزىكا ويناۋشىلاردىڭ الدىنداعى كىشكەنتاي الاڭعا قاراي تاپ-تاپ بەرەدى.
بۇركىت پەن اكپار زالدىڭ ءبىر جاق شەتىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، سىرتقا شىعار ەسىككە جەتكەن كەزدە ءسال كىدىردى. بۇرىلىپ ارتتارىنا قارادى. ءوز باستارىنا قارا ءتۇسىپ تۇرعاندا، مىنا جۇرتتىڭ قاننەن-قاپەرسىز اراق-شاراپ ءىشىپ، ساۋىق قۇرىپ جاتقانى ولارعا جۇرەك اينىتاتىن ءبىر جەكسۇرىن ءىس بولىپ كورىندى.
— ناعىز وبا كەزىندەگى توي-دۋمان!— دەدى اكپار.
— مەنىڭ ويىما ومار حاييامنىڭ ءبىر ولەڭى ءتۇسىپ كەتتى،— بۇركىت جولداسىنا قارادى.— ەسىڭدە مە:
اجال ورتاق جەردى باسىپ جۇرگەنگە
پاتشا مەنەن پاقىر بىردەي ولگەندە.
راقات قانا بۇل جالعاننىڭ قىزىعى،
وزگە تىرلىك قۇر اۋرە عوي بىلگەنگە... — دەگەنى؟!
— ولاي بولسا — نەسى بار؟— دەدى ەزۋ تارتىپ اكپار،— ءقازىر انا ءبىر ۇستەلگە بارامىز دا وتىرامىز. شامپان الدىرىپ، بىر-ەكى قىزدى جانىمىزعا شاقىرامىز دا، ءبىز دە راحاتتانا باستايمىز.
— قايسىسىن؟ انا قىزدى ما؟ الدە اناسىن با؟
— ول ەكەۋى از بولسا، انە، انا بىرەۋىن دە، انا بۇرىشتاعىسىن دا... قىدىرساڭ، ايدى اسپانعا شىعارا قىدىر!
— ءسويتۋ كەرەك... بۇل ناعىز وبا كەزىندەگى راحاتتانۋ بولادى.
ەكەۋى زالعا جەركەنە قاراپ، ءسال كۇلىسىپ تۇردى دا، تەز سىرتقا شىعىپ كەتتى.
III
بيىلعى جاز ءبىر ەرەكشە جاز ەدى. قىس قار مول ءتۇسىپ، كوكتەم شىعا تاسىعان وزەن، سايلاردىڭ سۋى جۇزدەگەن كيلومەتر جەردى كول-كوسىر ەتىپ باسىپ كەتتى. ويپات، ىلديلار، شەتىنە كوز جەتپەس داريا، كولدەرگە اينالدى. بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ قاز، ۇيرەگى، اققۋى تەك قازاق جەرىنە ۇشىپ كەلگەندەي، اق ايدىندى كەڭ دالادا شىققان قۇستىڭ ۋ-شۋىنان قۇلاق تۇندى. جەر كەۋىپ، كوك شىعا كۇن كۇركىرەپ وكتىم-وكتىم جاڭبىر قۇيدى. الەم بەتى ەندى ۇشى-قيىرى جوق تەڭىزگە اينالدى. قارا قۇيقاداي قۇنارلى ارقانىڭ اسىل جەرى لىقىلداپ سۋعا تويدى. ءدال وسى كەزدە جاۋىن توقتاپ، جارقىراپ كۇن شىقتى. بۇكىل جالپاق دالادا كوگوراي شالعىن — كوك بالاۋسا دۋ ەتە قالدى. بۇكىل الەم بەتىن قىزىلدى-جاسىلدى بايشەشەك پەن قىزعالداق باستى. شىلدەنىڭ باس كەزىندە ءشوپ ابدەن تولىعىپ، قۇلىن كورىنبەستەي بوپ بىتىك شىققان جاسىل شالعىن يت تۇمسىعىن تىعا الماستاي ءيىن تىرەسە، جەلدىرتە سوققان سامال جەلمەن سىبدىر قاعا، كىلەم تۇرىندەي قۇلپىرا ءتۇستى. ءتىپتى جىلدا ادام تىزەسىنە جەتەر-جەتپەس بولىپ بىتەتىن ءبوز بەن ءتۇتىن تۇستەس كوگىلدىر جۋسان دا بيىل قاشقان قوياننىڭ قۇلاعىنىڭ ۇشى عانا كورىنەرلىك بيىك.
ال وزگە جىلداردان گورى سۋى مول، قامىستى كولدەر مەن تالدى وزەندەردىڭ جاعاسىنا بىتكەن شالعىننىڭ شىعىمىن ادام سوزبەن ايتىپ جەتكىزە الارداي ەمەس. قۇراعى قايسى، قياعى قايسى — ايىرۋ قيىن. بىر-بىرىمەن قۇشاقتاسا ءوسىپ، سىڭسىعان قۇستىڭ جۇمىرتقا سالار ۇياسىنا اينالعان.
وسى جومارت جازدىڭ ابدەن تولىپ، ەركە سۇلۋداي قۇلپىرا تولىقسىپ تۇرعان كەزىندە بۇركىت ەلگە شىقتى.
بالاسىنىڭ حاتى بويىنشا، اكپاردىڭ اكەسى قارىمساق باي بۇركىتتى اۋلىنا شاقىرىپ، ارناۋلى كىسى شاپتىرعان. جىبەرگەن ادامى سوزگە ءدىلمار، ىقشام دەنەلى ءارىن دەيتىن بوي ءۇيىن جاعالاپ جۇرگەن جاس جىگىت بولاتىن. قارىمساق باي اكپاردىڭ بۇل جولى اۋىلعا كەلە المايتىنىن بىلگەن سوڭ، بالاسىنا ارناعان اتى شۋلى جۇيرىك كوك جورعاسىن بۇركىت ءمىنىپ كەلسىن دەپ، ارىنگە جەتەكتەتىپ جىبەرگەن.
Miنe، ءقازىر بۇركىت وسى ءارىن ەكەۋى جايقالعان جاسىل شالعىندى كەڭ دالادا كەلە جاتىر. الىستا، ناعىز ءبىر بيىكتەن قۇلاي جۇگىرگەن تەڭىزدىڭ تولقىنى ءتارىزدى، كوگىلدىر ساعىم بۇلدىرايدى. جۇپار اڭقىعان جاسىل شالعىن قۇشاعىن اشا قۇلپىرا تۇسەدى. مىعىم دەنەلى ءارىن ات ۇستىندە ناعىز ءبىر تۇعىرعا وتىرعىزعان قارشىعا ءتارىزدى، اندا-ساندا جەلپىنە ءتۇسىپ، ادەمى جىڭىشكە قوڭىر داۋىسىمەن ءان دە شىرقاتىپ جىبەرەدى.
قىز بار ما قۇداشاداي قىزىل ەرىن،
اۋلىنىڭ ىزدەپ كەلىپ قونعان جەرىن.
ايلى ءتۇن، ەستەن كەتپەس ايمالاعان
اق ءتوسىن، قىسىپ قاتتى قىپشا بەلىن...
باعانادان بەرى سار جەلىسكە سالىپ كەلە جاتقان ءارىن كەنەت استىنداعى سۇلىكتەي سۇلۋ قۇلاكەرىن كوك جامباستان قامشىمەن تارتىپ قالىپ، جەلە جورتا جونەلدى. قۇلاگەرى اۋىزدىعىمەن الىسا اعىپ كەلەدى. دەلەبەسى قوزعان بۇركىت تە تەبىنىپ قالدى. قارىمساق باي ماڭدايىنا باسقان، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەردەي اسەم، قامشىداي ەتىپ جاراتىپ تاستاعان، شاپقان اتقا ىلەستىرمەس ايگىلى تايپالمان جورعاسىمەن كوسىلە جونەلدى. ۇستىنە سۋ قويساڭ جەرگە توگىلەر ەمەس. ءتورت اياعىن شالىستىرا تاستاعاندا كوز ىلىكپەيدى. الدارىنان ءبىر بەلەستەن سوڭ ءبىر بەلەس كوتەرىلەدى. انە-مىنە دەگەنشە كەيىن قالادى. قىزىپ العان قوس جۇيرىك قانداي الىستى بولسا دا قويار ەمەس. قۇلاكەر دە جەلىستى جىلقى، ءبىراق ار-بەردەن سوڭ كوك بەدەۋدىڭ جورعاسىنا شىداي الماي، شابۋعا اينالدى. سويتسە دە، ەتى قىزىپ، تەرى شىعىپ العان كوك بەدەۋ شىداتپادى. قۇلاكەر كەيىن قالا باستادى.
ەندى كوك جورعا جەكە ارىندادى. باۋرىنان كەلگەن كوك شالعىندى جايپاي، تەڭسەلە اعىپ كەلە جاتقان ات ۇستىندەگى بۇركىت ءوزىن تەڭىز بەتىن جالاي ۇشقان قۇستاي سەزىنەدى. تارى دا بىر-ەكى رەت ىرعي تۇسسە، كوككە كوتەرىلىپ كەتەتىندەي. قانداي تاماشا دۇنيە! مىناۋ ۇلان-اسىر جۇپار اڭقىعان كەڭ بايتاق دالا! بۇلتسىز مولدىرەگەن كوك اسپان! ىرعالا جۇيتكىگەن سۋ جورعا! ءماز-مايرام بوپ ارتىڭنان قۋعان بوزبالا! وسىنىڭ ءبارى ءوز ەلىڭنىڭ بايلىعى، قۋانىشى! ءوز ەلىڭ، ەز جەرىڭ بولعانى قانداي باقىت!
ءتاتتى قيالعا جورعا ىرعاعى قوسىلىپ، كوڭىلى سۋداي تاسىپ، ماز-مەيرام بولعان بۇركىت ءبىر ويپاتقا تۇسكەن كەزدە اتىنىڭ باسىن تەجەي توقتاتتى دا، ونى ۇزىن شىلبىرىمەن شىدەرلەپ تۇساي سالىپ، كوگوراي ءشوپتى قۇشاقتاي، جەرگە قۇلاي كەتتى. ابدەن تولعان جاسىل شالعىن، كوك بالاۋسا جۇپار توگىپ، كوڭىلىن ەلىكتىرىپ اكەتىپ بارادى. اڭقىعان حوش ءيىستى اۋا كوكىرەگىن جارىپ جىبەرگەندەي. بۇركىت كيىزدەي ۇيىسقان قالىڭ ءشوپتىڭ ۇستىنە اۋناپ-اۋناپ ءتۇستى... «قانداي كەرەمەت ەدىڭ، جاسىل دالام! سەنىڭ ءدال بۇگىنگىدەي ماڭگى قۇلپىرىپ تۇرعانىڭدى كورسەم، بۇل دۇنيەدەن ارمانسىز وتەر ەدىم».
بۇركىت ەندى جەردى قۇشاقتاي ەتپەتىنەن جاتىپ، جان-جاعىنا قاراي باستادى. قۋانعانىنان داۋسىنىڭ قالاي قاتتى شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. قالىڭ كوپ اراسىنان ساباعىن تومەن باسىپ، بارماقتاي-بارماقتاي بوپ سىڭسىپ تۇرعان جيدەكتى كوردى. جاس بالاشا ۋىستاپ الىپ، جەي باستادى. ابدەن پىسكەن قىزىل جيدەك اۋزىنا تۇسەر-تۇسپەستەن ەري جونەلەدى. ناعىز ءبىر شاراپ ىشكەندەي، بۇركىت ماز-مەيرام... مەيىرىن قاندىرا اساپ جاتىر. ءدال وسى كەزدە ءارىن دە جەتتى. ەكى بۇيىرىنەن دەمىن العان قۇلا بەستىسىن ءسال اياڭداتتى دا، ۇستىنەن ءتۇسىپ، شىدەرلەي سالىپ، بۇركىتتىڭ جانىنا كەلىپ وتىردى.
— دالانى ساعىنىپ قالعان ەكەنسىز، مىرزا،— دەدى ول اۋزىنا ءبىر ۋىس جيدەكتى اپارا بەرىپ.
— نەسىن ايتاسىڭ، بۇل دالا مەنىڭ ۇشار كوگىم دە، قونار كولىم دە ەمەس پە!—دەدى بۇركىت، ءوزىنىڭ قۋانىشىن ءالى باسا الماي.
ءارىن جانتايا جاتتى.
— دالا جاقسى عوي... وسى قالپىمەن وزگەرمەي تۇرسا...
بۇركىت جىگىتكە تاڭدانا قارادى.
— وزگەرەدى دەپ قاي ماعىنادا ايتاسىڭ؟
— قالادان كەلگەن ءبىر ءمالىش ساۋداگەرى... وسى ارادان وتاربا جۇرەدى دەيدى عوي...
— جۇرسە شە؟
قايدام... جاقسىلىققا بولسا جارايدى عوي... الدەقالاي ءبىر شايتاناربا كەلگەندە اۋىل استان-كەستەن بولىپ قالادى... ال وتاربا دەگەنىن ءبىر قۇبىجىق كورىنەدى عوي... ءبىر اكەلگەندە بەس مىڭ ادام اكەلەدى دەسەدى.
—قايدا اكەلەدى؟
جىگىت تۇسىنبەيسىڭ بە دەگەندەي، بۇركىتتىڭ بەتىنە تەسىلە قارادى. قايدا بولسىن، بىلمەيتىن شىعارسىز... باي اۋلىنىڭ جىگىتتەرى ايتىپ ءجۇر. شويىن جول كەلسە، وسى ماڭنىڭ بارىنە دە قالا سالىنادى دەسەدى...
بۇركىت ويلانا قالدى. جاڭا عانا الاقانىنا ساپ ماپەلەگەن قۋانىش كەنەت بۇدان اسىعا قاشتى. جاڭا عانا شاتتىققا لاپىلداعان كوڭىل ەندى، جايقالا كەلىپ بۇرىسە قالعان، سۋىق سورعان العاشقى شىلدەي، جۇدەي ءتۇستى. «وقىماعان مىنا اۋىل جىگىتى دە اكپار ايتقان ءسوزدى ايتادى. تەك مەن عانا ءالى انىق تۇسىنبەيمىن بە؟.. بۇل اراعا شويىن جول كەلىپ، جاڭا قالالار سالىنسا نە بولماق؟ جاڭا لەپ، جاڭا ءومىر، كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلگەن سالت-سانامىزدى، ان-كۇيىمىزدى جاڭا ارناعا سالادى ما؟ سالسا نەسى بار؟ ول ءومىر زاڭى ەمەس پە؟ جوق، جوق، ۇلتتىق قاسيەتىنەن ايىرىلعان ەل — ەل بولمايدى. ال جانىڭ سۇيەر ەلىڭ بولماسا، وندا سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ نە قۇنى بار؟»
كوپ كەشىكپەي بۇلار اتتارىنا ءمىنىپ، تاعى ءجۇرىپ كەتتى. بۇركىت ناعىز ءبىر سونگەن شوق ءتارىزدى، بەتىندە باعاناعى ساۋلەلى ويلاردىڭ ءبىر دە ءبىر ءىزى جوق، استىنداعى اتىن اياڭ جورعالاتىپ، جەردەن باسىن ءبىر كوتەرمەي، تۇنجىراپ كەتكەن!
ءدال وسى كەزدە كۇن دە باتۋعا اينالدى. كوكجيەكتە قىزىل جالقىن ساۋلە پايدا بولدى. قويۋلانا باستاعان كوگىلدىر اسپان بەتىندە اقتاڭداق سەلدىر بۇلتتار كورىنەدى. باياۋ سوققان سامال جەل دە تىنىپ، دۇنيەنى تاڭعاجايىپ مۇلگىگەن ءبىر تىنىشتىق بولەدى. وسى ءبىر سەلت ەتپەس الەمدى سىدىرتا جەلگەن اتتاردىڭ سىبدىرى مەن توپتانا قونعان قارا تورعايلاردىڭ سايراعان ۇندەرى عانا وياتقانداي...
ءارىن جۇدەپ كەلە جاتقان بۇركىتتىڭ كوڭىلىن تاپقىسى كەلىپ، اتىن ءبىر تەبىنىپ قالدى دا:
— بيە ساۋىم جەردە تاكەجان اۋلى بار،— دەدى.— بۇگىن سوندا تۇنەرمىز.— ءسويتتى دە، جىميا كۇلدى.— كەدەي اۋىل بولعانمەن، قىز-كەلىنشەكتەرى سۇلۋ كەلەدى... قاي ۇيگە تۇسىرەيىن؟ كوڭىل اشار بويجەتكەنى بار ۇيگە مە، الدە ءازىل قۇمار كەربەز كەلىنشەكتى جاس وتاۋعا ما؟..
جىگىت سوزىنە بۇركىت سەلت ەتكەن جوق. تەك:
— ەل قامىن ويلاعان اقساقالى بار بولسا، سونىكىنە اپار،— دەپ كۇڭك ەتە قالدى.
جىگىت «قىز-كەلىنشەگى بار ۇيلەر تۇرعاندا، قۇر سوزدەن بوتەن دىمى جوق اقساقالدىڭ ۇيىنەن نە ىزدەيسىڭ؟» دەگەندەي بۇركىتكە كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قارادى دا:
— جاقسى، ايتقانىڭىز بولسىن،-— دەدى.
ەل جاتا بۇلار ۇلكەن كول جاعاسىنداعى اۋىلعا كەلىپ جەتتى. ءبىر قورا اۋىل ءيتىن ۋ-شۋ ەتىپ ۇرگىزىپ، بۇلار شەتكەرىرەك تۇرعان تاكەجان شالدىڭ ۇيىنە كەپ ءتۇستى. اقساقال ۇيىندە كەمپىرى ەكەۋى-اق ەكەن. وت شوعىن كۇلگە كومىپ، بۇلار دا ەندى جاتقالى وتىرعان. كەلگەن قوناقتاردىڭ كىم ەكەنىن ەستىگەننەن كەيىن، اتان سۇيەكتى، قاپساعاي كەلگەن قارا شال — تاكەجان ابىگەر بولدى دا قالدى. شوقتى اشىپ، ۇستىنە تەزەك تاستاپ، ءۇي ءىشىن جارىق ەتىپ، تورگە كورپە توسەتتى. جولاۋشىلاردىڭ كىم ەكەنىن بىلگىسى كەلىپ، ۇيگە كىرگەن ءبىر جاس جىگىتكە قوتانداعى قويدان ءبىر توقتىنى اكەلۋگە بۇيىردى. ءبىراق كۇنى بويى ءجۇرىپ، ات ۇرىپ شارشاپ كەلگەن بۇركىت پەن ءارىن ءتۇن ورتاسىنىڭ بولىپ قالعانىن سىلتاۋ ەتىپ، ەتتى كۇتپەي، بىر-ەكى كەسەدەن ساۋمال ءىشىپ، توسەككە جاتۋدى دۇرىس كوردى. وزدەرى دە ابدەن شارشاعان ەكەن، تاكەجانمەن بىر-ەكى اۋىز ءسوز الىستى دا، جاستىققا باستارى تيىسىمەن، لەزدە ۇيىقتاپ كەتتى.
...قالا ادەتىمەن بۇركىت ەرتە وياندى. ۇيگە قىمسىنا كىرگەن كەلىنشەكتەي سىزىلا تاڭ بوزارىپ اتىپ كەلەدى ەكەن. بۇركىت ورنىنان تۇرىپ، يىعىنا ادەيى جولعا الىپ شىققان بەدەرلى قارا لۇقپان شاپانىن جامىلىپ، سىرتقا شىقتى. ات جۇرىسىنەن ابدەن سوعىلىپ قالعاندىقتان با، دەنەسى دەل-سال. ادەتىنشە، بىر-ەكى دەنە شىنىقتىرۋ قيمىلىن ىستەدى دە، اۋىل سىرتىنداعى توبەگە قاراي اياڭدادى. قازاق اۋىلىنىڭ يتتەرى دە يەلەرىنە ۇقساس. جات ساناپ، تۇندە ۇرە قارسى العانمەن، ءقازىر مەيماندوستىق كورسەتىپ، بىرەۋى دە قىڭق ەتەر ەمەس. قايتا بىرىنەن-بىرى اۋماعان سارى الا ەكى تازى كۇشىك ەركەلەي قىڭسىلاپ ارتىنان ەرىپ كەلەدى. جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان ادامعا ءۇي ىرگەسىندە جاتقان ۇيپا ءجۇندى، كىشى-گىرىم بۇزاۋداي قارا توبەت كوزىن اشىپ ەرىنە ءبىر قارادى دا، قايتادان بۇيىعا جاتا بەردى.
بۇركىت توبەنىڭ باسىنا شىعىپ جان-جاعىنا قارادى. تۇندە كەش كەلىپ بايقاماعان ەكەن، اۋىل قونعان جەر قالىڭ كوك شالعىندى، مول سۋلى كول جاعاسى بولىپ شىقتى. ءدال قارسىسىندا، اۋىلدىڭ كۇنشىعىس جاعىندا قالىڭ قۇراقتى شالقار كول جاتىر. ءۇستىن اق مامىق سەلدىر تۇمان باسقان. سوندىقتان بەتىندەگى قاز، ۇيرەكتەر ءازىر كورىنبەيدى. بەر جاعى كىسى بويىنان بيىك قامىس ارالاس قۇراق. جەلسىز تاڭ دا — ءبارى دە ۇيقىلى وياۋ مۇلگىپ تۇر. Aۋىل دا ءالى ۇيقىدا. قىبىرلاعان ءتىرى جان جوق... قوتانداعى قوي، ءۇي اراسىندا جاتقان سيىر — ءبارى دە توبە ۇستىنەن قاراعاندا بىرىنە-بىرى ۇيىسا بىتكەن كەدىر-بۇدىردى بۇيرات تاستار سەكىلدى.
كوپ كەشىكپەي تاڭ اعارا ءتۇسىپ، كۇنشىعىس جاق كوكجيەكتەنە لاۋلانا تۇتانىپ، قىزارا باستادى. قىزىل جالقىن ساۋلە بىرتە-بىرتە ۇلعايا بارىپ، كەنەت كۇن كوزىنىڭ القىزىل شەتى كورىندى. سول-اق ەكەن، الەم دە ءوزىنىڭ كوركىن اشتى. قىزىل التىن كۇن نۇرى كوگىلدىر اسپاندى شارپي كەلىپ جەرگە تۇسكەندە، قىزىلدى-جاسىلدى گۇل تاعىنعان جاسىل القاپ ءبىر عاجايىپ اسەم تۇرگە ەندى. كول بەتىندە قۇستار شۋلاپ، قىرقا ەتەگىندە توپتانا قونعان قارا تورعايلار سايراي جونەلدى. ادامنىڭ جاستىق شاعى ءتارىزدى. بەيكۇنا جاراتىلىستىڭ العاشقى ويانعان وسى ءبىر كەزەڭى ناعىز نازىك اق گۇل سەكىلدى، ءموپ-مولدىر، كىرشىكسىز تازا. كەنەت سىبىرلاي سوققان جەل دە، كول بەتىنەن ەستىلگەن اققۋدىڭ سىڭسي سالعان ءانى دە قۋانىش حابارشىسىنا اينالىپ، قيالىڭدى وياتا سەنى ءبىر قۋانىشقا جەتەكتەي جونەلدى. انە-مىنە دەگەنشە اۋىل دا ويانا باستادى. الدىمەن باعاناعى قارا توبەت تۇرەگەلدى. ول ارتقى ەكى اياعىن كەيىن قاراي سىرعىتا كەرىلدى دە، قوتانعا قاراي اياڭدادى. سودان كەيىن شاڭىراق، ءمۇيىز، اۋكەسى سالبىراعان، دوربا ەمشەكتى ۇلكەن قارا سيىر باس كەتەردى. ول اياعىن ماڭ-ماڭ باسىپ «مەنى ساۋ» دەگەندەي، شەتتەۋ قۇرعان كيىز ۇيگە بارىپ سۇيكەنە باستادى. «مىنا ارام قاتقىر جىقتى عوي ءۇيدى!» دەپ كيمەشەگىن شالا كيە، ۇيدەن ءبىر قارتاڭ ايەل داۋىستاي شىعا كەلدى... سول-اق ەكەن، ءۇي-ۇيدىڭ اراسىنان ەسىنەگەن كەلىنشەك، الدەكىمگە تۇر-تۇرلاعان بايبىشەلەر كورىندى. كوپ كەشىكپەي قوي ماڭىراپ، سيىر موڭىرەپ، وشاقتان كوگىلدىر ءتۇتىن اۋىل ۇستىنەن كولبەي ۇشتى.
ءدال وسى كەزدە ورتاداعى التى قانات بوزعىلت ۇيدەن ءبىر قاس قىز شىقتى. قولىندا ەكى توباتاي ۇيەڭكى شەلەك، ارقاسىنداعى شولپىسى سىلدىرلاپ، تاقياسىنا تاققان شوق ۇكىسى جەلك-جەلك تەربەلىپ، بىلەكتەي جۋان قوس بۇرىمى جەرگە تيەر-تيمەس بولىپ قوزعالا، اياعىن ساندەنە باسىپ كولگە قاراي بەتتەدى...
بۇركىت تۇرعان توبەنىڭ ءدال ەتەگىنەن ءبىر بۇلبۇل ءان شىرقاپ قويا بەردى. داۋسىن توقسان تولعاپ، مىڭ بۇرايدى. وسى بۇلبۇلمەن باسەكەلەسكىسى كەلدى مە، الدە سوناۋ شىعىپ كەلە جاتقان كۇن، قۇلپىرا ويانعان دۇنيە جۇرەگىن قۋانىشقا بولەپ جىبەردى مە — ءبىر كەزدە سۋعا بارا جاتقان قىز دا ءان شىرقاي جونەلدى. ناعىز ءبىر كۇمىس كومەي، جەز تاڭداي دەرسىڭ!
كوكتە كۇن بار الەمگە نۇرىن توككەن،
سۇلۋ ءان شىعادى ويناپ كوكىرەكتەن.
ارمانى بار ما ادامنىڭ بۇل جالعاندا
وسىنداي شات دۇنيەدە كۇلىپ وتكەن.
قىز داۋسى كۇمىس قوڭىراۋداي سىلدىرلايدى، كومەكەيىندە توقسان بۇلبۇل قونىپ الىپ، سايراي جونەلگەندەي. ول ءاننىڭ جيىرىلعان جەرىن جازعىسى كەلگەندەي، بىرەسە داۋسىن ۇزاق سوزادى، بىرەسە وسىناۋ ءبىر ۇزىن ىرعاقتى بۇكتەپ-بۇكتەپ قىسقارتا تۇسپەك بولعانداي، ءبولىپ-بولىپ سەكىرتە قۇيقىلجىتادى.
بۇركىت ءتاتتى قيالعا شومىپ كەتكەن. اۋىلدىڭ تاڭعاجايىپ تاڭعى كورىنىسى، قىزدىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرتا شىرقاعان سۇلۋ ءانى، كەشەگى ءبىر بولماشى قاپالىقتى ءبىرجولاتا ۇمىتتىرىپ، ءجۇزى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى... قيالعا شومىپ، تۇماندانىپ كەتكەن ويلى كوزى «وسىنداي ادەمى سۋرەتتى كىم جويا الادى. بۇل سۋرەت ءومىردىڭ اشەكەيى، ماڭگى تۇرۋى كەرەك» دەگەندەي.
بۇركىت اۋىل سۋرەتىن وتە جاقسى كورەتىن. «كوكوراي شالعىن، بايشەشەك، ۇزارىپ ءوسىپ تولعاندا، سارقىراپ جاتقان وزەنگە، كوشىپ اۋىل قونعاندا...» — ول ءۇشىن دۇنيەدەگى ەڭ قىمباتتى سۋرەت. اۋىلدان قالاعا ەرتە كەتكەندىكتەن بە، ءار جىلى كانيكۋلعا شىققانىندا جاسىل شالعىن كەڭ دالاسىن، قۇستارى تومەندى-جوعارى سىمپىلداي ۇشىپ، ۋ-شۋ بولىپ جاتاتىن اق ايدىن شالقار كولىن كورگەنشە اسىعاتىن. وسى دالانى اڭساۋ بۇركىتتەن وشپەدى. وعان «ەل»، جۇرت» دەگەن ۇعىم، وسى كەڭ دالانىڭ سۇلۋ سۋرەتىمەن ماڭگى كىندىكتەسە بىتكەن ءبىر ءتاتتى قيالعا اينالدى. سوندىقتان با، بۇنىڭ ولەڭدەرىندە وزگە اقىنداردىكىنەن گورى، اۋىلدىڭ جايلاۋىن، كوشىپ-قونۋ سالتىن كوكسەۋ كوپ كەزدەسەتىن.
وسىنداي ءبىر ويدا تۇرعان اقىن، كەنەت بىرەۋدىڭ كەلە جاتقان دىبىسىن ەستىدى دە، بۇرىلا قارادى. تۇندەگى ءوزى قونعان ءۇي يەسى تاكەجان ەكەن. قولىندا تاياعى. ءسىرا، سيىرلارىن اۋىل سىرتىنا ايداپ سالىپ، ورالعان بەتى بولۋى كەرەك، سىرت جاعىنان كەلگەن سوڭ بۇركىت ونى بايقاماي قالعان ەدى.
— قالاي، شىراعىم، تىنىعىپ الدىڭ با؟ — دەدى قارت تاياعىنا سۇيەنە، بۇركىتكە كۇلىمسىرەي قاراپ. — ات ءجۇرىسى ادەتتەنبەگەن ادامعا اۋىر تيەدى، سوعىپ تاستاعان شىعار.
— نەسىن ايتاسىز، اقساقال. — بۇركىت تە جايدارى جۇزبەن جاۋاپ بەردى. — ونىڭ ۇستىنە ات ءۇستىن ساعىنىپ قالعان ەكەم، قالادان شىعا قاتتى ءجۇرىپ كەتىپ ەدىك. — بۇركىت جان جاعىنا قۋانا قارادى. — ەل جايلاۋىن كورۋگە اسىعىپ ەدىم، جەتتىك-اۋ، ايتەۋىر!.. ءتۇس كورگەندەي بولىپ تۇرمىن. جەرلەرىڭىز قانداي تاماشا ەدى! ءتىپتى قاراي بەرگىڭ كەلەدى. تاستاپ كەتۋگە دە قيار ەمەسپىن.
شال كوزىن سىعىرايتا ەزۋ تارتتى. تاستاپ كەتكىڭ كەلمەسە، قال ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىرجولا اڭداعان قىزىڭدى الىپ بەرەمىز. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارى كورىكتى كەلەدى.
بايقادىم ونى، وتاعاسى،— دەدى بۇركىت ازىلدەسە. شال ەندى اشىق كۇلدى.
شىركىن، جاستىق-اي قىراعى كەلەسىڭ-اۋ... تۇندەلەتىپ جۇرسەڭدەر دە كورىپ قوياسىڭدار... وقاسى جوق، جاستىقتىڭ اتى جاستىق تا... اۋىلىمىزدىڭ بالالارىنىڭ سىمباتتى كەلەتىنى بۇل وڭىرگە ايان... مۇنى ءبىزدىڭ جاڭا كورشىلەرىمىز دە ايتادى.
— قاي جاڭا كورشىلەرىڭىز؟
— ءالى كورمەي تۇرسىڭ با؟.. انە... اناۋ كول جاعاسىنا جىبەرشى.
بۇركىت شالدىڭ كورسەتكەن جاعىنا قارادى. باعانادان بەرى بايقاماعان ەكەن، كولدىڭ قالىڭ قوعالى سولتۇستىك جاعاسىندا شوعىرلانعان بىردەمەلەر كوزىنە ءتۇستى. تەسىلە قاراپ ەدى، ورىستىڭ اق شاتىرلى ريدۋان اربالارىن، ءار جەردە جايىلىپ جۇرگەن قوس-قوس وگىزدەرىن كوردى. الدەكىمدەر جەر ايداپ، ءۇي سالىپ تا جاتقان سەكىلدى.
— بۇلار كىم؟ — دەدى بۇركىت داۋسى قوبالجي شىعىپ.
— مۇجىقتار. سارىتاۋ جاعىنان كەلدى. زايىمكە سالىپ جاتىر... تاعى كەلەتىندەرى بار كورىنەدى. پوسەلكە بولامىز دەيدى.
بۇركىتتىڭ ءجۇزى سۇپ-سۇر بولىپ وزگەرىپ كەتتى.
— اقساقال-اۋ،— دەدى ول القىمىنا كەلىپ قالعان اشۋدى جاسىرا الماي،— بۇلارىڭ نە، جەرلەرىڭنىڭ ەڭ شۇرايلىسىن بەرىپ؟ بيىل بۇلار بۇل جەرگە پوسەلكە سالسا، كەلەسى جىلى وزدەرىڭ قايدا كوشىپ كەتەسىڭدەر؟
تاكەجاننىڭ مىنەزىنىڭ ءوزى وسىنداي كەڭ بە، الدە ىشىندە جاتقان ءبىر قۋلىعى بار ما — ايىلىن دا جيار ەمەس.
— جەر جەتەدى عوي، شىراعىم،— دەدى ول داۋسىن ءبىر وزگەرتپەستەن، — بۇلار كولدىڭ تەرىستىك جاعىنا مەكەندەسە، بىزگە وسى ارادان اناۋ كۇنگەيدەگى ادىرعا دەيىن دالا قورەك تە. جايىلىم ەكى حالىققا دا جەتەدى. وزدەرى ءبىر مومىن جاندار ەكەن، كەلمەي جاتىپ، اۋىلمەن اكەي-ۇكەي بولۋعا تىرىسىپ جاتىر.
تاكەجان تۇندە ءوزىنىڭ مەيمانداس سابىرلى مىنەزىمەن بۇركىتكە بىردەن ۇناعان بولاتىن. قازاقتىڭ شالدارى وسىنداي كەڭ پەيىل كەلەدى دەپ، ىشتەي ماقتانىش تا ەتكەن. ال سولاي كورگەن قارتى...
بۇركىت ءبىر رەتتە «قاس ۇيىڭە كۇلە كىرىپ، كۇڭىرەنە شىعادى، بايقا، كاريا، ولار ابدەن ورنالاسىپ العانشا سەنىمەن اكەي-ۇكەي بولادى. موماقانسيدى. ال سوڭىنان ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى دەيدى!» دەپ بىردەن تاكەجان تاپ بەرگىسى دە كەلدى، دەگەنمەن ىشتەگى تۋلاپ كەلگەن ىزا-ويىن اقىلعا تۇنشىقتىرىپ، ەندى اۋزىن اشپادى.
شال بۇنىڭ مۇنداي قالپىن ءالى سەزبەگەن ءتارىزدى. مۇجىقتاردىڭ وسى اراعا توقتاعانىن ماقتان كورىپ، جايدارى جۇزبەن سالىنىپ جاتقان پوسەلكەنى قۇپتايتىنىن بىلدىرە سويلەپ تۇر.
— قاسىمعا كوپ راحمەت. بۇلاردى وسى اراعا الىپ قالعان — سول. ايتپەسە ەرتىسكە قاراي ەتىپ كەتەتىن تۇرلەرى بار ەدى. ەندى، مىنە، كوردىڭ بە، بوس جاتقان جەردە پوسەلكە بولادى. قۇداي بۇيىرتسا، كەلەسى جىلى بىرىگىپ ەگىن ەگەمىز. اۋىل ادامدارى بۇلاردان قاۋىن-قاربىز، كارتوپ سالۋدى ۇيرەنەمىز دەيدى. بۇنىڭ ءوزى ءبىر تاماشا ەمەس پە؟
— بۇلاردى الىپ قالعان قاسىم دەدىڭىز عوي، قاريا، ول قاسىمىڭىز كىم؟ — دەدى.
«قاسىمدى دا بىلمەيتىن ادام بار ەكەن-اۋ» دەگەندەي، شال بۇركىتكە تاڭدانا قارادى.
— قاسىم با؟ قاسىم... انە ءوزى دە كەلە جاتىر.
قولدارىندا كولگە سالاتىن اۋى بار ءۇش-تورت جىگىت بۇلارعا تاياپ قالعان ەكەن. ارت جاقتارىندا — ەكى قىز. بىرەۋى — باعاناعى سۋعا بارا جاتىپ ءان شىرقاتقان جاس سۇلۋ. ەكىنشىسى — جۇپىنىلاۋ كيىنگەن اق سارى قىز. قولدارىندا ەكى ۇلكەن اق قاڭىلتىر شەلەك. شاماسى، ءبارى اۋ سالۋعا بارا جاتقان ءتارىزدى. جولدارى بۇركىتتەر تۇرعان توبەدەن ءسال بۇرىستاۋ جاتقانمەن، قازاق ءداستۇرى بويىنشا بۇلار اۋىلدارىنا كەلگەن قوناققا سالەم بەرە كەتپەك سەكىلدى. سول ءۇشىن ادەيىلەپ بۇرىلعان ءتارىزدى.
كوپ كەشىكپەي جاستار توبى قىزدار بۇركىت پەن تاكەجانعا جاقىنداپ كەلىپ توقتادى. ورتالارىندا — ءبىر قولى جوق، قىر مۇرىندى، اق سارى ءجۇزى كۇنگە كۇيىپ قىزارا تۇسكەن ورىس وڭدەس جاس جىگىت. جالبىر شاشىن كۇن جەپ، وڭىپ كەتكەن. كوگىلدىر كوزى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. ۇستىندەگى كيىمى، كۇشتى ۇلكەن قولدارى جۇمىس ادامى ەكەنىن بىردەن كورسەتىپ تۇر. بۇركىتتىڭ ەسىنە كەنەت قاسىم دەگەن ات سارت ەتە ءتۇستى. ەندى ول بۇل جىگىتتىڭ ءوزىن-وزى اتقان قاسىم — كوستيا ەكەنىن ايتپاي ءتۇسىندى. قاسىمنىڭ وسى كول جاعاسىندا تۇراتىنىن بۇرىن دا ەستىگەن، قالاي ۇمىتقانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ىشتەي كوپتەن بەرى بۇنىمەن تانىسسام ەكەن دەگەن تىلەگى دە بولاتىن. مىنە، سول قاسىم ءدال قاسىندا تۇر. وڭ جاعىندا — الگى ءانشى قىز. ءوزى دە ادەمى ەكەن. سازعا بىتكەن تال شىبىقتاي اشاڭ. ەكى بەتىنەن قانى تامعان اق قۇبا. قاراقاتتاي مولدىرەگەن ۇلكەن بوتا كوزدەرىن ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ استىنان بۇركىتكە جاۋدىراتا بىرەر قارادى دا، قاسىمعا بۇرىلىپ كەتتى. ءمولدىر كوزدەرى ەندى قاسىنداعى جىگىتكە قادالدى. بۇركىت جاس سۇلۋدىڭ وسىناۋ كوزقاراسىندا قاسىمعا دەگەن ايرىقشا سەزىمنىڭ ءبىر جارىق ساۋلەسىن اڭعارعانداي بولدى. بۇرىن بۇركىت، قاسىمدى كورمەي جۇرگەن كەزىندە، ءوزىنىڭ دە جۇرەگىندە جاتقان وعان ارنالعان ءبىر ادەمى باۋىرمالدىق سەزىمدى اڭعاراتىن، ونىڭ تاعدىرىمەن، ومىرگە دەگەن تۇسىنىكتەرىمەن تەرەڭىرەك تانىسقىسى كەلەتىن. ال ءقازىر نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سول سەزىمگە ءبىر قىلاۋ تۇسكەن ءتارىزدى. قاسىممەن جوندەپ سويلەسكىسى دە كەلمەي كەتتى.
جىگىتتەر امانداسىپ بولعاننان كەيىن، قاسىم قازاقتىڭ ادەمى تىلىمەن:
— جاقسى ەسىمىڭىزگە سىرتىڭىزدان قانىقپىز، بۇركىت قۇربىم. كەيدە ولەڭدەرىڭىزدى دە وقىپ قويامىز. ءبىر كەزدەسۋگە قۇمار دا ەدىم، — دەدى، — اتتەڭ نە كەرەك، ءقازىر قولىمىز بوس بولماي قالدى. — وزدەرىنىڭ قولدارىنىڭ بوس بولماعانىن ءبىر ايىپ كورگەندەي، ول ءسال قىسىلا سويلەدى. — عافۋ ەتەرسىز.
— مۇمكىن، بۇركىت اعا بىزبەن بىرگە بالىققا بارار؟ دەدى جىپىلىق كوزدەۋ جاس سارى جىگىت.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇركىت بۇل جىگىتتەرمەن ءوزىن-وزى بۇرىنعىدان دا سۋىق ۇستاعىسى كەلىپ كەتتى. ءسال رايىن سۋىتا، تاكاپپارلاۋ داۋىسپەن:
— بالىققا شاقىرعاندارىڭا راحمەت، جولىمىز الىس، باسقا ءبىر رەتى كەلگەن كەزدە كورەرمىز،— دەدى.
ءدال وسى كەزدە جىلقىدان وزدەرىنىڭ اتتارىن اكەلە جاتقان ءارىن كورىندى.
— ولاي بولسا، قوش بولىڭىز،— دەدى قاسىم.
بۇلار الدەنەنى ءوزارا كۇلە اڭگىمە ەتىپ كول جاققا جۇرە بەردى. قاسىم مەن ءانشى قىز قاتار كەتىپ بارادى. اندا-ساندا ارالارى تىم جاقىنداي تۇسكەندەي بولادى. جىگىت سامپىلداي كۇلىپ، كەيدە قىزدى قولتىقتاپ تا الادى. بۇنداي كەزدە قىز ارتىنا جالت بۇرىلىپ، سوڭىنان قاراپ تۇرعان ادامداردان قىسىلعانداي قولىن بوساتىپ الا قويادى.
بۇركىت باعاناعىداي ەمەس، جۇرەگى الدەنەگە ۋداي اشىپ، قاباعى سالبىراپ، شالعا ەرىپ، ۇيگە قاراي اياڭدادى. اۋىل ىشىنە كىرە بەرگەندە، بۇلار كەنەت توقتاي قالدى. كولدىڭ ارعى بەتىنەن ءالسىن-السىن اتىلعان گۇرسىل ەستىلدى. اۋىل ۇرپيىسە قالدى. يتتەر شۋلاي ءۇرىپ، قورقىپ كەتكەن جاس بالالار باقىرىپ جىلاپ قويا بەردى.
— بۇل نە؟ — دەدى بۇركىت تاعى دا تاكەجانعا قاراپ.
— ارعى بەتتەگى كەن ىزدەۋشىلەر عوي... — تاكەجان ءالى باياعى سابىرلى ۇنىنەن ايىرىلعان جوق. — قورىقپاڭدار دەپ كەشە كىسى جىبەرگەن ەدى... دەگەنمەن گۇرسىلدەرى قانداي سۋىق ەدى، ناعىز ءبىر اۋىل ۇستىنەن زەڭبىرەك اتىلعانداي قاتىن-بالانىڭ زارەسىن ۇشىرىپ جىبەردى عوي...
«تەك قاتىن-بالاڭنىڭ عانا زارەسىن ۇشىرسا، جارار ەدى عوي»،— دەدى ىشىنەن بۇركىت. ءبىراق بوتەن ءتىل قاتپادى. بىر-ەكى كەسە شاي ءىشىپ، اۋىلدان اتتانىپ كەتتى. ءجۇرىپ كەتكەنىنشە تومسىرايعان قالپىنان وزگەرمەي، ءتىس جارىپ ەشكىمگە ءلام-ميم دەمەدى. تەك اۋىلدان الىستاعان كەزدە عانا اتىنىڭ باسىن كولدىڭ ارعى بەتىنە، كۇنشىعىس جاققا، بۇردى دا، ارىنگە:
— انا كەن ىزدەۋشىلەرگە بارايىق،— دەپ ءدال كەشەگىسىندەي كوك جورعانى اعىزا جونەلدى.
كولدىڭ ارعى بەتى جىقپىل-جىقپىل جارتاستى بولاتىن. قوس سالت اتتى قۇراقتى جاعانى كومكەرە سالىپ كەلەدى. ۇيدەي-ۇيدەي بيىك قۇزدار الدارىن كەس-كەستەپ الىستى كورسەتپەيدى. بيىكتەۋ ءبىر شوقىدان شاڭقايا كۇن كوزدى شاعىلىستىرىپ قارسى قاراتپايدى. ءدال وسى ساتتە بۇركىتتىڭ كوڭىلىن تورلاعان قايعىداي، كوگىلدىر اسپان بەتىندە اپپاق بۇلتتار پايدا بولا باستادى.
ءبىرازدان كەيىن بۇركىت پەن ءارىن كەن زەرتتەۋشىلەردىڭ لاگەرىنە كەلىپ جەتتى.
بۇيراتتى، جارتاستى الاڭنىڭ ورتاسىندا ەكى اق شاتىر، ءبىر كيىز ءۇي تۇر. انانداي جەردە الدىڭعى ەكى اياعىن تۇساپ قويعان ەكى ەر-توقىمدى ات جايىلىپ ءجۇر. شاتىرلاردان ءجۇز مەتردەي جەردە جالپايا بىتكەن دوڭەستىڭ ۇستىنە ورناتىلعان شاعىن عانا بۇرعىلاۋ اسپابىنىڭ قاسىندا ءۇش-تورت ادام قىبىرلاپ جۇمىس ىستەپ جاتىر. ات ءدۇبىرىن ەستىپ، بۇلار جۇمىسىن تاستاپ كەلگەن كىسىلەرگە تاڭىرقاي باستارىن كوتەردى. ءسىرا، كەلگەندەردى تانىعان بولۋى كەرەك، ىشتەرىنەن ۇستىندەگى كەنەپ كوستيۋمى ماي-ماي بىرەۋى بۇركىتتەرگە قاراي ارسالاڭداي كۇلىپ، اياعىن قۋانا باسىپ جۇگىرىپ كەلەدى. جىگىت كەلىپ تە جەتتى.
— بۇركىت اعا، جول بولسىن،— دەدى ول اقىنمەن امانداسقالى كۇلىمسىرەي قولىن سوزىپ.
— نۇرلان، سەن مۇندا قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەدى انانىڭ قولىن الىپ قۋانىپ كەتكەن بۇركىت تە.
— و، كىم كەلگەن؟ — شەتكى شاتىردان الدەكىمنىڭ ورىسشا سۇراعان داۋسى ەستىلدى.
— قوناق كەلدى. الەكسەي ۆلاديميروۆيچ،— نۇرلان ءالى قۋانىشىن باسا الماي ساسقالاقتاپ تۇر. — وتە ءقادىرلى قوناق!
نۇرلان تومسكىدەگى تەحنولوگيا ينستيتۋتىندا وقيتىن. ءقازىر مۇندا تاجىريبە جۇمىسىندا جۇرگەن-دى.
شەتكى شاتىردان اسىعا الەكسەي ۆلاديميروۆيچ شىقتى. بۇل وتىز بەستەر شاماسىنداعى ءسال ەڭكىشتەۋ، ۇزىن بويلى، ارىق كىسى ەكەن. جاي قاراپايىم ادام ەكەنى تۇرىنەن كورىنىپ تۇر. جاس بالانىڭ كوزىندەي، تازا اقىلدى كوك كوزدەرى. بۇركىتتەرگە مەيماندوستىق، كىشىپەيىلمەن قارايدى.
— قۋانىشتىمىز قوناقتاردىڭ كەلگەنىنە، وتە قۋانىشتىمىز،— دەدى ول اتتىلارعا كۇلىمسىرەي تاياپ.
— تانىس بولىڭىز، الەكسەي ۆلاديميروۆيچ. — جاس نۇرلاننىڭ ۇنىندە ءبىر ماقتانىشتىڭ سازى بىلىنەدى.— بۇل كىسى — بۇركىت كۇنتۋاروۆ... ءبىزدىڭ ۇلكەن اقىنى. ەندى ارىنگە قارادى: — قاتالاسپاسام، مىنا جىگىت بۇركىت اعانىڭ جولداسى عوي دەيمىن.
— دۇرىس ايتاسىڭ،— ءارىن دە ءوزىن بۇركىتتىڭ جولداسى دەگەنگە ءماز بولىپ قالعان ءتارىزدى. — اتىم — ءارىن، اكەم اتى — بايسال، ەستۋلەرىڭ بار شىعار، شەشەن بايسال.
— ال، الەكسەي ۆلاديميروۆيچ،— دەدى نۇرلان قايتادان بۇركىتكە بۇرىلىپ،— ءبىزدىڭ باستىعىمىز — وسى ەكسپەديسيانىڭ باس گەولوگى. ءبىر جاعىنان، مەنىڭ ۇستازىم، تاربيەشىم...
بۇلار قول الىسىپ تانىسقاننان كەيىن، الەكسەي ۆلاديميروۆيچ:
— قوناقتار كەلە سالىپ كەتپەيتىن شىعار؟ — دەدى سول باياعى كۇلىمسىرەگەن قالپىندا. — ءبىزدىڭ اۋىلدا دا ءبىراز قالىڭىزدار... بالىق اۋلاپ، اڭ اتىپ، ازىراق دەم الىڭىزدار. قارماق پەن مىلتىقتى ءبىز تاۋىپ بەرەمىز.— ءسويتتى دە، جاس جىگىتكە قاراپ: — نۇرلان، قوناقتارىڭدى اتتان ءتۇسىر... مەن شەتكى وتريادقا بارىپ كەلگەنشە، ءوزىڭ قابىلداي بەر...— ەندى ول بۇركىتكە بۇرىلدى: — مەن سەندەرمەن قوشتاسپايمىن. كوپ كەشىكپەي ورالامىن... ءقازىر ءبىر اسىعىس ءىس بولىپ تۇرعانى. ازىرگە نۇرلاننىڭ قاراماعىندا بولىڭىزدار.
— جاقسى، جاقسى، — دەدى ءارىن، بۇركىت ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ.
الەكسەي ۆلاديميروۆيچ قاستارىندا تۇرعان وزگە جۇمىسشىلاردى ەرتىپ، بىردەمەنى اسىعا سويلەپ، بۇرعىلاۋ اسپابى تۇرعان جاققا بەتتەي ءتۇستى دە، قايتادان ارتىنا بۇرىلدى.
— ءسىز شاحمات ويناي بىلەتىن بە ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى ول بۇركىتتەن.
— بىلمەيمىن.
— وقاسى جوق، تەز-اق ۇيرەتەمىز، سولاي ەمەس پە، نۇرلان؟..
— تاماشا كىسى، — دەدى نۇرلان انالار ۇزاپ كەتكەننەن كەيىن.— اقىلدى، بۇلتاڭ-سۇلتاڭى جوق جانە وتە اق كوڭىل... مىنە وسىنداي ادامدار تۋرالى داستان جازسا!
— ءوزىڭ جازعان دا شىعارسىڭ!..
— ءبىز دە اقىنبىز با؟ — نۇرلان بۇركىتتىڭ ۇنىندەگى كەكەسىن ىزعاردى اڭعارعان دا جوق. — ءسىزدىڭ جانىڭىزدا ءبىز اقيىق قىراننىڭ جانىنداعى تورعاي سەكىلدىمىز عوي...
— مەن سەنىڭ ولەڭدەرىڭدى وقىدىم،— دەدى بۇركىت كەنەت ويلانا سويلەپ،— شىن اقىن بولايىن دەپ-اق تۇرسىڭ. ءبىراق قانداي اقىن بولاسىڭ؟ اقىن جولى قيىن جول، ەڭ الدىمەن ءوزىڭنىڭ جولىڭدى تابۋىڭ كەرەك.
— سوندا مەن نە تۋرالى جازامىن؟ اقىن بىتكەن ابدەن جاۋىر ەتكەن جايلاۋ، ماحاببات، ات بايگىسى، قىز سۇلۋلىعى جايىندا ما؟
— ولاردى جازعىڭ كەلمەسە، ءوزىڭنىڭ تاقىرىبىڭدى ىزدە.
— ىزدەپ تە ءجۇرمىن. — جاسى ۇلكەن اعانىڭ ءوز ويىنىڭ ءدال ۇستىنەن شىققانىنا قۋانىپ كەتكەن بالا جىگىت سىرىن اقتارا سالدى. — ءبىز كەن زەرتتەۋشىلەرمىز عوي... گەولوگتار زەرتتەپ وتكەن جەرلەردە ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان جاڭا زاۆود، فابريكتەر پايدا بولادى. جاڭا قالالار سالىنادى.
— ءبىراق ول قالالار باسقا جۇرت قالالارى ەمەس پە؟ — بۇركىت انانىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى دە،— جانە...— دەپ كەلە جاتتى دا، كىلت توقتاي قالدى. وزىنە سەسكەنە جاۋدىراي قاراپ تۇرعان جىگىتتى اياپ كەتتى. — ءتۇسىڭ ءبىر بولعانمەن، ءىسىڭ بولەك، سەن الداعى زاماننىڭ قازاعى سەكىلدىسىڭ، نۇرلان...— دەدى. — «اسىل — تاستان، اقىل — جاستان» دەگەن، مۇمكىن، سەن تابارسىڭ قازاققا ارنالعان جەرۇيىقتى... — بۇركىت اتىنىڭ باسىن بۇرىپ الدى،— بەتىڭنەن جارىلقاسىن.
— بۇركىت اعا-اۋ، جاڭا زاماندا، بۇكىل حالىق العا اتتاعان ەلەكتر مەن ونەر زامانىندا قازاق بۇرىنعى مال باققان قالپىندا قالا المايدى عوي...
— سەنىكى دە دۇرىس شىعار، ءبىراق مەن سول ەلەكتردى ءوزىم جاعىپ، سول ونەردى ءوزىم يگەرگىم كەلەدى. باسقا بىرەۋدىڭ بۇگىن جەرىمدى زەرتتەپ، ەرتەڭىنە قالاسىن سالعانىن كورگىم كەلمەيدى. «قوناق بول ءبىزدىڭ اۋىلعا، شاحماتقا ۇيرەتەم» دەگەنىن ەستىگىم كەلمەيدى! ءتۇسىندىڭ بە مەنى؟
نۇرلان نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى.
— قويىڭىزشى، بۇركىت اعا، قايتەسىز قالجىڭداپ، ءتىپتى شوشىتىپ جىبەردىڭىز عوي،— دەپ بۇركىتكە جاقاۋراي، جالىنا قارادى.
— مەن قالجىڭداپ تۇرعان جوقپىن.
— جوق، قالجىڭداپ تۇرسىز. ونى مەن بىردەن اڭعاردىم...
وسى كەزدە الىستان قاتارلاسا اتىلعان تاعى دا گۇرسىل ەستىلدى.
— ارينە، قالجىڭداپ تۇرسىز،— دەدى نۇرلان گۇرسىل بىتكەن كەزدە. — قالجىڭداماساڭىز، انا گۇرسىلدى ەستىمەگەن بولار ەدىڭىز. ول گۇرسىل — حالىقتىڭ باقىتى ءۇشىن تاۋ-تاستى تالقانداپ جاتقان جاڭا زامان گۇرسىلى.
— جوق، ول مەنىڭ جۇرەگىمدى تالقانداۋعا ارنالعان گۇرسىل! — دەدى بۇركىت قاتتى داۋىستاپ. ءسويتتى دە اتىن بوربايعا ءبىر تارتىپ، شابا جونەلدى.
...بۇركىت كەلدى جاعالاي شاۋىپ كەلەدى. ءارىن ازەر-ازەر ىلەسۋدە. اقىن اتىنىڭ باسىن ەندى ءبىرجولاتا قالاعا قاراي بۇردى. كەشەدەن بەرى تىنىعىپ العان كوك جورعا بولدىرار ەمەس. باسىن تومەن تۇقىرا، تەڭسەلە ىرعي تۇسكەن سايىن، اياعى اياعىنا ىلەسپەيدى. جەل قايىقشا اعادى. ءارىن بۇركىتتىڭ بۇل قىلىعىن العاشقى كەزدە «ەلى ءۇشىن جامى كۇيىنگەن ادامنىڭ اشۋى عوي» دەپ تۇسىنسە دە، انانىڭ ەندى قالاعا قاراي سالعانىن كورىپ «مىنانىڭ ءوزى قۇتىرعاننان ساۋ ما» دەپ كۇدىكتەنە باستادى. كوك جورعانى قۋىپ جەتە المايتىنىن بىلگەن سوڭ، ەندى ول اتىنىڭ باسىن تەجەپ، ايتەۋىر بۇركىتتىڭ قاراسىنان ايىرىلماسام جارار دەپ، جەلە شوقىتا باستادى. ال اقىن بولسا، ءدال كەشەگىسىندەي قىزىنىپ، كوك جورعانى زورىقتىرارداي ۇستى-ۇستىنە اعىزا تۇسەدى. تەك كەشەگىدەي كوڭىلى جارقىن، قۋانىشتى ەمەس. قاس-قاباعى ءتۇيىلىپ، ەرىندەرىن تىستەنىپ العان. ات ءۇستىنىڭ ەكپىنىنە شىداي الماعاندىعىنان با، الدە كوڭىلىن ىزا كەرنەپ، كوزىنە جاس كەلدى مە، ايتەۋىر ءدال وسى ساتتە ىستىق جاس كەۋدەسىنە دومالاپ-دومالاپ كەتتى. شىبىقتاي ءالسىز اقىن جانى قايعىدان مايىسىپ، سىنۋعا تاياعانداي، بۇركىت كوكىرەگىن سول قولىمەن باسىپ، قينالا تۇسەدى. «قالاي قينالماسىن، قالاي جىلاماسىن، اكپار ايتقان ءحالدى ءوز كوزىمەن كورگەن جوق پا؟ كەشەدەن بەرى بار بولعانى تورت-بەس اداممەن عانا سويلەستى. سونىڭ ىشىندە تەك ءارىن عانا ەل-جۇرتىنىڭ ەرتەڭ قانداي كۇيگە ۇشىرايتىنىن اڭعاراتىنداي. ال قارت تاكەجان، جاس نۇرلان، اناۋ ءانشى قىز، قاسىمدار نە ويلايدى؟ مۇمكىن سولاردىڭ توپشىلاۋى دۇرىس شىعار؟ قازاق تا مادەنيەتتى ەل بولماق، عىلىم مەن ءبىلىمدى جان سايا ەتپەك... ال ويتكەن كۇندە سوۆەت مادەنيەتىنەن قايدا قاشىپ قۇتىلماقسىڭ؟ جەرى بار، كەلەشەك تاعدىرى ءبىر ەل ەمەس پە؟ ونەرىممەن ەلىمە ۇلگى بولامىن دەپ تۇرعاندا، ودان قالاي بەزبەكسىڭ؟ بەزە الار جولىڭ بار ما؟ جانە بەزۋ كەرەك پە؟ جوق جوق، بەزۋ كەرەك. ءقازىر بەزبەسەڭ، سوڭىنان كەش بولادى. وعان كۋا — اناۋ كەلە جاتقان شويىن جول، اشىلا باستاعان جاڭا كەن ورىندارى. ال حالقىڭ بولماسا، ونىڭ ءتىلى، ان-كۇيى، ادەمى ءداستۇرى بولماسا، وندا ادام بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ ءيا، ءيا، اكپاردىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى دۇرىس. ءبىز جوعالعالى تۇرمىز. نە ىستەۋ كەرەك؟ نە كەلەدى قولىمىزدان؟
ءبىراز شاپقاننان كەيىن، بۇركىتتىڭ اتىنىڭ دا، ءوزىنىڭ دە قىزۋى باسىلدى. ءسال توقتاپ ارتىنا قاراعاندا عانا ول ءارىننىڭ كوز ۇشىندا قالعانىن كوردى. كوك جورعانىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ، وعان قارسى ءجۇردى. تىزگىنىن بوس تاستاپ، اتىن ءىلبي اياڭداتىپ كەلە جاتىر. ەندى بويدى ىزا ورنىنا قايعى كەرنەدى. وكىنىش، كۇيزەلۋ، حالقىنا دەگەن قاسيەتتى سەزىم، كوكىرەگىنە شانشۋداي قادالىپ، ەرگە جابىستىرىپ جىبەرەردەي. باسى تومەن سالبىراپ، كوزى تۇماندانىپ كەتكەن. وسىناۋ شەكسىز دالادا ءوزىنىڭ جالعىز ەكەنىن ول قالاي سەزىنسە، سوناۋ لىقسىپ كەلە جاتقان جاڭا زامان مۇحيتىنا قارسى تۇرار كۇشى جوق جالعىز ەكەنىن دە سونداي انىق تۇسىنەدى. وسى السىزدىك جانىن جەگىدەي جەپ، دىمىن قۇرتا ءتۇستى. ال بۇل السىزدىك، ونى كارتادان ۇتىلعان ادام ءتارىزدى، ەش نارسەنى ويلاتپاي، قايتكەن كۇندە دە ۇپايىمدى جىبەرمەسەم ەكەن دەگەن ارمانعا جەتەكتەۋدە... قولىنان ەشتەڭە كەلمەستىك، كۇشسىزدىك، پاقىرلىق بۇركىتتى دە وسى كۇيگە ۇشىراتۋدا. جەڭە المايتىنىنا كوزى جەتىپ تۇرسا دا، قايتسەم جەڭەم دەگەن دالباساعا اپارىپ ۇرۋدا...
ءدال وسى كەزدە ءارىن دە جاقىنداپ قالدى. ونىڭ ار جاعىندا، بەلەس ۇستىندە، كوك شىمىلدىقتاي كولەگەيلەنگەن ساعىم وينايدى. قانشا قۋساڭ دا جەتكىزبەس ارمان ءتارىزدى. بۇركىتتىڭ دە ارمانى وسى ساعىم ەمەس پە؟ قۇر الىستان كولەگەيلەنەدى، ال قولىڭا ۇستايىن دەسەڭ، دىم دا جوق. بۇركىتتى بۇرىنعىدان دا اۋىر قايعى باستى. ول ءوزىنىڭ وسى ءبىر ءساتسىز، كۇيىنگەن ساعاتىندا ىشتەگى قايعىسىن ولەڭمەن سىرتىنا شىعارماقشى بولدى. ەرىندەرى اقىرىن كۇبىرلەپ بۇركىت كۇڭىرەنە جونەلدى:
اۋىلىم دا جوق، باۋىرىم دا جوق،
جاتىر ءۇنسىز قۋ دالا...
جارالاعان قاناتىن وق
مەن ءبىر بايعۇس شاعالا...
كوك تولقىندى قۋالاي كەپ
قۇشا المايمىن ەكپىندەپ.
قيالىمدى قاسىرەت جەپ،
جىلايمىن مەن ەڭكىلدەپ.
نە قىلامىن، نە قىلامىن؟
قولىمنان كۇش قاشىپ تۇر.
مەن ءبىر سورلى شاعالامىن
سالعان ايقاي بوسقا قۇر...
حالقىن اركىم ءار ءتۇرلى سۇيەدى. بىرەۋ حالقىن وزىنە قۋانىش، باقىت، دارەجە بەرەتىن ۇلى كۇش دەپ ءوز باسى ءۇشىن سۇيسە، ال بىرەۋ ونى اتا-انام، قورعانىم دەپ سۇيەدى. ول جىلاسا جىلايدى، ول كۇلسە كۇلەدى. حالقى باقىتسىز بولسا، ءوز باقىتىن كورمەيدى. حالقى باقىتتى بولسا، ءوزىنىڭ باقىتسىزدىعىن ەسكەرمەيدى. بۇنداي جاندار دۇنيەدە سيرەك كەزدەسەدى. بۇركىت تە سول سيرەكتىڭ ءبىرى ەدى.
ول ەندى جۇرەگىن كۇيدىرىپ بارا جاتقان قايعىسىن ىشىنە ۇستاپ تۇرا المادى، كەنەت اتىنىڭ باسىن تەجەي تارتىپ، ارىنگە قاراپ سويلەپ كەتتى.
— حالقىم مەن تۋعان جەرىمدى ءسۇيۋ — ءوزىمنىڭ ەنشىمە تيگەن مۇرات دەپ تۇسىنەتىن ەدىم،— دەدى ول كوزىنەن جاسى مولتىلدەپ. — تۋعان ولكەمنىڭ جاسىل شالعىنىن دا، شالقار كولىن دە، قۇمايتتى ءشولىن دە، ساعىمدى بەلىن دە — ءبارىن بىردەي جانىمداي جاقسى كورەمىن. ونى ەشكىمگە قيعىم كەلمەيدى. سوناۋ جەلى قوبىزداي سارناعان سارى دالامدى دۇنيەنىڭ ەڭ سۇلۋ جەرىنە ايىرباستاماس ەدىم. Miنe، سوندىقتان دا ەل-جۇرتىمنىڭ، تۋعان جەرىمنىڭ كەلەشەگىن ويلاپ، جاس بالاشا جىلايمىن، قينالامىن. الدە مۇنىم دۇرىس ەمەس پە؟ قايعىرۋىم قاتە مە؟ مۇمكىن مەن بىردەمەنى تۇسىنبەيتىن شىعارمىن؟
بۇركىت تاعى ۇندەمەي قالدى. نە دەرىن بىلمەگەن ءارىن ساسقانىنان:
— ياپىرماي، ءا... سولاي ەكەن-اۋ ءوزى،— دەي بەردى.
— بۇل — قازاقتىڭ سول كەزدەگى كەيبىر وقىعان ازاماتتارىنىڭ كەلىپ تىرەلگەن جارقاباقتى شىڭىراۋ وتكەلى. سول وتكەلدەن جاس دارىن قالاي وتپەك؟ ءومىر دەگەن ۇلى دانىشپان ءوزى ءجون سىلتەي مە؟ الدە قاتەلىك اتتى اڭدىعان جاۋ شىڭىراۋ تۇبىنە يتەرە مە؟
بۇركىت ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ كەلەدى. تەك ءبىراز جەرگە جەتكەننەن كەيىن عانا بارىپ ءوزىنىڭ قايدا بارا جاتقانىن ەسىنە الدى. اتىنىڭ باسىن تەجەپ، جان-جاعىنا قارادى. ءارىن دە ۇزەڭگىلەسە تاياي توقتادى.
— ءبىزدىڭ اۋىل مىنا جاقتا عوي! —دەدى ول قامشىسىنىڭ ۇشىمەن كۇنگەي جاقتى نۇسقاپ.
— ءيا، سولاي ەكەن-اۋ...
بۇركىت اتىنىڭ باسىن بۇرا ءتۇستى دە، قايتادان توقتاي قالدى.
— وسى مەن كەيىن قايتسام با دەيمىن. بۇگىنگى كورگەنىم ءبىر باسىما جەتەتىن سەكىلدى.
ءارىن رەنجىپ قالدى.
— و نە دەگەنىڭىز؟ كۇندىزگى ىستىق كۇننەن كەيىن كەشكە سالقىن سامال سوقپاي ما؟ بۇل اۋىلدان قاپالانساڭىز، ءبىزدىڭ اۋىلدان قۋانارسىز. ءجۇرىڭىز.
بۇركىت تەبىنىپ قالدى. كوك جورعا باسىن يزەپ تاستاپ، تاعى دا ىرعالا جونەلدى. «ءيا، ءارىن دۇرىس ايتادى، ءبىر قايعىنىڭ ءبىر قۋانىشى بار ەمەس پە؟.. بىزگە دەگەن كول بىتكەن سۋالىپ، ءشوپ بىتكەن قۋارماعان شىعار. تورعا ءتۇسىپ شىعا الماعان بايعۇس قۇستاي نەسىنە تىپىرلادىم دا قالدىم؟.. قارىمساق بايدىڭ اۋلىنا بارايىن... وندا نە بولىپ جاتىر — ءوز كوزىممەن كورەيىن...»
قارىمساق بايدىڭ اۋلى! بۇل اۋىل ەسىنە تۇسسە، بۇركىتتىڭ ءون-بويىن اۋ-جايعا قاراتپاي ءبىر ىستىق سەزىم ءاردايىم بيلەي كەتەتىن. بۇل جولى دا سول سەزىم ىرىق بەرمەس جۇيرىكتەي سوناۋ ءبىر قايتا ورالماس ءوتىپ كەتكەن ادەمى كۇندەرگە الا جونەلدى.
«ءيا، ءيا. سوۆەت وكىمەتى قازاق اۋلىنا جاڭا ورناعان كەزى ەدى عوي. ءوز ەلىم اقشاتىردان الىس بولعان سوڭ، اكپارعا ەرىپ جازعى دەمالىستا سونىڭ اۋلىنا بارعانمىن...». بۇركىت وي تەڭىزىنە شومىپ كەتتى.
...شىلدەنىڭ سارشا-تامىز ىستىق كۇنى. اسىرەسە بۇگىن كوكتە ۇشقان بوز تورعاي قاناتى كۇيىپ جەرگە تۇسەردەي شىجىپ تۇر. قالاشا كيىنگەن ەكى سالت اتتى جاس جىگىت كول جاعاسىندا وتىرعان قالىڭ اۋىلعا ويقاستاي جەلىپ كەلەدى. استارىندا اق كوبىككە كومىلگەن سۇمبىدەي قوس كۇرەڭ. اۋىلعا تاياعاندا، اكپار:
— بۇركىت، ساعان ايتام دەپ ۇمىتىپ كەتىپپىن،— دەدى اتىنىڭ باسىن ءسال تەجەپ، — حانشايىم ەكەۋمىزدىڭ شەشەمىز ەرتە قايتىس بولعان. اكەم ءبىر ايەل الىپ، بىلتىر توركىنىنە قايتارىپ جىبەرگەن. ءسىرا، قىلىعى ۇناماعان بولار... تۇقىمىنىڭ قۇرت اۋرۋى بار دەيتىن ەدى... الدە باسقا سەبەبى بار شىعار. ايتەۋىر سول ايەلىن جىبەرىپ، جاقىندا جاس توقال الدى دەپ ەستىدىم...
— قويشى؟ قارسەكەڭ الپىسقا كەلىپ قالعان جوق پا؟
— كەلسە شە؟ — اكپار كۇلدى. ول اكەسىنىڭ جاس توقال العانىن ماقتانىش كورەتىن سەكىلدى.—دۇنيەگە ادام ەكى مارتەبە كەلە مە، ءداۋىرى باسىنان وتپەي تۇرعاندا كورسىن قىزىعىن...
ەلگە تاياعاندا وزگە سەرىكتەرىنەن وزىپ كەتكەن اكپار مەن بۇركىت كوپ كەشىكپەي اۋىلعا دا جەتتى. كۇننىڭ ىستىقتىعىنان با، ءتىرى جان كورىنبەيدى، ەڭ بولماسا الدارىنان يتتەرى دە ءۇرىپ شىقپادى. تەك شەتكى ءۇيدىڭ بەلدەۋىندە بايلاۋلى تۇرعان ەرتتەۋلى سۇرى دونەن سول شىبىنداعان قالپىندا باسىن بۇرىپ اقىرىن وقىراندى دا قويدى.
اكپار مەن بۇركىت ون قانات اقبوز ءۇيدىڭ سىرتىنداعى جەلىگە اتتارىن بايلادى دا، ۇيگە تايادى. ءدال مۇنداي ىستىقتا بۇلاردى كەلە قويادى دەپ ەشكىم ويلاماعان بولۋ كەرەك، ءالى قىبىرلاعان جان جوق.
— اسسالاۋماعالايكۇم، — دەپ ەكى جىگىت تابالدىرىقتى اتتادى.
وڭ جاقتا ءتورت قابات شايى توسەكتىڭ ۇستىندە اق مامىق قۇس جاستىقتى شىنتاقتاپ، ۇزىن بويلى، اپپاق شوقشا ساقالدى، شۇڭىرەك كوز، ات جاقتى، قوشقار مۇرىن قارىمساق باي جاتىر. ۇستىندە — قازاقى اق كويلەك-دامبال. جانىندا — ورتا بەتتەرى اشۋلى «شولپان» جۋرنالى. اياق جاعىندا بايدىڭ تىزەسىنە دەيىن اشىلعان جالاڭاش بالتىرىن سىيپاي، قارا تورى، ويناقى كوزدى، ۇلبىرەگەن جاس كەلىنشەك وتىر. باسىندا — قىزىل كارىس ءشالى، ۇستىندە قىزىل باتشايى قوس ەتەك. جاسى كوپ بولسا، ون التىلاردا... ەكى قولى تولعان بىلەزىك، ساقينا، جۇزىك...
كىرىپ كەلگەن جىگىتتەردى كورىپ:
— ءاۋ، بۇركىتجانسىڭ با؟ — دەپ قارىمساق باي ورنىنان تۇرا بەردى...
كەلىنشەك جاۋتاڭ ەتىپ كوز تاستادى دا، يمەنە كەيىن شەگىندى. قارىمساق باي امانداسىپ بولىپ، كەلگەندەردەن ءحالىن سۇراي باستادى دا، توقالىنا قاراپ:
— مارجان، تەزىرەك قىمىز بەر، بالالاردىڭ ەرىندەرى ءتىپتى كەزەرىپ كەتىپتى عوي... — دەدى.
مارجان ورنىنان ەركەلەي سىزىلا تۇرەگەلدى. اياعىن ساندەنە باسىپ، اۋىر قوس شولپىسىن شىلدىرلاتا ءجۇرىپ، كەرەگەگە سۇيەۋلى تۇرعان ۇلكەن قارا سابانى ءپىسىپ-پىسىپ جىبەردى دە، سىرلى شاراعا جۋسان اڭقىعان سارى قىمىزدى قۇيا باستادى. بۇركىت كەلىنشەكتىڭ وتىرعانىن دا بايقاماپتى، ورتا بويلى، سىمباتتى دەنەلى ەكەن. ادەيى ىستىققا كيگەن جۇقا ءشايى كويلەكتەن قايقى بەلى مەن بۋرا سانى دا ءبىلىنىپ تۇر. ەرتە تولىققان ءتوسى دە كوزگە تۇسەدى.
جىگىتتەر كۇمىس كەسەلەرگە قۇيىلعان قىمىزدى قولدارىنا الا بەرگەندە، ۇيگە قارا تورى ءجۇزى كۇنگە كۇيىپ قوشقىلدانىپ كەتكەن، جىرتىق بورىك، شيدەم شەكپەن، بالۋان دەنەلى جاس جىگىت كىردى.
ول بوساعادا تىزە بۇگىپ:
— مىرزا، ات-كولىگىڭ امان كەلدىڭ بە؟ — دەدى دە، قارىمساققا تۇيىلە قارادى. — بايەكە، انەۋگى بەرەم دەگەنىڭنىڭ قالعانىن الۋعا كەلدىم...
قارىمساق مويىنىن دا بۇرماستان:
— نەمەنەڭ قالىپ ەدى؟— دەپ كەسەسىن اۋزىنا تاياي بەردى.
— ەكى جاباعى مەن ءبىر دونەنىمدى الدىم عوي، ەندى ەكى تورپاق، ءبىر ۇساق قالدى.
— بىردەمە قۋىپ بارا جاتىر ما، الارسىڭ...
— جوق، بەرىڭىز. كەمپىر-شالىم قينالىپ قالماسىن. — جىگىتتىڭ ۇنىنەن ءبىر ىزعار سەزىلدى. — ويدا تاعى باندىلار پايدا بولىپتى. ءوزىم سولاردى ۇستاۋعا شىعاتىن جاساققا قوسىلماقپىن...
— سەن بولماساڭ، باندىلار قۇرىمايتىن شىعار...
— بايەكە، قايتەسىز تالكەك ءسوزدى.
— باي ءسال كىدىرە جاۋاپ بەردى.
— جارايدى، كەشكە مال كەلگەن سوڭ الارسىڭ.
— قۇبا-قۇپ.
جىگىت شىعىپ كەتتى. اكپار اكەسىنە قارادى.
— ءوزىڭ بىلەسىڭ، ماتان بەس جىل ءبىزدىڭ كوكسايداعى جىلقىمىزدى باقتى عوي. قىزىلدار كەلگەلى ابدەن جەلىگىپ الدى. انەۋگۇنى وجار ماتاننىڭ ەڭبەگىن بەر دەپ كەتكەن.
— ونىڭ ەڭبەك اقىسىنا سونشاما مالدى كىم كەستى.
— وجار.
— جىلقى باعىپ جۇرگەندە شىعىنعا ۇشىراتقان مالدارىن ۇستاپ قالام دەمەدىڭ بە؟..
— سونداي ۇساق-تۇيەككە ءسوز شىعارىپ قايتەمىن.— قارىمساق ءسال رەنجىپ قاباعىن شىتىپ، توقالىنا ءبىر قاراپ قويدى. — ءالى قوينىڭداعى قاتىنىڭدى تارتىپ الماعانىنا قۇدايعا قۇلدىق دە...
مارجان قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى، بۇركىت باعانادان بەرى بايقاپ وتىرعان، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ماتان كىرگەننەن كەلىنشەكتىڭ بەرەكەسى كەتكەن. جىگىتكە قاراۋعا باتا الماي، ابىگەر بولعان دا، قالعان. ءبىر قىزارعان، ءبىر بوزارعان. بۇنىڭ سەبەبىن بۇركىت ارتىنان بىلگەن. مارجان قارىمساقپەن ىرگەلەس اۋىلداعى ءبىر ورتا شارۋانىڭ قىزى ەكەن. قارىمساققا اكەسى قىرىق توعىزدى ساناپ الىپ زورلاپ بەرەدى. العاشقى كەلىنشەك بولىپ تۇسكەن كەزىندە دە مارجان باي توقالى بولدىم-اۋ دەپ بالەندەي شاتتىق بىلدىرمەيدى، ءبىراق تاعدىردىڭ سالعانىنا كوندىم دەگەندەي مىنەز كورسەتەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە بىر-ەكى رەت ماتانمەن ۇشىراسىپ قالادى، جاياۋ اياڭ ولەڭ شىعاراتىن قوماقتى جىگىتپەن ىڭعايى كەلگەن جەردە ءسوز قاعىسىپ، ازىلدەسەدى دە... توقالى مەن ماتاننىڭ اراسىندا ازىرگە بالەندەي ەشتەڭەنىڭ بولماعانىن بىلە تۇرسا دا، ەرتەڭىنەن سەسكەنگەن قاۋقارى شامالى، الپىستان اسا باستاعان باي، كوپ جىلقىسىنان ءبىر بيەنى قاسقىر جارىپ كەتكەنىن سىلتاۋ ەتىپ، جىگىتتى قۋىپ شىعادى. وسى كەزدە اۋىلعا جاساعىمەن وجار كەلەدى. بايدىڭ زورلىعىن ەستىپ، ماتاننىڭ ەڭبەك اقىسىن تولەتەدى. بايدان اقىسىن الىپ شاتتانعان ماتان، ءبىر جاعى شىنى، ءبىر جاعى قالجىڭى، بىلاي دەپ ولەڭ شىعارادى.
تاۋ سىلكىنەد، كوپ كەدەي، ءبىز تەبىنسەك،
سوۆەت كەلىپ، تەڭەلدىك كوپ تەلىمسەك.
تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىت باردا،
كارى شالدى قايتەسىڭ، قىز-كەلىنشەك.
بايعا كەتكەن ەنشىسىن، ماڭداي تەرىن،
قايتاردى عوي زاڭمەنەن ماتان ەرىڭ.
السام تارتىپ سول بايدىڭ دەيمىن ەندى
جاس توقالىن، بۋرا سان، ماڭماڭ كەرىن.
بۇل ولەڭ اۋىلدىڭ قۋاقى جىگىتتەرى ارقىلى مارجانعا دا جەتەدى. مارجان جەرگە كىرەردەي بولىپ ۇيالسا دا، اشۋلانبايدى. تەك «بۋرا سانى نەسى؟» دەپ ماز-مەيرام بولىپ كۇلەدى دە قويادى. ال قارىمساق باي بولسا، مەنىڭ توقالىمنىڭ سانىنىڭ قانداي ەكەنىن ول قايدان ءبىلدى ەكەن دەپ ءبىر رەتتە اشۋ شاقىرىپ، جىگىتتەرى ارقىلى ماتاننان ءوشىن الماق بولادى، ءبىراق، ارتىن ويلايتىن قارىمساق اشۋىن اقىلعا جەڭدىرەدى، ءبىر جاعىنان وجاردان قورقادى، اقىرى بۇل ولەڭدى ەستىمەگەن بوپ سىر بەرمەيدى. جاڭاعى توقالىنا تيدىرە ايتقان ءسوزدىڭ استارى، ونىڭ قىزارۋىنىڭ دا سەبەبى وسىندا ەكەنىن بۇركىت سوڭىنان ەستىدى. ال ول كۇنى... سول ءبىر تولىقسىعان جاس كەلىنشەكتىڭ ماتان كىرگەننەن ابىگەرلەنۋىنەن، ونىڭ وسى بالۋان دەنەلى جاس جىگىتكە تاقا نەمقۇرايدى قارامايتىنىن اڭعارعانداي بولعان...
بۇركىت قىزا باستاعان كوك جورعانىڭ تىزگىنىن تارتا ءتۇسىپ تۇلكى بۇلاڭعا سالادى. تاعى دا وي تەڭىزىنە شومدى. ءيا، ءيا، ودان كەيىن بۇل ماتاندى كورگەن جوق قوي. اكپار ەكەۋى سول اۋىلدا ءبىر ايداي جاتتى. باستارىنان نەلەر قىزىق كۇندەر وتكىزدى. سار جايلاۋ، شالقار كول... جۇيرىك بايگەسى، جورعا جارىسى. ەكى ۇداي بوپ تارتىسقان كوكپار... كۇندىز، وڭاشادا: «وقىعان قاينىم-اۋ، نەگە تەرىس قارايسىڭ، مەنىڭ كارى كوكجالىمنان قورقاسىڭ با؟ قورىقپاي-اق قوي، كوكجال دەگەن قۇر اتى، جاس بورىمەن تالاسار وتكىر ءتىسى جوق، ءبارى بىردەي، الداقاشان مۇقالعان»،— دەپ سىڭعىرلاي كۇلگەن مارجاننىڭ ەركە داۋىسى. تۇندە — التىباقان. شىرقاي سالعان ءان. كوكتە — كولبەي جۇزگەن كۇمىس اي. بوزارا بىلىنگەن تاڭ. تاراپ بارا جاتقان قىز-بوزبالانىڭ سىلقىلداعان كۇلكىسى، جۇرەكتى قىتىقتاعان ءازىلى... ال بۇلتارىستا تەرەڭ ساي. اكپاردىڭ جاقىن قارىنداسى زەينەپتىڭ تاڭ بوزىنداي اپپاق ءجۇزى. «ۇزاق كۇتتىڭ، بە؟» دەپ دىرىلدەي شىققان ءۇنى... ودان كەيىن... ءومىر باقي ەستەن شىقپاس، تەڭىز ءتۇبىنىڭ كوگىلدىرىندەي جان-سەزىمىنىڭ تەرەڭىندە قالعان ءبىر ءمولدىر تازا قۋانىش... تاعى دا كۇن. تاعى جازىلا شاپقان قوس كۇرەڭ. شي اراسىنا قاراي زىمىراعان قىزىل تۇلكىگە كەرەگەدەي قوس قاناتىن ءالسىن-السىن، قاعىپ شۇيىلگەن قىران قۇس...»
بۇركىت تەرلەپ كەتتى. «وسىنىڭ ءبارى بۇگىندە بار ما ەكەن؟ الدە تاڭەرتەڭگىدەي ءبىر جاڭعىرىق سول ءبىر سۇلۋ ءومىردى دە ۇركىتتى مە ەكەن؟»
كەنەت كوك جورعا بۇرىلا الا جونەلدى. سول جاقتان كەلدى جاعالاي قونعان قالىڭ ەل كورىندى.
— ءبىزدىڭ اۋىل،— دەدى ءارىن جەلە ءتۇسىپ.
بۇل جولى ەكى سالت اتتىنى، جاۋ كەلە جاتقانداي، كوپ يت شاۋىلدەي ءۇرىپ قارسى الدى. ءۇي-ۇيدىڭ اراسىندا كورىنگەن ادامدار دا «بۇلار كىم؟» دەگەندەي، قولدارىمەن ماڭدايلارىن كولەڭكەلەي قاراپ قالدى، كەيبىرەۋلەرى قارسى ءجۇردى. بۇركىت پەن ءارىن قارىمساقتىڭ ءسال عانا رەڭى كۇرەڭ تارتا باستاعان باياعى ون قانات اق ءۇيىنىڭ جانىنا كەپ ءتۇستى. بۇل جولى دا اناداعىداي ۇيدەن ەشكىم شىقپادى. جاندارىنا تاياعان ەكى-ۇش اقساقال اداممەن قول الىسىپ امانداستى دا، ەكى جىگىت ۇيگە كىردى. بۇركىت تابالدىرىقتى اتتاسىمەن-اق باعاناعى ءوزى ويلاعان جاڭا زامان جاڭعىرىعى قارىمساق اۋلىنىڭ دا شاڭىراعىن جەرگە تۇسىرەردەي ەتىپ تىتىرەتكەنىن بىردەن ءبىلدى. ءۇي ءىشى جايناعان اسىل مۇلىككە تولىپ تۇرسا دا، قارا كولەڭكەلەنە، ۇڭىرەيە قالعان — بۇعان مولا سەكىلدەنىپ كورىندى. «بۇل ۇيگە نە بولعان؟ الدە حانشايىمدى ۇزاتتى ما ەكەن؟» دەپ بۇركىت، سول جاقتا بۇك ءتۇسىپ، تەرىس قاراپ جاتقان قارىمساق بايعا «اسسالاۋماعالايكۇم» دەپ سالەم بەردى دە، جان-جاعىنا كوز تاستادى. حانشايىم بوي جەتىپ قالعان اكپاردىڭ ەركە-شورا قارىنداسى بولاتىن. جوق، حانشايىم ۇزاتىلماعان سەكىلدى. كەرەگەدە ءىلۋلى قۇندىز بوركى، كەستە جاعالى سۇر بارقىت بەشپەنتى تۇر. «ءبىراق ءوزى قايدا؟» بۇركىتتىڭ ەسىنە جاڭا ءتۇستى. ءارىن قالادان شىقپاي جاتىپ: «حانشايىم ناعاشى اۋلىنا سەرۋەنگە كەتكەن»،— دەگەن. «ءالى قايتپاعان ەكەن عوي. سوندا بۇل ۇيگە نە بولعان؟» ءبىر پالە كەلگەنى انىق، كەبەجە-ساندىقتارىنىڭ قاقپاقتارى اشىق جاتىر، توردەگى تاپتەشتەلىپ جينالاتىن جۇكتىڭ دە بۇگىن ءسانى جوق، قوقىرسي ۇيىلگەن...
بۇركىتتىڭ داۋسى ەستىلگەن سوڭ، قارىمساق باسىن كوتەرىپ، تۇرەگەلىپ وتىردى. ءتۇسى كۇپ-كۇرەڭ. ۇلكەن ىزانىڭ سازى بىلىنەدى.
— بۇركىتسىڭ بە؟ ساۋ كەلدىڭ بە؟— دەدى ءوزىن-وزى اشۋدان ازەر ۇستاپ دىرىلدەي سويلەپ.— اكپارجان قايدا؟
— قالادا جۇمىسى بولىپ بوگەلىپ قالدى. ءبىر ون شاقتى كۇننەن كەيىن جەتەر... سالەم دەدى...
— ءا... ءا... ءبىر ىڭعايسىز كەزدە كەلدىڭ-اۋ شىراعىم...
ءبىراق قارىمساق نەگە ىڭعايسىز كەز ەكەنىن ايتپادى.
بۇركىتتەرمەن ۇيگە ەرە كىرگەن، جاڭاعى دالادا كەزدەسكەن اقساقالداردىڭ قابا ساقالدى بۇجىرى بۇل ۇيدە نە بولعانىن ءتۇسىندىرىپ:
— بۇگىن بايەكەڭنىڭ «ماڭ-ماڭ كەرى» ماتان ميليسيامەن كەتىپ قالدى،— دەدى. ءسويتتى دە، قارىمساقتى كەكەتكەنى مە، الدە اياعانى ما: — تال تۇستە تارتىپ اكەتتى،— دەپ كۇرسىندى.
باياعى ماتان شىعارعان ولەڭنەن كەيىن بۇكىل اۋىل بايدىڭ جاس توقالى مارجاندى «ماڭ-ماڭ كەر» دەپ اتاپ كەتكەن. اكپار دا توقال شەشەسىن سولاي دەپ اتايتىن. بۇركىت بۇل ۇيگە نە بولعانىن ەندى تۇسىنسە دە، بوتەن ءسوز تابا الماي:
— تارتىپ اكەتكەنى قالاي؟— دەدى.
— نە قالايى بار؟ — بۇجىر شال بۇركىتكە سىعىرايا قارادى.— ماتان ءوزى سەكىلدى قىلىشىن سۇيرەتكەن ەكى قىزىل اياق ميليسياسىن ەرتىپ كەلدى دە: «مارجان، ءجۇر» — دەدى، انا كوك سوققان سايقال توقال، ءسىرا، بۇرىن ۋادەسىن بەرىپ قويعان بولۋى كەرەك، جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ، ساندىقتاعى كيىم-كەشەگى مەن ءوز ۇيىنەن الىپ كەلگەن جاساۋىن قۇشاقتادى دا، سوڭدارىنان ەرىپ جۇرە بەردى.
— نەگە جىبەردىڭدەر؟ —دەدى ءارىن اشۋ شاقىرعان كۇي كورسەتىپ.— بۇل اۋىلدىڭ ەركەك كىندىكتىلەرى قىرىلىپ قالىپ پا ەدى؟
جولاۋشىلارعا سالەم بەرەمىز دەپ ۇيگە كىرگەن بوتەن ادامدار قارا ساقالعا قوسىلىپ، دابىرلاي جاۋاپ بەردى.
— قالاي جىبەرمەسسىڭ، ءۇش بىردەي ەڭگەزەردەي جىگىت...
— بەلدەرىندە قىلىش...
— بىرەۋىنىڭ مىلتىعى دا بار...
— «ماڭ-ماڭ كەردىڭ» ءوزى دە قالار ەمەس. ەڭ بولماسا بىرىگۋىمىزبەن قوشتاسقان دا جوق...
— جىبەرمەي كور، «ايەل تەڭدىگىنە» قارسى بولدىڭ دەپ، ءسىبىر ايداتىپ جىبەرسىن...
— ەگەر بايەكەڭنىڭ وزىنەن ءبىر قيمىل بولعاندا كورەر ەدىم! دەدى قارا سۇر، كەسكەن كەسپەلتەكتەي، ءتورتباق بالۋان جىگىت، قارىمساقتىڭ اتارمان-شابارماندارىنىڭ ءبىرى قابانباي. — بايەكەڭ ءوزى ۇندەمەدى عوي...
قارىمساق باسىن كوتەرىپ الدى.
— ءجا، جەتەدى!—دەدى ىزالى ۇنمەن،— نە بولدى سونشاما ۇلارداي شۋلاپ؟ كەتسە، بەس بايتالدىڭ قۇنى — ءبىر قاتىن كەتتى. ەر ءولىپ، ەرتىس بۇزىلعان جوق قوي. بارىڭدار!
ۇيدەگى ادامدار شىعىپ كەتكەننەن كەيىن قارىمساق ۇندەمەي ۇزاق وتىردى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— جاستاي، ادال كۇيىنەن جار ەتكەندىگىمنەن بە، مارجاننىڭ بۇل قىلىعى ماعان وتە باتتى،— دەدى ول بۇل ۋاقيعادان كۇرت سىنعاندىعىن جاسىرماي.— امال نە ءقازىر قويشى-قولاڭ كۇشەيگەن مەزگىل عوي، اتتەڭ، كەشەگى كۇنىم قايتا ورالار ما ەدى!—دەپ ءسال جىگەرلەنە سويلەپ كەلە جاتتى دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول كىلت توقتاپ، بۇركىتتىڭ بوتەن جايدى سۇرادى.— وسى قىتايدا دا كەڭەس وكىمەتى ورنار ما ەكەن؟
— قايدام... ازىرگە بىرىمەن-بىرى قىرىلىسىپ جاتىر عوي...
ءارىپ اس دايىنداتۋعا شىعىپ كەتتى. نە سويلەسكەندەرى بەلگىسىز، بۇركىت پەن قارىمساق ۇزاق اڭگىمەلەستى.
بۇركىت بۇل اۋىلدا ەكى جەتىدەي بولدى. سول ۋاقىتتىڭ ىشىندە ونىڭ بايقاعانى: قازاق اۋلىندا دا «باي»، «كەدەي» دەگەن ۇعىم مىقتى ورىن الىپ، ەل-جۇرتتىڭ اراسىنا الا اۋىزدىق كىرە باستاعانى. اقساقالدىڭ ءداستۇرى كوپ قاتىنى بار بايدى تالكەك ەتۋ سالتقا اينالعان، ەكى جەتىنىڭ ىشىندە بۇركىت بۇرىنعى ۇلان-اسىر بايگە، قاتار وتىرعان ەلدىڭ باسىن قوسقان ۇلكەن توي، شەشەندىك سالىستىرعان سۇبە بيلەردىڭ ايتىسىنىڭ ءبىر دە ءبىرىن كورگەن جوق. ونىڭ ورنىنا، ۇكىمەت قانداي جاڭا زاڭ شىعارادى؟ باي جەرىنەن بىزگە قاشان جەر الىپ بەرەدى؟ بەس ەشكىمىزدى ايداپ قاشانعى اۋقاتتىلاردىڭ سوڭىنان شۇبىرا بەرەمىز؟ ورىس مۇجىقتارىنداي ەگىن ەگىپ، پوسەلكە بولىپ ءبىز دە نەگە وتىرىقشىلىققا ۇيرەنبەيمىز؟—دەگەن سەكىلدى تولىپ كەتكەن سونى تىلەكتەر...
بۇركىت، اكپار ۋادەلەسكەن كۇنى كەلمەگەن سوڭ، ەندى بۇل اۋىلدا جاتا بەرۋدىڭ رەتىن تابا الماي، ساباق باستالۋعا ون كۇن قالعاندا اقشاتىرعا قايتتى.
IV
حاسەن — قازاق جەرىنە كەلگەن جاڭا ءومىردى قۇشاعىن جايا قارسى العان اقىن. بۇنىڭ جىرىندا جاڭا ىرعاق، جاڭا تاقىرىپ مول. بۇركىت ولەڭىندەي قيىننان قيىستىرىلعان، تەڭىز تولقىنىنداي قۇدىرەتتى بولىپ تۋماسا دا، بۇنىڭ دا ولەڭى جاڭا زامان لەبىندەي جالىندى، بىركەلكى كۇشتى، وجەت، وتكىر كەلەدى. انگە سالىنعان كوپ ولەڭى حالىق اراسىنا ابدەن تاراپ تا كەتكەن. قىسقاسىن ايتقاندا، بۇركىت ەكەۋى ساياساتتا دا، پوەزيادا دا قاراما-قارسى ادامدار. ءبىر جاعىنان، اعايىن-تۋىس، ءبىر اۋىلدا بىرگە وسكەن. ەكىنشى جاعىنان، ەكەۋىنىڭ ومىرلىك جولدارى ەكى جاقتا، بىرىنە-بىرى الىس، جات.
ءبىراق بۇنىڭ بۇركىتتەن ارتىقتىعى بار. حاسەن — جاڭا زامان اقىنى. قازاق دالاسىنا ورناعان جاڭا ءومىر جىرشىسى. سوندىقتان دا جۇرت بۇنى كوپ وقيدى. ءوز اقىنى، ءوز بالاسى.
«جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن جاۋىنگەردىڭ وتكىر قىلىشى، اقىننىڭ جالىندى قالامى كەرەك»!
حاسەن حالقىنان قىلىشىن دا، قالامىن دا اياعان جوق. سان الۋان قيىندىقتى باسىنان كەشتى. سونىڭ ءبارىن دە جەڭىپ شىقتى. ال سول جەڭىستەر وڭايعا ءتۇستى مە؟ جاس جانىن كەيدە وققا دا بايلاعان جوق پا؟ سول جەڭىستەر ءۇشىن حالقىنىڭ دا كورمەگەنى بار ما؟ اشتىققا دا، جالاڭاشتىققا دا شىدادى. وسىنىڭ ءبارىن ويلاپ كەتسە، حاسەننىڭ جۇرەگى ويناي جونەلەدى.
«اۋىر ازاپپەن، قاجىماس مەحناتپەن تاپقان حالىق جەڭىسىنە، اي دالادا اداسىپ قالعان جالعىز قازداي، ءۇنى الىسقا بارماس بۇركىت سەكىلدى شاتاسقان جاندار قارسى ءسوز ايتپاق. قولىنان كەلسە ءالى دە بولسا ەل-جۇرتتى كەڭەس جولىنان ءبولىپ الماق، كەدەرگى ەتپەك. بۇعان شىداۋعا بولا ما؟
حاسەن تاعى دا ءۇيدى كەزىپ كەتتى. قولىندا ءبىر جاپىراق قاعاز. بۇل — بۇركىتتىڭ سوڭعى ولەڭى. «جوق، جوق، بۇل ويىڭ بولماس، بۇركىت،— دەيدى حاسەن ىزالانا،— ەگەر سەن سەكىلدىلەردىڭ ايقايى قازاق حالقىن دۇرىس جولىنان بۇرار بولسا، نەسىنە ءبىز قولىمىزعا مىلتىق الىپ الىستىق؟ نەسىنە ەلىمىزدى جاڭا جولعا شاقىرىپ، ءتۇن ۇيقىمىزدى ءتورت ءبولىپ ولەڭ جازدىق؟»
حاسەن جاقىندا عانا گۋبەرنيالىق پارتيا گازەتىنە جۇمىسقا اۋىسقان. سول گازەت ارقىلى ءبىر بولمە پاتەر العان. بولمەسى بيىك جانە وتە كەڭ. بۇل — شەت ەلگە قاشىپ كەتكەن بايدىڭ سالتاناتتى ۇلكەن ءۇيىنىڭ قوناق قابىلدايتىن زالى. ەسىك، تەرەزە، ەدەندەرىندە توڭكەرىستەن بۇرىنعى سىرلارى ءالى كەتپەگەن. توبەسى دە اشەكەيلەي بويالعان. اباجاداي ۇلكەن ءۇش تەرەزەسىنىڭ ەكەۋى كۇنگەي جاققا شىعادى، بىرەۋى عانا قورا ىشىندەگى باۋ-باقشاعا قارايدى. ءقازىر وسى ءۇش تەرەزەنىڭ ەكەۋىنەن كۇن قۇيىلا ءتۇسىپ تۇر. بولمە ىشىندە بالەندەي كوزگە ىلىنەر زات جوق. باياعى اقاننىڭ ۇيىنە قاراعاندا، حاسەننىڭ پاتەرى سۇلۋ، كەربەز قىزدىڭ جانىنداعى جۇپىنى كەلىنشەك ءتارىزدى. اباجاداي بولمەدە ءبىر تەمىر كەرەۋەت پەن قاعاز جازاتىن سارى سىرلى اعاش ۇستەل، ءتورت ورىندىق. بويداق جىگىت تۇراتىنى بىردەن اڭعارىلادى. توسەك-ورىندارى جينالماعان، ورىندىقتاردىڭ ۇستىنە قالاي بولسا سولاي تاستاي سالعان پەنجەك، شالبار، كويلەك... جەردە ۇستەل، كەرەۋەت جانىندا بەتى اشىلعان كىتاپ، قوبىراعان گازەت. ءۇي ىشىندە كوزگە تۇسەر ايرىقشا جالعىز زات — قابىرعالارعا جاپسىرىپ تاستاعان سۋرەتتى ۇلكەن-ۇلكەن قاعاز پلاكاتتار، سۋرەتتەر. مىنە زارەسى ۇشىپ كەتكەن چەمبەرلەن، باسىنداعى سيليندر قالپاعى جوعارى كوتەرىلىپ، كوزىندەگى پەنسيەسى انانداي جەرگە ۇشىپ تۇسكەن. ۇستىنەن تونگەن جۇمىسشىنىڭ ايبىندى قولىنا قاراپ، زارە-قۇتى جوق. استىڭعى ەكى جولعا: «مىقتى بولساڭ، چەمبەرلەن، كورشى قۇتىلىپ مىنا شەڭبەردەن؟» دەگەن سىقاق، ولەڭ جازىلعان. ال انا پلاكاتتا شات-شادىمان باي توقالى. قولىنا تۇيىنشەك زاتتارىن ۇستاپ، ميليسياعا ەرىپ، ۇيدەن شىعىپ بارادى. بەتىنەن تۇگى شىعىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، جەر تەپكىلەپ تۇرعان جۋان قارىن باي... بۇنىڭ دا استىندا ەكى جول ولەڭ: «اش تەڭدىككە تۇندىكتى، كۇل-تالقان ەتىپ كۇڭدىكتى!» وسى سەكىلدى زاماننىڭ سان ءتۇرلى قۋانىشتى قۇبىلىستارىن دارىپتەگەن تولىپ جاتقان پلاكاتتار. بۇل ولەڭدەردىڭ ءبارىن دە حاسەن جازعان.
ال بۇركىت شە؟ بۇركىت نە ىستەپ ءجۇر؟
بىلتىرعى قارىمساق باي اۋىلىنا بارعاننان بەرى جىل وتسە دە، ونىڭ اشۋى تارقاعان جوق. قىس بويى ەش الەۋمەت ىسىنە قاتىسپادى، تەك مۇعالىمدىك مىندەتى مەن شىعارما جازۋدى ءبىلدى. مۇنداي جاعداي وعان حالقىنىڭ كوڭىل كۇيىن، ءومىر وزگەرىستەرىن تۇسىنۋگە بوگەت بولدى. وسىنىڭ ارقاسىندا وزىمەن-وزى اۋرەلەنگەن جاس اقىن، بولتىرىگىنەن ايرىلعان اش قاسقىرداي، ىشتەي ابدەن اشىنىپ الدى. قانداي تارتىستان بولسا دا باس تارتپايتىن حالگە جەتتى. ول ءقازىر قالىڭ قولعا جالعىز قارسى شاۋىپ، مەرت بولۋعا دا بار. ءالى ۇلتشىلدىق سارىنداردان ارىلماعان كەيبىر گازەت، جۋرنالدار بۇركىتكە اقىل ايتۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ باياعى «زار زامان» اقىندارى سەكىلدى دۇنيەدەن تۇڭىلگەن زارلى، نالىعان، وكىنىشكە تولعان كوپتەگەن ولەڭدەرىن باسۋمەن بولدى. قازاقتىڭ وتكەن كۇنىن، ءداستۇرىن، ەلدىگىن جوقتاۋ بۇركىتكە ەندى ادەتكە اينالدى. ول سول ءبىر سارعايسا دا، ساعىنسا دا كەلمەيتىن، سوناۋ ەتكەن زاماندى قۇر عانا جوقتاپ قويمادى، ءوزىنىڭ ۇلكەن دارىنىنان تۋعان شىعارمالارىنىڭ استارلى سىرى، رۋحى ارقىلى جۇرتتى تىكەلەي كۇرەسكە شاقىردى. گازەت، جۋرنال بەتىندە اشىق جاريالاۋعا جاتپايتىن كەيبىر ولەڭدەرى قولجازبا رەتىندە جۇرتقا تارادى. ونىڭ وسىنداي جاسىرىن ولەڭدەرىنىڭ ەڭ شىڭى، ىزالى ساياسي ايقايى سوناۋ «قوڭىر ايعىر» كولىنەن كەلە جاتىپ «اۋىلىم دا جوق، باۋىرىم دا جوق» دەپ باستالاتىن ولەڭى بولدى.
بۇركىتتىڭ وسى اقىرعى اسان قايعى جىرىن جاڭا عانا وقىپ شىققان حاسەن كەڭ بولمەسىن ەرسىلى-قارسىلى كەزىپ ءجۇر! جايشىلىقتا ادامدى تارتىپ كۇلىمسىرەپ تۇراتىن جارقىن ءوڭى، بۇگىن ءبىر ءتۇرلى قۋارىپ كەتكەن. قاباعىن ءالسىن-السىن ءتۇيىپ، اشۋلانا، ادىمداي تۇسەدى. توقتاي قالىپ، قولىنداعى داپتەردىڭ ەكى بەتىندەي قاعازعا قاراپ كۇبىرلەپ وقيدى دا، تاعى دا ادىمداي تۇسەدى. ىشىندە ءبىر تىنىم بىلمەس ارىستان بارداي. ابدەن مازاسى كەتكەن. قولىنداعى قاعاز بۇركىتتىڭ قولجازبا رەتىندە جۇرتقا تاراي باستاعان الگى ولەڭى ەدى. كىم ەكەنى بەلگىسىز، بىرەۋ كونۆەرتكە سالىپ، پوچتا ارقىلى ادەيى حاسەنگە جىبەرىپتى. ءداۋ دە بولسا، اكپار بولۋى كەرەك. بۇركىتتىڭ شىن سەرىگى جانە حاسەننىڭ جاڭا ادرەسىن دە بىلەدى. ايتەۋىر، كىم جىبەرسە دە، جانى اشىعاننان جىبەرىپ وتىرعان جوق. بۇركىت پەن حاسەننىڭ ارالارىن بۇرىنعىدان دا شيەلەنىستىرۋگە جىبەرىپ وتىر. ويىنداعىسى دا ورىندالعان سەكىلدى، ەگەر بۇركىت ءقازىر كەزدەسىپ قالسا، حاسەن ونى جەر-جەبىرىنە جەتە سوگۋگە بار، ول تۇرىنەن دە كورىنىپ تۇر...
— سورلى! قايدا بارا جاتىر؟—دەدى حاسەن كەنەت توقتاي قالىپ، بۇركىتتىڭ قىلىعىنا قينالىپ.— ءوزىنىڭ باسىن جۇتقالى ءجۇر عوي... ايتپەسە مۇنداي جەكسۇرىن ولەڭدى جازباس ەدى! سالىنايىن دەپ جاتقان تەمىر جولدان ۇركەك جىلقىداي كۇنى بۇرىن شوشيدى! قازاق سول تۇيەگە مىنگەن قالپىندا كوشە بەرسىن دەيدى... ءبىراق ونى زامان كوتەرە مە؟.. باۋىرلاس ورىس پرولەتارياعا بىرىگىپ، ەل بولايىق، جۇرت بولايىق دەپ قولىن سوزسا، جەرىمدى العالى تۇرسىڭ دەپ قىلىشىن الا جۇگىرۋگە دايىن... بەۋ، بەۋ، بۇركىت، ويلانسايشى، سۋ تۇبىنە كەتكەلى تۇرسىڭ عوي!
بالا كۇننەن ويناپ-كۇلىپ بىرگە وسكەن جولداسىنا وسى ءبىر ساتتە الا-بوتەن جانى اشىپ، حاسەن تەرەزە الدىنا بارىپ، تاعى دا ويلانا قالدى. بۇركىتتى وسىناۋ قاۋىپ-قاتەرلى بۇرىس جولدان قۇتقارۋعا شەشىم تابا الماي، ول تەرەزە الدىندا ۇزاق تۇردى. باسىنا سان ءتۇرلى وي كەلدى، بىرىنەن-بىرى وتكىر، بىرىنەن-بىرى سوراقى. جانىڭ اشيتىن ادامدى اكەتىپ بارا جاتقان تۇڭعيىقتان قۇتقارۋدان قيىن نە بار؟ حاسەن دە ءقازىر ءدال وسىنداي كۇيدە ەدى.
ۇيگە وسى كەزدە ەشبىر رۇقساتسىز، ەركەكشە كيىنگەن ءبىر قىز كىرىپ كەلدى. جاسى ون سەگىزدەر شاماسىندا. باسىندا ۇكىلى كامشات بورىك، قولىندا كۇمىس ورگەن توبىلعى ساپتى قامشى. بەلىن كۇمىس بەلبەۋمەن قىناعان، ۇستىندە — زەرلى قىزىل بارقىت بەشپەنت. بۇتىندا — كەڭ بالاعىن ويۋلاپ تاستاعان شالبار، اياعىندا — بيىك وكشەلى قىزىل سافيان، قيسىق تابان ەتىك. قارا تورى، دوڭگەلەك ءجۇز. ويماقتاي ءداندى ەرىنى كۇلىمسىرەي اشىلىپ، ار جاعىنان مارجانداي تىزىلگەن اپپاق تىستەرى كورىنىپ تۇر. قاراقاتتاي قاپ-قارا وتكىر كوزدەرى ادامعا ويناقشي قادالىپ قاراعاندا، ىشىڭە ءبىر وت سالىپ جىبەرگەندەي. قىزدىڭ ەش نارسەدەن قىمسىنباس ەركىن، اشىق جۇزىنەن بىرەۋدىڭ ماڭدايىنا باسقان ەركەك-شورا جالعىزى ەكەنى كورىنىپ تۇر.
جەل سوعىپ، كۇن كۇيدىرگەن ءسال كەزەرگەن ەرنى، توتىققانداۋ قارا تورى ءجۇزى، تۇرعان تۇرىسى، قولىنا ۇستاعان قامشىسى قىزدىڭ جولاۋشى ەكەنىن بىردەن اڭعارتادى.
قىز ويعا شومىپ كەتكەن حاسەنگە ءبىراز كۇلىمسىرەي قاراپ تۇردى دا، كەنەت جىمىڭ ەتىپ:
— سالەمەتسىز بە، حاسەن اعا؟—دەدى. داۋسى كۇمىس قوڭىراۋدىڭ سىلدىرلاعانىنداي ءبىر ءتۇرلى نازىك سىڭعىرلاي شىقتى. ونىڭ قۋانىپ تۇرعانى ايتپاي-اق بەلگىلى ەدى. حاسەن تاڭدانا قارادى. تانىماعانى تۇرىنەن بايقالىپ قالدى.
— سالەمەتسىز بە؟
— ءتۇۋ، سىزگە كەزدەسە المايمىن با دەپ زارە-قۇتىم قالماپ ەدى، — قىز ەركەلەي سويلەيدى،—ايتەۋىر ەش جاققا ءجۇرىپ كەتپەگەن ەكەنسىز... جولىم بولار-اق.
حاسەن قىزدان كوزىن الماي، ءالى قاراپ تۇر... كۇلىم كوز، ويماق اۋىز، قىر مۇرىن جاس سۇلۋ قاراعان سايىن ۇناپ بارادى... ۇستىندەگى ەركەك-شورا بوزبالالاردىڭ كيىمى دە قانداي جاراسىمدى! «قايدان كەلگەن جان؟ كوكتەن كەلدى مە، جەردەن شىقتى ما؟ كۇمىس بەلبەۋمەن قىنالعان قىپشا بەلى، ماقپال بەشپەنتتىڭ سىرتىنان-اق تومپايىپ بايقالىپ تۇرعان جۇپ-جۇمىر ءتوسى، سۇيۋگە لايىقتى ەرنى، قانداي جاندى بولسا دا قۇمارتتىرماي قويماس... ءبىراق بۇل پەرىشتەدەي سۇلۋ جاستى قايدا كوردىم؟ جوق، بۇرىن كورگەن ادامىم ەمەس».
— ءتۇۋ، مەن ءسىزدى ءبىر كورۋگە اسىعىپ كەلسەم... ءسىز ءتىپتى تانىماي قالعاندايسىز عوي... مەن حانشايىممىن عوي... اكپاردىڭ قارىنداسى.
— حانشايىم؟!— حاسەننىڭ ءجۇزى جادىراي قالدى.— تانىماي دا قالعانىم راس...— ول ەندى شاتتانا كۇلدى.— مەن كورگەندە ءشوپ جەلكە كىشكەنتاي عانا قىز ەدىڭ... ال ءقازىر...—جىگىت، نە دەرىن بىلمەي، قۇر تامساندى دا قويدى.
حاسەن حانشايىمدى بۇدان بەس جىل بۇرىن كورگەن. حاسەن ساناق جۇرگىزۋگە اكپار اۋىلىنا بارعان. بۇل — سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قازاق جەرىندە ادام مەن مال سانىن انىقتاۋعا جۇرگىزگەن العاشقى ناۋقاندارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. وندا حانشايىم ون ءۇش – ون ءتورت جاسار قىز كەزى. ەركەك بالالارمەن تالاسا تايعا ءمىنىپ، اسىق ويناپ جۇرگەن. ءتۇبى سۇلۋ بولاتىنى سول كەزدىڭ وزىندە بايقالسا دا، حاسەن وعان ءجوندى كوز قىرىن دا سالماعان. دەگەنمەن، ەركەك-شورا بۇلدىرشىندەي جاس قىزدىڭ ويناقشىعان قارا كوزى، جاستىعىنا قاراماي، وزىمەن شولجىڭداي ازىلدەسكەن كەيبىر سوزدەرى، كۇمىس كۇلكىسى كوپ ۋاقىتقا دەيىن ونىڭ ەسىندە قالعان. ءبىراق ءومىر دەگەن ۇزاق ساپار ەمەس پە، جولدا كەزدەسكەن قىزىقتىڭ ءبارى دە جادىڭدا ساقتالا بەرمەيدى، بىرتە-بىرتە حانشايىم دا ۇمىتىلعان. سويتكەن جاس ءوسپىرىم، ءقازىر سىلاڭداعان بويجەتكەن بولىپتى. قانداي جىگىتتى دە بولسا وزىنە قۇمارتتىرماي قويار ەمەس. ۇزىن كىرپىكتەرىنىڭ استىنان قادالعان قاراقاتتاي مولدىرەگەن ويناقى كوزدەرى كۇيدىرىپ اكەتىپ بارادى. قۇتىلار جول تاپپاساڭ، ءبىرجولاتا ورتەپ جىبەرەردەي....
حاسەن حانشايىمدى ۇمىتقانمەن، حانشايىم حاسەندى ۇمىتقان جوق ەدى. ورتادا وتكەن بەس جىل بويى جاس سۇلۋدىڭ كوز الدىنان سوناۋ ءبىر اشاڭ ءوڭدى اق قۇبا جىگىت ءبىر كەتپەي-اق قويدى. قۇر عانا كوز الدىنان ەمەس، ەركە قىز حاسەندى وزىنە بالاپ، قاشان كەلەدى دەپ اڭساي كۇتۋدە بولاتىن. ونى مۇنداي جاعدايعا جەتكىزگەن قىزدىڭ ۇشقىر قيالى مەن ءبىر بولماشى عانا ۋاقيعا ەدى. ونى جىگىت ۇمىتقانمەن، قىز ۇمىتپاعان.
سول ساناققا حاسەن كەلگەن جولى ءبىر كۇنى كەشكە تامان قارىمساق ءۇيىنىڭ جانىنا ءبىر توپ جىگىت جينالىپ قالعان-دى. ىشتەرىندە ساناق جۇرگىزۋشى حاسەن مەن بايدىڭ اكپاردان كەيىنگى جالعىز قىزى — بوزبالالارشا كيىنگەن حانشايىم دا بار. ەركەك-شورا قىزداردىڭ جىگىتتەرمەن بىرگە جۇرەتىن ادەتى. حانشايىم ناعىز بالا جىگىت ءتارىزدى. ءسوزى دە، قىلىعى دا ەركە بالالاردان اۋمايدى. بۇرىن بۇل اۋىلدا بولماعان حاسەن حانشايىمدى قىز ەكەن دەپ ءتىپتى ويلاماعان-دى. جۇرت قارىمساق بايدان قايمىعىپ، ونى قىز دەپ اۋىزدارىنا دا المايتىن. وسى كەزدە دۋىلدىڭ ءبىر جىگىتى قىردا جاتقان جىلقىدان بايدىڭ ەرتەڭ مىنەمىن دەگەن تورى ايعىرىن الىپ كەلدى. بۇل — ۇزىندىعى ەسىك پەن توردەي، بيىكتىگى جارداي دەنەلى جانۋار ەدى. مىنەزى تەنتەك بولماسا دا، باسى قاتتى، ۇستىنە بايدان بوتەن جان ءمىنىپ كورمەگەن. اۋىلدا وسكەن جاستىڭ قايسىسى اتقۇمار بولماعان، جىگىت جەتەكتەپ كەلە جاتقان تورى ايعىرعا حانشايىم كەنەت مىنگىسى كەلىپ كەتتى. جىگىتتەن شىلبىرىن الدى:
— ءاي، ورىس اعا، مىنگىزىپ جىبەر،— دەپ انانداي تۇرعان حاسەنگە ايقاي سالدى.— قالانىڭ تىك اياعى سەن ءالى بالانى اتقا وتىرعىزۋدى دا بىلمەيتىن شىعارسىڭ...
حاسەن تىكسىنە قالسا دا، ەركە ەكەنىن اڭعارىپ، «بالامەن بالا بولىپ قايتەم» دەدى دە، اتتىڭ جانىنا كەلدى. تورى ايعىردىڭ جالىنا ازەر قولى جەتىپ تۇرعان شاعىن دەنەلى، قولدى اياقتاي بالانى سول قولىمەن قولتىق تۇسىنان، وڭ قولىمەن ءسال كوتەرگەن وڭ اياعىنىڭ باسىنان ۇستاپ، ات ۇستىنە قاراي «ءاۋپ!» دەپ كوتەرىپ قالدى. الدە بالانىڭ قولتىق استىنان دۇرىس ۇستاي المادى ما، الدە بالا وقىس قيمىلدادى ما، ايتەۋىر، حاسەننىڭ سول قولى انانىڭ قولتىعىنان سىرعىپ توسىنە جەتتى. ەندى ول ات ۇستىنە قاراي اۋا تۇسكەن بالا دەنەسىن جوعارى كوتەرەمىن دەگەندە قولى بارىپ كوكىرەگىنە ءتيدى. جۇپ-جۇمىر بىردەڭە بىلق ەتە ءتۇستى. ساسىپ قالعان حاسەن نە ىستەرىن بىلمەي، قولىن تارتىپ الدى.
بۇل حانشايىمنىڭ توسىنە ەركەك قولىنىڭ العاشقى رەت ءتيۋى ەدى. دەنەسى ءدىر-دىر قاعىپ شىمىرلاي ويناپ، بويىن بۇرىن ءوزى اڭعارماعان ءبىر ءتاتتى ءلاززات بيلەپ كەتتى.
ىستىق جاس ايەلدەرىنىڭ سەزىم دۇنيەسى ەرتە ويانادى دەيدى كەيبىرەۋلەر، مۇمكىن سول ەرتە ويانعان سەزىم اسەرى بولار، ايتەۋىر، حانشايىمنىڭ قىز ەكەنىن بىلدىرگەن وسى ءبىر ءجايت حاسەننىڭ ماڭگى ەسىندە قالدى.
حاسەن ەسىمى اۋىلدا كوپ ەستىلەتىن. اسىرەسە جاڭا ءومىردى اڭساعان جاستار اراسىندا ونىڭ ولەڭدەرى كوپ تارالىپ ەدى. كەيبىرەۋلەرىن انگە سالىپ، كەيبىرەۋلەرىن تاقپاق رەتىندە ايتاتىن. حانشايىم دا ونىڭ ولەڭدەرىن قۇمارتا وقيتىن، كوبىن جاتتاپ تا الاتىن. جانە حاسەننىڭ ەسىمىن ەستىگەن سايىن ونىڭ ەسىنە باياعى ءوزىنىڭ اتقا مىنبەكشى بولعان كۇنى كوز الدىنا ەلەستەيتىن. ءدال سول كۇنگىدەي بويى شىمىرلاپ سالا بەرەتىن. وسى ءبىر بولماشى سەنىم حاسەن اتاققا نە بولىپ، ەل اۋزىنا ىلىنە باستاعاننان كەيىن بۇرىنعىسىنان ۇلعايا ءتۇسىپ، ەندى ماحاببات ارمانىنا ورشۋگە اينالدى. ەل ماقتاعاندى، قىز جاقتاعان جالپى جۇرت حاسەندى كوككە كوتەرە ارداقتاي باستاعاننان كەيىن جاس اقىندى جەك كورەتىن اكە ءسوزى حانشايىمنىڭ قۇلاعىنا دا كىرىپ شىقپاي، ەسىل-دەرتى حاسەنگە قاراي اۋا ءتۇستى.
باعانادان بەرى ءالى تاڭدانىپ تۇرعان حاسەن:
— بۇدان بەس جىل بۇرىن حانشايىمدى ءدال وسىنداي بويجەتكەن بولادى دەسە، سەنبەس ەدىم،— دەدى ول قىزعا ءسال سۇقتانا... قىز داۋسى كۇمىستەي سىڭعىرلاي تاعى كۇلدى.
— قۇر بويجەتكەن عانامىن با؟ دۇرىستاپ قاراڭىزشى؟
قىزدىڭ قىمسىنباي سويلەگەن سوزىنەن، جاسقانباي قادالعان كوز قاراسىنان باياعى ەركە-شورا قىلىعى قالماعانى كورىنىپ-اق تۇر.
حاسەن بوستاۋ ءبىر ورىندىقتى الدى دا، جوعارىراق قويىپ:
— وتىر، حانشايىم،— دەدى كۇلىمسىرەي،— بۇل جاقتا جاي ءجۇرسىڭ بە؟
قىز ۇسىنعان ورىندىققا وتىردى دا، قولىنداعى قامشىسىمەن جەردى سىيپاي ساباپ.
— جوق، تاقا جاي ەمەس،— دەدى حاسەنگە ەركەلەي كوز تاستاپ.— الىستان ءبىر ءسىز دەپ كەلدىم...
ەگەر جەر استىنان جىك شىعا كەلسە، حاسەن مۇنداي تاڭ قالماس ەدى، ال قىزدىڭ ءدال بۇلاي تىكەلەي ايتقان سوزىنە نە دەرىن بىلمەي ساسقانىنان ول ارتىنداعى ورىندىققا وتىرا كەتتى. ورىندىقتا ءۇيىلىپ جاتقان كىتاپتار ساۋىلداپ جەرگە قۇلادى.
— ارتىڭىزدا كىتاپ بولماي، وشاق بولسا — نە ىستەر ەدىڭىز؟ — دەدى حانشايىم، تاعى دا سىڭعىرلاي كۇلىپ،— سوندا دا وتىرا كەتەر مە ەدىڭىز؟—جىگىتتىڭ شىن قىسىلىپ قالعانىن كورىپ، ونى بۇدان دا ساستىرا تۇسەيىن دەگەندەي،— جىگىت تابا الماي كەلگەن جوقپىن،— دەدى. بۇل جولى ونىڭ ءۇنى سالماقتى شىقتى.— مەنى ارمان ەتكەن جان از بولعان جوق.
العاشقىدا حاسەن وسى قىزدىڭ ەسى دۇرىس پا دەپ تاڭدانىپ قالعان ەدى. الدە قالجىڭى شىعار دەپ تە جورىعان. ال ءقازىر ونىڭ بۇل ءسوزدى تومسارا وتىرىپ، شىن كوڭىلىمەن سالماق سالا ايتقانىن كورىپ، بۇرىنعىسىنان دا ساستى. دەگەنمەن، ەندى جايدارىلانا سويلەدى.
— حانشايىم، ايتىپ وتىرعانىڭ شىنىن بولسا، كوپ-كوپ راحمەت... قانداي جىگىت سەنىڭ مۇنداي سوزىڭنەن مايداي ەرىپ، وتتاي مازداماس. ءبىراق...
— نە ءبىراعى بار؟ الدە مەنىڭ قاتىگەز اكەم مەن اعامنان قورقاسىڭ با؟
— ماسەلە قورقۋدا ەمەس قوي...
— ەندى نەدە؟.. الدە مەن سىزگە ۇنامايمىن با؟— قىز قىلىقتانا كۇلدى،— ۇنايتىنىمدى ءوزىم دە بىلەم، ۇنامايسىڭ دەپ وتىرىك ايتىپ اۋرە بولماي-اق قويىڭىز. كىمگە بولسا دا ۇنايمىن. ال ءبىراق، شىنىن ايتسام، ءسىزدىڭ ۇيگە كەلگەنشە مەنىڭ دە زارەم قالعان جوق.
— نەگە؟
— اكەم مەن اعامنان قورىققاندىقتان ەمەس. كۇيەۋگە ولار شىقپايدى عوي، مەن شىعام. ال قورىققان سەبەبىم باسقا...— قىز ءسال قىمسىنعانداي تومەن قارادى.— قالانىڭ ءبىر شۇيكە باسىن الىپ قويدى ما دەپ زارە-قۇتىم قالمادى عوي، —ول باسىن كوتەرىپ، جان-جاعىنا قارادى دا، تاعى شاتتانا كۇلدى،— كوزىمە ايەل كيىمى تۇسپەيدى... ءسىرا كەشىكپەگەن ءتارىزدىمىن.
حاسەن ەندى امالسىز كۇلدى.
— جوق، ۇيىمدە ايەل كيىمى جوق. ۇيلەنبەسەم، ايەل كيىمى قايدان كەلسىن!.. قىزدىڭ ءجۇزى بۇرىنعىدان دا جايناي ءتۇستى.
— راحمەت، حاسەن اعا،— دەپ كەلە جاتتى..— اعا دەگەنىم ەندى كەلىسپەيتىن سەكىلدى عوي... نە دەسەم ەكەن؟..
— اعا دەۋدى قيماساڭ قۇر عانا حاسەن دە...
— قۇر عانا حاسەن دەيسىز بە؟.. جوق، ودان دا حاسەنىم دەيىن جاراي ما؟
قىز ءتىپتى جىگىتتىڭ ءىشى-باۋرىنا كىرىپ بارادى. جىگىت تە باس سالىپ قۇشاقتاي الۋعا دايىن. ازەر شىداپ وتىر. ءون-بويىن ءبىر ءتاتتى سەزىم بيلەپ كەتكەن. جوق جەردەن پايدا بولعان باقىت جانىن قويارعا جەر تاپقىزباي اكەتىپ بارادى.
— ال مەنىڭ اكەم مەن اعامنان ءسىز قورىقپاي-اق قويىڭىز،— دەدى حانشايىم قايتادان سالماقتى ۇنمەن. — اكەم وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن بۇكىل مالىن ايداپ ءسوزىن تىڭدايتىن ادامدارىمەن تارعىن تاۋى ارقىلى شەتەلگە اسىپ كەتتى. جانە بوس وتكەن جوق، نوكەرلەرىن جىبەرىپ، باياعى قاتىنىن تارتىپ اكەتكەن ميليسيانى سوققىعا جىققىزىپ، ونداعى جاس توقالى مارجاندى قول-اياعىن بايلاپ بىرگە اكەتتى... التايدىڭ ارعى بەتىندە بۇرىننان قول الىسىپ، قىز بەرىسكەن قۇدالارى بار. سولارعا بارىپ قوسىلماق. كەڭەس وكىمەتى جاقىندا جەرىمدى كەدەيگە الىپ بەرەدى ەكەن، جەردەن ايرىلسام — مالدان ايىرىلعانىم دەپ قورقادى. ال مەن ەرتىسكە تاياعان ءتۇنى كوك جورعانى ءمىندىم دە، بەرى قاراي تارتىپ وتىردىم.
قىز جۇزىندە جاڭا عانا قۇلپىرعان قۋانىشتىڭ ءىزى دە قالعان جوق. ءوڭى زاماتتا سولىپ، تومەن قاراي قالعان. حانشايىم ايتپاسا دا، وعان تۋعان اكەسىنەن بۇلاي ايرىلۋ قانشالىق قيىنعا تۇسكەنىن حاسەن ءبىلىپ تۇر...
— اكەسىنىڭ شەتەلگە قاراي كەتكەنىن اكپار بىلە مە؟— دەدى ول ءسوزىن بوتەن جاققا اۋدارىپ، ازدان كەيىن.
— بىلەدى... نەگە بىلمەسىن.— حانشايىم بۇرىنعىدان دا قينالا سويلەدى. — ءبارى سونىڭ ءىسى، سونىڭ اقىلى... وسىدان ەكى اي بۇرىن ءبىر سەنىمدى جولداسىن جىبەرىپ، «تەزىرەك قىتايعا ءوتىپ كەتسىن»، دەپتى.
— ءوزى وسىندا قالماق پا؟
— ازىرگە سويتەتىن شىعار... بىلەتىنىم — اكەم اقشانى وعان مول جىبەردى.— قىز تاعى كۇرسىندى.— كىم بىلەدى، مەن دە كوشتەن قالمايتىن ەدىم، اپامنىڭ بەيىتى مەن ءسىزدى قيمادىم...— كەنەت ول تاعى دا سەرپىلە قالدى.— ءتۇۋ، قايداعى جوق سارى ۋايىمعا ءتۇسىپ بارا جاتقانىمدى قاراڭىزشى. ءجا، بولار ءىس بولدى، ەندى وكىندىڭ نە، وكىنبەدىڭ نە.— قايتادان ول حاسەنگە كۇلە قارادى.— ودان دا انا كوك جورعانى قاي جەرگە قويامىز — سونى ايتىڭىز. ءجۇرىسىم قاتتى بولدى، تاڭ اسىرماسا بولماس...
كۇن باتۋعا اينالىپ قالعان ەدى. ەكەۋى دالاعا بىرگە شىعىپ، كوك جورعانى كورشى قوراعا جايعاستىرىپ، ەر-توقىمىن الىپ، ۇيگە قايتادان كىردى.
سول كۇنى حانشايىم حاسەننىڭ ايەلى بولىپ شىقتى. كورەر تاڭدى كوز ىلىكتىرمەي قۋانىشتا وتكىزگەن ەكى جاس، ەرلى-جۇبايلى رەتىندە ەڭ العاشقى تاڭەرتەڭگى شايلارىن ىشپەك بولىپ، ۇستەل باسىنا وتىرا بەرگەن كەزدەرىندە، ەشبىر ءاي-شۋسىز ۇيگە اكپار كىرىپ كەلدى. بەتى كۇپ-كۇرەڭ. شىرپى تيگىزسەڭ تۇتانعالى تۇر. قولىندا — توبىلعى ساپتى بىلەكتەي جۋان قامشى. تاسپاسىن ءتورت تاعان ەتىپ ءورىپ تاستاعان. اماندىق جوق، ساۋلىق جوق، ول بىردەن ىزبارلى ۇنمەن:
— حانشايىم، شىعىپ كەت، سويلەسەتىن ءسوزىم بار،— دەدى.
حانشايىم ورنىنان قوزعالعان دا جوق، تەك قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي قيىلعان قاسى ءدىر ەتىپ ءبىر كوتەرىلدى دە قويدى.
— ايتا بەر وسى جەردە.
— اعا مەن قارىنداستىڭ اراسىندا كۋا جۇرمەس بولار.
— حاسەن دە ماعان بوتەن ادام ەمەس.
حانشايىم بۇل ءسوزدى ءبىر ءتۇرلى نازدانا، قۋانا ايتتى. اكپار بۇرىنعىدان دا كۇرەڭدەنە ءتۇستى.
— ءا، سولاي ما ەدى؟ ولاي بولسا، وسى جەردە-اق ايتايىن...
حاسەن ورنىنان تۇرەگەلدى.
— قۇپياڭ بولسا، ۇيدەن مەن-اق شىعايىن،— دەدى ول.— ءبىراق بايقا، حانشايىمدى تيتتەي رەنجىتسەڭ باسىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ.
حاسەن شىعىپ كەتتى.
— ال سويلە،— دەدى حانشايىم، ۇنىندە اشۋ بار.
اكپار ەسىككە ءبىر قارادى دا، سارت ەتكىزە تيەگىن سالا قالدى.
— سويلەسەم ءسوزىم قىسقا،— دەدى ول ەنتىگە، — جالعىز قارىنداسىمدى جاۋىمنىڭ قوينىنا سالىپ وتىرا المايمىن!
حانشايىم ورنىنان تۇرەگەلىپ، اياعىن ءسال اقساڭداي باسىپ، ءالى جينالماعان كەرەۋەتتىڭ قاسىنا بارىپ، بىردەمەسىن كورىپ قالار دەگەن ادامداي، قىزىل اتلاس كورپەنى توسەك ۇستىنە دۇرىستاپ جايىپ قويدى. ءتۇسى قۇپ-قۋ بولىپ كەتكەن. اشۋ قىسىپ تۇرعانى قاسارا قالعان جۇزىنەن كورىنىپ تۇر.
— حاسەن سەنىڭ جاۋىڭ بولسا، وندا مەنىڭ نە شارۋام بار؟ - دەدى حانشايىم اكپارعا تىكەلەي قاراپ.— جانىمداي جاقسى كورىپ قوسىلدىم. بۇنى نەگە ويلامايسىڭ؟ جوق، اكپار، سەن ماعان اقىلشى بولماي-اق قوي، مەنىڭ بۇل ۇيدەن تەك ولىگىم عانا شىقسىن!
— سولاي دەيسىڭ بە؟!—اكپاردىڭ داۋسى قاباتىن يتتەي گۇر ەتە قالدى. ول قولىنداعى توبىلعى ساپتى قامشىنى جوعارى كوتەردى.— ءما ساعان ولاي بولسا! مىناۋ بايىڭ ءۇشىن! مىناۋ وزىڭە!.. مىناۋ اياققا باسقان اتا-بابامنىڭ ءارۋاعى ءۇشىن!..
قامشى حانشايىمنىڭ ۇستىندەگى اق جىبەك كويلەگىنىڭ پارە-پارەسىن شىعارىپ، اۋانى تىلگىلەپ ىس-ىس ەتەدى. قىز ءۇن-تۇنسىز، «ىڭق» دەپ دىبىس شىعارماستان، اعاسىنا جاسقا تولعان ىزالى كوزىن قاداپ، قاسقايا قاراپ تۇر.
— ساعان باي كەرەك بولعان ەكەن عوي، ءما ساعان باي!...
حاسەن ەسىك تيەگى سارت ەتىپ سالىنعاننان تىقىرشىپ شىداي الماي تۇرعان. قامشىنىڭ شىپىلداعان دىبىسى قۇلاعىنا جەتىسىمەن ەسىكتى كۇرشەك-مۇرشەگىمەن جۇلىپ الىپ ۇيگە كىرىپ كەپ بۇرىشتا تۇرعان ۇستەل تارتپاسىن ابىگەرلەنە اشىپ، التى اتارىن الدى دا، اكپارعا كىلت بۇرىلدى.
— تارت قولىڭدى! اتامىن!
جاڭا عانا حانشايىمنىڭ قوس بۇرىمىن بىلەگىنە وراپ، ەندى تەپكىنىڭ استىنا الام دەگەن اكپار حاسەننىڭ داۋىسى شىققان جاققا جالت بۇرىلىپ قارادى دا، ءوزىنىڭ كەۋدەسىنە وقتالعان مىلتىقتى كورىپ، زارەسى ۇشىپ كەتتى. دۇنيەدە مىلتىق پەن پىشاقتان سۋىق نە بار، شاشتى بوساتىپ جىبەرىپ، كەيىن قاراي شەگىنە بەردى.
— ۇر! تاعى دا ۇر!—دەدى حانشايىم سول مىزعىماعان قالپىندا.— باقىتىم ءۇشىن ولسەم، ارمانىم جوق!
— كەت! جوعال!—حاسەن اشۋدان قالش-قالش ەتىپ اقىرىپ جىبەردى.— اتتەڭ، ءوز ءۇيىم، ايتپەسە...
شەگىنە ەسىك الدىنا بارىپ قالعان اكپار كىلت تۇرا قالدى. شاباتىن قاسقىرداي، حاسەنگە تىكتەنە قارادى.
— اسىقپاڭدار ءالى!—دەدى ول اشۋدان بۋلىعا،— سازايلارىڭدى تارتقىزارمىن! وتىرعىزدىڭ عوي، حاسەن، انا بۇركىتتى تۇرمەڭە، كوپ بولسا، مەنى دە وتىرعىزارسىڭ، ءبىراق ءوشىمدى الارمىن!
اكپار ۇيدەن اتا جونەلدى. ونىڭ نە ايتىپ كەتكەنى اشۋ ۇستىندە ءالى ساناسىنا تولىق جەتپەگەن حاسەن جۇگىرىپ، قوزعالماي تۇرعان حانشايىمنىڭ قاسىنا باردى. قۇشاقتاپ ايمالاپ سۇيە باستادى.
— نەتكەن قانىپەزەر جان ەدى! سەنى ساباۋعا قالاي عانا قولى باردى؟—دەدى ول ءپارشا-پارشاسى شىققان كويلەكتىڭ ار جاعىنان كوكالا قويداي بولعان حانشايىمنىڭ ارقاسىن كورىپ، ءوزىن-وزى ازار ۇستاپ،— قاتتى اۋىرىپ تۇر ما؟..
ەندى عانا حانشايىمنىڭ كوزىنەن مارجانداي ەكى-ۇش تامشى جاس جەرگە تامىپ كەتتى.
— وقاسى جوق،— دەدى ول ءوزىن-وزى زورلاي ءسال كۇلىمسىرەپ، جاسقا تولعان قاراقات كوزدەرىن حاسەنگە اۋدارىپ،— كەلگەنى جاقسى بولدى. جۇرەگىمە جارا بولىپ قالار دەرتتى ەتىمە شىعارىپ كەتتى. بۇ دا جازىلار.— ءسويتتى دە، ءوزىنىڭ جىرتىلعان كويلەكتەن ءتانى كورىنىپ تۇرعانىنا ۇيالىپ، حاسەنگە:— انا قورجىندا باسقا كويلەگىم بار ەدى، اپەرىپ جىبەرشى،— دەدى.
حاسەن جۇگىرىپ بارىپ، بۇرىشتا تۇرعان ۇلكەن كىلەم قورجىننىڭ اۋزىن اشىپ، حانشايىمنىڭ قوس ەتەك كوگىلدىر شايى كويلەگىن اكەپ بەردى. اناۋ ۇستىندەگى جىرتىق كويلەگىن شەشە باستادى دا، جالت بۇرىلىپ، ءوزىنىڭ جالاڭاش اپپاق سۇلۋ دەنەسىنە سۇقتانا قاراپ قالعان حاسەندى كورىپ، قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى.
— كيىنىپ العانىمشا، بۇرىلا تۇرىڭىزشى،— دەدى ول ەركەلەي قىمسىنىپ.
قابىرعاعا بۇرىلعان حاسەن ازدان سوڭ قايتا قاراعانىندا، حانشايىم كيىنىپ تە بولعان ەكەن. قارسى الدىندا كولەڭدەگەن كوگىلدىر شايىعا بولىنگەن جاس كەلىنشەك تۇر. كەشەگى بالا مىنەزدى حانشايىم ەمەس بۇل. ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە سونداي وزگەرگەن. ون جىلعا ەسەيگەندەي، ءسىرا ارقاسى اۋىرتىپ اكەتىپ بارا جاتقان بولۋ كەرەك، تىستەنىپ الىپتى، سويتسە دە قينالعانىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، قاباعىن ءسال شىتا حاسەنگە يمەنە قارايدى. كەشەگى نارەستە مىنەز بەن ويناقشىعان قارا كوزى دە بۇگىن تەرەڭ سىردى ءىشىن تۇيگەن تۇڭعيىق ءتارىزدى. كۇناسىز جاس بالانىڭ ەرنىندە ۇلبىرەگەن ەرنىندە دۇنيەنىڭ ءتاتتى ءدامىن تاتىپ، ونىڭ قىزىعىنان ايرىلمايمىن دەگەندەي سەزىمدى بىلدىرەر ءبىر ەسەيگەندىك بەلگى پايدا بولعان. جۇزىندە باقىتپەن قوسا سالماقتىلىق، قايسارلىقپەن قاتار اساۋ جىگەر وينايدى.
حاسەن ءدال وسى مەزەتتە حانشايىمنىڭ وزىنە ومىرلىك جان جولداس بولا الاتىنىنا كوزى ابدەن جەتتى. كەنەت ىشىنەن ءبىر عاجايىپ مول ءتاتتى ءلاززات بيلەپ الدى. وسى ءبىر سوتكەنىڭ ىشىندە الۋان سىننان مۇلتىكسىز وتكەن، حور قىزىنداي كوڭىلدى تارتىپ تۇرعان ارۋىن كەنەت باۋرىنا باسىپ قىسىپ، قۇشىرلانا سۇيگىسى دە كەلىپ كەتتى.
ءبىراق حانشايىم ونىڭ جالىندى نيەتىن ءبولىپ جىبەردى.
— الگى اكپار نە دەپ كەتتى؟— دەدى ۇنىندە ءبىر قورقىنىش پايدا بولىپ.— بۇركىتتى كەشە وسىندا دەپ ەدىڭ عوي... اباقتىعا قالاي تۇسكەن؟ ونى نەگە سىزدەن كورەدى؟
حاسەننىڭ جاڭا عانا بيلەي باستاعان قۋانىشى سۋ سەپكەندەي باسىلا قالدى. «ءيا، ءيا، جاڭاعى سۇم جۇرەك سونداي بىردەمەنى ايتىپ كەتكەن جوق پا؟ اباقتىسى نەسى؟.. كەشە عانا بۇركىت پەن ولگانى كلۋبتا كورگەن جوق پا ەدىم... بۇل نە سۇمدىق؟.. تەزىرەك ءبىلۋ كەرەك».
حاسەن ءدال وسى كەزدە كوك جورعاسىن جەتەكتەپ، تەرەزە الدىنان ءوتىپ بارا جاتقان اكپاردى كوردى.
ىشىنەن ول كەكەتە كۇلدى. «مىنە» ءومىر دەگەن وسى. بىرەۋگە جان قايعى، بىرەۋگە مال قايعى. جاڭا عانا مىلتىق اۋزىندا تۇرعان اكپار ەندى ات قامىن جەۋدە. ءقازىر وعان كوك جورعا كەشەگى ءوزى سويىلىن سوققان بۇركىتتىڭ تاعدىرىنان قىمبات. بەۋ، بەۋ، بۇركىت! كىمنىڭ دەمەۋىنە سۇيەنىپ اداسىپ ءجۇرسىڭ؟.. قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن، سەن ەكەۋىمىزدىڭ تاپتىق قانىمىز ءبىر ەمەس پە ەدى، قالاي كوكپارعا ساتىلىپ كەتتىڭ؟ سەنىڭ جانىڭدا بولىپ، جامان جولدان ساقتاي الماعان الدە مەن ايىپتىمىن با؟ مۇمكىن، سولاي دا شىعار... ءبىراق مەن ايىبىمدى اقتارمىن... باسىڭا بۇگىنگىدەي كۇن تۋعاندا كەشەگى دوستارىڭ اكپارلار سەنەن ات-تونىن الا قاشار. ال مەن بولسام ۇيتە الماسپىن. ويتۋگە حاقىم بار ما؟...»
حاسەن حانشايىمدى قاسىنا وتىرعىزىپ، بۇركىتتىڭ سوڭعى كەزدە قالاي قاتتى قاتەلەسكەنىن ايتىپ بەردى.
— بۇركىتتەي ۇلكەن دارىندى حالقىمىز ءۇشىن ساقتاپ قالۋعا ات سالىسۋ — مەنىڭ ازاماتتىق، زامانداستىق بورىشىم،— دەدى ول ءسوزىنىڭ اياعىندا،— ونى قۇتقارۋ ءۇشىن قولىمنان كەلگەنىن اياماسپىن.
— ءسويت، حاسەن اعا،— دەدى كەنەت حانشايىم العاشقى كەزدەسكەن مينۋتتەرىندەگىدەي ەركەلەي،— سەنىڭ وعان قاستىق ەمەس دوستىق ويلايتىنىڭا سەنەتىن ەدىم.— ول ەندى ەركەلەي نازدانا سويلەدى.— جاي ادامدى حانشايىم تاڭداماسا كەرەك ەدى...
ارى-بەرى سويلەسكەننەن كەيىن حاسەن ەسىكتى جوندەپ بەردى دە، ەگەر ءوزى كەرەك بولىپ قالسا، قابىرعادا تۇرعان تەلەفونمەن قالاي پايدالانۋ كەرەك ەكەنىن حانشايىمعا ءتۇسىندىرىپ، بۇركىتتىڭ جاعدايىن بىلمەك بولىپ دالاعا شىقتى. حانشايىم ەسىكتى ىشىنەن بەكىتىپ الدى. حاسەنگە سىر بەرگىسى كەلمەي، باعانادان بەرى اشۋ ءىشىن ورتەپ كۇيدىرىپ، قامشى تيگەن جەرلەرى ۋداي اشىپ، ازەر شىداپ تۇرعان جاس سۇلۋ سوندا عانا وزىنە ەرىك بەردى. جاستىقتى قۇشاقتاي بارىپ سولق-سولق جىلادى. اسىرەسە وعان اكپاردىڭ قورلىعى ءوتىپ كەتتى. ماڭدايىنا جان شەرتىپ كورمەگەن بايدىڭ ەركە قىزى جالعىز اعاسىنان سوققى جەدى. «ءيا، بۇل مەنىڭ العاشقى كورگەن سوققىم. ءبىراق كىم بىلەدى، ءومىر ماعان بۇدان دا قيىن سوققى بەرمەسىن. جوق، جوق، حاسەن جانىمدا تۇرعاندا ول مۇمكىن ەمەس. ال الدا-جالدا قيىن-قىستاۋ كەزەڭ تۋسا، ءوزىمنىڭ باقىتىم ءۇشىن، نەگە بولسا دا شىداۋعا بارمىن. قانداي سوققى بولسا دا كوتەرىپ الامىن!»
حاسەن دالاعا شىققاننان كەيىن بۇركىتتىڭ جاعدايىن بىلۋگە ەڭ الدىمەن ولگا پاۆلوۆنانىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدى.
ولگا پاۆلوۆنانىڭ ءۇيى قالانىڭ شەتىندەگى گۇل باقشاعا بولەنگەن تەمىر شاتىرلى جەكە ءۇي بولاتىن. اكەسى پاۆەل نيكولايەۆيچ چەرنىشيەۆ پەتەربۋرگتا تۋىپ-وسكەنمەن، ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز بەسىنشى جىلعى توڭكەرىستەن كەيىن ساياسي سەنىمسىز دەپ تانىلىپ، روسسيانىڭ ول كەزدە «تاعى بۇرىشى» بولىپ سانالاتىن وسى قازاق جەرىندەگى اقشاتىر قالاسىنا جەر اۋدارىلعان-دى. مۇندا كەلگەننەن كەيىن ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن سان تاراپتى عىلىمي تۇسىنىگى بار، ۇلكەن مادەنيەتتى جاس جىگىت كوپ كەشىكپەي ءوزىنىڭ كىشىپەيىل مىنەزىمەن، ادەپتى قىلىعىمەن كوزگە ءتۇستى. وسى قالادا تۇراتىن، ءتۇبى پەتەربۋرگتىق ءبىر گەنەرال، ونى ءوزىنىڭ جەرلەسى ساناپ جاقىن تارتتى. پاۆەل نيكولايەۆيچ تا توڭكەرىسشىل العاشقى پىكىرلەرىنەن بىرتە-بىرتە سۋي باستاپ، ەندى ومىردەگى جولى، قولىنان كەلەرى — حالىق اعارتۋ جۇمىسى دەپ ءتۇسىندى. كوپ كەشىكپەي گەنەرالدىڭ ەكى قىزىنىڭ بىرىنە ۇيلەندى. اقىرىندا قايىن اتاسى بەدەلىن سالىپ، پەتەربۋرگتەگى دۆوريان تۋىس-تۋعاندارىنىڭ دا كومەگىن پايدالانىپ، كۇيەۋ بالاسىن «قارا تىزىمنەن» ازات ەتىپ، تۋعان قالاسىنا قايتۋعا رۇقسات اپەردى. ءبىراق بۇل كەزدە اقشاتىر قالاسىنا ابدەن ۇيرەنىپ قالعان پاۆەل نيكولايەۆيچ پەن جۇبايى الەكساندرا يۆانوۆنا پەتەربۋرگكە قايتۋدان باس تارتتى. كوپ كەشىكپەي بالالى بولدى. حالىق اعارتۋ ىسىنە شىنايى شۇعىلدانعان ءبىلىمدى جاس جىگىت گيمنازيا ديرەكتورى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. مىنە، وسى ورىندا تابانى كۇرەكتەي ون بەس جىل قىزمەت ىستەدى. سول ون بەس جىلدىڭ ىشىندە ءناسىلى دەموكرات، وتە مادەنيەتتى ديرەكتور قازاق حالقىنىڭ ومىرىمەن دە، تىلىمەن دە اۋىز ادەبيەتىمەن دە تانىستى. ونىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ كەيبىر اسا كورىكتى شىعارمالارىن زەرتتەي دە باستادى. وسىنىڭ ءبارى اكەپ، قىزى ولگانى دا ۇلتتىق جاڭا تۇسىنىككە اپارىپ سوقتىردى. ولگا گيمنازيادا وقىپ جۇرگەن قازاق جاستارىن «تاعى قىرعىز» جاستارى دەپ قاراماي، وزىنە تەڭ كوردى. ولاردىڭ ءتىلىن ۇيرەندى، ان-كۇيىنە دە قۇشتارلانا كوڭىل ءبولدى.
وسى ءبىر دەموكراتياشىل تاماشا سەميانىڭ شىرقىن الەكساندرا يۆانوۆنا بۇزدى.
قازاق جەرىنە توڭكەرىس كەلگەننەن كەيىن، ءوزىنىڭ گەنەرال قىزى ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، كۇيەۋىنىڭ ايتقانىنا كونبەي تۋعان جەرىنە كەتىپ قالدى. ونىڭ بۇلاي ىستەگەنى ءبىر جاعىنان دۇرىس ەدى. ويتكەنى اكەسى پاتشا گەنەرالى يۆان ۆاسيليەۆيچ كولوميديەۆ ازامات سوعىسى كەزىندە اقتار جايىندا بولىپ، بۇل اراعا «ايگاپىر» اتانعان كىسى بولاتىن.
پاۆەل نيكولايەۆيچ ايەلىنەن ءبىرجولاتا ايرىلىپ كەتپەدى. سەميا قۇرۋدا العاشقى قالانعان كىرپىشى بەرىك بولسا، ونى وڭاي بۇزا المايسىڭ. ارالارىندا قانشا تۇسىنبەستىك، ومىرگە دەگەن نارازىلىق ءورىس العانمەن دە، ءبىر كەزدە ءبىرىن-بىرى شىن ءسۇيىپ قوسىلعان ەرلى-زايىپتى ەكى ادام تىم الىستاپ كەتپەدى. ارالارىنداعى ولگانى سىلتاۋ ەتىپ، اندا-ساندا حات جازىسىپ تۇردى. اقىرىندا، ەكەۋى دە ورتا جاستان اسقان شاقتارىندا ءبۇيتىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ كەرەك ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندى. ەندى پاۆەل نيكولايەۆيچ ايەلىنىڭ تۇرعان قالاسى، ءوزىنىڭ تۋعان جەرى پەتەربۋرگكە كوشۋگە بەل بايلادى. ولگا دا اكەسىمەن بىرگە ەكى-ۇش ايعا بارىپ قايتۋعا كوندى. ءسويتىپ ەرتەڭ جۇرەمىز، ارعى كۇنى جۇرەمىز دەپ تۇرعان كەزدەرىندە كەنەت بۇركىت اباقتىعا ءتۇستى. اكەسىمەن ءبىpگe پەتەربۋرگكە بارىپ قايتۋدان ولگا ەندى ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى.
مىنە، ءقازىر اكەسى مەن قىزى وسى ماسەلە جايىندا ءۇشىنشى رەت سويلەسۋدە ەدى. بيىك، سىرلى ەدەندى، كەڭ بولمەلەردە كوشۋگە ىڭعايلانىپ، تاڭىلىپ قويىلعان جۇكتەر، بىلعارى چەموداندار... ۇزىن بويلى، اق شاشتى، كەزىندە پەنسنەسى بap، مەيىربان ءجۇزىن ازداعان ءاجىم باسقان ادام زاڭعاراداي كەڭ بولمەنى ەرسىلى-قارسىلى كەزىپ ءجۇر. اندا-ساندا توبەگە دەيىن سىرەستىرە جاسالعان، ءۇيدىڭ ءبىر جاق قابىرعاسىن تەگىس الىپ تۇرعان كىتاپ قوياتىن سورەگە كوز تاستايدى. سورە ۇستىندە بىردە-بىر كىتاپ جوق، ءبارى تەگىس جينالىپ، جاشىكتەرگە سالىنعان.
قوراعا شىعاتىن ۇلكەن تەرەزەگە قاراپ، ولگا تۇر. ءجۇزى قايعىلى، سولعىن. جاڭا عانا جىلاپ العان ءتارىزدى. ۇستىندە اق جاعالى قارا كويلەك، قىزعىلت التىنداي ۇزىن شاشىن توقپاقتاي ەتىپ جەلكەسىنە ءتۇيىپ الىپتى.
اكەسى كەنەت جەلەتىنىڭ قالتاسىنان ۇلكەن كۇمىس ساعاتىن الىپ، قاقپاعىن سىرت ەتكىزىپ اشىپ، ۋاقىتتى ءبىلدى دە، قىزىنىڭ الدىنا توقتاي قالدى.
— قالقام، مۇمكىن، رايىڭنان قايتارسىڭ؟ — دەدى ول باتىمسىز ۇنمەن،— شەشەڭدى كورمەگەنىڭە دە جەتى جىل بولىپ قالدى... قانشا دەگەنمەن، اناڭ عوي، ابدەن ساعىنعان سەكىلدى... ونىڭ ۇستىنە، پەتروگراد تا ءبىر تاماشا قالا... پاپاڭنىڭ تۋعان قالاسى... كەشەگى بايتاق روسسيا يمپەرياسىنىڭ كىندىگى...
قىز جاۋاپ قايىرمادى.
اكەسى تاعى ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ كەتتى. قايتادان سويلەي جونەلدى.
— ءبىر عانا نيەۆا پروسپەكتىسىن، ەرميتاجدى، پاتشانىڭ قىسقى سارايىن كورۋدىڭ ءوزى نە تۇرادى! قازان، يساكي شىركەۋلەرى... سەنات الاڭى... بۇنىڭ ءبارى — ورىس حالقىنىڭ ماقتانىشى، مادەنيەتى... بۇلاردى كورمەگەن ورىس ادامى ومىردەن ەش قىزىق كورمەدى دەسە دە بولادى...
قىز تاعى ۇندەمەدى.
اكەسى تاعى ساعاتىنا قارادى. ەندى ونىڭ جۇزىندە ءبىر اسىققاندىق، شىدامسىزدىق يشارات پايدا بولدى.
— قالقام-اۋ، بىردەمە دەسەيشى، وسىلاي «جۇم-جۇم» ويناعانداي ۇندەمەي تۇرامىز با؟
— نە دەيىن، پاپا؟ — ولگا سۇلىق جاۋاپ قايىردى. — ءبارى دە ايتىلىپ بولعان جوق پا ەدى... ءقازىر مەن پەتروگرادقا بارا المايمىن... بارۋعا حاقىم جوق...
— سوندا مەنى ءبىر وڭباعان ءۇشىن ساتقانىڭ با؟
— ول «وڭباعان» كەشە ءسىزدىڭ ەن وڭدى وقۋشىڭىز بولعان جوق پا ەدى؟
— كەشە! كەشە! كەشە قايسىمىز جامان ەدىك؟ ال بۇگىن شە؟ بۇگىن سەن ونىڭ جازىپ جۇرگەن ولەڭدەرىن كور!.. ورىستى مۇنداي جەك كورەتىن ادامدى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن.
— ورىستى ول جەك كورمەيدى... بۇنىڭىز جالا!
— بالا ەمەس قوي، تۇسىنەر ۋاقىتى بولعان جوق پا...
— بۇلاي داۋ ايتۋعا وڭاي... لەونيد اندرەيەۆ، ساشا چەرنىي، بۋنين، كۋپرين، راحمانينوۆ، شالياپيندەر ەسىڭىزدە بار ما؟.. ولار دا بالا ەمەس ەدى عوي، ءبىراق شەت ەلدەرگە نەگە قاشتى؟..
— سەنىمەن بۇركىت تۋرالى سويلەسۋگە بولمايدى،— دەدى پاۆەل نيكولايەۆيچ قولىن ءبىر-اق سىلتەپ. — شاڭ جۋىتپايسىڭ، قيت ەتسە قورعاپ شىعا كەلەسىڭ...
ولگا پاۆلوۆنا ءسال ەزۋ تارتتى.
— جوق، پاپا، مەن ونى قۇر عانا قورعاپ جۇرگەن جوقپىن... مەن ونىڭ نەگە قورقاتىنىن، نە ويلايتىنىن تۇسىنگىم كەلەدى... بۇركىت سەكىلدى شاتاسىپ جۇرگەندەر از با؟.. ەسەنيننىڭ «بىلمەيسىڭدەر» دەپ باستالاتىن ولەڭى ەسىڭدە مە؟
— سول تۇسىنبەگەندىك بۇركىتتى اباقتىعا اپارىپ وتىرعىزدى دەلىك... سوندا سەن نەمەنە، وعان تاماق تاسۋعا قالماقسىڭ با؟ ءوز باقىتىڭدى، كەلەشەگىڭدى ويلاعىڭ كەلمەگەنى مە؟..
— پاپا، سەن ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ، مەنى وسىلاي تاربيەلەگەن، دەدى ولگا قينالعان ۇنمەن،— ەسىڭدە مە، نەكراسوۆتىڭ «ورىس ايەلدەرىن» وقىپ شىققاننان كەيىن ايتقان ءسوزىڭ؟ ۇمىتىپ قالساڭ، ەسىڭە تۇسىرەيىن: «ايەل بىتكەن وسىلارداي جارالسا، ومىردە وكىنىش بولماس ەدى» دەگەنسىڭ. ءدال قازىرگىدەي قيىن جاعدايدا بۇركىتتى تاستاپ كەتسەم، ونىڭ كىمدى ءسۇيىپپىن دەپ وكىنبەسىن قايدان بىلەسىڭ؟ جوق، پاپا، مەن ونى تاستاپ كەتە المايمىن...
— قالقام-اۋ، سەن ونىڭ جۇبايى ەمەسسىڭ كنياگينيا بالكونسكايا سەكىلدى، اۋىر ازاپتى وزىڭە نەگە تىلەپ الاسىڭ؟..
— بولماسام، بولامىن. ءوزىڭ دە ەستىدىڭ عوي، پەتروگرادقا بارىپ كەلگەننەن كەيىن قوسىلماق بولعانىمىزدى...
پاۆەل نيكولايەۆيچ قىزىنىڭ سوزىنەن قايتپايتىنىن ءتۇسىنىپ، اۋىر كۇرسىندى دە، قايتادان جول جابدىعىنا كىرىسە باستادى.
وسى كەزدە حاسەن كەلدى. ولگادان بۇركىتتىڭ كەشە ۇستالعانىن ەستىدى.
— نە ءۇشىن ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن،— دەدى ول ءسوزىنىڭ اياعىندا. — تەگى، ولەڭدەرى بولار سەبەبى... ايتەۋىر، كەشە ساعات ون ءبىر كەزىندە ءبىز ناردومدا قازاق جاستارى قويعان «ارقالىق باتىر» پەساسىن كورىپ، اكپار، بۇركىت — ۇشەۋىمىز ۇيىنە كەلىپ ەدىك، ەسىك الدىندا وگپۋ-دىڭ ەكى اسكەرى كۇتىپ تۇر ەكەن. اكپار زىتىپ وتىردى. مەن بۇركىتتى اباقتىعا دەيىن شىعارىپ سالدىم... ەش نارسە دە الدىرعان جوق، ءسىرا، ءبىز كەلگەنشە ۇيىندە ءتىنتۋ بولعان ءتارىزدى.
— ەش نارسە الدىرماعانىنا قاراعاندا، كوپ كەشىكپەي بوساتاتىن بولعاندارى عوي...
ولگا باسىن شايقادى.
— قايدام. وگپۋ ادامدى تەككە وتىرعىزبايدى، ال وتىرعىزسا، وڭاي بوساتپايدى دەۋشى ەدى جۇرت، ءتۇبى قايىرلى بولسا جارار ەدى.
حاسەن پاۆەل نيكولايەۆيچ، ولگالارمەن قوشتاسىپ، سىرتقا شىقتى. ءبىر ساعاتتان كەيىن ول اقشاتىر قالاسىنىڭ وگپۋ كوميسسارىنا بارىپ جولىقتى. ەسىكتى جاۋىپ قويىپ، ەكەۋى ەكى ساعاتتاي سويلەستى. نە سويلەسكەندەرىن ەشكىم دە بىلگەن جوق، تەك ايتەۋىر حاسەن كوميسساردىڭ بولمەسىنەن كوڭىلدىلەۋ شىقتى. ەندى ول كەڭسەسىنە سوقپاي، ۇيىندە بۇنى كۇتىپ، ەكى كوزى ءتورت بولىپ وتىرعان حانشايىمىنا تەز جەتۋگە اسىقتى.
تورلى تەرەزەلى كەڭ بولمە. ەسىك پەن ءتورىنىڭ اراسى دوپ وينارلىقتاي. توردە — جاسىل شۇعامەن كومكەرىلگەن زىلدەي ۇلكەن ۇستەل. ۇستەل ۇستىندە — جالاڭاش قىلىشىن جالاڭداتىپ شاۋىپ بارا جاتقان سالت اتتى قىزىل اسكەر ءمۇسىندى سيا ساۋىت — ءداۋىت. اتتى اسكەر مەن ءداۋىت — ەكەۋى دە بىردەي قىزعىلت مىستان قۇيىلعان. قورعاسىنداي اۋىر، ۇپ-ۇلكەن. قىزىل اسكەردىڭ ءجۇزى ايبارلى، سۇستى. ناعىز ءبىر دۇنيە كاپيتاليستەرىن قىلىشىمەن ءبىرجولاتا شاۋىپ قۇرتاتىنداي. تورگى قابىرعادا ءىلۋلى ەنى ەسىكتەي ماتادا لەنيننىڭ تۇرەگەلىپ تۇرعان سۋرەتى. ۇستەل ۇستىندە — دزەرجينسكييدىڭ شاعىن عانا فوتوگرافيا پورترەتى. ءۇيدىڭ كىرەبەرىس ەكى قابىرعاسىنىڭ ەكەۋىنىڭ دە ىرگەسىندە — قاز-قاتار تىزىلگەن ورىندىقتار مەن ەكى-ۇش كىتاپ شكاف. جەردە — ءالى تۇگى قىرقىلماعان اشەكەيلى، فارسىنىڭ قىپ-قىزىل تۇكتى كىلەمى. ۇلكەن ۇستەلدىڭ بەر جاعىنداعى اق كەنەپپەن قاپتاپ قويعان قاراما-قارسى كرەسلودا ەكى ادام وتىر. ءبىرى — بۇركىت، ەكىنشىسى — وگپۋ كوميسسارى. قارا بىلعارىمەن تىستاعان قوس قابات اۋىر ەسىكتىڭ ار جاعىندا بەلىندە التى اتارى بار، چەكيست فورماسىنداعى كۇزەتشى. قابىلداۋ بولمەسىنىڭ بۇرىشىندا بۇركىتتى اباقتىدان الىپ كەلگەن مىلتىقتى ەكى اسكەري ادام وتىر.
بۇركىت اباقتىعا تۇسكەلى وتكەن ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە كوزى كىرتيىپ جۇدەپ قالعان. ءبىراق قازىرگى بەينەسى نە بولسا دا ءوز دەگەنىنەن قايتپايتىن ادامنىڭ شەشىمىن اڭعارتقانداي. الدىنداعى كوميسسارعا ىشىندەگى سىرىن بۇرىنعىسىنان دا قاتتى تۇيە ءتۇسىپ، جاتتانا قارايدى. «اتساڭ — جان، شاپساڭ — باس» دەگەن تاۋەكەلگە بەل بۋعان، ايتقانعا كونەر ءتۇرى جوق. اندا-ساندا قارسى الدىنداعى كوميسسارعا مىسقىلداي قاراپ قويادى.
ال كوميسسار بولسا، سامايى ەرتە اعارا باستاعان جۇپىنى كەلگەن بيازى ءپىشىندى ادام. جۇزىندە ءبىر شارشاعاندىق، دۇنيەگە نەمقۇرايدى قارايتىن سەلقوستىق اڭعارىلادى. ءتىپتى وگپۋ كوميسسارى ەمەس، مەكتەپ مۇعالىمىنە ۇقسايدى. اسىقپاي، ايتايىن دەگەنىن تاپتەشتەپ، تۇسىندىرە سويلەگەن مانەرى دە، ءبىر قولىن جاعىنا سۇيەي ويلانا قاراعان وتىرىسى دا، ءبىر كەزدە شىنىندا ءمۇعالىم بولعانىن سەزدىرەدى. جان-جاعى اجىمدەلە باستاعان ويلى سۇرعىلت كوزىن بۇركىتتەن الماي، انانىڭ ءسوزىن بار ىقىلاسىمەن تىڭداپ وتىر... اشىنا سويلەگەن اقىننىڭ كەيبىر پىكىرى ۇناماعاندا عانا «ونىڭ دۇرىس ەمەس» دەگەندەي ەزۋ تارتىپ، كىشكەنتاي شوقشا ساقالىن سيپاپ قويادى.
ول كوزىندەگى پەنسنەسىن الدى دا، ورامالىمەن ءسۇرتىپ، قايتادان كيدى. تۇرەگەلىپ ەرسىلى-قارسىلى ءبىر ەكى اتتادى دا، قايتادان وتىردى.
— ايتا بەر، ايتا بەر،— دەدى ول ءسال قارلىققانداۋ قوڭىر داۋسىمەن وسى ساتتە توقتاپ قالعان بۇركىتكە.— ەش قىمسىنباڭىز، ويىڭىزداعىنى تەگىس ايتىپ شىعىڭىز.
بۇركىت سۇزەتىن بۇقاداي، باسىن تومەن ءتۇسىرىپ، كوز استىمەن كوميسسارعا اشۋلانا قارادى.
— مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم — ءوز باسىمنىڭ نارازىلىعى ەمەس، جۇرتىمنىڭ نارازىلىعى! — دەپ بۇركىت قايتا تىنا قالدى.
كوميسسار تاعى دا ورنىنان تۇرەگەلىپ، ءۇيدى باياۋ باسىپ كەزە باستادى... بۇركىت انانىڭ بەلىنىڭ اۋرۋى بارىن جاڭا عانا بايقادى. «دەگەنمەن، ءناسىلى جۇمساق ادام بولۋى كەرەك. الدە بۇنىسى جاي اشەيىن كوز الداۋ ما؟.. مۇمكىن الداي سويلەپ، اياماي ۇراتىن جان شىعار... بىلاي ەتۋ جالپى بولشيەۆيكتەردىڭ ساياساتى ەمەس پە. جىلى-جىلى سويلەسەڭ، جىلان ىنىنەن شىعادى. قازاق تا سول جىلى سوزگە الدانىپ جۇرگەن جوق پا؟ دەگەنمەن، ساق بولۋ كەرەك. ءسىرا، مەنى دە وزدەرىنىڭ دەگەنىنە كوندىرمەك ويى بار عوي. ويتپەسە وسىنشاما ۋاقىت اڭگىمەلەسەر مە ەدى؟ ءبىراق بۇركىت وعان كونسە! كورمەي تۇرمىن با، قىزىلعا الداپ قاقپانىنا تۇسىرمەك ەكەنىن. بايقا، بۇركىت، بۇل جولى جەڭىلسەڭ، ماڭگى جەڭىلگەنىڭ. حالقىڭدى ساتىپ العان بوستاندىق ساعان بوستاندىق بولمايدى. ودان دا ءبىرجولاتا اباقتىلارىندا ءشىرى».
كوميسسار قايتادان ورنىنا وتىردى.
— دەگەنمەن، حالىق ءسىز ايتقانداي نارازىلىقتا ەمەس، بارلىق ۇلت بىرلىگىن، اعايىن-تۋعاندىق، باۋىرمالدىق ءومىردى تىلەسە نە ىستەيسىز؟ سوندا دا ءبىزدىڭ ساياساتىمىزعا قارسى شىعاسىز با؟..
— ونداي باۋىرمالدىق بولۋى مۇمكىن ەمەس. مۇنداي كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ ونداي باۋىرمالدىققا جەتكەنىن تاريح بىلگەن ەمەس...
— تاريح — ول ەتكەن كەزەڭدەردىڭ شەجىرەسى، ال مەنىڭ ايتىپ وتىرعان باۋىرمالدىعىم — ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىمىز، كەلەشەگىمىز...
— بۇگىنگى كۇن دە، كەلەشەك تە ءتۇبى تاريحقا اينالماي ما؟ ال تاريح مەنىڭ ايتقانىمدى راسقا شىعارماۋىنا قانداي كەپىلىڭىز بار؟ زامان دەگەن اساۋ داريانىڭ ونى قايدا اپارىپ سوعارىن كىم بىلگەن؟
گاۆريلوۆ ويلانا قالدى. بۇركىت وعان وسى ساتتە جۇگەن كورمەگەن اساۋ جىلقىعا مىنۋدەن سەسكەنىپ تۇرعان سۋ جۇرەك جىگىت سەكىلدى كورىندى. ەندى گاۆريلوۆ بۇركىتكە كەلەشەكتەن ورىنسىز سەسكەنۋدىڭ كەرەگى جوقتىعىن تۇسىندىرمەك بولدى.
— مۇمكىن ول داريا حالقىڭدى جارىق كەمەرگە شىعارار؟ — دەدى اناعان سىناي قاراپ.
— ءسىزدىڭ ويلاعان جارىق كەمەرىڭىز بىزگە قارا تۇنەك بولىپ جۇرمەسىنە كىمنىڭ كوزى جەتكەن؟..
— كوميسسار ءسال قاباعىن شىتتى. ونىڭ جۇزىندە بۇل جولى كەيىستىك سازى پايدا بولدى.
— جىگىتىم، دۇنيەنى دۇرىستاپ كورسەتپەي تۇرعان كوزىڭدەگى قارا كوزىلدىرىگىڭدى الىپ، جان-جاعىڭا انىقتاپ قاراشى، — دەدى ول ءالى دە داۋسىن كوتەرمەي،— كورمەيسىڭ بە كەشەگى قۇمعا كوشكەن قازاق اۋلى بۇگىن كۇنگە كوشىپ بارا جاتقانىن؟ جاقىندا بۇل وڭىردە توقتاپ قالعان بۇرىنعى زاۆود-فابريكتەر جۇرگىزىلىپ، جاڭادان تەمىر جولدار سالىنادى دەپ قورقاسىڭ... ولار ەرتەڭ قازاق جەرىنە قۋانىش، باقىت اكەلمەي مە؟..
كوميسسار بۇركىتتىڭ ايتا الماي تۇرعان ويىن بىردەن ءتۇسىندى. ەندى ول ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
— ءسىزدىڭ ايتا الماي تۇرعانىڭىزدىڭ ءبارى قۇر اسان-قايعى بولجاۋ، كەلەشەكتەن كۇنى بۇرىن ۇركۋ. سويلەگەن سوزىڭىزگە قاراسام، سارىارقادا دا ءبىر جاڭا كاسساندرا تۋعان ەكەن دەگەن ويعا كەلەم. ءبىراق ءسىز قاتەلەسەسىز... بىلە تۇرا قاتەلەسەسىز. ايتپەسە، كەشەگى اكەلەرى ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن قازاق جەرىندە بۇگىن مىڭداعان مەكتەپ، ۇلتتىق تەاتر، جوعارى دارەجەلى وقۋ ورىندارىنىڭ اشىلىپ وتىرعانىن كورمەيسىز بە؟ وندا كىمدەر وقىماق؟ باسقا ۇلتتارمەن بىرگە ءجۇز مىڭداعان قازاقتىڭ جاس ۇل-قىزدارى وقىماق...
بۇركىت ۇندەگەن جوق. الدەنەنى ويلاپ سازارا قالعان. كوميسسار ءسوزىن قايتا باستادى.
— ءبىزدىڭ الدىمىزدا كوممۋنيزم اتتى باقىت شىڭى تۇر. ءبىراق وعان جەتكەنشە جولىمىزدا تالاي-تالاي اسۋلار كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىرى — باۋىرمالدىق كۇشكە اينالا الماعان ۇلتتىق سەزىم. ەسىڭدە بولسىن، سەن ويلاعانداي، ءبىر ۇلت ءبىر ۇلتتىڭ مادەنيەتىن كۇشپەن جويىپ، كوممۋنيزم قۇرىلمايدى. بار حالىق ۇلى كۇرەسپەن، قاجىماس قايراتپەن ءبىر بىرلەستىككە، ءبىر قاۋىمعا ءوزى جەتەدى... بۇل — كوممۋنيزمنىڭ ەڭ جوعارعى اسقارى بولادى. ءقازىر ورىس، قازاق، وزبەك، قىرعىز بولىپ، سول ۇلكەن باقىتتىڭ ەڭ العاشقى ىرگەسىن قالاۋدامىز. بۇنى تۇسىنبەيتىندەر از ەمەس. بۇندايلار ورىستا دا، قازاقتا دا بار.
— سونىڭ ءبىرى سەن دەمەكسىز عوي؟
— ءيا، سونىڭ ءبىرى، بۇركىت، سەنسىڭ. سەن قۇر عانا اداسىپ جۇرگەن جوقسىڭ، بىزبەن ارپالىسىپ ءجۇرسىڭ. سول ارپالىسۋىڭدا سەن تىم الىسقا بارا جاتىرسىڭ. ەگەر كەشە حاسەن كەلىپ كۇنى بۇرىن ماعان تۇسىندىرمەگەندە، سەنىڭ تاعدىرىڭ، مۇمكىن، باسقاشا شەشىلەر مە ەدى، قايتەر ەدى؟..
بۇركىت قاباعىن تۇكسيتە قارادى.
— اقىن اقاننىڭ اياعىن قۇشار ەدىڭىز دەمەكسىز عوي.سولاي ما؟
كوميسساردىڭ داۋسى بۇل جولى ىزالى، ىزعارلى شىقتى.
— جالا! اقان اجالى بىزدەن بولعان جوق! ونىڭ ۇستىنە ەشكىم ونى تۇتقىنعا الۋدى دا ويلاعان ەمەس! — كوميسسار كەنەت بۇركىتكە اشۋلى كوزىمەن قارادى. — ءوزى قارا — بوتەندى دە قارا دەيدى. قارا نيەت قاستاردىڭ ويلاپ تاپقان وسەگى! جالاسى! سوۆەت وكىمەتى حالقىنا كەرەك بىردە-بىر جانعا ەش ۋاقىتتا دا قيانات ىستەپ كورگەن جوق! ونداي ادامداردى وزىمىزگە تارتۋ، شامامىز كەلسە، قاتارىمىزعا قوسىپ الۋ — ءبىزدىڭ ساياساتىمىزدىڭ تۇپكىلىكتى نىساناسى.
— اقاندى ۇستاۋعا كەلگەن ەكى چەكيستى ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كوردىك قوي؟ بۇعان نە ايتاسىز؟
— ەشكىم ونى ۇستاۋعا بارعان جوق. سول كۇنى ەكى چەكيست اقان تۇرعان ۇيگە ءتىپتى بوتەن ىسپەن بارىپتى. ءقازىر تەكسەرۋ جۇرگىزىلىپ جاتىر. كوزى جەتكەندە انىعىن وزدەرىڭ دە ەستىرسىڭدەر...
بۇركىت، ارينە، كوميسسار سوزىنە سەنگەن جوق.
— بۇل ايتىپ تۇرعانىڭىز، ارينە، جاي ءسوز، — دەدى ول، — بولعان قىلمىستى جۋىپ-شايۋ...
— ءبىز قىلمىستى ەمەسپىز. جانە اقان ولىمىنە ءبىزدىڭ قاتىسىمىز جوق. — شارشاعانداي ول كەنەت ورنىنا وتىرا كەتتى. — ونىڭ ەلىمىن ءبىز ءالى تەكسەرەمىز، انىعىنا جەتەمىز. ال ساعان ايتارىم: ويلان، تەرىس جولدان تەزىرەك كەتۋگە تىرىس...
— قايتا الماسام شە؟
— وندا ءوز وبالىڭ وزىڭە!
— باسە، سۇيدەيتىنىڭىزدى ءبىلىپ ەدىم!
— ءار نارسەنىڭ رەتى بار،— دەدى كوميسسار كەنەت ىزعارلى ۇنمەن،— ءوز ۇلتىڭدى ءسۇيۋ دەگەن ءسوز — بوتەن ۇلتتى جەك كورۋ ەمەس. مەن ورىسپىن. مەن دە ءوز ۇلتىمدى سۇيەمىن بۇدان ءبىراق قازاق حالقىن جەك كورۋگە قاقىم بار ما؟ ال شىنىنا كەلسەك، مەن قازاق حالقىن ءوز ۇلتىمنان بىردە-بىر كەم سۇيمەيمىن! شىن جۇرەگىممەن ونىڭ باقىتتى بولۋىن تىلەيمىن. مەنىڭ اكەمنىڭ اكەسىن كەنەسارىنىڭ ساربازدارى نايزامەن تۇيرەپ ءولتىردى. ال كەشە ازامات سوعىسى كەزىندە الاشوردا وفيسەرى مەنىڭ ءوزىمدى اتتى. ەگەر ءيىسى قازاق ەكەن دەپ، سونىڭ ءبارىن قازاق حالقىنان كورە باستاساڭ، نە بولار ەدى؟ جوق، بۇركىت، ورىس پەن ورىستىڭ قانداي ايىرماسى بولسا، قازاق پەن قازاقتىڭ اراسىندا دا سونداي ايىرما بار. تاپتىق ايىرما بار. سول تاپتىق ايىرما كەشە ورىس جۇمىسشىلارى مەن ديحاندارىن ريەۆوليۋسياعا اكەلدى. ال سەن بۇگىن سول ريەۆوليۋسياعا ەرگەن، جاڭا ءومىردى كوكسەگەن قازاقتى كورمەيسىڭ... قازاق بىتكەن ءبارى ءبىر، وعان تيمە دەپ بايەك بولاسىڭ. ال سوندا اناۋ ءوزىنىڭ مالى ءۇشىن تۋعان جەرىنەن قاشقان اكپاردىڭ اكەسى قارىمساقتى قايدا قوياسىڭ؟ ول دا قازاق قوي. ءبىراق ساعان سونداي دا قازاق قىمبات پا؟
بۇركىت جاقىندا عانا اكپاردى كورگەن. سوندىقتان بۇل حابارعا بىردەن سەنە قويمادى.
— مۇمكىن ەمەس.
— نە مۇمكىن ەمەس! قارىمساق بايدىڭ قاشقانى ما؟ ول قاشقاندا بوس قاشپادى. سول اراداعى ءبىر ميليسيا قىزمەتكەرىن تاياققا جىعىپ، ايەلىن بايلاپ وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتىپتى.
— ميليسيونەردىڭ اتى كىم ەكەن؟
— ماتان.
بۇركىت ەندى امالسىز سەندى. «ءيا، ءيا، مارجاندى شىن جاقسى كورەتىن ەدى-اۋ قارىمساق باي، اقىرى جان كۇيىگى شىداتپاعان ەكەن! جوق، جوق، ول مۇمكىن ەمەس. الپىستان اسىپ كەتكەندە ءبىر ايەل ءۇشىن بۇكىل ەل-جۇرتىن، تۋعان جەرىن، قورا-قوپسىسىن تاستار ما، مارجاندى اكەتسە وشپەندىكپەن اكەتتى. مۇندا بوتەن كەپ بار... سوندا قانداي كەپ؟»
كەنەت بۇركىتتىڭ بويىن قارىمساققا دەگەن اشۋ وكپە كەرنەپ كەتتى. قازاق بايى دەگەندە بۇركىتتىڭ كوز الدىنا وسى جاس كەزىندە مۇسىلمانشا وقىعان، پاراساتتى، جومارت قولدى، كەڭ پەيىل قارىمساق كەلەتىن. ءالى ءومىردى تەرەڭ تۇسىنبەگەن البىرت جاس وسىناۋ ساق قۇلاق، جادىگوي مىنەزدى باي قىلىعىندا، ونىڭ ىشىندە تۇلكىنىڭ ىنىندەي قاتپار-قاتپار قۋلىق جاتقانىن، قايرىمدى، جومارت كورىنسە — ونىسى قۇر بەر جاعى، ال تۇپكى جان دۇنيەسىنە كەلسەك، ناعىز بارىپ تۇرعان تۇيەنى تۇگىمەن جۇتاتىن ايداھار ەكەنىن اڭعارماعان. قايتكەنمەن دە، وسى قارىمساق وعان ۇناعان. ىشتەي تاقا جاقسى كورە قويمايتىن اكپارمەن اجەپتاۋىر جاقىنداسىپ كەتۋىنە دە ونىڭ وسى اكەسى سەبەپكەر بولعان.
كوميسسار تاعى ورنىنان تۇرەگەلدى. بۇركىتتىڭ ويعا شومىپ كەتكەنىن كورىپ: «ويلانسىن. شەشەسىن» دەپ، ىشىنەن ونىڭ ويىن بولمەدى. تەك بەلىن ءسال ۋقالاي ءتۇسىپ، ءۇيدى كەزىپ اياڭداي بەردى.
كەنەت بۇكىل الەمدى تىتىرەنتە نايزاعاي شارتىلداي، كۇن كۇركىرەدى. كوميسسار دا، بۇركىت تە ەلەگزي تەرەزەگە قارادى. كوميسسار اسىعا بارىپ، تورلى تەرەزەنى اشتى. تور دەگەن قۇر اتى ەكەن، تەرەزە شىنىسىن قورعاۋعا قويىلعان بىردەمە. وپ-وڭاي اشىلدى. كەش بولىپ قالىپتى وڭتۇستىك جاق جارق-جۇرق ەتكەن جاي وعىنان ەكى-ۇش رەت اپپاق بولىپ كەتتى دە، كەنەت بىرەۋ اسپاننان شەلەكتەپ سۋ توگە سالعانداي، قالىڭ جاڭبىر قۇيا جونەلدى.
— جازدىڭ وسىنداي سۇراپىل وتكىنشەك جاۋىنىن جاقسى كورەمىن،— دەدى كوميسسار تەرەزەدەن كوزىن الماي،— سوڭىنان دۇنيە ءبىر جاڭارىپ قالعانداي بولادى. تىنىسىڭ دا كەڭيدى. — ەندى ول بۇركىتكە بۇرىلدى،— جاڭاعى مەنىڭ سۇراعىما قانداي جاۋاپ قايىراسىڭ؟
بۇركىت العاشقى بۇلتتىڭ كۇركىرەگەن داۋسىن ەستىگەن كەزدە ەلەگزي قالعانمەن، ال ءقازىر تاعى ويعا شومىپ كەتكەن ەكەن. باسىن كوتەرىپ، كوميسسارعا جاقتىرماي قارادى.
— مەنەن نە جاۋاپ كۇتىپ ەدىڭىز؟ — دەدى ول كەكەتە. —ءبىز ءۇشىن وزدەرىڭىز سويلەپ ۇيرەنگەن جوقسىزدار ما، جاۋابىن ءوزىڭىز-اق ايتا بەرىڭىز.
بۇركىتتىڭ قيقار سوزدەرى كوميسساردىڭ قىتىعىنا ابدەن تيگەن ءتارىزدى. اشۋ قىسىپ تۇرعانى ءسال وزگەرە قالعان جۇزىنەن كورىنىپ تۇر.
— مەن دە سوناۋ كوگىلدىر سۋلى كوك ەسىلدىڭ جاعاسىندا تۋعام،— دەدى ول بۇركىتكە جاقىنداي كەلىپ. — قازاق جەرى — مەنىڭ دە تۋعان جەرىم! بۇل جەردى مەن سەنەن كەم سۇيمەيمىن! ال مەنىڭ تۋعان اكەمدى كەشە اتامان ۆولكوۆ يەن شايتانوۆتىڭ قان ىشەرلەرى زەڭبىرەكتىڭ اۋزىنا بايلاپ اتىپ ءولتىردى. مەنىڭ بۇل جەر تۋرالى سەنەن گورى كوبىرەك سويلەۋگە حاقىم بار. جانە قازىرگى قىزمەت بابىم دا سونى تىلەيدى. سوندىقتان ساعان ايتارىم: كىمدە-كىم سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كەلسە، كىمدە-كىم بولاتتاي بەكىپ كەلە جاتقان ۇلت دوستىعىنىڭ اراسىنا ىرتكى سالىپ بۇزام دەسە، ول — ءبىزدىڭ تاپ جاۋىمىز. ونداي ادامداردى ءبىز دە ايامايمىز — مەيلى اقىن بولسىن، مەيلى اقىلدى بولسىن! وسىنى ءتۇسىن. — كوميسسار ءوزىنىڭ تىم قاتال سويلەگەنىن ارتىق كورگەندەي، ەندى ءجۇزىن ءسال ءجىبىتتى. — سەنىڭ جۇرەگىڭدە نە جاتقانىن مەن جاقسى سەزەمىن، قاتەڭە دە تۇسىنەمىن. مۇنداي قاتە ورىس ينتەلليگەنسياسىندا دا بولدى. ءبىراق سەندەرگە ءوز قاتەلەرىڭدى ءتۇسىنۋ دە، ودان تەزىرەك باس تارتۋ دا قيىنداۋ. ورىس ينتەلليگەنسياسىنىڭ الدىندا ەكى تاپتىڭ قايسىسىن تاڭداۋ كەرەك دەگەن عانا سۇراق تۇرعان بولسا، سەندەردىڭ الدارىندا ونىڭ ۇستىنە ۇلت ماسەلەسىندە دە قانداي جولدى تاڭداۋ مىندەتى تۇر. كەشەگى پاتشانىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ وزبىرلىعىن باسىنان وتكىزگەن، ونى بار سەزىمىمەن جەك كورگەن، كەيبىر قازاق وقىعاندارىنىڭ بىردەن شاتىسپاي كەتە قويۋى دا قيىن... بۇنىڭ قيىن ەكەنىن دە بىلەمىز جانە بۇل قيىندىقتى ءتۇبى قازاق وقىعاندارىنىڭ جەڭىپ شىعاتىنىنا دا كوزىمىز جەتەدى. سەن ءالى جاسسىڭ، بولشيەۆيك پارتياسىنىڭ ۇلت ساياساتىن تۇسىنەتىن كەزەڭىڭ دە كەلەدى. سوندىقتان مەن سەنى ەندى بۇل ۇيدە ۇستاعىم كەلمەيدى. ءبىراق ويلاۋىڭدى سۇرايمىن، نەعۇرلىم تەزىرەك ويلانساڭ — سو عۇرلىم حالقىڭا دا، وزىڭە دە پايدالى. جاڭا ايتتىم عوي، ەل-جۇرتتى قادىرلەيتىن ادامداردى ءوزىمىزدىڭ جولىمىزعا ءتۇسىرۋ بىزگە وتە قاجەت دەپ...
— ال تۇسپەسە شە؟
— تۇسپەسە مە؟ ماكسيم گوركيي ايتقان جوق پا: «ەگەر جاۋ بەرىلگىسى كەلمەسە، ونى قۇرتار بولار»، — دەپ. — كوميسساردىڭ بۇل ءسوزدى ايتقاندا ءجۇزى تاعى وزگەرىپ كەتتى. ۇنىنەن ۇستاعان جولىندا قاۋىپ-قاتەرلى ساعات تۋسا، ەشبىر جاۋىن اياماس قاتالدىق سەزىلدى. ول ەندى ۇستەل ۇستىندەگى قوڭىراۋدى الىپ، اقىرىن عانا قاقتى. ۇيگە كەزەكشى كۇزەتشى كىردى. — مىنا بۇركىتتى اكەلگەن، الگى قارۋلى جىگىتتەرگە كىرسىن دەڭىز. — ءسويتتى دە، كوميسسار قاعازعا بىردەمە جازا باستادى. سىرتتان كىرگەن ەكى جىگىت ەسىك الدىندا مىزعىماي تۇرا قالدى. كوميسسار باسىن كوتەرىپ، جاندارىنا كەلىپ، قولىنداعى قاعازىن بەردى. — سىزدەر ەندى بوسسىزدار، مىنا قاعازدى اباقتى كومەندانتىنا بەرەرسىزدەر،— دەدى. — مەن بۇركىت كۇنتۋاروۆتى وسى ساعاتتان باستاپ بوساتتىم.
كوميسسار وڭاشا قالعاننان كەيىن بۇركىتكە بۇرىلدى.
— بۇركىت كۇنتۋاروۆ جولداس، ەندى ءسىز بوسسىز. ۇيىڭىزگە قايتۋىڭىزعا بولادى،— دەدى ول جاي عانا، ءسويتتى دە، كۇلىمسىرەدى،— بۇگىن ۇعىسا الماساق تا، ءتۇبى ءتىل تابىسامىز عوي دەپ سەنەمىن. — كەنەت ول ويلانا قالدى. — ساعان الەۋمەت ىسىنە كوبىرەك قاتىناسۋ وتە كەرەكتى. ساياسي باعىتىڭ جوندەلگەنشە، مۇعالىمدىكتى ازىرگە تاستاي تۇرىپ، بوتەن جۇمىسقا اۋىسساڭ دەر ەدىم...
— ءبىزدىڭ گيمنازيا بيىل جەتى جىلدىق مەكتەپكە اينالاتىن كورىنەدى، مۇعالىمدىكتى ءوزىم دە تاستاماقپىن...
— جاقسى. بولاشاق قىزمەتىڭ تۋرالى مەن دە ويلانارمىن. ال ەندى تانىس بولىپ قويايىق. ازامات سوعىسىنان بۇرىن اتباسار گيمنازياسىنىڭ ءمۇعالىمى سەرگەي ستەپانوۆيچ گاۆريلوۆ. — ول تاعى كۇلىمسىرەدى. — مەن دە وقىعانداردىڭ ءبىرىمىن، كوردىڭ بە، قانداي جولدى تاڭداعانىمدى؟
...بۇركىت گاۆريلوۆپەن قوشتاسىپ، دالاعا شىققاندا، جاڭبىر باسىلىپ، قاس قارايىپ بارا جاتىر ەكەن. اسپان بۇلتتان اشىلىپ، ءار جەردە جارىق جۇلدىزدار دا كورىنە باستاپتى. جەر بەتى دىمقىل، جاڭبىر جۋعان اعاش جاپىراقتارى مەن كوشە بويىنداعى ءار ءۇيدىڭ قاسىنداعى ەگىپ تاستاعان باقشا، كوگال شەپتەردەن تۇنگى سالقىن جەل تەربەتكەن ءبىر عاجايىپ حوش ءيىس اڭقىپ تۇر. دۇنيە ءبىر قاننەن-قاپەرسىز تىنىشتىققا بولەنگەندەي. تار قاماۋدان بوسانىپ، بوستاندىققا شىققانىنا قۋاندى ما، الدە وسى ءبىر حوش ءيىستى كەش كوڭىلىن كوتەرىپ جىبەردى مە — ول جان-جاعىنا كۇلىمسىرەي قاراپ، ءبىر اۋىق كەۋدەسىن كەرە، كەشكى اۋانى پارمەنىنشە جۇتا دەمىن الدى. كەنەت ونىڭ ەسىنە گاۆريلوۆتىڭ ءسوزى ءتۇسىپ كەتتى. «جازدىڭ وسىناۋ سۇراپىل وتكىنشەك جاۋىنىن جاقسى كورەمىن. سوڭىنان دۇنيە ءبىر جاڭارىپ قالعانداي بولادى. تىنىسىڭ دا كەڭيدى». ول تاعى كۇلىمسىرەدى. «ءناسىلى جامان ادام بولماۋى كەرەك، كىشىپەيىلدىگى مەن مادەنيەتتىلىگى كورىنىپ تۇر. ال القىمنان شىن الار بولسا، ساۋساقتارىن شاۋىپ تاستاماساڭ، بوساتپايتىنى دا ايقىن...»
بۇركىت، ءدال انەۋگۇنگى كوك جورعامەن اۋىلدان قاشقانىنداي، وسى اباقتىدا ءبىر جەتى وتىرىپ شىققان بەتىندە ەزىنىڭ تاعى دا ءبىر ەسەيىپ قالعانىن اڭعاردى. ءومىردىڭ وسى جولعى سوققىسى ونى سوناۋ ەركە، تەنتەك جاستىق شاعىنان ءبىرجولاتا الىستاتىپ اكەتكەن ءتارىزدى. ەندى الدىندا بۇرىنعىداي كۇتىپ تۇرعان باقىت، قۋانىش قانا ەمەس، ءوتۋى قيىن وتكەل، جالعىز ورمەلەسەڭ، ءومىر-باقي باسىنا شىعا المايتىن «قيىندىق» دەگەن قۇز بار ەكەنىن سەزدى.
ءدال وسى ساتتە ول ءوزىنىڭ مۇڭىن شاعىپ، سىرىن ايتار ءبىر ادامنىڭ كەرەك ەكەنىن انىق سەزىندى. «كىمىم بار مەنىڭ ونداي؟ ارينە، ولگا... ءبىراق ولگا لەنينگرادقا ءجۇرىپ كەتكەن شىعار. بيلەتتەرىن الىپ، ەرتەڭ جۇرەمىز دەپ وتىرعان ەدى عوي مەن ۇستالار كۇنى... پاۆەل نيكولايەۆيچ قالام دەگەنىنە كوندى دەيسىڭ بە؟ مۇمكىن، اكپار بولار ونداي جان؟.. جوق، جوق، اكپارمەن ءبىر سايعا جۇرۋگە بولادى. ال ءبىر قايىققا ءمىنىپ، اشىق تەڭىزگە شىعۋ ءقاۋىپتى. ونىڭ مىنەزى، پيعىلى پىشاقتىڭ ءجۇزى ءتارىزدى، ابايلاماساڭ، ورىپ تۇسۋدەن تايىنبايدى. قانشا دوس سانالساق تا، ارامىزداعى ولگا ماسەلەسى ءالى ءبىز ابدەن ءوتىپ بولماعان كاپىر. حاسەن شە؟ جوق بۇ دا بولمايدى، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا تۇڭعيىق ور جاتىر. ول وردى ءبىرىمىز اتتاپ وتپەي، سىر اقتارىسار جان جولداس بولا المايمىز... دەگەنمەن، حاسەن اكپار ەمەس. وندا ارام پەيىلدىلىك، باقاستىق جوق. ادامگەرشىلىك ارىن قاشان دا بولسا جوعارى ۇستايدى. ايتپەسە... مەن ءۇشىن ول كوميسسارعا كەلەر مە ەدى؟.. مىڭ دا ءبىر راقمەت حاسەنگە، ەگەر ول بولماسا، مەنىڭ ءبۇيتiپ تەز بوسانۋىمنىڭ ءوزى ەكى تالاي ەمەس پە ەدى؟ سەرگەي ستەپانوۆيچتىڭ ءوزى سولاي دەدى عوي. جاقسى ادامنىڭ اتى جاقسى ادام عوي. ءبىر قولىم بوساعاندا باعاناعى تالاستى ەمىن-ەركىن اياقتارمىز. ول ءۇشىن مەنى گاۆريلوۆ اباقتىعا وتىرعىزبايتىنىنا سەنەمىن...»
وسىنداي سان ءتۇرلى ويمەنەن بۇركىت وگپۋ-دىڭ كەڭ باقشالى قوراسىنان ءوتىپ، كەلەسى كوشەنىڭ ارعى جاعىنا شىقتى. ەندى بۇرىشقا قاراي بۇرىلا بەرەم دەگەندە، انانداي ءۇيدىڭ جانىنداعى ورىندىقتان:
— بۇركىت! — دەگەن قۋانىشتى ايەل داۋسى ساڭق ەتە قالدى. ءوزىنىڭ اتىن مۇنداي ماقتانىش ەتە، شاتتانا اتايتىن دۇنيەدە ءبىر-اق ادام بارىن بۇركىت جاقسى بىلەدى. مۇمكىن، تۋعان اناسى ونى وسىلاي شاتتانا شاقىرار ەدى، ءبىراق ول بايعۇستىڭ بۇركىتتىڭ ەسىندە داۋسى ەمەس، تەك ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك شوپىلداتىپ سۇيگەنى عانا قالعان. ءالى كۇنگە دەيىن انانىڭ سول مەيرىمدى، قۇشىرلانا سۇيگەن ەرنىنىڭ ىستىق لەبى بەتىندە تۇر. ال مىنا داۋىس ونىكى ەمەس. بۇل — ءوزىن جانىنداي جاقسى كورەتىن ولگا اتتى قىزدىڭ داۋسى. بۇركىت ونى ءتۇن قاراڭعىسى قانشاما قوپ-قويۋ بولىپ بۇركەسە دە، بىردەن تانىدى.
— ولگا! — دەپ بۇ دا قۇشاعىن جايا قارسى ۇمتىلدى. بوس كوشەدە، تالاي جاستىڭ قۋانىشتى مينۋتتارىنا كۋا بولعان كارى ەمەننىڭ تۇبىندە بۇركىت قۇشاعىنا كىرە بەرگەن سۇلۋ قىزدى اش بەلىنەن قىسا وزىنە تارتتى. ونىڭ جاس پارلاعان كوزىنەن، قۋانىشتان ەش نارسە ايتا الماي، قۇر عانا ءدىرىل قاققان ىستىق ەرنىنەن، جۇمساق ۇلپە تاماعىنان ۇستى-ۇستىنە قۇشتارلانا شوپىلداتىپ ءسۇيدى. ولگا دا سۋىقتان توڭىپ كەلىپ، جالىندى شوققا تاپتالعانداي سۇيگەن جىگىتتىڭ قۇشاعىنا ەنىپ مايداي بالقىدى.
وسى كەزدە اعاش باسىنا قونعان تورعايلار جاپىراقتاردى قاتتىراق سىلدىرلاتتى. مۇمكىن، وسى دىبىستان سەسكەندى مە، الدە قارا تۇندە ۇزاق قۇشاقتاسىپ تۇرۋدى ەرسى كوردى مە، ولگا بۇركىتتىڭ قۇشاعىنان سىزىلا سىتىلىپ شىعىپ:
— ايتەۋىر بوساتتى ما؟ مۇلدەم بوساتتى ما؟ — دەپ ەركەلەي انانىڭ قولىنان ۇستادى.
— بوساتتى. مۇلدەم بوساتتى،— دەدى بۇركىت قىزدىڭ دىرىلدەگەن ساۋساقتارىن ەندى تىنىشتالشى دەگەندەي اقىرىن عانا قىسىپ.
عاجاپ! ولگا وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇركىتتەن «سەنىڭ ساياسي باعىتىڭ قانداي؟» دەپ قادالا سۇراپ كورگەن ەمەس. بۇركىت نە ايتسا دا، ناعىز ءبىر سىر ساندىقتاي، تەك ىشىنە تۇيە بەرەتىن. ءبىراق كوپ نارسەنى ايتپاي-اق سەزەتىن. سىرت قاراعان ادامعا ول دۇنيەنىڭ بار قىزىعىن، تالاسىن، ارمانىن ءبارىن ءبىر عانا جۇرەك قۋانىشىنا باعىندىرعان قىز ءتارىزدى. شىنىندا سولاي ما؟ ارينە ماحابباتتى مۇرات ەتىپ، نەكراسوۆتىڭ «ورىس ايەلدەرى» رۋحىندا وسكەن جاس جان تەك وسى ماحابباتتىڭ كۇڭى بولىپ كورىنۋى عاجاپ ەمەس. دەگەنمەن، ول جان سەزىمىن اقىلعا جەڭدىرە الاتىن ادام. سويتسە دە... بۇركىت — ونىڭ ءتاڭىرى. ول كۇلسە — كۇلەدى، ول قۋانسا — قۋانادى. تەك «بۇركىت» دەپ قانا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. تەك بۇركىت دەپ قانا بۇل جالعاندى تانۋعا بار. ويتكەنى بۇركىتكە سەنەدى. ول — ولگانىڭ سۇيگەن ادامى، ونىڭ ىستەگەنىنىڭ ءبارى دۇرىس، جۇرگەن جولى — ءلايلىم اقيقات جولى. ولاي بولماعان كۇندە ولگا بۇركىتتى مۇنداي سۇيمەگەن بولار ەدى، ال سۇيگەنى راس بولسا، ول دۇنيەگە تەك بۇركىتتىڭ تۇسىنىگىمەن، سونىڭ كوزقاراسىمەن قاراۋعا ريزا. ولگا ءوزىنىڭ ماحاببات بورىشىن دا وسىلاي تۇسىنەدى.
— ولگا، لەنينگرادقا نەگە بارماي قالدىڭ؟ — بولدى بۇركىتتىڭ ءبىرىنشى سۇراعى، ەكەۋى ءسال جۇرە تۇسكەننەن كەيىن.
— سەن مۇنداي جاعدايعا دۋشار بولعاندا، مەن لەنينگرادتا نە ىستەيمىن؟ — دەدى قىز. — ودان دا ولگەنىم جاقسى ەمەس پە؟
بۇركىت «راقمەت» دەگەندەي ونىڭ ۇزىن ساۋساقتارىن تاعى دا ءسال قىستى.
— ەگەر مەنىڭ جانىمدا قالۋدى ۇيعارعان بولساڭ... وندا... — بۇركىت ءسوزىن اياقتاماي توقتادى.
— مەيلىڭ نە ىستەسەڭ دە،— دەدى ولگا بۇركىتتىڭ ايتا الماعان ويىنا جاۋاپ بەرىپ.
— سەنسىز ماعان كەڭ دۇنيە كوردەي تار ەكەنىنە وسى ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە كوزىم ابدەن جەتتى.
...ءبىر جەتىدەن كەيىن بۇلاردىڭ قوسىلۋ تويى بولدى.
ادام بالاسىنىڭ باسىنان سان الۋان قىزىقتى داۋرەن وتەدى. سونىڭ ءبارى دە ەكى ادامنىڭ ءبىرىن-بىرى ءسۇيىپ قوسىلعان تويىنا جەتپەسە كەرەك. اسىرەسە، بۇل قۋانىش ەكى جاستىڭ اشىق اسپانداي تازا، ۋىزداي بۇلىنبەگەن شاقتارىندا وتەر بولسا! دۇنيەدە جاستىقتان ادەمى نە بار؟ ءبىراق ادەمىلىك تە كۇن سەكىلدى، ءالى-اق باتار. جاستىق تا وتەر. ال جاستىقتاعى ەڭ قۋانىشتى ساعاتىڭ.— وسىناۋ قوس جۇرەك بىرگە قوسىلا سوققان ساعات ماڭگى-باقي ەستە قالار!..
جاستار تويدى قازاق داستۇرىمەن ولگانىڭ ۇيىندە وتكىزبەك بولدى. پاۆەل نيكولايەۆيچ ءجۇرىپ كەتكەن. بۇل ءۇي وڭاشا، كەڭ. شاقىرىلعان ادامدار دا كوپ، جۇزگە تاياۋ، ولگانىڭ سەرىك قىزدارى، بۇركىتتىڭ جولداستارى تەگىس. ىشتەرىندە اكپار، قاراجان، حاسەن، حانشايىمدار بار. ءۇش كۇن بۇرىن بارىنە ارناۋلى حات جازىلدى. كەلمەي قالسا، ايىپ وزدەرىنە، بۇركىت پەن ولگا جاعىنان ەش تارتىنۋ بولعان جوق، قۇربى-قۇرداستارى تەگىس حابارلاندىرىلدى.
مۇندايدا اۋىلدا بولسىن، قالادا بولسىن توي ۇيىمداستىراتىن بىر-ەكى جىگىت، داستارقان جايىن بىلەتىن پىسىق ايەلدەر قاشان دا تابىلادى. بۇل جولى دا سولاي بولدى. بۇركىت پەن ولگانىڭ تويىن وتكىزۋدى ءبىر كەزدە وزدەرىمەن بىرگە گيمنازياعا ءتۇسىپ، وقي الماي تاستاپ كەتكەن قالا جاتاعى — مالىكايدار دەگەن پىسىق جىگىت پەن باياعى اقاننىڭ پاتەر ءۇيىنىڭ يەسى، ساۋداگەر تاتاردى جەسىر كەلىنشەگى ساقىپجامال الدى.
بۇلار كۇنى بۇرىن قالاعا جاقىن اۋىلدارمەن كەلىسىپ، بەس سابا قىمىز، ءۇش قوي ساتىپ اكەلدى. وسىنداي جيىن تويعا ۇنەمى قاتىناسىپ جۇرەتىن تاتاردىڭ بەلگىلى سىرنايشىسى فايزوللانى شاقىردى. فايزوللا سول كۇنى-اق ەكى جاستى قۇتتىقتاپ، سىرنايىن قۇلاشتاي سوزىپ، كوڭىل اشار ءان دە سالىپ كەتتى.
«تال ايلانا، تال ايلانا،
تالعا يفاك بايلانا.
ءبىز قىزلارعا بايلانبايمىز،
قىزلار بىزگە بايلانا!..»
سىرنايشىنىڭ وسىنداي قالجىڭ ارالاس شۋماقتارى قىز بەن جىگىتتىڭ كۇنى بۇرىن كوڭىل كوتەرىپ، تويعا بۇرىنعىدان دا ماز-مەيرام، شاتتانا كىرىسە تۇسۋىنە سەبەپ بولدى.
اتتەڭ نە كەرەك، بۇركىت پەن ولگانىڭ وسى ءبىر كوڭىلدى جاعدايلارىن ەڭ الدىمەن اكپار بۇزدى.
ەرتەڭ توي وتەدى دەگەن كۇنى كەشكە تامان مالىكايدار قاساپشى جىگىتتەرگە قويلاردى سويعىزىپ، ولگا مەن ساقىپجامال ىدىس-اياقتارىن دايىنداپ جاتقان كەزدە اكپار دا كەلدى. بۇركىت اباقتىدان شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىنە ودان اكەسىنىڭ مال-مۇلكىمەن شەتەلگە قاراي كوشكەنىن، جالعىز قارىنداسى حانشايىمنىڭ ورتا جولدان قاشىپ كەلىپ، حاسەنگە كۇيەۋگە شىققانىن ەستىگەن. سودان قايتىپ اكپار كورىنبەي كەتكەن. ەر باسىنا كۇن تۋعان وسىناۋ ءبىر اۋىر كەزەڭدە ءوز باسىنىڭ قايعىسىمەن اۋرەلەنىپ جۇرگەن شىعار دەپ، بۇركىت اكپاردى ىزدەمەي قويعان-دى. سودان بەرى ونى كورىپ وتىرعانى وسى. ۇيگە ول اسىعا كىردى. شاماسى، بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالمايىن دەپ، قاس قارايعانشا دالادا وسى ءۇيدىڭ ەسىگىن باعىپ جۇرگەن ادام ءتارىزدى. ەسىكتى ابايلاپ اشقان قيمىلى، ۇيدە بوتەن ادام جوق پا دەپ سەزىكتەنە قاراعان ءتۇرى وسىنى اڭعارتادى. مۇندا جات كىسى جوق ەكەنىنە كوزى جەتىسىمەن، ولگا مەن بۇركىتتى ساقىپجامالدان ءبولىپ، تورگى بولمەگە الىپ باردى.
— ءۇش-تورت كۇننەن بەرى قالادا بولماپ ەدىم، شاقىرۋ حاتتارىڭدى جاڭا عانا الدىم، — دەدى ول قوماقتى قاستارىن ايقاستىرا ءدۇر سىلكىندىرىپ، — راقمەت شاقىرعاندارىڭا...
اشۋ، دارمەنسىزدىك جان-سەزىمىن قاباتتاسا بيلەگەنى تۇرىنەن بىردەن سەزىلىپ تۇر. ونسىز دا كۇرەك ءجۇزى قارا قوشقىلدانىپ كەتىپتى. تارعىل مىسىقتىڭ كوزىندەي دوڭگەلەنە قالعان شەگىر كوزدەرىنىڭ تۇبىندە اسا ءبىر تەرەڭ سۋىق ىزعار جاتىر. جايشىلىقتا قانداي جارقاباقتان بولسا دا سەسكەنبەيتىن باتىل جىگىت، امالسىزدان كوپە-كورنەۋ السىزدىك ەتىپ تۇرعان ءتارىزدى. ءبىر مىقتى قول جىبەرمەي، شابام دەسە — الىپ تۇسەر بالتا سەكىلدى، سۋىق ءتۇسى ءقازىر ادامنىڭ زارە-قۇتىن اكەتىپ بارادى.
— راقمەتتى ەرتە ايتىپ تۇرسىڭ، اكپار،— دەدى قالجىڭداي ولگا،— الدىمەن تويىمىزعا كەل، سودان كەيىن بارىپ...
— تويلارىڭا كەلە المايمىن،— دەدى، قىزدىڭ ءسوزىن ءبولىپ، شورت كەسە سويلەپ.
ولگا تاڭدانا قارادى.
— نەگە؟
— ءقازىر اكپار مەن بۇركىتتىڭ الىس جۇرگەنى ءجون، — اكپاردىڭ قاباعى بۇرىنعىدان دا تۇيىلە ءتۇستى. — بۇركىت بولسا، كەشە عانا اباقتىدان شىقتى... ال مەن بولسام، اكەسى قىتايعا قاشقان جانمىن...
سوزگە ەندى بۇركىت كىرىستى.
— اۋ، قايتا سەنىڭ تويعا كەلگەنىڭ جاقسى ەمەس پە؟ قارسەكەڭنىڭ قىتايعا قاشقانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى قارسەكەڭ ەمەس، قانداي قيىن كۇندە دە، تۋعان جەرىنەن، ەلىنەن بەزبەيدى. وزگەلەردىڭ دە بالاسىنىڭ اكەسىنە ەرمەي قالعانىن كورگەنى ءجون ەمەس پە؟
— جۇرت مەنى نەعۇرلىم از كورسە، سوعۇرلىم ماعان جەڭىل.
— نەگە؟
— بەۋ، بۇركىت، بۇركىت! — دەدى اكپار. ونىڭ داۋسىنان ءبىر وكىنىشتىڭ سازى ەستىلدى. — جالعىز قارىنداسىنا يە بولا الماعان ادامنىڭ جۇرت كوزىنە كورىنەر نە بەتى بار! اكە ءتۇرى — اناۋ... قارىنداس ءتۇرى — مىناۋ، قاس جاۋىمنىڭ قوينىنا ءوزى كەلىپ كىرگەن... ماعان نە قىلعان توي! نە قىلعان ساۋىق! — جۇرەگىن كەرنەگەن اشۋ شاراسىنان توگىلگەلى تۇر. تاعى بىرەر ءسوز ايتسا، اقىرىپ جىبەرۋگە تاياۋ... ءبىراق اكپار ءوزىن قايتادان تەز بيلەپ الدى. — عافۋ ەت، ولگا! — دەدى ول ەندى جان اشۋىن ىشىنە جيناي. — بۇركىت پەن سەنىڭ تويىڭدا مەنىڭ بۇل ايتايىن دەگەن ءسوزىم بە ەدى؟.. — ءسويتتى دە وقىس قيمىلداپ، قالتاسىنان ەكى سوم التىن بىلەزىكتى الىپ، ولگاعا ۇسىندى: — مىناۋ تويىڭا تارتۋىم، وتىنەم، ال..
— جوق، جوق، ءوزىڭ كەلمەسەڭ — المايمىن،— دەدى ولگا ەكى قولىمەن بىردەي بىلەزىكتى يتەرىپ.
— وكپەلەيمىن.
— مەن دە وكپەلەيمىن...
— ءاي، ولگا، ولگا!—دەدى اكپار. ونىڭ ۇنىندە تاعى دا ءبىر ۇلكەن قىنجىلعاندىق، تارىققاندىق سەزىلدى،— ءدال سەندەردىڭ تويلارىڭ الدىندا مەن وسىنداي باقىتسىزدىققا ۇشىرايمىن دەگەن جان با ەدىم؟ نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟
بۇركىت شىداي المادى، توعىز جىل گيمنازيادا بىرگە وقىعان جولداسى ەمەس پە، اكپاردى اياپ كەتتى. وسىناۋ ءبىر باسىنا قايعى تونگەن قىسىلتاياڭ كەزەڭدە كوڭىلىنە اۋىر الىپ قالماسىن دەپ.
— وليا! ولەچكا! اكپاردىڭ سىيلىعىن ال،—دەدى،— دوس كوڭىلى — جارىم ىرىس...
ولگا امالسىزدان الدى. ول اكپاردىڭ تىم قاتال مىنەزدى جان ەكەنىن سەزەتىن. جانە بوستان-بوس دۇنيە شاشپايتىنىن دا بىلەتىن. ال مىناۋ قوس بىلەزىك بولسا... سوم التىننان قۇيىلعان جۋاندىعى شىناشاقتاي، كوزىنە ءقىزعىلت-تۇستى گاۋھار ورناتقان، پاتشا قىزىنا تارتساڭ دا ۇيالمايتىن اسىل زات. ونىڭ ۇستىنە بۇنى ءوزىنىڭ جانى سۇيمەس ادامىنان الىپ وتىر. قايتكەن كۇندە دە ولگا بۇل سىيلىققا قۋانا قويعان جوق. تەك بۇركىت «ال» دەگەن سوڭ امالسىز الدى. ايتپەسە... سىيلىق الماق تۇگىل، بۇل اكپار ونىڭ ماڭايىنان جۇرەمىن دەگەن ادامى ما ەدى؟
ولگا اكپاردى، اسىرەسە، سوڭعى كەزدە وتە-موتە جەك كورىپ كەتكەن. وعان ەرەكشە سەبەبى باردى. بۇركىت ءتىس جارىپ، بالەن دەپ ايتپاعانمەن، قىز اكپاردىڭ انانى ىشتەي ۇناتپايتىنىن سەزەتىن. سويتكەن ادام سوڭعى كەزدە بۇركىتتىڭ جان اياسپاس دوسى بولا قالىپتى! بۇل قالاي—دەپ ولگا شەشىم ىزدەگەن. سان مارتەبە قالىڭ ويعا كەتكەن. ايتەۋىر اكپاردىڭ ءبىر ىقپالى بار ەكەنىن سەزەتىن. وسى رەتتە ولگا امالسىز ءوزىنىڭ قولىنا قارادى. سوم التىننان سوققان قوس بىلەزىك ءدال وسى ساتتە اق بىلەكتەرىنە ورالعان قوس جىلان سەكىلدى بولىپ كورىنىپ كەتتى. شوشىنا قالعان ولگا بىلەزىكتەن بىلەگىن بوساتىپ الايىن دەپ ىڭعايلانا باستادى. ونىڭ بۇل قيمىلىن بايقاعان اكپار:
— ولگاجان، —دەدى قاباعىن ءسال جوعارى كوتەرىپ،— سەنەن ءبىر تىلەگىم؛ تويلارىڭ وتكەنشە بۇل بىلەزىكتەردى قولىڭنان الما. جان اياسپاس دوستىڭ تارتۋىن جۇرت كورسىن.
— ءيا، ءسويت، وليا،— دەدى بۇركىت تە،— بىرەۋ دوس، بىرەۋ قاس. اكپاردىڭ تويعا كەلمەي قالعانىن تەرىس تۇسىنۋشىلەر دە تابىلار.— ول قالجىڭداي كۇلدى.— ءالى قىزعانشاقتىعىنان كەلە الماي قالدى دەپ جۇرەر... جانە جالعىز سەرىگىنەن ايرىلىپتى دەپ، مەنى دە تابالاۋشىلار تابىلار... ءوزى بولماسا دا، سىيلىعى ءتۇسسىن جۇرتتىڭ كوزىنە، الما بىلەگىڭنەن...
ولگا قارسى قايىرىپ ەشتەڭە ايتقان جوق، تەك اقىرىن كۇرسىندى دە قويدى. ءبىراق بىلەزىككە تيمەدى.
— ال ەندى، ولياجان،— دەدى اكپار قايتادان بەتى سازارا قالىپ،— بۇركىت ەكەۋمىزدى ازعانتاي ۋاقىت وڭاشا قالدىرا تۇرشى. سويلەسەتىن ءسوزىم بار ەدى.
ولگا قايتارىپ تاعى ەشتەڭە دەمەدى. ءوزىنىڭ بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىندا سەلكەۋ ادام ەكەنىنەن قىسىلىپ، سىر بەرمەي تەز شىعىپ كەتتى. بۇركىت اكپاردىڭ تىم وقىس مىنەزىنە رەنجىپ قالعانىن بىلدىرگىسى كەلىپ، بىردەمە ايتايىن دەپ كەلە جاتىر ەدى، اناۋ قولىن كوتەرىپ، ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— بىلەم، بىلەم، نە ايتاتىنىڭدى،— دەدى ول كۇلگەن بولىپ. — ايتار اقىلىم: قاتىنىڭدى قانشا جاقسى كورسەڭ دە، ارامىزداعى اڭگىمەدەن اۋلاق ۇستا، ءوز سىرىڭدى جاسىرماساڭ دا، وزگەنىڭ سىرىنا ورتاق ەتپە. — ءسويتتى دە داۋسىن ءسال باسەڭدەتىپ، سەنىڭ تويىڭا ەرتەڭ قاراجان دا كەلە المايدى،— دەدى.
— نەگە؟
— قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارىنىڭ ءبارى استاناعا جينالعالى قاشان. تەك سەن ەكەۋمىز عانا بۇل جاقتا قىز قۋىپ جۇرگەن.
— قاراجان دا استاناعا بارماق پا؟
— بارماعىڭ بىلاي تۇرسىن، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ جۇرمەك. قاتار جۇرگەن سوڭ ءبىز باعاسىن بىلمەيمىز عوي. حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى شاقىرتىپ، قاعاز جىبەرىپتى. جاۋاپتى قىزمەتكە قويماق ويلارى بار كورىنەدى.
بۇركىت اڭ-تاڭ.
— اۋ، قاراجاننىڭ حالىق اعارتۋ ىسىندە نە شارۋاسى بار؟ ول ءومىر بويى اسكەري قىزمەتتە بولعان ادام ەمەس پە ەدى؟.. كادەت كورپۋسىن بىتىرگەننەن كەيىن، ەستۋىمشە، از ۋاقىت ومبىدا گارنيزون قىزمەتىندە بولىپ، الاش اسكەرىن قۇرىسۋعا كوشتى دەيتىن ەدى عوي وسىندا ونى بىلەتىن جۇرت؟..
— ە، بۇركىت، دۇنيەدە سەن ەكەۋمىز بىلمەيتىن سىر كوپ كورىنەدى عوي... ول الاش اسكەرىنىڭ وزىنە دە سول اعارتۋ ىسىمەن، نادان قازاقتىڭ كوزىن اشۋ ءۇشىن بارعان دەسەدى. بولشيەۆيكتەرمەن بايلانىسى ءتىپتى ەرتەدەن كورىنەدى. سوناۋ كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىنەن دەگەن دە لاقاپ بار.
— ءوزى نە دەيدى؟
— كۇلە جاۋاپ بەرەدى. سەندەرگە دەگەن كوڭىلىم تازا بولسا جەتپەي مە دەيدى...
— عاجاپ! — بۇركىت سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، باسىن شايقادى.— كەشە تىم قاتىگەز وفيسەر بولدى دەۋشى ەدى، تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. — ول كەنەت اشۋلانا قولىن سەرمەدى،— مەيلى، تويىما كەلمەسە كەلمەسىن... و دا كوپ جولبيكەنىڭ ءبىرى سەكىلدى عوي.
— ونىڭ كىم ەكەنىن كەلەشەك كورسەتەر. كۇنى بۇرىن كەسىپ-پىشىپ اۋرە بولماي تۇرا تۇرايىق،— دەدى اكپار cءوزىنe تاعى دا استار بەرىپ،— سەنىڭ «قاراجاننىڭ حالىق اعارتۋ ىسىندە نە شارۋاسى بار» دەگەنىڭە ايتام، ايتپەسە ونىڭ وتكەن كەزدەرىن قازبالاپ نە شارۋام بار؟ تەك ساعان «تويىڭا بارا المايمىن» دەگەن سالەمىن جەتكىزىپ تۇرمىن.
— ونى ەستىدىك قوي.
— ەستىسەڭ بولدى. «اكپار كەلمەدى، ال قاراجانعا نە بولدى؟» دەپ كۇدىكتەنبەسەڭ...
— جاقسى. سوزىڭە ءتۇسىندىم. تاعى ايتارىڭ بار ما؟
— ايتارىم ءالى دە از ەمەس. — تون مويىن اكپار ءسال جاقىنداي ءتۇستى. — ال ەندى ءوز جايىما كەلسەم: مەن ءقازىر الماتىعا جۇرەم. جالداعان جامشىگىم دايىن تۇر. تەك ساعان جولىعىپ كەتەيىن دەپ قارايلادىم...
بۇركىت ۇندەگەن جوق. تومەن قاراپ الدەنەنى ويلانا قالدى.
— ەندى اقىرعى ايتارىم،— اكپار ورنىنان تۇرەگەلدى. — تويىڭ وتىسىمەن بۇل جەردە كوپ اينالما، تەزىرەك الماتىعا جەت...
بۇركىت باسىن كوتەرىپ الدى.
— ءوزىم دە سونداي ويدامىن. بۇل قالادا قالۋدىڭ ەندى قىزىعى جوق. تەك الدىمەن اۋىلعا بارىپ قايتسام با دەگەن ويىم بار.
— اشىپ ايتقاندا، ول — ولگا ەكەۋىڭنىڭ ۇيلەنۋ ساياحاتتارىڭ عوي؟ — اكپار ەزۋ تارتىپ كۇلدى. بۇركىت ونىڭ نەگە كۇلگەنىن تۇسىنبەدى.كەكەتۋى مە، الدە قالجىڭى ما. — سوندا ءوز اۋلىڭا بارماقسىڭ با؟
— اۋىل دەيتىن — مەندە اۋىل بار ما؟ وزىنە بەلگىلى، شەشەم ەرتە ولگەن. اكەم توقالىنىڭ توركىن جۇرتىنا كوشىپ كەتكەلى ءۇش-تورت جىل بولىپ قالدى. مەندە بوتەن تۋىس جوق قوي. ناعاشىما بارىپ قايتپاقپىن. ولار بۇقتىرما وزەنىنىڭ بويىندا تۇرادى. شەشەم قايتقالى كورگەن جوقپىن. «كەلىپ كەت» دەپ ءالسىن-السىن شاقىرىپ جاتىر.
— شاقىرىپ جاتسا، بارىپ قايتقانىڭ ءجون بولار... ءبىراق كوپ كىدىرمە... بۇدان بىلاي قاراي قۇر ولەڭمەن كۇن كورۋ قيىنعا تۇسەتىندەي ءتۇرى بار عوي... قىزمەت ىستەمەي رەتى كەلمەس... ال قىزمەتتىڭ دە قىزمەتى بار. سەن ەكەۋىمىز مايلى سۇيەكتىڭ باسىن ءوزىمىز ىزدەنبەي ۇستاي المايمىز.
— اۋ، ونى بىزگە كىم بەرەدى؟
— سوۆەت وكىمەتى.
— سوۆەت وكىمەتى؟ سەنۋ قيىن...
— قيىن بولسا دا، سەنۋگە تۋرا كەلەدى. سول ءۇشىن دە مەن اكەمە ەرمەي قالعان جوقپىن با؟ ال سەن بولساڭ، كەدەيدىڭ بالاسىسىڭ... «قاتەلەسكەننىڭ ايىبى جوق — قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەگەندەي. — اكپار تاعى كۇلدى.
— ونداي ەكى جۇزدىلىك مەنىڭ قولىمنان كەلمەسە، نە ىستەۋىم كەرەك؟..
— قولدان كەلمەيتىن دىم دا جوق، قولدان كەلتىرۋ كەرەك. وسىلاي ىستەۋ ءجون. «زامانىڭ تۇلكى بولسا — تازى بولىپ قاۋ» دەمەي مە قازاق؟..
— جوق، اكپار، ونداي ايلا مەنىڭ قولىمنان كەلمەس. Meن سىنسام — مورت سىنامىن. بۇگىن تازى، ەرتەڭ قاسقىر، ارعى كۇنى قويان بولۋ مەنىڭ ۇلەسىم ەمەس.
— اشىق ايقاس جاقسىلىققا اپارمايتىنىنا كوزىڭ جەتكەن جوق پا؟
— مۇمكىن، ءتىپتى ايقاسۋدىڭ ءوزى دە كەرەك ەمەس شىعار؟ وندا ءجونىڭدى ايت. ساعان سەنىپ، تال قارماپ جۇرمەيىن.
— بۇركىت، جانىم دا، ءتانىم دە سەنىمەن ءبىر ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەنى ورىنسىز قيناپ قايتەسىڭ؟ وسىنى ۇق تا، قوي. ال الداعى تىلەگىمىز ءۇشىن، ءىسىمىز ءۇشىن، ءبىز كەلەسى ۋاقىتتا ءبىرىمىزدى-بىرىمىز بالەندەي تانىمايتىن ادام بولايىق. اسىرەسە الماتى سەكىلدى سىرىمىزعا قانىق ەمەس جات جەردە...
بۇركىت اشۋدان كۇيىپ كەتتى.
— ءتۇسىندىم، ءتۇسىندىم، اكپار، پيعىلىڭا، — دەدى ول قينالا،— ۇلتشىل دەگەن اتىمنان سەسكەنە باستاعان ەكەنسىڭ عوي، ءا؟.. ارينە، سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ەشكىم بىلمەيدى. قوي تەرىسىن جامىلۋ ءقازىر ساعان وڭاي... دەمەك قاسقىر ەكەنىڭدى قالاي جاسىراسىڭ؟.. ال مەن ۇلتشىل ەمەسپىن، ۇلتجاندىمىن. مۇمكىن تۇسىنبەي جۇرگەنىم بار شىعار، ءبىراق سول ۇلتىم ءۇشىن نەگە بولسا دا دايىنمىن.
— مەنىڭ قاسقىر ەكەنىمدى بىلسەڭ، وزگە كۇناڭدى ماعان ارتپا... زامانىمىز تۋعاندا تاعى كەزدەسەرمىز.
— قاي جەردە؟ مۇمكىن، اڭشىنىڭ قانجىعاسىندا بولار؟— بۇركىت قولىن ءبىر-اق سەرمەدى. — ءجا، ءسوزدى بوسقا تاۋىسپايىق. سەن مەنى بىلمەيسىڭ، مەن سەنى تانىمايمىن، تىلەگەنىڭ سول عوي؟ بەۋ، اكپار، اكپار، سەنىمەن ءبىر قايىققا مىنگەندەگى كۇتكەنىم وسى ما ەدى؟
— بەكەر وكىنەسىڭ، بۇركىت. قايىققا بىرگە مىنگەن ەكى جاستىڭ قايسىسى الدىنداعى ۇلى تولقىنعا شىدارىن ءالى ءومىر كورسەتەر... ال حاسەنمەن... — اكپار تىستەنە سويلەدى. — مەن ونىمەن ءالى ءسوزسىز كەزدەسەم. ءوزى سەنىڭ تويىندا قالاتىن با ەدى؟
اكپار كەتكەننەن كەيىن بۇركىتتى دوسىنىڭ سوزىنەن تۋعان قوبالجۋ ءبىرجولاتا بيلەپ الدى. بىرەسە قاجىتتى، بىرەسە شوشىتتى. اسىرەسە ونى حاسەن تۋرالى قورقىنىش بيلەي بەردى. اكپاردىڭ ءبىر سۇمدىق ىستەيتىنىن ول ىشتەي سەزدى. وسى سەزىم توي كەزىندە دە بۇركىتتەن الىستاپ كەتپەدى. باياعى اقان ولەر كۇنگى قارا قارعا قايتا ورالدى. توي-دۋماننىڭ قىزىعىمەن ۇركىتىپ، قانشا قۋامىن دەسە دە، جەمتىك كورگەن سۇرقيا قوس قاناتىن قومدانا، ءدال توبەسىندە شىر اينالىپ ۇشتى دا ءجۇردى. مۇنداي سەزىمنىڭ ءون بويىنا تەككە ۇيمەلەمەيتىنىن بۇركىت جاقسى تۇسىنەتىن. سوندىقتان دا ول تويدىڭ تەز ءبىتۋىن الدەنەگە ىشتەي ابىگەرلەنە، مازاسى كەتە كۇتتى.
تويعا جۇرت مول جينالدى. شاقىرىلعان قۇربى-قۇرداستان اكپار مەن قاراجاننان بوتەنى قالماي باس قوستى. حاسەن مەن حانشايىم دا كەلدى. دوس-قۇربىلارىنىڭ قالا داستۇرىمەن اكەلگەن تارتۋ-تارالعىلارىنا دا كوڭىل تويارلىقتاي. سونداي كوزگە تۇسەر سىيلىق اكەلگەننىڭ ءبىرى — حانشايىم. ول ۇستىنە قىزىل جاقۇت ورناتقان التىن جۇزىك اكەلدى. قارىمساق باي بۇل جۇزىكتى اكپار ولگاعا بەرگەن قوس بىلەزىكپەن بىرگە حانشايىمعا ارناپ، قازان قالاسىنداعى اتى شۋلى مۇستاي شەبەرگە سوقتىرعان بولاتىن. قىتايعا كوشەر الدىندا قىزىنان سەزىكتەندى مە، حانشايىم قولىنا سالماق بولىپ سۇراعاندا، اكەسى «كۇنىڭ تۋعاندا سالارسىڭ» دەپ بەرمەي تىعىپ قويعان. حانشايىم جۇزىكتى بەرىپ جاتىپ، ولگانىڭ قولىنداعى بىلەزىكتى كوردى. وزىنە ارناپ سوقتىرعان وسى ءبىر قىمبات زاتتى ايدالاداعى بىرەۋدىڭ بىلەگىنەن تاڭىپ، ءىشى ۋداي اشىپ كەتتى. بىلەزىكتەن كوزىن الماي تاڭدانا قارادى. «قايدان كەلدى بۇل بىلەزىكتەر بۇل جەرگە؟ كوشەر الدىندا عانا اكەسى ساندىققا تىعىپ قويعان جوق پا ەدى؟.. دەگەنمەن، اكپار مەن اكەم كەزدەسكەن ەكەن. بالاسىنا ءوزى بەرگەن بولدى عوي. ايتپەسە قايدان كەلەدى بۇل اراعا؟ بيشارا اكە، قانىپەزەر اعا! ورتالارىڭداعى جالعىز قىزدان قىزعانىپ، اقىرىندا بوتەنگە بۇيىرتتىردىڭ با؟. «قىزعانعانىڭ قىزىل يتكە جەم بولسىن» دەگەن وسى دا!»
حانشايىم، ءناسىلى، دۇنيە قۇمار جان بولمايتىن. ءبىراق وزىنە ارناپ سوعىلعان وسىناۋ قوس بىلەزىك وعان تىم ىستىق، تىم قىمبات كورىندى. ءدال وسى مينۋتتا وعان اكە دە، اعا دا، بىلەزىكتى قولىنا سالىپ تۇرعان مىناۋ جاس كەلىنشەك تە وتە جات، ءوزىن ناعىز ءبىر توناپ العان ادامدار ءتارىزدى. كەنەت القىمىنا تىعىلعان اشۋ، جاس، ىزانى ازەر جاسىرىپ، حانشايىم تەز بۇرىلىپ كەتتى. جاس كەلىنشەكتىڭ بۇل جاعدايىم تەك ولگا عانا بايقاپ قالدى. حانشايىم بەرگەن جۇزىكپەن بىلەزىكتەردىڭ زەرىن، فورماسىن سالىستىرىپ، ول وسى زاتتىڭ ءبارى اكپاردىڭ قارىنداسىنىكى ەكەنىن ەندى عانا ۇقتى. ۇيالعانىنان نە ىستەرىن بىلمەي، كۇيەۋى مەن اكپارعا بەرگەن ۋادەسىنە قاراماستان، بىلەزىكتەردى جىلدام شەشىپ الىپ، بوتەن بولمەدەگى شكافقا اپارىپ تىعىپ قويدى.
اۋىل كەلىنشەكتەرىنشە ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەن حانشايىم مەن قالا حالقىنا وتە تانىس «جالشى اقىنى» حاسەن ۇيگە كىرىسىمەن-اق، فايزوللا قولىنداعى سىرنايىن قۇلاشتاي تارتىپ، ءاندى جۇيتكىتە جونەلگەن... وعان وقتا-تەكتە بوتەن دە ءانشى قىز بەن جىگىتتەر قوسىلىپ، توي قىزا تۇسكەن. جۇرت ۇستەلدى جاعالاي وتىرىپ، تويعا ارنالعان ەت جەلىنىپ، قىمىز ىشىلە باستاعاندا دا بۇل شات-شادىمان قىزىق دۋمان باسىلماعان. ءدال وسى كەزدە بۇركىتتى كەشەدەن بەرى قوبالجىتقان كۇپتى كۇدىك شەشىم تاپتى.
ەت جەلىنىپ، قىمىز ءىشىلىپ، ەندى جۇرت شايعا وتىرا بەرگەن شاقتا كەنەت تەرەزەدەن اتىلعان مىلتىق داۋسى گۇرس ەتە قالدى. بۇركىت، ولگا، حاسەن، حانشايىم — تورتەۋى تەرەزەگە قاراما-قارسى قاتارلاسا وتىرعان. ءتۇن جامىلىپ، تەرەزەنىڭ ارعى جاعىندا كارى قايىنعا سۇيەنىپ تۇرىپ، براۋنينگىمەن تەسىلە كوزدەگەن جىگىت، وعىن حاسەنگە ارناعان ەدى. تەك جوق جەردەن ونى اجالدان ساقىپجامال الىپ قالدى. داياشى ايەل ءدال وسى كەزدە الدەنەنى ازىلدەي كۇلىپ، پودنوستاعى كەسەنى حاسەنگە ۇسىنا بەرەر مە، «قۇلاننىڭ قاسۋىنا — مەرگەننىڭ باسۋى» دەگەندەي، شاڭق ەتكەن وق ايەلدىڭ قولىنا بارىپ سارت ەتتى. كەسە كۇل-تالقان بولدى. زارە-قۇتى قالماعان ساقىپجامال:
— ءاني!— دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى دە، سىلق ەتىپ قۇلاپ، تالىپ كەتتى.
جۇرت ءۇرپيىسىپ، ويران-اسىر بولدى دا قالدى. جۇگىرىپ دالاعا شىققان بۇركىت پەن حاسەن قاراڭعى تۇنگە ءسىڭىپ عايىپ بولىپ بارا جاتقان سالت اتتىنىڭ تەك ءدۇبىرىن عانا ەستىدى.
«بۇل كىم ەكەن؟» دەپ، جۇرەگى لۇپىلدەپ تىڭداي قالعان بۇركىتكە سوناۋ شاۋىپ بارا جاتقان ات ءدۇبىرى كەنەت اياعىن شالىس باسقان جورعا دۇبىرىنە ۇقساعانداي بولدى. «جوق، جوق،— دەدى ول ىشىنەن،—«اكپار ەمەس، ول كەشە كەشكە تامان استاناعا ءجۇرىپ كەتكەن. سوندا بۇل كىم؟»
توي بۇزىلدى. كوپ كەشىكپەي جۇرت تاراي باستادى. جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان ۇيدەن شىققان حاسەن مەن حانشايىمدى بۇركىت پەن ولگا ءبىر كوشەدەي جەرگە شىعارىپ سالدى. جانە ولاردىڭ قاسىنا مالىكايدار مەن بىر-ەكى جىگىتتى قوسىپ بەرىپ، بۇركىت:
— بايقا، حاسەن،— دەدى سىبىرلاپ،— الگى وق ەكەۋىمىزدىڭ بىرىمىزگە ارنالعان وق... بەيساۋات جۇرمە.
— وقاسى جوق،— حاسەن اقىرىن عانا ەزۋ تارتتى.— قاراڭعىدا جاسىرىنىپ تۇرىپ وق اتاتىن جاۋ كۇشتى جاۋ ەمەس، وعان دا جان كەرەك شىعار، بۇگىنگىدەن كەيىن ءوزى دە مىلتىعىن ابايلاپ كوزدەر...
توي، ايتەۋىر، امان-ەسەن بىتكەنمەن، بۇركىتتىڭ كوڭىلىن بۇرىنعىدان دا قالىڭ قايعى تورلادى. ەڭ الدىمەن ول وزىنە-وزى: «ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟ قاي جاعاعا قاراي مالتۋىم كەرەك؟» دەگەن سۇراق قويدى. بۇل سۇراعىنا ەش جاۋاپ تابا المايتىنىنا كوزى جەتىپ، باسى اڭكى-تاڭكى بولعان بۇركىت ءۇش كۇننەن كەيىن ولگاسىن الىپ، ناعاشىسىنىڭ اۋلىنا ءجۇرىپ كەتتى.
جول ۇستىندەگى سەرگەلدەڭ
ەكىنشى ءبولIم
I
وگەي اناداي تۇكسيگەن تاس قاباقتى قۇزداردى قاق جارىپ، دولدانا بۋىرقانىپ اققان بۇقتىرما وزەنىن جاعالاي جەڭىل قارا فاەتونعا قوس كۇرەڭ جەككەن ءۇش جولاۋشى جەلە جورتىپ كەلە جاتىر. جول ءدال وزەننىڭ كەمەرىمەن جاناسا وتەدى. جولاۋشىلاردىڭ بەتتەرى — كۇنگەي جاقتا. جولدىڭ سولىندا — پىشاقپەن كەسكەندەي تىپ-تىك جارتاستى بۇقتىرما وزەنى. وڭىن دا — قاتپار-قاتپار، باسىنا بۇلت قونعان التاي تاۋى. ەتەگىندە — بۇرالاڭداي سوزىلعان جولعا دەيىن توبەسىنە قاراساڭ باسىڭداعى بوركىڭ تۇسەر سىڭسىعان قالىڭ قاراعاي، اق قايىڭ...
التاي تاۋلارىنىڭ اياسى قانداي تاماشا جازدىگۇنى! بەلۋاردان كەلگەن كوك شالعىن. اعاش اراسىندا سايراعان مىڭ-سان قۇس. جارتاستار تۇبىنەن تۋلاي اققان اق كوبىكتى بۇلاقتار... بۇلاقتار سونشا كوپ، قايسىسىنىڭ قاي جەردەن شىعىپ جاتقانىن دا اڭعارۋ قيىن. قان تامىرى سەكىلدەنىپ تارام-تارام بولىپ، جامىراي اعىپ كەلىپ، تەرەڭ سايعا قۇيىلادى دا، جول الدىنان كەس-كەستەي ءوتىپ، بۇقتىرماعا قاراي سارىلداي اعا جونەلەدى...
جول ساي ۇستىنە سالىنعان اعاش كوپىردەن ءوتىپ، ەندى جىقپىل-جىقپىل جارتاستاردىڭ اراسىمەن يرەلەڭدەي تارتتى. قالىڭ ورمان تاۋ باۋرايىنا قاراي كوتەرىلە ءتۇستى. جولاۋشىلاردى قورشاعان جەل ءمۇجىپ، جاڭبىر قاجاعان بيىك قۇز تاستار، ادامزات جاراتىلماستان بۇرىن جەر بەتىندە ءومىر سۇرگەن عاجايىپ قۇبىجىق اڭداردىڭ مۇسىندەرى ءتارىزدى.
دەگەنمەن، وسى ءبىر الىپ تاستار، سوناۋ كوگىلدىر اسپان، كوككە سوزىلعان جاسىل ورمان مىناۋ مىڭ-سان بۇلاقتار، تۋلاي اققان وزەن، تىنباي سايراعان قۇس ءۇنى — ءبارى قوسىلىپ جولاۋشىلاردى ءبىر ەرتەگى دۇنيەسىنىڭ ورتاسىنا ەنگىزىپ اكەتكەندەي.
فاەتوننىڭ الدىڭعى جاعىندا — اتقوسشى. بۇل — ۇستىندە شيدەم كۇپىسى، باسىندا جالباعاي تىماعى بار، شوقشا ساقالدى قىسىق كوزدەۋ، ورتا جاستان اسىپ كەتكەن موسقال ادام. تەگى سوزگە ساراڭ جان بولۋى كەرەك، قالادان شىققالى تولىق ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان جوق. كولىگىمدى بىردەمەگە ۇرىپ الماسام جارار ەدى دەگەندەي، ۇنەمى ساقتىق ىستەپ، ەكى كوزىن جول بويىنان ءبىر المايدى. جول ىلديعا قاراي قۇلار بولسا، اتتارىنىڭ بوجىسىن تەجەي تارتىپ، ورگە قاراي قوس كۇرەڭدى جەلە-شوقىتا ايداي جونەلەدى.
فاەتوننىڭ ارتقى جۇمساق ورىندىعىندا — ولگا مەن بۇركىت. ەكەۋى قاتارلاسا وتىرعان. ولگانىڭ ۇستىندە — تويعا ارناپ كيگەن كەشەگى اق جىبەك كويلەگى. باسىنا دا سول اق جىبەكتەن ورامال تارتىپ العان. اقشىل بەتىن كۇن ءسۇيىپ ءسال قوڭىرلانعان. وسىناۋ جۇپار اڭقىعان تاۋ ءىشى ماس ەتكەندەي جولدىڭ ەكى جاعىنا الما-كەزەك ماۋجىراي قاراپ وتىر. وعان ءبارى قىزىق، ءبارى تاماشا. وسى ءبىر ءسان دۇنيە كىمگە بولسا دا سەرپىن ءتارىزدى. اناۋ شوشاق باستى قۇز دا، مىناۋ جول شەتىندەگى اپپاق ۇلپا گۇل دە — ءبارى ولگاعا ءبىر ءتۇرلى كورىكتى، اياۋلى. ءدال وسى شاقتا جاس سۇلۋ، جان دۇنيەسىنىڭ اسا ءبىر كوز تويماس قىزىعىن تاپقانداي، جان-جاعىنداعى كوركەم الەمگە ءالسىن-السىن قۋانا قاراپ، ۇيقىلى-وياۋ كۇيىندە كۇلىم قاعادى. ال بۇركىت بولسا، ول وسىناۋ عاجاپ دۇنيەنى ءتىپتى كورمەگەن جان سەكىلدى. كوزى تۇماندانىپ، قاباعى قاتا تۇسكەن. ءدال قازىرگىدەي شاتتىق ساپارعا سايكەس ەمەس، جۇدەۋ ۇنىمەن ىڭىرسىپ «ەلىم-اي» ءانىن ايتىپ كەلەدى.
ولەڭ قازاق ءومىرىنىڭ سەرىگى. دۇنيەگە ولەڭمەن كەلەدى دە، ولەڭمەن وتەدى. قازاق بالا، تۋسا — شىلدەحانا ىستەپ ولەڭ ايتادى. كىسى ولسە — جوقتاۋمەن شىعارىپ سالادى. كۇندىز قوي باعىپ، تۇندە جىلقى كۇزەتسە دە، ولەڭ — سەرىگى. قايعىرسا دا، قامىقسا دا، قۋانسا دا، شاتتانسا دا ولەڭ —جان سەرىگى.
بۇركىت تە ءقازىر وسى جان سەرىگىنە ءۇنىن قوسىپ، ىشتەگى ۋايىمىن سىرتقا شىعارماق. ەندى ول «ەلىم-ايدى» تاستاپ، بوتەن انگە كەشتى. ءان كۇيىنىشتى، زارلى. ءسوزى ودان دا بەتەر ارماندى، قاناتسىز.
ءومىر ۇزاق جول سىندى،
الدىندا كوپ بۇلتارىس.
جانمىن سورلى مەن مۇڭدى،
ارمان — ازاپ، جولى الىس...
قۇلاعىم مەنىڭ شالدى ما
قوبىز كۇيىن سارناعان؟..
جول ەندى ءبىر تەگىستىككە شىقتى. قوس كۇرەڭ بۇلكىلدەي سالا جەلىپ كەلەدى. جان-جاعى جازىق دالا. قىزىلدى-جاسىلدى گۇلگە بولەنگەن. جاسىل شالعىن. كوكجيەكتە ويناعان كوگىلدىر ساعىم مۇنارلانا شۋدالانىپ ءبىر بىتپەس شەكسىز دۇنيەنى اڭعارتقانداي... اسپاندا اق ماما بۇلتتار پايدا بولىپ كولەڭكەلەرى كولىكپەن قاتارلاسا سىرعيدى. وسى ءبىر بەيكۇنا كولەڭكە كورىنىسىنىڭ وزىندە دە، ادامدى قوبالجىتار كۇڭگىرت تاعدىردىڭ ءقاۋىپتى ءبىر سۇرقيا كۇشى بۇركىتپەن قاتارلاسا ءجۇرىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. كۇن ءتۇس الەتىنەن اۋا باستادى، ءبىراق ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دالا جەتكىزەر ەمەس. باياعى سار جەلىس، باياعى سارناعان ءان. بۇركىت ءبىر كەزدە ولگاعا قاراپ ەدى، ول تەگىس جولعا شىققان سوڭ جۇمساق رەسسورلى فاەتون تەربەتىپ، شىنتاعىنداعى تۇيىلگەن جۇككە سۇيەنىپ ۇيىقتاپ كەتىپتى، مۇرنى پىسىلداي، قىزىل ەرنى ءسال اشىلىپ ءتۇس كورگەن جانداي، الدەنەگە كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتىر. اپپاق اق ءمارمارداي جۇمىر موينىندا كۇن ساۋلەسى وينايدى؛ بۇركىت قىزىعىپ كەتتى، كەنەت قۇشاقتاپ سۇيۋگە دە وقتالدى، ءبىراق ەرشىكتە وتىرعان قارتاڭ ادامنان ادەپ ساقتادى. ول ولگادان كوزىن الماي وتىرىپ، تاعى دا ويعا شومدى. «سۇيگەن جار! قانداي سۇلۋ، قانداي كورىكتى لاۋازىم. تەك انانىڭ اتى عانا سەنەن ءقادىرلى شىعار. ءبىراق و دا ءومىر باقي سەنىمەن ءبىر بولا المايدى، سۇيگەن جار قۇر عانا توسەكتەگى قوساعىڭ ەمەس، ودان قىمبات، ودان ءقادىرلى. مىنە سۇيگەن جار دەگەن وسى. بولا الاسىڭ با، ولگا، سەن ماعان وسىنداي جار؟ ەرتەڭ جاستىق گ ۇلى سولىپ، قۋانىش ءۇنى قارتايا باستاعان كەزدە سەن قالانا، مەن اۋىلىما تارتىپ جۇرمەيمىز بە؟.. جوق، جوق، ولگا ونداي جان ەمەس. مەن ونىڭ ماڭگى سۇيەرىمىن، اۋىر جولىنا تاڭداپ العان سەرىگىمىن...» وسىنداي ويداعى بۇركىت قايتادان ىڭىرسىپ «ەلىم-ايدى» ايتا باستاعانىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. وسى كەزدە ولگا ويانىپ بۇركىتكە:
— ءبىزدىڭ ۇيلەنۋ ساياحاتىمىزدى تەك «ەلىم-ايمەن» عانا وتكىزۋگە ۋادە بەرگەنسىڭ عوي، بۇركىت، ءا؟— دەدى كۇلىمسىرەي نازدانىپ.
بۇركىت ولگانىڭ قولىن ۇستاپ، وزىنە قاراي اقىرىن تارتا ءتۇستى دە:
— قويدىم، قويدىم،— دەدى كەنەت ءجۇزى جايناپ كەتىپ،— ۇزاق جولدىڭ كەيدە ادامدى ۋايىمعا سالاتىن ادەتى عوي.
ولگا بىردەمە ايتايىن دەپ كەلە جاتتى دا، كەنەت قولىن الدىنا قاراي شوشايتىپ:
— قارا! قارا!—دەدى داۋسى قۇبىلا وزگەرىپ.
بۇركىت ولگا كورسەتكەن جاققا جالت بۇرىلدى.
ءۇش ءجۇز مەتردەي جەردە جولدىڭ وڭ جاعىنداعى بەلەستەن وزدەرىنە قاراي اعىپ كەلە جاتقان قوياندى كوردى. بيشارانىڭ ارتىندا قاسقىر بار ما، قوس قۇلاعىن جىمىرىپ الىپ، زىمىراي اعادى. قورىققانىنان ابدەن ەسى شىعىپ كەتكەن بولۋى كەرەك، الدىنداعى اربالى ادامدارعا دا قارار ەمەس، بار پارمەنىنشە ورعي تۇسەدى. ءبىراق ارت جاعىنان قۋعان نە قاسقىر، نە يت كورىنبەيدى. «جان ساۋعالاعان» سورلى قويان دا ەندى بۇركىتتەرگە تاياپ قالدى. سويتكەنشە بولعان جوق، جولاۋشىلار كوكتەگى اقشا بۇلتتىڭ ءدال استىنان قويانعا شۇيىلە اققان قىراندى كوردى. جايشىلىقتا كەرەگەدەي جايىلاتىن قاناتتارىن ءقازىر جيىپ الىپ، تومەن قاراي شۇيىلگەندە، ناعىز ءبىر كوكتەن قۇلاپ كەلە جاتقان تاس دەرسىڭ. جازىق دالا، قويان تىعىلار بۇدىر جوق. كوپ بولسا ءبىر مينۋت، بيشارا ادىراق كوز قاندى بالاق بولات تۇياق قىرانعا جەم بولماق. كەيبىر اڭنىڭ تابيعي سەزىمىنە تاڭ قالاسىڭ. وسى قويان سوناۋ كوز جەتپەس، بۇلت استىنداعى ءوزىن اڭدىعان اجالدى قالاي كوردى ەكەن؟ الدە اجالدىڭ ءوزىن كۇنى بۇرىن سەزدىرەتىن قۇدىرەتى بار ما؟ دەگەنمەن، قىران ەندى قاناتىن جايا، اجالعا ارنالعان، بولاتتاي وتكىر تىرناقتارىن جالاڭداتا، قاندى بالاق توپشىسىن باۋىرىنان ءسال شىعارا بەرىپ، شۇيىلە ءتۇستى. قويانعا ەلۋ مەتردەي. جولاۋشىلار اتتارىن توقتاتىپ، ۇشەۋى بىردەي دەمدەرىن الماي اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. دۇنيەدە ومىردەن ءتاتتى نە بار، قىران دا جەتىپ، ەندى قوياندى ىلە بەرەم دەگەندە، بيشارا ادىراق كوز ەڭ اقىرعى كۇشىن جۇمساپ، پارمەنىنشە سەكىرىپ، جولاۋشىلاردىڭ ارباسىنىن، استىنا كىرىپ كەتتى. ەنتىگىن باسا الماعان قالپىندا جەر باۋىرلاي جاتا قالدى. بۇركىت اڭشىلاردان بۇرىن تالاي ەستىگەن، تازى قۋىپ ساسقان قويان كەيدە قاسقىردىڭ اپانىنا كىرىپ كەتىپ، ءبىر جاۋدان قۇتىلعانمەن، ەكىنشى جاۋعا جەم بولادى دەپ. مىنا پاقىر قوياننىڭ بۇل جولعىسى دا سول دالباسا سەكىلدى. قۇرىق بويى قالعان قىران، كەرەگە قاناتىن جايا، ادامعا تۇسۋگە باتا الماي، اربانى جاناي قايتادان كوككە كوتەرىلە بەردى. جولاۋشىلاردىڭ ۇستىنەن بىر-ەكى رەت سامعاي ۇشىپ سوناۋ كۇنگەي تۇستاعى اقشا بۇلتقا قاراي زىمىراي جونەلدى. «اشىققان قىران ادامعا دا تۇسەدى» دەپ ءوستيتىن بۇرىن بۇركىت. ءبىراق ول انە-مىنە دەگەنشە بۇلتتان اسىپ، جوق بولىپ كەتتى.
جولاۋشىلار ەڭكەيىپ، ەندى عانا اربانىڭ استىنا قارادى. كىشىگىرىم لاقتاي شىعىستىڭ سۇرعىلت ءجۇندى ور قويانى تەرگە مالىنعان قالپىندا، قوس قۇلاعىن ارقاسىنا قاراي جىمىرىپ الىپ، ەتپەتىنەن جاتىر. ءتىپتى جەرگە كىرىپ كەتكىسى كەلگەندەي، جولعا باۋرىن توسەي جابىسا قالىپتى. ەكى ءبۇيىرى سولقىلداي قاعىلىپ، بار دەنەسى ءدىر-دىر ەتەدى. جولاۋشىلار، قويان ابدەن دەمىن السىن دەپ تاعى دا بەس-ون مينۋت ءۇن-تۇنسىز تۇردى دا، جامشىك اتتارىنىڭ بوجىسىن اقىرىن قاعىپ ءجۇرىپ كەتتى. اربا ۇستىنەن ءوتىپ، انانداي جەرگە ۇزاعاندا عانا بارىپ، قويان ورعىتا سەكىرىپ، شوقى توبەسىنە شىقتى دا، شوقيىپ وتىرا قالدى. ءسويتتى دە جان-جاعىنا، كوگىلدىر اسپانعا ءالسىن-السىن قاراپ الىپ، «ءبىر اجالدان قۇتىلدىم با، جوق پا» دەگەندەي، باۋرىن جازا زىمىراي جونەلدى. كوپ كەشىكپەي شۇرايلى قالىڭ شالعىننىڭ اراسىنا كىرىپ جوق بولىپ كەتتى.
باعانادان بەرى جۇمعان اۋزىن اشپاي اڭ-تاڭ بولىپ وتىرعان ولگا كەنەت شاتتانا كۇلدى.
— جولىڭ بولسىن، قويانىم، جولىڭ بولسىن!..
بۇركىت ولگاعا كىلت بۇرىلدى. ايەلىنىڭ ەكى بەتى قىزارا بالبىراپ، قۋانىشتان كوگىلدىر كوزى جاسقا تولىپ كەتىپتى.
بۇركىت ولگانىڭ قولىنان ۇستاپ جەرگە ءتۇسىردى دە، جول شەتىندەگى توعايعا تونە بىتكەن جارتاستى كورسەتتى. قاتپار-قاتپار قىزعىلت شاقپاق تاستان ۇيىلە جاراتىلعان بيىك شىنار، ناعىز ءبىر ويلانا قالعان كەلىنشەككە ۇقسايدى.
— ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ اۋىل وسى ارنانى باسىپ، جايلاۋعا — سوناۋ تارباعاتاي تاۋلارىنا قاراي كوشەدى ەكەن،— دەدى ول كۇلىمسىرەپ.— ءبىر جىلى ءبىزدىڭ ەل سول داعدىسى بويىنشا جىلداعى جايلاۋىنا بارا جاتقاندا، مەن كوش-جونەكەي اناۋ «كەربەز شىنار» تۇبىندە تۋىپپىن.
— قويشى؟— ولگانىڭ كوزى جارق ەتە قالدى.— بۇل ارا سەنىڭ تۋعان جەرىن ەكەن عوي؟—ول جان-جاعىنا كۇلىمسىرەي قارادى. الىستان بەلەستەنە كورىنگەن باۋرايلى، جارتاستى جالپاق جاسىل دالادا، شاتقال، جىرا-سايدى قۋالاي بىتكەن ويدىم-ويدىم قايىن قاراعاي توعايلارى. كوز ۇشىندا جۇگىرگەن كوگىلدىر ساعىم. ولگا كوزىن الماي تاڭىرقانا قاراپ تۇر.
— ءازى دە ءبىر كوركەم ءوڭىر ەكەن!..— ول ەندى جاس بالاشا شاتتانا كۇلدى.— مۇنداي جەردە تۋعان ادام ءسوزسىز اقىن بولىپ تۋۋعا ءتيىستى!
— سەن سولاي ويلايسىڭ با؟
كەنەت بۇركىتتى تاعى دا ءبىر ىستىق سەزىم بيلەپ كەتتى، ول ايەلىنىڭ بىلەگىنەن ۇستاپ، ءسال وزىنە قاراي تارتتى دا، بەلۋاردان كەلەتىن كوگوراي شەپتى مايىستىرا باسىپ، «كەربەز شىڭعا» قاراي جۇرە بەردى. اتشى شال بۇلار جاققا بۇرىلىپ تا قاراعان جوق، سول ەرشىكتە شوقيعان قالپىندا ءبىر قوزعالماستان ءۇن-تۇنسىز وتىر. ەرلى-زايىپتى ەكى بالعىن، ءيىسسۋ اڭقىعان جاسىل شالعىننىڭ ورتاسىمەن كەلە جاتىر. بويلارىن بيلەپ العان ءتاتتى سەزىمنەن بە، الدە وسىناۋ جۇپار توككەن عاجايىپ دالا ماس ەتتى مە، ەكەۋىنىڭ دە كوزى تۇماندانىپ كەتكەن، شولدەپ قالعان قوس ەرىندەرى بىر-بىرىنە جابىسا تۇسۋگە دايىن، ءبىراق ولار قۇمارلىق جالىنىن ادەپكە كوندىرىن، جاي عانا قۇشاقتاسىپ، اقىرىن ءجۇرىپ كەلەدى. كوپ كەشىكپەي، وسىناۋ ۇشى-قيىرى جوق تاماشا دالا، باقىتقا ورانعان كەڭ دۇنيە بۇركىتتىڭ جۇرەك تۇبىندە جاتقان قايعىسىن كەنەت قايتادان وياتتى. قۋانىشتى كەزەڭنىڭ قولىڭ كەتپەس ارمان-وكىنىشىن ەسىنە سالاتىن ادەتى ەمەس پە، بۇركىتتىڭ ويىنا وسىناۋ سۇلۋ كورىنىس الدەنەلەردى ەلەستەتىپ، قايتادان ونىڭ جانىن جەگەن كۇيزەلىس بيلەپ جۇرە بەردى.
— اقىن بولىپ تۋعاننان اقىماق بولىپ تۋعان كوپ ارتىق پا دەيمىن، ولگا،— دەدى ول ويىنا لاپىلدان كەلگەن سىرىن جاسىرا الماي،— اقىماق بولىپ تۋساڭ ءومىر ءسۇرۋ دە جەڭىل. بۇل جالعانعا كەلگەن سوڭ ادام بولىپ وتەيىن دەپ قينالمايسىڭ. دۇنيەنىڭ ءمولدىر-لايىن تاڭدامايسىڭ، تەك قارنىڭ تويىپ، كۇنىڭنىڭ وتكەنىنە ءمازسىڭ...
ولگا بۇركىتتىڭ باعانادان بەرى ۇندەمەي كەلە جاتقانىن وسىنداي ءبىر جانىنا باتقان سەبەپتەن ەكەنىن سەزگەن. سوندىقتان دا «ابدەن ءوزى ويلانسىن، ءوزى شەشسىن» دەپ ۇندەمەگەن بولاتىن-دى.
ەرىنىڭ مىنا اسانقايعى ءسوزى بىتەۋ جارا بولىپ كەلە جاتقان ولگانىڭ اشىق سويلەسۋىنە جول بەردى.
— دۇنيە لايلى بولسا، ول تۇنباي ما، بۇركىت؟—دەدى ول سابىرلى ۇنمەن.— ونىڭ تۇنۋىنا شىداي الماي اعاتتىق ىستەپ جۇرمە، جانىم...— كەنەت داۋىسى دىرىلدەي شىقتى.— تەك سەنەن جالعىز تىلەگىم: سابىرلىق ەت، جان-جاعىڭا دۇرىستاپ قارا. ءبىز بىردەمەنى تۇسىنبەي جۇرگەن سەكىلدىمىز. جۇرت بارا جاتقان قۋانىشتى دا قارا سانايتىن ءتارىزدىمىز. وزگەلەر اقىماق تا، تەك ءبىز عانا اقىلدىمىز با؟ وسىمىزدىڭ ءبارى ءجون بە؟
بۇركىت بىردەن ءجون دەپ ايتا المادى. تەك ءبىراز جەر جۇرگەننەن كەيىن عانا بارىپ:
— ۇستاعان جولىم دۇرىس پا، بۇرىس پا، ءقازىر ءوزىم دە اشىق بىلمەيمىن، بۇرىن ءبارى دە ماعان ايقىن سەكىلدى ەدى، ول ءقازىر قالىڭ تۇمانعا ەنىپ كەتىپ، جول تابا الماي اداسقان ءتارىزدىمىن،— دەدى ول ويلانا. بۇركىت كەنەت ايەلىنىڭ بەلىنەن قۇشاقتاپ وزىنە تارتا ءتۇستى. ەندى ولار ءتىپتى جاقىن قۇشاقتاسا، قاتارلاسا ءجۇردى.— ال ساعان بەرەر ۋادەم،— دەدى ول قايتادان،—تاعى دا ويلانايىن، جان-جاعىما ۇڭىلە قارايىن، مەن بىردەمەنى تۇسىنبەي جۇرگەن بولسام تۇسىنۋگە تىرىسايىن...
ولگا سەرگىپ كەتتى.
— سەنەن تىلەرىم سول عانا،— دەدى ول داۋسى قۋانعاننان دىرىلدەپ.
بۇلار بۇل كەزدە كەربەز شىڭنىڭ قاسىنا دا جەتكەن ەدى. سەرگەلدەڭ كوڭىلگە ءدۇدامال بولسا دا، ءدال وسى ساتتە ازىراق تىنىس تاپقان ەكى جاس جارتاستىڭ ەتەگىندە تۇرىپ جايباراقات جوعارى قارادى. تاعى دا بۇركىتتىڭ ويىنا وتكەن كۇننىڭ ءبىر الىس سۋرەتى ءتۇسىپ كەتتى مە، ول:
— ءبىزدىڭ اۋىل وسى جارتاستىڭ تۇبىنەن اقىرعى رەت كوشىپ ەتكەندە، مەن جەتى جاسار ەدىم، وندا اپام مارقۇم دا ءتىرى بولاتىن،— دەدى اقىرىن كۇرسىنىپ.
— سودان بەرى وسى جارتاستى ۇمىتقان جوقسىڭ با؟
— ومىرىڭدە ۇمىتپايتىن كەزىڭ از بولا ما،— بۇركىت تاعى دا اقىرىن كۇرسىندى.— ول كەزدە ماعان دۇنيە ءبىر شەتىنە جەتە الماستاي كەڭ كورىنەتىن، ال ءقازىر سول كەڭ دۇنيە ءبىر ءوزىم سىيماستاي تار سەكىلدى. ەگەر قاسىمدا سەن بولماساڭ، مۇمكىن ءتىپتى جانىمدى قويارعا جەر تابا الماس پا ەدىم دەپ قورقامىن.
— ءتۇۋ، سەن قايتادان جۇدەي باستادىڭ عوي...
— قويدىم، قويدىم،— دەدى بۇركىت كەنەت ەرىكسىز كۇلىپ، ەندى ول جارىنىڭ بەتىنەن اقىرىن، ۇزاق ءسۇيدى.— ءبىر سەن ءۇشىن قانداي قايعىم بولسا دا ۇمىتۋعا تىرىسايىن...
ولگا وعان بۇرىلا قارادى.
— ەلىڭنىڭ قايعىسىن دا ما؟ — بۇركىت جاۋاپ بەرگەنشە ولگا ءوزى سويلەپ كەتتى.— جوق، بۇركىت، جىگىتتىڭ ەڭ ۇلى ماقساتى ەلى بولۋى كەرەك. ەلى جوق ادام، تامىرىنان ايىرىلعان وسىمدىك ءتارىزدى. مەن سەنەن ونداي قۇرباندىق تىلەمەيمىن. تەك جالعىز ءوتىنىشىم، جاڭا وزىڭە ايتتىم عوي، ەلىڭ راسىمەن قايعىلى ما، الدە ساعان سولاي كورىنىپ جۇرگەن جوق پا، سونى اڭعارشى. قايعىلى دەسەڭ، ودان ءبولىن دەمەيمىن. قۋانىشىمىز از بولا ما، كوپ بولا ما — ءبارىن سونىڭ جولىنا قيساڭ دا رەنجىمەيمىن. ال ەگەر دە جاڭا زامان حالقىڭنىڭ كوكەيىنە قونىپ تۇرسا، سەن ءبولىنىپ قايدا بارماقسىڭ؟ وسىنى ويلاساڭ، مەن دە، مەنىڭ ساعان دەگەن ماحابباتىم دا ريزا...
بۇركىت تاعى دا تولقىپ كەتتى. «تەك سۇيگەن جار عانا مۇنداي ءسوزدى ايتا الادى. تەك سۇيگەن جۇرەك قانا ءوزىن دە، ءوزىنىڭ ماحابباتىن دا شىن سۇيىكتىسىنە ءدال وسىلاي قيا الادى. ءوزى دە ولگانى وسىنداي ءبىر اقىلدى، تاباندى مىنەزى ءۇشىن سۇيگەن جوق پا ەدى؟ ءيا، سويتكەن بولاتىن. ءقازىر سول ماقساتى ورىندالىپ تۇرعان جوق پا، بۇنداي جار ءۇشىن قالاي قۋانباسسىڭ، وعان قالاي ريزا بولماسسىڭ؟»
بۇركىت ولگاعا قايتا بۇرىلدى. وعان ايەلىنىڭ كوگىلدىر كوزىندە جان سەزىمىنىڭ تازالىعىن كورسەتىپ، كىرسىز ءمولدىر كوگىلدىر اسپان تۇنىپ تۇرعان تارىزدەندى. ونىڭ جۇرەك سوعىسى، وي تولقىنى «جۇرەر جولىمىزدى ءوزىڭ تابا ءبىل. قايدا بارساڭ دا مەن سوڭىڭنان ەرۋگە دايىنمىن» دەگەندى سەزدىرەدى.
وسىنىڭ ءبارىن جەتكىزىپ جاتقان ءتىل ەمەس، بۇركىتكە دەگەن ادال جۇرەك، ادال ماحاببات. ءدال وسى ساتتە بۇركىت وزىنە وسى ءبىر ومىردەن دە قىمبات سەزىمدى جاقسى ۇقتى.
ەندى ول جارىنىڭ كوڭىلىن تابايىن دەگەندەي، وعان تاعى دا كۇلىمسىرەي قارادى. تاعى دا قولىنان ۇستاپ، وزىنە قاراپ اقىرىن تارتتى دا:
— ولگا، سەنىڭ ايتقانىڭنىڭ بارىنە دە ءتۇسىندىم، شامام كەلگەنشە، حالقىمنىڭ ويىن دۇرىس ۇعۋعا تىرىسايىن،— دەدى.
ەندى ولار كەيىن قاراي ءجۇردى. ازداپ تىنىعىپ قالعaن قوس كۇرەڭ بۇلار فاەتونعا وتىرىسىمەن، الا جونەلدى.
كۇن ەڭكەيە ءبىر اسۋدان تومەن تۇسكەندە، بۇلار قامىستى شالقار كولدى جاعالاي، قالىڭ كوك بالاۋسالى ىلديدا سىڭسىپ وتىرعان قالىڭ اۋىلدى كوردى. جىبىرلاعان قاراشا ۇيلەرىنىڭ ءدال ورتاسىندا ون شاقتى اق كيىز ءۇي وقشاۋلاۋ تۇر. بۇل، ءسىرا، ءوزى كەلە جاتقان ناعاشى ەلىنىڭ شونجارى بۋراباي ءبيدىڭ اۋىلى بولۋى كەرەك. وزگە قاراشالاردىڭ باسپانالارىنان الشاقتاۋ تىگىلگەن كۇن شاعىلىسقان اق وتاۋلاردىڭ ەڭسەسى دە بيىك، قونعان جەرلەرى دە شۇرايلى. ەڭ تورىندە — بۋراباي ءبيدىڭ ون ەكى قانات اق كيىزدەن تۇرعىزىلعان اتا شاڭىراعى، بۇل ۇيدەن ءبىر ەلۋ مەتردەي جەردە تارتىلعان جەلىدە بايلاۋلى وتىز شاقتى ات كورىنەدى. ەر-توقىمى الىنباعان. ءسىرا، ءبيدىڭ اۋىلىندا ءبىر ۇلكەن جيىن بولىپ جاتقانداي.
اۋىلدى كورىسىمەن، اتقوسشى قوس كۇرەڭىن ايداي ءتۇستى. كەنەت شىققان كۇمىس قوڭىراۋدىڭ داۋىسىن ەستىپ، قالىڭ يت شۋىلداسا ءۇرىپ الدارىنان قارسى شىقتى.
— الدىمىزدان ازىرگە يتتەرى عانا شىقتى عوي مىنا اۋىلدىڭ،— دەپ بۇركىت اتشىعا قاراپ جۇدەۋ ەزۋ تارتتى.
كۇنى بويى ءتىل قاتپاي كەلە جاتقان شال تاعى دا ادەتتەگىسىندەي كۇڭك ەتە قالدى.
— قورىققانىن سىيلايتىن قازاق ەمەس پە، كورەر ەم سەنىڭ ورنىڭا ءسات نە ساناقشى كەلە جاتسا!
سويتكەنشە بولعان جوق، بۇلارعا قارسى اۋىل جاقتان ءبىر سالت اتتى شىعا شاپتى. انە-مىنە دەگەنشە، استىنداعى توبىلعى كۇرەڭ دونەنىن اعىزىپ جەتىپ تە قالدى. بۇركىتتەرگە جاقىنداي كەلىپ سالت اتتى كىلت توقتادى. جولاۋشىلار دا اتتارىنىڭ باسىن تەجەدى. ويناقشىعان توبىلعى كۇرەڭ ۇستىندەگى ادام سەكىرىپ جەرگە ءتۇستى دە، اتىن جەتەكتەپ فاەتونعا تايادى. ۇزىن بويلى، قارا تورى جاس جىگىت. ۇستىنە كيگەن مايدا توقىلعان تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ بەلىن قىل شىلبىرمەن بۋىپ الىپتى. ەكى بىلەگى سىبانۋلى. باسىنداعى كونەرگەن بۇشپاق بوركىنىڭ تىسى جىرىم-جىرىم. ءبىر كورگەننەن-اق جىگىتتىڭ نە جالشى، نە كەدەي ادام ەكەنىن ايتپاي تانۋعا بولاتىن. ايتسە دە، يتتەردى قامشىسىن كوگەرىپ كەيىن قۋىپ، وسى ءبىر جولاۋشىلارعا ادەپ ساقتاپ، جاياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتقان جاس جىگىتتىڭ كەلبەتىندە، دەنە قۇرىلىسىندا، اياق الىسىندا اق سۇيەكتەرگە بەرگىسىز ءبىر كوز توقتاتارلىق قاسيەت، پاڭدىق سەزىلەدى.
جىگىت ارباعا تاياي بەرىگى، كىلت توقتاپ، بۇركىتتىڭ بەتىنە شىرامىتقان ادامداي قاراپ تۇردى دا، العا تامان ۇمتىلا ءتۇستى.
— بۇركىت! بۇركىت اعا!—دەدى داۋسى بالا قىرانداي ساڭق ەتىپ. جاس جىگىت قوس قولىمەن بۇركىتتىڭ وڭ قولىن ايقارا قىسىپ امانداسا باستادى. كوزى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى.
— تۇرا تۇر... تۇرا تۇر... سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟— بۇركىت تە بالا جىگىتتىڭ بەتىنەن كوزىن الماي كۇلە امانداسىپ جاتىر.— ياپىرماۋ، ەركەبۇلان ەمەسسىڭ بە؟ باسە، سولسىڭ عوي، قانداي ۇلكەن جىگىت بولىپ قالعانسىڭ!
بۇركىت اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ەركەبۇلاندى باۋرىنا قىسىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— ءومىر دەگەن، مىنە، وسى،— دەدى بۇركىت قۋانىشىن باسا الماي،— انا جىلى مەن كەلگەندە تاي ءمىنىپ، قوزى قايىرىپ جۇرگەن قارشاداي جاس بالا ەدىڭ. ەندى، مىنە، ەكى يىنىڭە ەكى كىسى مىنگەندەي جىگىت بولىپ قالىپسىڭ!..
— بۇركىت ەندى ارباعا كىلت بۇرىلدى.
— ولگاجان، تانىس بولىپ قوي، بۇل — مەنىڭ ناعاشىمنىڭ بالاسى ەركەبۇلان، ەركە،— دەدى، ءسويتتى دە ەركەبۇلانعا قاراپ:— مىنا كىسى سەنىڭ ناعاشى جەڭگەڭ بولادى، اتى — ولگا،— دەپ كۇلىمسىرەدى.
— ەركەبۇلان ۇيالا قىزارىپ، ناعىز ءبىر وزىنەن-وزى سىنىپ كەتەتىن شىنىنى ۇستاعالى تۇرعانداي، جالپاق الاقاندارىمەن ولگانىڭ نازىك، ۇزىن ساۋساقتارىن ازەر ۇستادى. ءسىرا، مۇنداي سۇلۋ قالا ايەلىن ءبىرىنشى رەت كورگەنى بولۋى كەرەك، بەتىنە ءالسىن-السىن جاۋتاڭداي قاراپ، اڭ-تاڭ بوپ كۇلىمسىرەي بەرەدى. جىگىتتىڭ قىسىلىپ تۇرعان جاعدايىن سەزگەن ولگا كۇلىپ جىبەردى.
— و، توبا، توبا،— دەدى ول داۋسى سىڭق-سىڭق ەتىپ.— مەنەن دە ادام قورقادى ەكەن عوي!..— ءسويتتى دە ەركەبۇلانعا وزىمسىنە قاراپ، اشىق ۇنمەن:— ەركەشكا، سەن مەنەن ۇرىكپە، ءبىز ءالى جاقسى دوس بولامىز،— دەدى.
— بۇركىت جىميا ەزۋ تارتتى.
— ءتۇسىندىڭ بە، ەركە، جەڭگەڭنىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن؟ سەن ودان قىمسىنبا، و دا وزىڭدەي قاراپايىم جان.
ەركەبۇلان نە دەرىن بىلمەي، ءالى تومەن قاراپ تۇر... بۇركىت شەشەسىنە ەرىپ، بۇدان جەتى جىل بۇرىن اقىرعى رەت وسى ناعاشى اۋلىنا كەلگەندە، ەركەبۇلان، راسىندا، تاي ءمىنىپ، قوزى قايىرىپ جۇرگەن ون ەكى-ون ءۇش جاسار بالا ەدى. جاقىندا عانا اكە-شەشەسى سۇزەكتەن قايتىس بولىپ، ەركەبۇلان جەتىم قالعان-دى. ءىنىسىنىڭ ورنىنا كوڭىل ايتا كەلگەن شەشەسى وسى ەركەبۇلاندى وزىمەن بىرگە الا كەتۋگە قانشا جالىنىپ سۇراسا دا، تۋعان-تۋىستارى: «ءبىر بالا بىزگە دە كوپتىك ەتپەيدى، اعايىڭ بولىپ باعامىز-قاعامىز، وقىتامىز»،— دەپ، بەرمەي قالعان. اعايىن الاردا جاقسى، بەرەرگە كەلگەندە قولى ساراڭ. بۇركىت ارتىنان ەركەبۇلاننىڭ وقىماي قالعانىن، ءبىر اۋقاتتى جاماعايىننىڭ مالىن باعىپ، كۇنىن كورىپ جۇرگەنىن ەستىگەن. ءبىراق ەركەبۇلاندى ىزدەپ كەلىپ، ءوزىنىڭ قاسىنا الىپ كەتەر بۇركىتتە جاعداي بولماعان. ءوزى وقىپ ءجۇردى. ال ادام قاتارىنا كىرە باستاعاننان بەرى بۇل جاققا كەلىپ تۇرعانى وسى. بۇل جولى دا كەلە قوياتىن ەمەس ەدى، ءبىر جاعىنان، ەل-جۇرتتىڭ اۋەنىن بىلگىسى كەلسە، ەكىنشى جاعىنان، وسى ەركەبۇلان دا ويىنان شىقپاي قويدى. ەگەر شارۋاسى ناشار كورىنسە، وزىمەن بىرگە قالاعا الىپ كەتپەك. وقىتپاق. سويتكەن ەركەبۇلانى ءقازىر مىنە كوز قۇمارىن قاندىرارلىقتاي جىگىت بولىپتى. اتتەڭ، نە كەرەك، جوقشىلىقتان قۇتىلا الماعان سەكىلدى، ايتپەسە وسىنداي سىمباتتى جىگىتكە مىناۋ جىرتىق بورىك، شەكپەن شاپان، ءسىرى ەتىك لايىق پا؟
بۇركىت ەندى ويىن ءبولىپ، ەركەبۇلاننان:
— اۋىلدارىنداعى نە قىلعان جيىن؟—دەپ سۇرادى.— قىز ۇزاتىپ جاتقاننان ساۋسىڭدار ما؟
ەركەبۇلان كەنەت جۇدەي قالدى.
— ءيا،— دەدى ول داۋسىن اقىرىن شىعارىپ، قامىعا سويلەپ. — جاباعى بايعا نۇرجامالدى توقالدىققا بەرمەك... سونىڭ تويى عوي.
جىگىت ەندى ءتىپتى قايعىرا ءتۇستى. بۇدان ءارى نە دەرىن بىلمەي تومەن قاراپ، ەتىگىنىڭ ۇشىمەن جەردى شۇقىلاي بەردى.
اقىن جۇرەگى سەزگىش كەلەدى. بۇركىت ەركەبۇلاننىڭ جاعدايىن بىردەن ءتۇسىندى.
— ءسىرا، بۇل توي ساعان ۇنامايتىن سەكىلدى عوي؟
— ءبىز نۇرجامال ەكەۋىمىز ءبىرىمىزدى-بىرىمىز جاقسى كورەتىن ەدىك. قوسىلامىز دەپ انت تا ىشكەن بولاتىنبىز... ەندى، مىنە، كۇشتىنىڭ اتى كۇشتى عوي، ون جەتى جاسار نۇرجامالدى الپىستاعى شالعا توقالعا بەرمەك،— جىگىت كەنەت جەردەن باسىن كوتەرىپ الدى. وتكىر كوزىندە جارق ەتىپ ءبىر ۇشقىن پايدا بولدى.—مۇنداي قورلىققا كونگەنشە، نۇرجامال ەكەۋمىزدىڭ ولگەنىمىز جاقسى ەدى...
ەركەبۇلاننىڭ كوزىندە ەندى ىزا جاسى كەرىندى.
— توقالعا بەرۋى قالاي؟—دەدى ولگا بۇركىتكە جاۋتاڭداي كوز تاستاپ،— وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق اراسىندا كوپ ايەل الۋ سەكىلدى جەكسۇرىن عۇرىپ جويىلماعانى ما؟
بۇركىتتىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ، يىعى سالبىراپ كەتتى.
كەنەت ەركەبۇلان باسىن تاعى جوعارى كەتەردى. بۇل جولى ونىڭ جۇزىندە ءبىر سەنىم ساۋلەسى پايدا بولدى.
— «جان بەرگەنگە ءدان بەرەدى» دەگەن. قۇداي ءبىزدى دە بوسقا جاراتپاعان ەكەن،—دەدى ول جادىراي.— ءبىزدىڭ باعىمىزعا، بۇركىت اعا، ءوزىڭ كەلدىڭ عوي، ەندى نۇرجامال ەكەۋمىزدىڭ جۇلدىزىمىز جاناتىن شىعار. سولاي ەمەس پە، بۇركىت اعا؟ ءوزىڭ اراشا تۇسەسىڭ عوي، ءا؟—جىگىت بۇركىتكە تەلمىرە قاراپ، اسىعا سويلەۋدە.— ءسىز ايتساڭىز بولدى. جۇرتتىڭ ءبارى ءسىزدى سىيلايدى. «نۇرجامالدى ەركەبۇلانعا بەر» دەسەڭىز، بۋراباي اقساقالدىڭ ءوزى دە ءسوزىڭىزدى جەرگە تاستامايدى...— ەندى ول كۇلىمسىرەي باستادى.— و، قۇداي، كوكتەن تىلەگەنىمدى جەردەن بەردىڭ بە، ءبىزدىڭ باعىمىزعا بۇركىت اعانىڭ ءوزى كەلگەنىن قاراشى!..
بۇركىت ورنىنان ءسال قوزعالىپ، اۋىل جاققا قارادى.
— بۋراباي ءبيدىڭ ءوزى نە دەيدى؟
— ءبارىن شىعارىپ جۇرگەن سول قاقباستىڭ ءوزى ەمەس پە؟ جاباعى وعان ءوزىنىڭ اتاقتى بايگە كۇرەڭىن سىيعا تارتپاق بولىپتى.
ولگا پاۆلوۆنا شىداي المادى.
— قىزدى مالعا ايىرباستاعاندارى ما؟ —دەدى ول داۋىسى دىرىلدەي شىعىپ.— بۇركىت، بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟!
بۇركىت جاۋاپ قايىرعان جوق، فاەتونعا وتىردى دا، اتشىعا:
— جۇرگىزىڭىز اتتارىڭىزدى!—دەدى نالي سويلەپ.
اۋىلعا كىرە بەرگەن كەزدە بۇلاردىڭ قۇلاعىنا سىڭسي شىققان ءبىر قايعىلى ءان ەستىلدى. كوڭىلگە مۇڭ، جۇرەككە جارا سالارداي. ءاندى ايتىپ كەلە جاتقان — قىز. داۋىسى قوڭىرقاي، ادەمى. ءان كومەيىنەن ەمەس، كوكىرەگىنەن شىققانداي، ءبىر ءتۇرلى وكىنىشتى، زارلى. ارمانىنا جەتە الماي، ورتا جولدا جالعىز قالعان ادامنىڭ ءانى. جولاۋشىلار «بۇل ءان قاي جاقتان شىقتى؟» دەپ جان-جاقتارىنا قاراعانشا بولعان جوق، قاتارلاسا تىگىلگەن قوس قوڭىر ءۇيدىڭ ار جاعىنان قارا لاشىقتان شىعىپ، قاسىنداعى قوڭىر وتاۋعا بەتتەگەن ءبىر توپ قىز-كەلىنشەك كورىندى. ءبارى دە بارىن كيگەن، ۇستەرىندە قىزىلدى-جاسىلدى شاپان، كامزول. باستارىنداعى تاقيا، كامشات بورىكتىڭ ۇكىلەرى جەلمەن ويناپ بۇلاڭ قاعادى، كەۋدەلەرىندەگى كۇمىس القالارى ەڭكەيىپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتەدى. اياعىن ەركەلەي اتتاعان سايىن، بىلەكتەي ەتىپ ورگەن ۇزىن بۇرىمىنا تاققان شولپىلارى شىلدىرلاي تۇسەدى.
— ەڭ الدارىندا — سۇڭعاق بويلى، قوس بۇرىمى توگىلە جەرگە تۇسكەن، ويماق اۋىز، بوتا كوز، اق قۇبا سۇلۋ قىز. ۇستىندە — قوس ەتەك اق كويلەك، شەتىن التىن وقامەن كومكەرگەن قىزىل بارقىت كامزول، بەلى قىنالىپ ۇزىلەيىن دەپ تۇرعانداي. باسىندا — كۇمىس تەڭگەلى ۇكىلى تاقيا. جانىنداعى وزگە قۇربى-قۇرداستارىنا قاراعاندا ەداۋىر بويشاڭ. ۇزىنداۋ كەلگەن اپپاق موينىنا كوگىلدىر شايى ورامالدى ۇلبىرەتە بوس تارتا سالعان. بۇل — نۇرجامال. ءبىر كورگەن ادام، ءالسىن-السىن قاراي بەرگىسى كەلەردەي، ءوزى دە سۇلۋ ەكەن! وزگە قىزدارعا قاراعاندا كوپ قوڭىر قازدىڭ ورتاسىنداعى اققۋ ءتارىزدى، بويى دا بيىك، تۇر-كەلبەتى دە بوتەن. مولدىرەگەن بوتا كوزى جاسقا تولى، اقشىل ءجۇزى اسا قايعىلى. ولەڭ ايتىپ كەلە جاتقان وسى نۇرجامال.
ول جاڭاعى قوڭىر وتاۋدىڭ ىشىنە كىردى دە، كوپ كەشىكپەي قايتا شىقتى. وتاۋدىڭ بوساعاسىن اتتاپ، ەسىك ەرنەۋىن قۇشاقتاپ، سىزىلعان قوڭىر داۋىسپەن قوشتاسا سىڭسيدى.
قوش امان بول، اعايىن، قوش امان بول،
شەككەلى تۇر ءبىر سورلىڭ الىسقا جول.
باسقا ءتۇستى، مەن ءبىلدىم، بۇل جالعاننىڭ
شاتتىعىنان ەكەن عوي قايعىسى مول...
اتا-اناعا قىز سورلى جاستا بالا،
ەر جەتكەن سوڭ بار قۇنى بەس-اق قارا...
ويناپ-كۇلىپ بىرگە وسكەن زامانداستار،
ساعىنعاندا جوقتارسىڭ ەسكە الا...
قىز داۋسىنان بۋلىققان جاستىڭ سولقىلى ەستىلدى.
اق وتاۋدان ءبىر قارتاڭداۋ ايەل شىعىپ، قىز توبىنىڭ سوڭىنان ەرىپ كەلە جاتقان ارباعا ماساتى قىزىل كىلەم اكەپ سالدى. اربا ءۇستى وسىنداي ءتۇرلى زاتقا تولى. نۇرجامال توبى ەندى كەلەسى ۇيگە قاراي بەتتەدى.
باعانادان بەرى وسى توپتان كەزىن الماي اڭ-تاڭ بولىپ وتىرعان ولگا كەنەت:
— بۇركىت، بۇل نە؟— دەدى.
— ۇزاتىلعان قىزدىڭ اۋلىمەن قوشتاسۋى.— بۇركىت اقىرىن كۇرسىندى.— قىز ۇزاتىلار الدىندا ۇي-ۇيگە كىرىپ ولەڭمەنەن قوشتاسادى. ءار ءۇي وعان ءتيىستى ەنشىسىن «جاساۋىن» بەرەدى. بىرەۋ كورپە، بىرەۋ جاستىق، بىرەۋ كىلەم. اركىم ءوزىنىڭ حالىنە قاراي، ءبىراق قىزدى بوس شىعارمايدى...
— قانداي تاماشا ءداستۇر!—دەدى تولقىپ كەتكەن ولگا پاۆلوۆنا..— قانداي تاماشا ءداستۇر!—دەدى ول قايتالاپ.
بۇركىت ۇندەگەن جوق. «ءداستۇردىڭ ءبارى وسىنداي تاماشا بولا بەرسە جارايدى عوي» دەگەندەي، ول اقىرىن جۇدەي ەزۋ تارتتى دا قويدى.
بۇركىتتىڭ كولىگى اۋىلدى سىرتتاپ، كەڭ جاۋىرىن ۇلكەن الاڭنىڭ تور جاعىنا قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان-دى. فاەتون بۇيرەكتەۋ بولەك تۇرعان ءۇش قوڭىر ءۇيدى بوكتەرلەي بۇرىلعاندا، جاڭاعى قىز توبى كەس-كەستەپ كەزدەسە كەتتى. قوس كۇرەڭ دە توقتاي قالدى.
سىڭسۋ دا پىشاق كەسكەندەي تىندى.
فاەتونمەن قاتارلاسا جەلىپ كەلە جاتقان ەركەبۇلان اتىنان ءتۇسىپ، كەيىن شەگىندى. كوزىندە ىزا مەن جاس ارالاپ، ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتار ەمەس. باسى تومەن سالبىراپ كەتكەن.
ولگا پاۆلوۆنا قاراما-قارسى كەپ توقتاي قالعان قىز توبىنىڭ الدىندا تۇرعان نۇرجامالدان كوزىن الار ەمەس. وسىناۋ ءبىر تومەن قاراپ، ۇندەمەي قاتىپ قالعان دالانىڭ جاس سۇلۋى شىنىندا، ولگا پاۆلوۆناعا حور قىزىنداي اسا كوركەم بولىپ كورىندى.
مۇنداي دا سۇلۋ قىز بولادى ەكەن-اۋ!—دەدى ول اقىرىن كۇبىرلەي تاڭدانا، ءسويتتى دە، ءسال كەيىنىرەك تۇرعان ەركەبۇلانعا بۇرىلدى. ولگا پاۆلوۆنا جىگىتتىڭ دە سىمباتتى، كورىكتى ەكەنىن ەندى انىق اڭعاردى — بۇلار ءبىر-بىرى ءۇشىن جاراتىلعان جاندار ەكەن!—دەدى ول.— ەكەۋىنىڭ قوسىلۋىنا قولىمىزدان كەلگەن جاردەمىمىزدى اياماۋىمىز كەرەك.
جات جولاۋشىلارعا قۇر سىبىرلاي امانداسىپ، ۇندەمەي قالعان قىز-كەلىنشەك توبىنان ءبىر قارا تورى، ويناقى كوزدى كەربەز كەلىنشەك سۋىرىلىپ العا شىقتى.
— جولىڭىز بولسىن، مىرزا، جولىڭىز بولسىن،— دەدى ول قولىن كەۋدەسىنە ۇستاپ، باسىن ءيىپ سالەمدەسىپ.— ەركەمنىڭ باعى جانار، سىزدەي ءقادىرلى اعاسى قاسىرەتتى تويىنىڭ ۇستىنەن شىقتى عوي.
— ايتقانىڭىز كەلسىن، قۇربىم،— دەدى بۇركىت تە اعا جولىمەن جاستاردى قۇرمەتتەي.— نۇرجامالدىڭ قىزىعىنا بەرگەن مەنىڭ دە ۇلەسىم، الىڭىزدار،— دەپ ول توس قالتاسىنان بۋماجنيگىن شىعاردى دا، سول قالپىمەن كەلىنشەككە ۇسىندى.
كەلىنشەكتىڭ ءجۇزى جايناپ كەتتى.
— راقمەت،— دەدى ول قۋانا كۇلىمسىرەپ، بۋماجنيكتى الىپ جاتىپ.
باعانادان بەرى تومەن قاراپ، ۇندەمەي تۇرعان نۇرجامال باسىن ەندى عانا كوتەردى. اربا ۇستىندەگى بۇركىت ەكەنىن بولجاپ، اياعىن العا قاراي باسا ءتۇستى دە:
— اعاتاي، قۇتقارا كورىڭىز!—دەدى دە، ارمەن قاراي سويلەي الماي، سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
بۇركىتتىڭ جۇزىندە كەنەت ءبىر اساۋ ۇشقىن پايدا بولدى.
— نۇرجامالدىڭ ءۇيى قاي جاقتا ەدى، اتىڭىزدى سولاي قاراي بۇرىڭىز،— دەدى ول ات ايداۋشىعا،— سول ۇيگە تۇسەمىز.
قىز-كەلىنشەك دابىرلاسا نۇرجامالدىڭ ءۇيىن كورسەتتى.
قوس كۇرەڭ باستارىن جەرگە سالا، كىلت بۇرىلىپ، كەيىن قاراي جەلە جونەلدى.
بۋراباي اقساقالدىڭ ون ەكى قانات اق بوز ءۇيىنىڭ جانىندا بۇركىتتى كۇتىپ تۇرعان توپ ادام اقىننىڭ باسقا ۇيگە بەتتەگەنىن كورىپ، بىر-بىرىنە تاڭدانا قاراسىپ، قاراشاعا قاراي كەتىپ بارا جاتقان وقىعان ازاماتتى كەكەسىن سوزبەن تۇيرەي، ىشكە قاراي كىرە بەردى...
...بۋراباي اۋلىنا قوڭسى كەلىپ قونعان ەتىكشى ادىلبەك قارجاس رۋىنان شىققان كىرمە بولاتىن. ورتا جاستان aسىپ كەتكەن ادىلبەكتىڭ ماڭدايىما بىتكەنى ەكى سيىر، ءبىر تۇيە، ون شاقتى قوي-ەشكى. ەكى سيىرى — بالالارىنا اق قوي-ەشكىسى — جىلداعى سوعىمى، ال ۇلەك تۇقىمداس قارا نارى—جۇرتپەن بىرگە جايلاۋ، قىستاۋىنا كوشىپ-قوناتىن كولىگى. بۇل مالداردىڭ ءسۇت-مايى، ءجۇن-جۇرقاسى شيەتتەي سەگىز بالاسى بار ادىلبەكتىڭ ۇيىنە جۇعىن دا بولمايدى. كومەك بەرەر ەرجەتكەن ۇلى جوق. بالالارىنىڭ ەڭ تۇڭعىشى نۇرجامال، و دا بيىل عانا ون جەتىگە جەتتى.
بۋراباي اۋىلى ورىس پوسەلكەسىندەي ەگىن ەگىپ، باقشا سالاتىن اۋىل ەمەس، بار ونەرلەرى مال باعۋ. ال ادىلبەككە كەلسەك، بۇنىڭ ءۇي ءىشىن اسىرايتىن، بىرەۋدەن كەم، بىرەۋدەن ارتىق كۇن كورەرى — ءوزىنىڭ ون ساۋساعىنىڭ شەبەرلىگى. ول كۇز تۇسە اۋىل-اۋىلدى ارالاپ ەتىك تىگەدى. ءسويتىپ تاپقان ازىن-اۋلاق قاراجاتى، قولىنداعى ازىراق مالىنا قوسىمشا جاردەم بولادى. ايتكەنمەن، قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە قايدان كەلسىن، ءبىر قورا جانعا ءبىر ادامنىڭ تاپقانى جەتپەي، ادىلبەك جوقشىلىقتان ءبىر قۇتىلا الماي-اق قويدى. وسى يت جوقشىلىق ونى كوپ جاعدايدا ەل جۋاندارىنا كىرىپتار ەتەتىن. بىرەۋىنەن ساۋىنعا بيە السا، بىرەۋىنەن ازعانتاي مالىنا شابىلماي قالعان جەرىن سۇرايتىن. مىنە، وسىنداي قىسقا قولدىلىق ادىلبەكتى اۋىل اقساقالى بۋراباي ءبيدىڭ ايتقانىنا كوندىردى. بۇلدىرشىندەي بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقان ءجاسوسپىرىم نۇرجامالىن ازعانتاي مال ءۇشىن الپىسقا كەلگەن، قيسىق كوز، بۇكىر شال جاباعىعا ايەل ۇستىنە بەرمەك بولدى.
ارينە، ەتىكشى ادىلبەك بۇل كەلىسىمنىڭ نۇرجامالعا وبال ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ءبىراق امال نە، ورتادا ءجۇرىپ قايدا كەتپەك، بايگى كۇرەڭ بۋراباي بايدىڭ كوكەيىن تەسىپ بارادى. ونىڭ دەگبىرىنەن قالاي قۇتىلماق؟ كونبەگەن كۇندە تابارى نە؟ اۋىل اعاسى بۋراباي ريزالىعىن بەرسە، وزبىر جاباعى قورعانسىز ءۇيدىڭ كونبەگەنىنە قارار ما، جىگىت جيناپ، ءبىر تۇندە نۇرجامالدى تارتىپ اكەتۋدەن دە تايىنار ما؟
قوس كۇرەڭ جەككەن جولاۋشىلاردىڭ ءوزىنىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەگەنىن، ءۇي سىرتىندا دارەت الىپ وتىرعان ادىلبەك اناندايدان-اق كوردى. قاپىل-قۇپىل جۋىنىپ، شاينەگىن جانىنا كەلگەن ءبىر قارا دومالاق بالاسىنا بەردى دە، ءوزى قوناقتاردى كۇتىپ الۋعا قارسى ءجۇردى.
كەلگەن ادامداردىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن ەتىكشى ماز-مەيرام بولىپ قالدى. ول كەزدە قازاق وقىرماندارىنىڭ اتىنا ەل قانىق. اسىرەسە بۇركىت ءتارىزدى اقىن ۇلدارىنىڭ اتاعى جەر جارادى. بۇل كەلگەن بۇركىتتىڭ ءوزى ەكەنىن ءبىلىپ، ادىلبەك جانىن قويارعا جەر تاپپادى. وسى ءبىر ەل اراسىنا ايگىلى بولا باستاعان جاس دارىن نۇرجامالدىڭ تويىنا كەلىنشەگىمەن ەكەۋى ادەيىلەپ كەلگەندەي، قانداي قۇرمەت كورسەتۋدى بىلمەي بايەك بولدى. تورگە كورپە توسەلىپ، ارنالىپ قازان اسىلدى.
...بۇركىتتەر جۋىنىپ-شايىنىپ، كيىمدەرىن تازالاپ، وزدەرىن جەڭگە كەلتىرگەنشە، ەكىندى دە تاياندى. سويتكەندەرىنشە، بۋى بۇرقىراعان سارى ساماۋرىن دا ۇيگە كىرگىزىلدى.
ادىلبەكتىڭ بەس قانات كيىز ءۇيى. ءۇي دەگەن اتى. قاراقۇرىمدانىپ توزعان تەسىك-تەسىك تۇندىكتەن سىرتتاعى جارىق ۇركەر جۇلدىزىنداي بىجىناپ كورىنەدى. ءۇي ىشىندە بالەندەي كوزگە تۇسەر زات جوق، ەسكى بىر-ەكى ءتۇس كيىز، توزىعى جەتكەن الاشا، سىرى تۇسە باستاعان ويۋ سالعان كەبەجە، اق قاڭىلتىر ساندىق... تەك وڭ جاق بۇرىشتا ادەمىلەنىپ جينالعان جۇپىنى عانا جۇك. ءسىرا نۇرجامالدىڭ جاساۋى بولۋى كەرەك، ىشىندە ەكى-ۇش تىستى قۇس جاستىق، قىزىل ساتەن سىرعان كورپە، ويۋ سالعان قارا تەكەمەت.
بالا-شاعانىڭ ءبارى سىرتقا قۋىلىپ، ءۇي ىشىندە جەرگە جايىلعان كەڭ توقىما داستارقاندى قورشالاي ون شاقتى اۋىل ادامى وتىر. داستارقان ۇستىندە بارماقتاي بولىپ پىسكەن قوڭىر باۋىرساقپەن ارالاس قۇرت، ىرىمشىك توگىلگەن. ەكى-ۇش جەرگە ماي قويىلعان. اۋىل ادامدارىنىڭ اراسىندا انا جولى بۇركىت اۋلىنا تۇنەگەن تاكەجان قارت تا كورىنەدى. اۋىلى بۇل ارادان شالعاي بولعانمەن دە، قارعا تامىرلاس قازاق ەمەس پە، شارۋاسى بولىپ، الدە اعايىن قۋىپ كەلگەندەي ءتۇرى بار.
توردە، قوناققا دەگەن ەڭ سىيلى جەردە — بۇركىت. جانىندا ولگا جوق. ول كەلىسىمەن-اق، قىز-كەلىنشەكتەرمەن تانىسىپ تا ۇلگەرگەن. ءقازىر سولارمەن بىرگە بوتەن ۇيدە. جۇرتقا شاي قۇيىپ وتىرعان — اق سارى كەلگەن كەلبەتتى ايەل. بۇل — نۇرجامالدىڭ اناسى. ءبىر كەزدە كورىكتى ادام بولعانى ءالى دە كوز تارتارلىق وڭىنەن بايقالادى. سويتسە دە، دۇنيە قيىندىعىن از كورمەگەنى دە سەزىلىپ تۇر. مۇبارەك ءجۇزىن ءاجىم باسقان. ءۇي ىشىندەگىلەر توي-دۋمانعا جينالعان اۋىلدىڭ بوس بەلبەۋ، كەن، بالاق ەرىككەندەرى ەمەس، جامان شاپان، جىرتىق ەتىك كەدەيلەر. سوزدەرى دە توعىشار، قارنى توق مىرزالاردىڭ سوزىندەي جاقسى ات، جۇيرىك تازى، العىر بۇركىت جايىندا ەمەس، كۇندەلىكتى كۇن كورۋ، كەڭەس وكىمەتىنەن وزدەرىنىڭ كۇتەر تىلەكتەرى تۋرالى.
باعانادان بەرى ءوزىنىڭ ويىنداعى مۇددەسىن ايتۋعا قيسىنىن تابا الماي وتىرعان بۇركىت ءبىر ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ قالعان ساتتە ادىلبەككە قاراي بۇرىلا ءتۇسىپ:
— ادەكە،— دەدى سىپايى ۇنمەن، — كەلگەلى تىڭداپ وتىرمىن، تەڭدىك تۋرالى سويلەگەندە بارىلەرىڭىز دە باۋىر جازا ارشىندايسىزدار. ال سول تەڭدىكتى ءوز بالالارىڭىزعا نەگە قيمايسىزدار؟ ءسىز عوي، ۋىلجىعان بۇل تۇرپاتىڭىزدى ەكى ايەلى بار الپىستاعى جاباعىعا بەرمەكسىز. بۇنىڭىز دۇرىس پا؟ الدە قىز بالانى مالعا ساتۋعا بولمايدى دەگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ زاڭىن بىلمەيسىز بە؟ بىلمەسەڭىز، مەن سىزگە ەستىرتەيىن، مۇنداي زاڭ بار.
بۇركىت ۇيىنە قاراي بۇرىلعاننان: «بۇلار مەنىڭ ۇيىممەن نە ىزدەپ كەلە جاتىر؟» دەپ باعانادان بەرى كۇپتى بولىپ وتىرعان ادىلبەك ەندى ءقادىرلى قوناعىنىڭ ءبىر سىرىنا تۇسىنگەندەي بولدى. «باسى اۋىرماعاننىڭ قۇدايدا نە شارۋاسى بار. قايدان ءبىلسىن، مەنى قارشاداي بالاسىن وزىمدەي شالعا جەتىسكەننەن بەرىپ وتىر دەي مە ەكەن بۇل بەيباق!»— دەپ ادىلبەك ىشتەي رەنجىپ قالدى. سول رەنجۋدىڭ قارقىنىمەنەن:
— جۇرتتىڭ ءبارى «زاڭ، زاڭ» دەيدى،— دەدى شايدى ءبىر ۇرتتاپ ءسال قاباعىن ءتۇيىپ.— سول زاڭدارىڭ قايدا؟ مۇمكىن، قالاڭدا ونداي زاڭ جۇرەتىن شىعار. ال بىزدە...— ول اۋىر كۇرسىندى.— بۋراباي سەكىلدى مالدىلاردىڭ زاڭى جۇرەدى... كوڭىلىنە ۇناساڭ — ساۋىنىن بەرەدى، قىتىعىنا تيسەڭ — اشتان ولتىرەدى، ويتكەنى جەر دە، سۋ دا سونىكى...
بۇجىر بەت، سەلدىر ەشكى ساقالدى شالاباي دەگەن شال ادىلبەكتىڭ ءسوزىن ۇناتپاعان، ءۇي يەسىنە الا كوزىمەن ءبىر قارادى دا:
— ارتىق سويلەپ، قۇدايعا كۇناقار بولما، ادىلبەك،— دەدى كەسەسىن جەرگە قويا ءتۇسىپ،— وسى اۋىلدىڭ ازىپ-توزىپ، جوق بولىپ كەتپەي وتىرعانى دا سول بۋرابايدىڭ ارقاسى ەمەس پە. ول بايعۇس جانعابىلدىڭ قارا شاڭىراعىنا يە بولىپ، اعايىنىنىڭ قامىن جەپ وتىرعان جوق پا؟ بىلە بىلسەڭ شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس جاباعىمەن جاقىن بولعالى تۇرعانىڭ دا سونىڭ كومەگى. ءوز باسىم جامانداي المايمىن بۋرابايدى، ءۇي تىگىپ، ءتۇتىن تۇتەگەنىم سونىڭ ارقاسى... كومەگىن ەشكىمنەن بۋراباي اياعان ەمەس.
بۇركىت كەلگەلى ۇندەمەي وتىرعان تاكەجان قارت الدىنداعى كەسەسىن ءسال كەيىن سىرعىتىپ قويدى دا، شالابايعا العىر قىرانداي تۇيىلە ءبىر كوز تاستاپ:
— زاتىم جاڭعابىل دەپ يەگىڭ قىشىپ وتىر عوي، شالاباي،— دەدى ول مىسقىلداي كۇلىپ،— ايتپەسە الگى ءسوز قارا قاسقا كەدەي سەنىڭ ايتاتىن ءسوزىڭ بە؟ كورىپ وتىرعان قىزىعىم بۋرابايدىڭ ارقاسى دەيسىڭ. بۋراباي ساعان جۇماق ورناتىپ بەرگەندەي تاسيسىڭ... — تاكەجان ەندى شارشاعان ادامداي قايعىرا سويلەدى.— جارايدى، بۋراباي سەن ايتقاندا جومارت-اق بولسىن. ال سول جومارتتىق وعان قايدان كەلدى؟ وسىناۋ يەن دالانى جايلاپ جاتقان قوس-قوس جىلقىنىڭ ارقاسىندا بولار. ءبىراق بۋراباي مىرزا سول قاپتاعان مالىن ءوزى ەڭ بولماسا ءبىر كۇن باعىپ كوردى مە ەكەن؟
شالابايدىڭ شەگىر كوزى شاپىراشتانا قالدى.
— ە، ونداعان مالشىسى تۇرعاندا بۋراباي مال باعىپ جىندانىپ كەتتى دەيسىڭ بە،— دەدى ول، تاكەجاننىڭ نە ايتقالى كەلە جاتقانىن تۇسىنبەي، ابايلاماي سويلەپ.
تاكەجان قارت شالابايعا ەندى ءوز ويىن جايلاپ تۇسىندىرە باستادى.
— ارينە، سولاي. مالىڭدى بوتەندەر باعىپ، ءوسىرىپ جاتسا، كۇنگە كۇيىپ، سۋىققا توڭىپ نە شارۋاڭ بار. ال سول مالدى وسىرەتىندەر نە قىزىق كورىپ ءجۇر؟ قۇر جوقشىلىققا شىرمالۋدا. قىزىقتىڭ ءبارى بۋرابايلاردا. جوق، شالاباي، بۇنىڭ ءبارى دۇرىس ەمەس. بىزگە بۇدان ءتاۋىر ءومىر كەرەك.— تاكەجان توردە وتىرعان بۇركىتكە بۇرىلدى. — وسى جاسقا كەلگەنشە مەن دۇنيەدەن از مەحنات كورگەن جوقپىن، بۇركىت شىراعىم،— دەدى ول اقىرىن ۇھلەپ،— سوندىقتان دا بولار، كۇننەن-كۇنگە كوز نۇرىم كەمي باستادى. ءبىراق تاڭىردەن تىلەگىم، ءبىز كورمەگەن قىزىقتى، جاستار، سەندەر كورسە ەكەن دەيمىن.
بۇركىت جۇرت قادىرلەيتىن اقساقالدىڭ ءسوزىن ىلە الا جونەلدى.
— ونداي تىلەكتى ءسىز تىلەيسىز عوي، تاكە، ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى سىزدەي ويلاي ما؟— ول كوزىنىڭ قىرىن ادىلبەككە اۋداردى،— بۇگىن، مىنە، وسى اۋىلدا توي بولىپ جاتىر. جاستار دا، كارىلەر دە ماز-مەيرام، ءبىراق سول تويعا وزگەدەن گورى قۋانۋعا ءتيىستى نۇرجامالدىڭ ەكى كوزى جاستا، كوڭىلى قايعىدا... البىرت جاستىڭ سۇيەرى دە، كۇيەرى دە باسقا ادام ەكەنىن كىم ويلاپ وتىر؟..
ادىلبەك وزىنە ارنالعان ءسوز سالماعىن اڭعارماي قالعان جوق، بۇركىت ويىنا ابدەن ءتۇسىنىپ وتىر. سويتسە دە، بىردەن جاۋاپ بەرە قويمادى، شايىن بىر-ەكى ۇرتتاپ، الدىندا جاتقان قۇرتتىڭ شەتىنەن باپپەن تىستەدى دە، كەسەسىن وڭ قولىنا ۇستاعان قالپىندا:
— قۇربىڭ قامىن ويلاعانىنا كوپ راقمەت، بۇركىت قالقام،— دەدى،— ەگەر ازامات بىتكەننىڭ ءبارى وزىڭدەي بولا بەرسە، ءبىز دە ءبۇيتىپ جوقشىلىقتا شىرمالىپ وتىرماس ەدىك قوي... اتتەڭ نە كەرەك، كوڭىل جۇيرىك پە، كوك دونەن جۇيرىك پە، اقىل — ايتۋعا جەڭىل، ورىنداۋعا اۋىر...— ەندى ول جۇدەي كۇلدى.— ارينە، سەن اكەڭ كۇنتۋار سەكىلدى قاراپايىم ادام ەمەسسىڭ. سەن وقىعان ازاماتسىڭ اقىنسىڭ. سەن بىزدەن گورى جازىقسىز جاننىڭ كوز جاسىن دا تەزىرەك كورەسىڭ، قۇربىڭنىڭ زارىن دا تەزىرەك ەستيسىڭ، ءبىراق ءبىزدىڭ ومىرىمىزدەن نە بىلەسىڭ؟— كەنەت ادىلبەك بۇركىتكە تەسىلە قارادى.— اكەڭ كورگەن جوقشىلىقتى، اكەڭ كورگەن قيىندىقتى سەن كوردىڭ بە؟ ارينە، كورگەن جوقسىڭ. سوندىقتان دا ەلىڭنىڭ، جۇرتىڭنىڭ ءحالىن بىلمەگەندىكتەن عانا بارىپ بوتەنگە ايىپ تاعاسىڭ.
ادىلبەك ءسال ۇندەمەي قالدى دا، كەسەدەگى شايىن بىرەر ۇرتتاپ:
— سەن جاڭا مەنىڭ نۇرجامالىم تۋرالى ءسوز قوزعادىڭ،— دەدى ول بۇركىتكە قايتا بۇرىلىپ،— بۇنىڭ ارينە، قۇربىڭا جانىڭنىڭ اشىعاندىعى. ال سوندا ءوز بالاما مەنىڭ جانىم اشىمايدى دەپ ويلايسىڭ با؟
— جانىڭىز اشىسا، قالاي ونىڭ كوز جاسىنا قاراماي وتىرسىز؟
— كوز جاسى جەر استىنان شىققان بۇلاق ەمەس، بۇگىن اقسا، ەرتەڭ قۇرعايدى، قۇداي تەك قولىنا قونعان ب ا ق قۇسىنان ايىرماسىن،— دەدى ادىلبەك.— سەن نۇرجامالدىڭ بۇگىنگى قايعىسىن كورىپ ايايسىڭ، ال مەن ەرتەڭىن ويلاپ قۋانامىن. ەندى مەنىڭ تۇڭعىشىم كەدەي اكە-شەشەسى ءتارىزدى جوقشىلىقتىڭ اۋىر ازابىندا بولمايدى، ۇستىندە ءۇيى، الدىندا اسى بولادى. ءبىز بۇعان شۇكىرشىلىك ەتەمىز...
ءۇي ءىشى ءۇن-تۇنسىز، ءبىر ادام ادىلبەكتىڭ ءسوزىن بولەر ەمەس، ءبارى قالىڭ ويعا كەتكەندەي، قولدارىنداعى كەسەلەرىنەن باستارىن الماي، ىستىق شايدى اسىقپاي ۇرتتاپ پىس-پىس ەتەدى.
— ءسىز شۇكىرشىلىك ەتەسىز، ابەكە،— دەدى بۇركىت داۋىسى دىرىلدەي شىعىپ،— ءبىراق ونداي ومىرگە نۇرجامال شۇكىرشىلىك ەتەر مە، سونى نەگە سۇرامايسىز؟
ادىلبەك جاۋاپ قايىرمادى، ايىپتى جانداي تومەن قاراپ شايىن ۇرتتاي بەردى. ءدال وسى كەزدە شاي قۇيىپ وتىرعان نۇرجامالدىڭ شەشەسىنىڭ كەنەت سولقىلداپ جىلاعان داۋىسى ەستىلدى.
ەشكىم وعان قوي دەمەدى، انا قايعىسىنا تۇسىنگەندەي، ءوزارا ۇفلەي باستادى. الدەكىمنىڭ:
— ۋا، يت جوقشىلىق!—دەگەن كۇيزەلگەن ءۇنى شىقتى.
— تۋعان بالاسىن مالعا ساتۋ وڭاي بولىپ پا...
— تەڭى بولسا ەكەن-اۋ...
— ءقايتسىن بيشارا، انا عوي...
بۇركىتتىڭ جۇرەگى ۋداي اشىپ اكەتىپ بارادى. نۇرجامالعا دەگەن ايانىش، اعالىق، ادامدىق سەزىم، وسىناۋ جوقشىلىقتىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي دالباسالاپ وتىرعان جاندارعا دەگەن كۇيىنىشكە، قاسىرەتكە اينالۋعا تاياۋ... ول ءدال وسى ساتتە نۇرجامالدىڭ اكە-شەشەسىنىڭ قينالۋى ارقىلى، بۇكىل ەلىنىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن اڭعارعانداي. ءبىراق بۇنىڭ ءبارى بۇركىتكە ءالى دە كومەسكى، تۇسىنىكسىز... «قازاق، ۇلت، اۆتونوميا» دەگەن ءوزىنىڭ مۇراتتارىمەن نۇرجامالدىڭ باقىتسىز ماحابباتىن، ادىلبەكتىڭ ءوز بالاسىن ءوزى مالعا ايىرباستاۋعا ءماجبۇر بولعان ءحالىن بايلانىستىرا الماي، ىشتەي الاي-تۇلەي.
— ءجا، قاتىن، بولدى، جاسىڭدى ءسۇرت،— دەدى كەنەت ادىلبەك داۋىسىن ءسال كوتەرىپ. — بۇركىتجان سەنى جىلاتايىن دەپ ايتقان جوق الگى ءسوزدى، قۇربىسىنا جانى اشىعاندىقتان ايتىپ وتىر. نۇرجامالعا قيانات ەكەنىن ءوزىمىز دە بىلمەيمىز بە، توي ۇستىندە نەسىنە بوزداي قالدىڭ...
— كەشىرىڭىز، اپا،— دەدى بۇركىت تولقي سويلەپ،— جاڭا جولاي نۇرجامال مەن ەركەبۇلاندى كورىپ ەدىك. شىداي المادىم.
— قالقام-اۋ، سەن نۇرجامالدى ءبىر-اق رەت كوردىڭ عوي،— دەدى انا وكسىگىن باسا الماي،— ال مەن... نۇرجامالدىڭ جايىن مەنەن ارتىق بىلەمىن دەيسىڭ بە؟...
انا جاسقا بۋلىعىپ، ءسوزىن ايتا الماي، تىنا قالدى... وزگەلەردە دە ءۇن جوق.
— نۇرجامالدان بوتەن ءبىزدىڭ ۇيدە... ءالى دە جەتى بالا بار... ەڭ ۇلكەنى ون التىعا شىعادى... ءبارىن دە ادام ەتۋ كەرەك... بارىنە دە كيىم، تاماق كەرەك...
جۇرتتا تاعى دا ءۇن جوق.
انا تاعى دا جىلاپ سويلەدى.
— نۇرجامالىم ارقاسىندا، بىرەۋ بولسا دا سيىرىما سيىر قوسىلدى. كەلەر جىلى قاشاتىن بىر-ەكى تورپاق كەلدى. جاستار «قۇرىسىن قالىن مال» دەيدى، ال مەن قۇرىسىن بۇيتكەن ءومىر دەيمىن...
شيەتتەي جاس بالالاردى قايتسەم ادام قىلامىن، قايتسەم سولاردىڭ قارنى اشقانىن كورمەيمىن، دەپ جول تابالاماي جانتالاسقان سورلى انا! ون ساۋساعىنىڭ وزگەسىن ساۋ الىپ قالۋ ءۇشىن، بىرەۋىن قيماق! وزەگى ورتەنىپ تۇرسا دا قالعان جەتى بالانى جىلاتپايمىن دەپ نۇرجامالىن قۇرباندىققا شالماق!
بۇركىت نە دەرىن بىلمەي تومەن قاراپ، داستارقاننىڭ شەتىن ۋقالاي بەردى.
انا كەزىنەن پارلاعان جاسىن تىيا الماي، كەنەت ۇيدەن اتا جونەلدى.
ۇيدەگى ادامدار بۇرىنعىسىنان دا تۇنەرە ءتۇستى. «تەك وسىنىڭ بارىنە سەن ايىپتىسىڭ» دەگەندەي شالاباي عانا بۇركىتكە ەكى كوزى شاپىراشتانا تەسىلە قارادى...
ءالى ءلام-ميم دەگەن جان جوق.
— بيىل شوپتەرىن شىعىمدى ەكەن،— دەدى بۇركىت نە دەرىن بىلمەي، جۇرتتىڭ كوڭىلىن بوتەن جاققا اۋدارماق بوپ.
وتىرعانداردا تاعى دا ءۇن جوق.
بۇركىت قايتادان وي تەڭىزىنە سۇڭگي جونەلدى. «ازداعان كۇن كورىسى بار ادىلبەكتىڭ كۇيى مىناۋ، ال تاقىر كەدەيلەردىڭ جايى قانداي؟ ءبىز بولساق ۇلت، جەكە اۆتونوميا دەيمىز، ال مىنا بيشارالار قالاي كۇن كورەمىز دەپ شارق ۇرۋدا... ءالى بىرەۋى جەكە ەل بولايىق دەپ تىلەك ايتقان جوق. بارىندە قايتسەك جوقشىلىقتان قۇتىلامىز دەگەن كوكەيكەستى ارمان... قازاق حالقىنىڭ تەگىس ءحالى وسىنداي ما؟ وسىنداي تارشىلىقتا ءبىزدىڭ: «قازاعىم، ەلىم، ۇلت بول، جۇرت بول!» دەگەن ۇرانىمىز توڭىپ سەكىرگەندىك ەمەس، تويىپ سەكىرگەندىك سەكىلدى-اۋ، ءسىرا...»
بۇركىتتىڭ ويىن تاكەجان قارت ءبولىپ جىبەردى.
— يە، شىراعىم، بيىل ءشوپ بىتىك، ءبىراق ودان كەدەيگە كەلەر قانداي پايدا بار؟ — دەدى ول كەسەسىن توڭكەرىپ، — ورۋعا جارايتىن شۇرايلى جەردىڭ ءبارى ءالى باي-ماناپتاردىڭ قولىندا.
تاكەجاننىڭ ءسوزىن ەسىككە تاياۋ وتىرعان جىرتىق شەكپەندى، الپامساداي جىگىت قوستاي جونەلدى.
— تاكەڭ دۇرىس ايتادى،— دەدى ول،— جەردىڭ شۇرايلىسى دا، قولايلىسى دا اۋقاتتىلاردىڭ ەنشىسى. — ول ءدال بىرەۋمەن تالاسقالى تۇرعانداي دەرەۋ جۇگىنىپ الدى. — ال ءبىراق ۇنەمى ونداي ادىلەتسىزدىك بولا بەرمەيتىن سەكىلدى عوي. جاقىندا تولەباي مىرزانىڭ كىرەسىمەن قالاعا بارىپ قايتىپ ەدىم، ءبىر جاقسى سىبىس ەستىپ كەلدىم. جۇرت اراسىندا بايدىڭ جەرىن كەدەيلەرگە ءبولىپ بەرەدى ەكەن دەگەن ءسوز تاراپ كەتىپتى.
— و، قۇداي، بەرە كور! —دەدى تورگە تاياۋ وتىرعان ءبىر سەكپىل بەت شال، جاقسى حابارعا قۋانىپ كەتىپ.
— قاي مالىڭدى باعاسىڭ بايدىڭ جەرىن العاندا؟ — دەپ شالاباي جاقتىرماي كۇڭك ەتە قالدى.
— ەي، شالاباي، ىرىتكى سالماي تيىش وتىر،— دەدى قالادان حابار اكەلگەن جاڭاعى سارى جىگىت. — جاياتىن مالىم بولماسا، ەگىن سالامىن. تەك جەر بەرسىن دە، وندا كەدەيدىڭ كۇيى جوندەلەدى.
— و ءدويت دەگەن! — شالاباي دا شاپتىعا سويلەدى. — جەر بەرسىن-اق، سوندا نە ەگەسىڭ؟ تۇقىمىڭ قايدا، سوقاڭ قايدا؟
— جەر بەرسە، قالعانىن كورشىلەس ورىس زايمكەسىنەن قارىزعا الامىز. — سارى جىگىت تەككە جۇگىنىپ الماعان ەكەن، ەكى كوزى جايناپ، قوپاڭ-قوپاڭ ەتەدى. قىزىپ كەتسە شالابايدى باس سالۋدان دا تايىنار ەمەس.
ءسىرا، جىگىتتىڭ ۇردا-جىقتاۋ سوتقار مىنەزى شالابايعا دا ءمالىم بولۋ كەرەك، باسەڭسي ءتۇسىپ، مىڭگىرلەي سويلەدى:
— قايدام... كەڭەس وكىمەتى ءبارىن بەرەدى دەپ جۇرگەندە ولىڭنەن دە، جەرىڭنەن دە ءبىرجولاتا ايىرىلىپ قالماساڭدار نە ەتسىن...
بۇركىت مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. «مىناۋ شالاباي ءدال مەنەن اۋسايشى... ءبىراق ەلىم، جەرىم دەگەن ءسوزدى كىم ۇيرەتتى ەكەن بۇعان؟ جوق، جوق، بۇل ونىڭ ءسوزى ەمەس، كۇنىن كورە الماي ءجۇرىپ، ەل قامىن ويلاۋ شالابايدىڭ نەسىن العان؟»
— ەي، شالاباي، سەن قاي «جەرىمنەن» ايىرىلام دەپ قورقىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى وجەت سارى. — الدە ءبىز بىلمەيتىن تىعىپ جۇرگەن جەرىڭ بار ما؟..
شالاباي تايسالاقتاي باستادى.
— قايداعى جەر... اشەيىن، ءسوزدىڭ رەتى كەلگەن سوڭ ايتىپ وتىرمىن دا. ءومىر بويى مال باعىپ وسكەن قازاققا ەگىن ەگۋ قولايلى ءىس ەمەس دەگەنىم عوي...
— ءوزىڭ سوقىر بولساڭ، بوتەندى دە سوقىر دەپ ويلاما، شالاباي. ايتىپ وتىرعانىڭ ءبارى قاتە،— دەدى تاكەجان،— قاشانعى بيەلىگە كوزىڭدى ساتىپ قىمىز ءىشىپ، اعايىننىڭ وسەك-اياڭىنا كىرىسىپ بوس جۇرە بەرەسىڭ؟ وداڭ دا ەگىن ەگىپ، كۇن كورگەنىڭ جاقسى ەمەس پە؟ وزگەنى بىلمەيمىن، كەلەسى جىلدان باستاپ ءبىزدىڭ اۋىل وسىنى ىستەمەك.
— مەن دە سولاي دەيمىن. — وجەت سارى سوزگە تاعى كىرىسىپ كەتتى. — ەگەر دە مەنىڭ ايتقانىما وزگە اعايىن-تۋعان كونبەسە، بۇلارمەن قاشانعى قىرقىسا بەرەم، قاتىن-بالامدى جالعىز سيىرىما تيەپ الامىن دا، سارىكولگە ءبىر-اق تارتام.
— اسىقپا، ءابدىراحمان، سارىكولدە دە بوس جاتقان جەر شامالى،— دەدى تاكەجان،— قولدان كەلسە جاڭا كۇنىڭنىڭ وسى ارادا شىققانى جاقسى. باقىتىڭدى ەڭ الدىمەن ءوز جەرىڭنەن ىزدە...
— مىنا شالاباي سەكىلدىلەر ىزدەتەتىن ءتۇرى جوق بولىپ تۇر عوي.
— وكىمەت زاڭى شىقسا، شالاباي تۇگىل، بۋراباي دا قىڭق ەتە الماس،— دەدى كۇلىپ تاكەجان. — ءالى دە بولسا، شىداپ ب ا ق، سەن ەستىگەن قاۋەسەتتى مەن دە ەستىدىم...
بۇركىتتى تاعى دا وي باستى. «بۇلاردىڭ قول سوزعانى تەك كەڭەس وكىمەتى ەكەن عوي؟ بۇلارى قالاي؟ راسىمەن راحات ءومىردى بۇلار تەك كەڭەس وكىمەتىنەن عانا كۇتەتىن سەكىلدى. سوندا مەنىكى قاي سەرگەلدەڭ؟ الدە نادان حالىق ەش نارسەگە تۇسىنبەي، بوسقا لاعۋدا ما؟ ال ءوزىمنىڭ نە تۇسىنگەندەي جايىم بار؟ گاۆريلوۆ، حاسەندەردىڭ مەن قۇرلى اقىلى بولماعانى ما؟ جوق، جوق، مىنا وتىرعانداردىڭ تىلەگى قۇلقىن تاماقتىڭ قامىنان شىققان عانا ارمان. ءبىز سەكىلدى ەل قامىن ويلايتىن ادال ۇلدارىنداي يدەالدارى جوق،- ال گاۆريلوۆ، حاسەن بولسا، ولار وسى وتىرعاندار توبىنىڭ جوقتاۋشىلارى...»
وسى كەزدە ۇيگە ءبىر بالا جىگىت كىرىپ كەلدى. ۇلكەندەرگە سالەم بەرىپ بولعاننان كەيىن، بۇركىتكە قاراپ:
— بۇركىت اعا، ءسىزدى بۋرەكەڭ ءۇيى كۇتىپ وتىر، ورىس جەڭگەيدى الا كەلسىن دەدى...
ۇندەمەي قالعان بۇركىتكە تاكەجان قارت:
— بار، شىراعىم. استان ۇلكەنىمىز جوق، قولىڭ بوساسا كەلەرسىڭ، مىنا جۇرتىڭ سەنىمەنەن ءالى دە سويلەسكىسى كەلىپ وتىر عوي.
— جاقسى. مەن كوپ كەشىكپەي ورالارمىن.
بۇركىت دالاعا شىقتى. كوزىنە ولگا كورىنبەگەن سوڭ، «جاستارمەن جۇرگەن شىعار» دەپ جورامالدادى دا، بالا جىگىتكە ەرىپ، بۋرابايدىڭ ۇيىنە قاراي اياڭدادى.
...بۇل كەزدە ولگا اۋىلدىڭ شەتىندەگى ءبىر كەدەي جەسىر ايەلدىڭ ۇيىندە وتىرعان-دى. قاسىندا ءبىر توپ قىز-كەلىنشەك. ىشىندە نۇرجامال دا بار. بۇركىت كەلىپ اكەسىنىڭ ۇيىنە تۇسكەننەن كەيىن، ونىڭ كوڭىلىندە دە ەمىس-ەمىس ءدۇدامال سەنىم پايدا بولعان. ەركەبۇلان مەن بۇركىتتىڭ ءاپالى-ىنىلى ادامداردىڭ بالالارى ەكەنىن نۇرجامال دا جاقسى بىلەدى. بۇركىت سەكىلدى ارداقتى اقىننىڭ ءسوزىن ەل-جۇرتى جەرگە تاستاماس دەگەن دە ءۇمىتى مول. «ارينە، بۇركىت اعا ەركەبۇلانمەن ەكەۋمىزدىڭ تاعدىرىڭىزعا شىن نيەتىمەن ارالاسار بولسا، — دەيدى ول ىشىنەن،— وندا ءسوزى جەردە قالماس. و، قۇداي، بۇركىت اعانىڭ ىقىلاسىن شىن اۋدارا كور». وسىنداي تىلەكتەگى نۇرجامال تاڭىرگە جالبارىنۋدا. ويتكەنى باعانا ءبىر قالتارىستا ەركەبۇلان وعان «بۇركىت اعا بار جاعدايدى بىلەدى» دەگەن. سوندىقتان دا جۇزىنە ءسال رەڭ كىرگەن. ايتكەنمەن دە كوڭىل كۇپتى، جۇرەك قورقىنىشتى. «قىزىل تۇلكىگە شۇيىلگەن قارا بۇركىتتەي الىستان ادەيى ىزدەپ كەلگەن كارى جاباعى باي نۇرجامالدى تىرناعىنان بوساتا قويار ما ەكەن؟ تىم قاندى بالاق قايىرىمسىز دەۋشى ەدى...» سوندا دا نۇرجامال جۇرەك قوبالجۋىن ۇمىتكە جەڭدىرىپ، سىرتىنا سىر بەرگىسى كەلمەيدى. قۇربى-قۇرداستىڭ، بۋراباي مەن جاباعىنىڭ اڭدىتىپ قويعان كەيبىر سۇرقيا ايەلدەردىڭ كوزىن بوياپ، جانىنا باتىپ بارا جاتقان اسا اۋىر جارا جوقتاي، كەيدە كۇلىمسىرەگەن، كۇلگەن بولادى. تەك قىراعى كوز، ادام جۇرەگىنىڭ تەرەڭ سىرىن عانا تۇسىنە بىلەر جان عانا نۇرجامالدىڭ بۇل قىلىعىنىڭ ءبارى الدامشى كورىنىس ەكەنىن اڭعارار ەدى. ونىڭ سوناۋ ءبىر قارا سۋداي تۇنا قالعان قاراقات كوزىنىڭ تۇڭعيىعىندا تايسالماس شەشىمگە كەلگەن ءبىر عاجاپ سەزىمىن بايقار ەدى. راسىندا دا، نۇرجامال جۇرت كوزىنە جايباراقات الدامشى قىلىق كورسەتكەنمەن دە، ءوزى ءبىر بەرىك شەشىمگە بەل بۋعان ەدى. ءبىرىن-بىرى شىن جۇرەكتەن سۇيگەن ەكى جاس، قولدارىنان بوتەن ەشتەڭە كەلمەسە، ءتۇن جامىلا قاشپاق، بولىپ ۋادەلەسكەن-دى. «جاباعىعا قور بولعانشا، سەنىمەن بىرگە ولگەنىم جاقسى. قايتسەڭ دە ەكى ات تاۋىپ، مەنى ۇركەر شىعا اۋىلدىڭ سول جاعىنداعى سايدا كۇت. ءتىرى بولسام كەلەم»،— دەگەن ول ەركەبۇلانعا تاڭەرتەڭ كۇيەۋلەر كەلە جاتىر دەگەندى ەستىگەندە. مىنە، وسى ءبىر ۋادە وعان ءقازىر قايرات بەرگەندەي. «بۇركىت اعانىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەگەن كۇندە دە، كارى قۇزعىن جاباعىدان قۇتىلار جولىم بار» دەگەن ءۇمىت، جاس سۇلۋعا قىز-كەلىنشەكتەرگە كۇلە قاراپ، ىشتەگى سىرىن جاسىرا تۇسۋىنە ۇلكەن كومەك بولعان. مىنە، وسى وي، وسى تىلەك — نۇرجامالدى بيلەگەن كۇش. ال سىرتقى جايباراقات بەينە — ىشتەگى سىردى جاسىرعان قۇر پەردە.
قىز-كەلىنشەكتەر ولگانىڭ قازاقشا سويلەگەنىنە قىزىعىپ، ونىڭ ۇستىندەگى كيىمىنە، قولىنداعى رەديكيۋل — سۋمكا، جۇزىك مونشاقتارىن تاڭسىق كورىپ، قولدارىمەن ۇستاپ، الدەنەنى سۇراپ، بوساتار ەمەس. ولگا دا بۇرىن قالاداعى قازاق جاتاقتارىنىڭ قىزدارىمەن بولماسا، اۋىل قىزدارىمەن مۇنداي جاقىن تانىسىپ كورمەگەن-دى. سوندىقتان دا بۇلارمەن شۇيىركەلەسىپ سويلەسكەنىنە ءماز. اكەي-ۇكەي بولىپ كەتكەنىنشە اسىعادى.
قىزدار وسىلاي ءوز ارا كۇلىسە سويلەسىپ وتىرعاندارىندا، بۇلاردىڭ ۇستىنە ءبىر توپ جىگىت كىردى. ەندى ءۇي ءىشى ويىن-قالجىڭعا، ازىلگە تولدى. ىشتەرىندە ەركەبۇلان دا بار. بۇنىڭ دا ءتۇرى باعاناعىداي ەمەس، اشىلايىن دەپتى. ءبىراق وزگە جىگىتتەردەي باسا كوكتەپ تورگە شىعىپ، قىزدارمەن ارالاسا وتىرىپ، اۋىل جىگىتتەرىنىڭ ادەتىنە ساپ ەركىنسي قويمادى. كوزىنىڭ استىمەن نۇرجامالعا ۇرلانا بىرەر قارادى دا، ءۇن-تۇنسىز بوساعادا تۇردى دا قالدى. تەك جۇزىندە باعاناعىداي اۋىر قايعى بۇلتى كورىنبەيدى. بىردەمەگە سەنگەن، بىردەمەدەن ۇمىتتەنگەن ادامداي ءسال جىميا كۇلگەندەي دە بولادى.
ەركەبۇلاننىڭ ەسىك جاقتا تۇرىپ قالعانىن كورگەن قىزدار قاستارىنداعى جىگىتتەردى تاستاي بەرىپ، ونى جوعارى قاراي سۇيرەي جونەلدى. تارتىنعانىنا قاراماستان، تورگە اپارىپ وتىرعىزدى. باعاناعى بۇركىتكە «جول بولسىن» ايتقان كەربەز كەلىنشەك قايتادان اتىپ تۇرىپ، ىرگەدە سۇيەۋلى تۇرعان ۇيەڭكىدەن شاپقان كونەتوز دومبىرانى الىپ، ەركەبۇلانعا ۇستاتا بەردى دە:
— قانە، ءانشى قاينىم، شىرقاتىپ جىبەر،— دەدى. ءسىرا، ەركەبۇلان ءاندى جاقسى ايتاتىن بولۋى كەرەك، وزگە قىز-كەلىنشەكتەر دە شۋلاي وتىنە باستادى.
— «قۇلاگەردى»، ەركە...
— جوق، «شاپيباي-اۋدى» ايت...
— شىرقاتىپ جىبەرسەيشى بالدەنبەي...
ەركەبۇلان دومبىرانىڭ بوساپ كەتكەن قۇلاعىن بىرەر بۇرادى دا، قايتادان كەربەز كەلىنشەكتىڭ قولىنا ۇستاتا بەردى.
— زاۋقىم بولماي وتىر، جەڭگەتاي، مەنى بۇگىن قيناماي-اق قويىڭىز.
— زاۋقىڭ بولماسا دا ايت،— دەدى كەربەز كەلىنشەك.—
نۇرجامالدىڭ تويىندا ايتپاعان ولەڭىڭدى قايدا ايتاسىڭ؟
— ءيا، باسە دەسەيشى؟! بۇگىن ايتىلماعان ولەڭ ادىرا قالسىن!
ەركەبۇلاننىڭ قاباعى ءسال كىرتيە قالدى. «بۇلارعا ءان كەرەك، ويىن كەرەك. ال مەنىڭ ءقازىر ولەڭ ايتارلىق قانداي جاعدايىم بار؟ ءىشىڭدى ۋداي جالاپ بارا جاتقان ارمان...»
ەركەبۇلاننىڭ جاعدايىن تەك نۇرجامال عانا تولىق سەزىپ وتىر. «ەڭىرەپ جىلاعالى وتىرعان ەركەبۇلانعا بۇلار ولەڭ ايت دەيدى. شىركىن-اي، ءوز باستارىندا جوق قايعىنى وزگە تۇسىنە الار ما... جوق، جوق، ولاي ەمەس. قۇربى-زامانداستارى ەركەبۇلان ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدى جاقسى بىلەدى. ءقازىر ولەڭ ايت دەسە، قايعىسىن انمەن جۋسىن دەيتىن شىعار. يە، يە، سولاي. قانشا قيىن بولسا دا، وزگەگە سىر بەرمەۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ويىمىزدى بۇلار سەزبەۋى ءتيىس».
وسىنداي شەشىمگە كەلگەن نۇرجامال ەندى ەركەبۇلانعا كۇلىمسىرەي قارادى.
— بىر-ەكى اۋىز ءان سالىپ جىبەرگەنگە نەڭ كەتەدى، ەركە،— دەدى ول بوتا كوزىن جارق ەتكىزىپ جىگىتكە قاداپ.— باسىمىز بۇدان بىلاي مۇنداي قوسىلا بەرە مە، جوق پا...
ەركەبۇلان امالسىز دومبىرانى قايتا الدى. بىر-ەكى شەرتىپ نۇرجامالعا بۇرىلدى.
— نەنى ايتايىن؟
نۇرجامال جاۋاپ بەرگەنشە وزگە قىز-كەلىنشەكتەر تاعى شۋلاپ قويا بەردى.
— «سىرىمبەتتى».
— «جانبوتانى».
— «ءلايلىم-شىراقتى».
نۇرجامال وزىنە تەلمىرە قاراعان ەركەبۇلاننىڭ كوزىندەگى قاسىرەتتى، قينالۋدى انىق كورسە دە، اقجارقىن جۇزبەن سىڭقىلداي كۇلىپ:
— قايعى مەن ىزاعا ونىسىز دا كەم ەمەسپىز عوي، ەركە، كوڭىل شىركىن جابىعا بەرمەسىن، ءبىر قالجىڭ، كۇلدىرگى ءان ايتشى،— دەدى.
ەركەبۇلان تاعى دا ءسال تومسارا قالدى. «بەۋ، نۇرجامال، ءقازىر مەنىڭ كۇلدىرگى ءان ايتاتىن قانداي ءحالىم بار؟ بۇنىڭ — جۇدەگەن كوڭىلدى قيناۋ ۇستىنە قيناۋ عوي»! دەگەنمەن، ول قىز كوز قاراسىنان «كوتەر يىعىڭدى، بەرىلمە قايعىعا» دەگەن يشاراتتى ۇقتى. وزگە اڭعارماعان، تەك وزىنە عانا ارنالعان وسىناۋ ءبىر «ءۇنسىز سوزدەن» جىگىت كوتەرىلىپ قالدى. ەندى ول ۇشار الدىندا قومدانعان بالا قىرانداي ءسال كوتەرىلىپ الدى دا، كوزىن كۇلىمدەتە، زور قوڭىر داۋىسپەن قالجىڭ ءسوزدى «اق قۋراي» ءانىن شىرقاتا جونەلدى.
اي، اق قۋراي، قىزىل قۋراي، قۋراي، قۋراي،
قۇداي-اۋ، قىزدى اۋىلعا قىلعىر سىباي.
اكەسىن الا جازداي اۋرۋ ەتىپ،
شەشەسىن ەستىمەيتىن ساڭىراۋ قىلعاي.
قايىرماسىنا كەلگەندە ەركەبۇلان بۇرىنعىسىنان دا ەكىلەنە جانىپ كەتتى. دومبىرانى سابالاي ۇرىپ، قۇتىرتا قاقتى.
دومبىرام باسى بال قۋراي،
باسىنا قونعان بوز تورعاي،
قالامپىرلى ناسىباي،
ناسىبايدى اتپاسام،
اۋىرادى باسىم-اي!
قىز-بوزبالا ماز-مەيرام، قىران كۇلكى... كەيبىرەۋلەرىنىڭ قوشامەتتەگەن، كوتەرمەلەگەن ايقايلارى دا شىعىپ جاتىر.
— ايت دەگەن دە!
— سوق، سوعا ءتۇس!
— جارايسىڭ، جىگىتىم!..
نۇرجامال تومسارا ەزۋ تارتادى. جايشىلىقتا قالجىڭداپ ايتاتىن وسىناۋ ءبىر ولەڭنىڭ ءقازىر ەركەبۇلانعا قانشالىق قيىنعا ءتۇسىپ وتىرعانىن ول جاقسى سەزىنەدى. «جىگىت بولساڭ وسىنداي بول. باۋرى جارا، كوڭىلى نالا، ال ولەڭ ايتقان تۇرىنە قاراساڭ ءبىر ءتورت قۇبىلاسى ساي، ەشبىر قايعى-ۋايىمى جوق جانداي. قاسىرەت ۇستىندە ءوزىن-وزى بۇلاي ۇستاۋ دا ەرلىك. ريزامىن، ەركەجانىم!» ال ەركەبۇلان بولسا باسىنا تونگەن قارا بۇلتتى دا، الدىندا بۇلاردى كۇتكەن قاۋىپ-قاتەردى دە ۇمىتقانداي. ادەمى داۋىسىن قۇيقىلجىتا ءتۇسىپ، ءار ءسوزدى ناشىنا كەلتىرە، قۋاقىلانا، كۇلىمسىرەي، تاعى دا شىرقاي جونەلدى.
قار جاۋسا قارا جەرگە قاق تۇرمايدى.
جىگىتكە سۇلۋ قىزدار تاپتىرمايدى.
سىرتىنان قىزدى اۋىلدىڭ ءان شىرقاسام،
تىرجىڭداپ كەمپىر مەن شال جاقتىرمايدى.
دومبىرام باسى بال قۋراي،
باسىنا قونار بوز تورعاي...
ولگا اڭ-تاڭ. وسىناۋ ءبىر تاماشا ادەمى داۋىستى، شاتتىققا بولەنگەن، قۇيقىلجىعان ءاندى اۋزىنان سۋى قۇري تىڭداعان سايىن، وسىدان بىر-ەكى ساعات بۇرىن ومىردەن كۇدەر ۇزگەندەي قايعىلى ەركەبۇلان مەن نۇرجامالدىڭ كەنەت وسىنشاما وزگەرگەندەرىنە تۇسىنە الماي، تاڭ قالۋدا. راسىندا دا سۇلۋ ءان ەرىكسىز ەرىتىپ اكەتتى مە، ەكى جاستىڭ قازىرگى تۇرلەرى بۇلتتان شىققان كۇن سەكىلدى، ساۋلەلى، قۋانىشتى ەدى. «مەن ءالى بۇل حالىقتىڭ ەشتەڭەسىن دە بىلمەيدى ەكەنمىن،— دەيدى ولگا ىشىنەن،— ماعان مىنەزدەرى دە، سالتتارى دا جۇمباق. ادامدارىنىڭ قىلىقتارى وزدەرىنىڭ كوز جەتپەس كەڭ دالاسىنداي سان قيلى، سان سىرلى. بۇركىت تە، وسىلارداي ما؟ ارينە. ول حالقىنىڭ شىن ۇلى، حالقىنىڭ بولەك تۋۋى مۇمكىن ەمەس. جوق، جوق، قايتكەن كۇندە دە مەن بۇلاردى تەرەڭ بىلۋگە ءتيىستىمىن. نەگە «بۇلاردى؟» «بۇلار» ەمەس قوي ەندى ماعان وسىندا وتىرعاندار. بۇل وتىرعاندار — بۇركىتتىڭ قانداي جاقىندارى بولسا، مەنىڭ دە سونداي جاقىندارىم. مەنىڭ دە ءاپا-سىڭلىم، ءىنى-اعالارىم».
نۇرجامال كەيىن وزدەرىنە جانى اشىپ قينالىپ وتىرعان ولگاعا بۇگىن تۇندە ەركەبۇلان ەكەۋى قاشپاق ەكەنىن ايتقاندا عانا ول بۇلاردىڭ قازىرگى قىلىعى تەك كوز بوياۋ ەكەنىن ءتۇسىندى.
بالا جاسىنان ادالدىقتى، ماحابباتتى، دوستىقتى، شىندىقتى يدەال ساناپ تاربيەلەنگەن ولگا ەكى جاستىڭ بۇل شەشىمىن دۇرىس، ەرلىك شەشىم دەپ ۇقتى. ودان ءبىر ۇلكەن رومانتيكالىق قۇپيا سىر تاۋىپ، ءوزى دە وسى ەكى جاستىڭ قاشۋىنا جاردەم بەرمەك بولدى. جالعىز-اق بۇركىت اقساقالدارمەن ابدەن سويلەسىپ بىتكەنشە سابىر ەتۋلەرىن سۇرادى. جاس ايەلگە كەلە جاتقان كەشتىڭ قالعانى ءبىر تاماشا، ادامنىڭ تۇراقتىلىعى مەن باتىرلىعى بايگىگە تۇسەتىن سىن ساعاتىنا اينالدى. ەكى جاستىڭ سىرىنا ورتاق ولگا وسى مينۋتتان باستاپ ءوزىن دە الداعى قورقىنىشتى عاجايىپ ىسكە جاۋاپتى سانادى. سوندىقتان دا ويلاماعان جەردەن باس قوسقان قىز-كەلىنشەك، بوز-بالالاردىڭ وسىناۋ ءبىر تاماشا ويىن-كۇلكىسىنە كۇپتى جۇرەگى ءدۇرسىل قاعا، ءوزى دە قوسىلىپ كەتتى.
ەندى وسى كىشكەنتاي جيىن ۇستى-ۇستىنە قىزا ءتۇستى. ءان شىققان جەرگە جۇرتتىڭ تەز جينالاتىن ادەتى، انە-مىنە دەگەنشە قاراشا ۇيگە قىز-بوزبالا لىق تولدى، ناعىز ساۋىق كەشىنە اينالدى.
بۇل كەزدە بۇركىت بۋراباي ءبيدىڭ ون ەكى قانات قوناق ۇيىندە بولاتىن. ءىڭىر الەتى جاقىنداپ كەلە جاتقان شاق. قارا كولەڭكە، ءتۇن ءالى تۇسە قويماعان. اسىل جيھاز، دۇنيەگە تولعان وسى اق وردادا تۇكتى كىلەمگە توسەلگەن شايى كورپە ۇستىندە، اق مامىق جاستىقتاردى شىنتاقتاي ون شاقتى كىسى وتىر. بۇلار — وسى توڭىرەكتىڭ «يگى جاقسىلارى». مەس قارىن، مايمىل تۇمسىق، قابا ساقال ىلعي بايلار. سول جاقتا — ءتورت قابات جىبەك كورپە ۇستىندە اق ساقالى بەلىنە تۇسكەن، ۇزىن بويلى، تارامىس سارى، بەتى جاڭبىر تيمەگەن تاقىرداي ايقىش-ۇيقىش ءاجىم باسقان بۋراباي ءبيدىڭ ءوزى. ودان جوعارىراق — ناعىز ءبىر تەزەك تولتىرىپ تۇرعىزىپ قويعان ءنان قارا قاپتاي، جۋان قارىن، قارا بۇجىر «كۇيەۋ بالا» جاباعى باي. ءتۇسى كىسى ولتىرگەن ادامداي ىزبارلى، سۋىق. بەتىنىڭ ءار بۇجىرىندا ءبىر-بىر ازىرەيىلدەن وتىرعانداي. كىسىگە قاراعاندا قاندى كوزى ءقازىر سەنى باس سالعالى تۇرعان اشۋلى اش قاسقىردىڭ كوزىندەي راقىمسىز، دولى. ودان جوعارىراق ءدال توردە — جەرگە تاسباقاداي جابىسا قالعان وسى بولىستىڭ يشانى راحىمباي موللا. ونىڭ سول جاعىندا— بۇركىت. بۇلاردان تومەن — باسقا بايلار. ءارقايسىسى — كەۋدەسىنە نان پىسكەن، ءبىر-بىر اۋىلدىڭ قوجاسى، ەل اعاسى. ەسىككە تاياۋ — قىزىل شىرايلى، تىعىرشىقتاي توپ-تولىق بۋراباي ءبيدىڭ بىلتىر عانا العان جاس توقالى. باسىندا — مەرۋەرت شىتىرا تاققان اپپاق كيمەشەك. جۇمىر اق بىلەگىندە — اق كۇمىستەن قاقتاعان سوم بىلەزىك، بىرتيعان مىقىر ساۋساقتارى تولعان ۇستىنە جاقۇت گاۋھار ورناتقان ساقينا، جۇزىك... قوناقتارعا ۇيالا قاراعان بوپ، بوكسەلى جاس توقال سارى قىمىزدى ساپىرا تۇسەدى.
سارى قازى سالىنعان سالقىن قىمىز شەكەلەرىنە شىعىپ، بالبىراي قىزىپ العان جۋان قارىندار ىرس-ىرس كۇلەدى، بىردەمەنى ايتسا ءبارى دە داۋرىعا، قوشامەتتەي جونەلەدى. داستارقان ءۇستى تولعان تاعام. قانشا جەسە دە، تويمايتىن كىلەڭ مەس قارىندار داستارقانداعى قازى-قارتا، تۋرالعان جال-جاياعا قولدارىن سوزعاندا، ناعىز ءبىر ولىمتىكتى جۇلقىلاعان قارا قۇزعىندار ءتارىزدى، كەسەك-كەسەك ەتتى اۋىزدارىنا تىعىپ، ۇرتتارىن تولتىرا بىلش-بىلش شاينايدى. وتىرعان وتىرىستارى، جان-جاقتارىنا تاستان راقىمسىز كوزقاراستارى توي ءۇشىن ەمەس، بىرەۋدىڭ قانىن ىشكەلى جينالعان جالماۋىزدار ءتارىزدى. ۇستەرىندە دە سان ءتۇرلى كيىم. زەرلى شاپان، تۇلكى ىشىك، بارقىت كامزول. بەلدەرىندە — التىن جالاتقان كۇمىس كىسە، ون قۇلاش تورعىن بەلبەۋ. بۇتتارىندا — قىزىل كوك شي بارقىت، جاسىل شۇعا كەڭ بالاق شالبارلار.
جاڭا عانا كەدەيلەرمەن سويلەسكەن ءسوزى ەسىنەن شىقپاي، قاباعى سالبىراپ وتىرعان بۇركىتتىڭ كوزى ءبىر كەزدە وسى سان ءتۇستى شالبارلارعا ءتۇسىپ كەتتى. وعان ەندى وسى وتىرعاندار ادام ەمەس، كىلەڭ شالبار بولىپ كورىندى. باس جوق، كوز جوق، كىلەڭ تۇكتى بالتىر، بۋرا سان قىزىل، كوك، جاسىل شالبارلار. بۇركىت ءبىر ساتتە بۇل ەلەستى كەيىن قۋىپ، جانىنداعىلاردىڭ بارىنە قاراپ ەدى، وعان كەنەت ۇيدە وتىرعاندار اڭعا ۇقساي جونەلدى. اقىن ءوز ويىنا ءوزى مىرس ەتتى، ءدال وسى مينۋتتە ونىڭ اۋزىنا وزىنەن-وزى ەكى شۋماق ولەڭ كەلدى. بۇركىت اقىرىن عانا ەرنىن كۇبىرلەتىپ، الگى ولەڭدى تاقپاقتاي باستادى.
كوك شالبار، قىزىل شالبار، شالبار، شالبار.
ادام با، الدە اڭ با، نەتكەن جاندار!
مىناۋ — قوي، ءانى — دوڭىز، مىناۋ— قاسقىر،
قارا ايۋ، پۇشىق مايمىل، تۇلكى زاڭعار!
جينالعان كوپ قۇزعىنداي ساسىق قانعا
ءبارى دە ءۇڭىلىپتى داستارقانعا...
ياپىرماي، تۇرعانداي عوي اجال ءتونىپ
ءبىر بەيباق، جازىعى جوق سورلى جانعا...
بۇركىت ءوز ويىنان ءوزى سەلك ەتە قالدى. راسىندا دا، مىنا جينالعان «يگى جاقسىلار» وعان نۇرجامالدىڭ جانىن العالى كەلگەن ازىرەيىلدەي كورىنىپ كەتتى.
ءدال وسى ساتتە، قىمىزعا لىقىلداپ تويعان جاباعى باي بۇكىل ءۇيدى باسىنا كوتەرە ءبىر كەكىرىپ الدى دا:
— ازىرگە كەڭەس وكىمەتىنە ءبىزدىڭ وكپەمىز جوق،— دەدى بۇركىتكە بۇرىلىپ. —استانامىز بۇل ارادان الىس. ال ماسكەۋ بولسا يت ولگەن جەردە. بار بيلىك بار ۇكىمەت ءوز قولىمىزدا. اۋىلنايدىڭ ءمورى مىنا بۇزاۋبەكتە. — جاباعى تومەن ساپتا وتىرعان شيقان بەت، اق سارى پۇشىق جىگىتتى قولىمەن نۇسقاپ كورسەتتى،— ال بۇل — مەنىڭ تۋعان جيەنىم.
اڭقاۋلىعى ما، اقىماقتىعى ما، جاباعى «ءبارىن ءوزىم بيلەيمىن» دەگەندى جۇرتقا بىلدىرگىسى كەلگەندەي. سوندىقتان دا اۋىلنايدىڭ ءوزىنىڭ جاقىنى ەكەنىن جاسىرماي ماقتانا سوعىپ وتىر.
وسى كەزدە ۇيگە ءبىر جاس جىگىت سارى جەز لەگەن مەن اق بولىسكەي قۇمان اكەپ، جۇرتتى جاعالاي قولدارىنا سۋ قۇيا باستادى.
جىگىت شىعىپ كەتكەننەن كەيىن راحىمباي يشان اق ورامالمەن قولىن ءسۇرتىپ بولىپ، مالداسىن قۇرا وتىرىپ، قولىنا ءتاسپىسىن الدى دا، سىرتىلداتا قاعا جونەلدى. توقال بوكسەسىن بۇلتىڭداتا قيمىلداپ، داستارقان ۇستىنە تاباق قوياتىن ورىن ىڭعايلادى دا، ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
— جاباعى باي «ازىرگە كەڭەس وكىمەتىنە وكپەم جوق دەيدى»،— دەپ باستادى ءسوزىن يشان،— دۇرىس ايتاسىڭ، جابەكە، وقپەن ازىرگە جوق تا شىعار، ءبىراق كەڭەس وكىمەتى ءبىزدى وسىلاي جەلىككەن تايلاقتاي ۇنەمى تايراڭداتىپ قويا بەرەدى دەپ ويلايسىڭ با؟ جوق، بايەكە، موينىنا تۇسىرگەن ارقاندى وكىمەت وزىڭە قاراي ءالى مىقتاپ تارتادى. قۇتىلىپ قور سوندا! ءقازىردىڭ وزىندە قازاق بۇزىلىپ بولعان جوق پا؟ اتا ءداستۇرىن اياققا باسىپ، اقساقالدىڭ ءسوزىن تىڭداماۋشىلار كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ كەلەدى. شاريعات، ءدىن ويىنشىق بولۋعا اينالدى. قوينىڭداعى قاتىنىڭ «ايەل تەڭدىگى» دەگەن ءبىر پالەنى تاۋىپ الدى. ايەل تەڭدىك العاندا ەركەك كىندىكتى بولاتىنداي. — يشان كوزىڭ سىعىرايتا كۇلدى. — وسى بۇزىلۋدىڭ ءبارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءىسى. سەنىڭ، جابەكە، قالاي وكپەم جوق دەيتىنىڭە تۇسىنبەيمىن... الدە جان-جاعىڭداعى وزگەرىپ بارا جاتقان دۇنيەنى كورمەگەنىڭ بە؟
يشان ءسوزى بىتە ۇيگە ەكى جىگىت سىرلى استاۋعا سالعان جاڭا سويعان سەمىز باعلاننىڭ ەتىن الىپ كىردى دە، داستارقاننىڭ ەكى جاعىنان تىزەلەي وتىرىپ تۋراۋعا كىرىستى... قۇيقاسى ىرسيا ابدەن پىسكەن باستى بۋراباي سول قولىمەن ۇستاپ يشانعا ۇسىندى. راحىمباي قالتاسىنان باكىسىن شىعارىپ، باستىڭ ءبىر قۇلاعىن كەسىپ بۇركىتكە بەردى. سودان كەيىن مايلىلاۋ بىتكەن كوز تۇسىنداعى قۇيقادان قوماقتى ەتىپ كەسىپ الىپ، «ءپىسمىللا» دەپ اۋزىنا ءبىر سالدى دا، ازىلدەي كۇلدى.
— جاباعى بايداي جىلدا جاس توقال الاتىن ءتورت تۇلىگىمىز ساي بولماسا نە ىستەيمىز؟ — دەدى ول كوزىن تاعى سىعىرايتا. — قويىنىمىزداعى جالعىز قاتىنىمىزدان ايىرىلاتىن بولساق، ءبىز وكپەلەمەگەندە كەڭەسكە كىم وكپەلەر...
بۇل كەزدە بۋراباي ەتىنەن شالا ايىرىلعان جامباستى، ورتان جىلىك، قابىرعالاردى وزگە قوناقتاردىڭ قولىنا بىر-بىردەن ۇستاتىپ بولعان-دى. بىرەۋ باكىسىنە، ءبىرى وتكىر تىستەرىنىڭ كۇشىنە سەنىپ، قولدارىنا تيگەن مەنشىكتى مۇشەلەرىن مۇجي باستادى.
— يشەكە، ءسىز قاشاننان بەرى جالعىز قاتىنعا تابىنىپ قالىپ ەدىڭىز؟ —دەدى جاباعى جۋان قارنى ىركىلدەي كۇلىپ،— بىلتىر عانا توسەك جاڭارتقان جوق پا ەدىڭىز؟
— ە، بىزدىكى اللانىڭ جازعانىنان شىعا الماعاندىق قوي. قۇراننىڭ وزىندە ايتىلعان «زايىبىنان ايىرىلعان ەرگە قىرىق كۇننەن كەيىن بوتەن جۇباي ىزدەۋ — پايعامبار ءىسى» دەپ...
— ال مەن بەيباق قاي ءبىر قالىڭ مال تولەي بەرۋگە جانى قۇمار دەيسىز...— دەدى جاباعى قاباعىن كەنەت قارس جاۋىپ،— ءبىر ەركەك كىندىك پەرزەنت كورەمىن بە دەگەن ءۇمىت قوي.
— بۇل ءۇمىتىڭىز وزگەگە قىمباتقا تۇسەتىنىن ويلامايسىز با، جابەكە،— دەدى بۇركىت كەنەت، قولىنداعى اسىقتى جىلىكتى داستارقاننىڭ ۇستىنە قويىپ،— ءبىر نۇرجامالدىڭ كوز جاسى نە تۇرادى؟ بۇل قىلىقتارىڭىزبەن حالىقتى وزدەرىڭىزدەن ۇركىتۋدەن بوتەن نە تاباسىزدار؟ كۇننەن-كۇنگە تەك ارالارىڭ الىستاي بەرەدى. بۇنى مەن بۇگىن وسى اۋىلدان انىق كوردىم.
جاباعى بۇركىتكە الايا قاراپ، بىردەمە دەمەكشى بولىپ كەلە جاتىر ەدى، كۇندىككە ءۇنسىز وتىرعان بۋراباي ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— ەي، بالسارى، تۇزدىقتارىڭ قايدا؟ — دەدى ول داۋىستاپ. سويتكەنشە بولعان جوق، ۇيگە ۇلكەن تەگەنە تۇزدىقتى الىپ، جورعالاي باسىپ ەركە توقال كىردى دە، ەت تۋراپ وتىرعان جىگىتتەردىڭ بىرەۋىنىڭ قولىنا ۇستاتا بەرىپ، كوزىن جەردەن الماعان قالپىندا شىعىپ كەتتى.
تۇزدىق قۇيىلىپ، وتىرعاندار تاباققا جاقىنداي ءتۇستى. بۇركىتتىڭ سوزىنە ەشكىم ءمان بەرمەگەندەي سەس كورسەتىپ، «يگى جاقسىلار» ۇنجىرعاسىن سالا بار ىقىلاستارىن استاۋداعى ۋىلجي پىسكەن ەتكە اۋداردى. بىرتيعان، سويديعان، تىرناقتارى الىنباعان كىرلى قولدار ەندى استاۋ ۇستىنە جاپىرلادى. اق قۇيرىق ۇلبەرشەك ءىش مايى ارالاسقان تۇيدەك-تۇيدەك جاس ەتتەر قوماعايلانا اشىلعان مۇرتتى، جىلميعان، سويداق ءتىس، كونتەك ەرىن اۋىزداردىڭ ىشىنە توپىرلاي كىرىپ، زىندانعا تۇسكەندەي، زاماتتا جوق بولىپ جاتىر. جاڭا عانا سارى قىمىز بەن ءسۇر ەتكە كەكىرە تويعان جالماۋىزدار ەندى باعلان ەتىن كۇنى بويى اس كورمەگەندەي اپىل-قۇپىل شاينايدى، قوماقتى ەتىپ اساي تۇسەدى. استاۋعا تونگەن ناعىز ءبىر اش توبەتتەر ءتارىزدى. بۇركىت ەتتەن بىرەر رەت اۋزىنا اپاردى دا، ارمان قاراي جەمەي قويدى. جۇرتتىڭ ەت جەسىنە ول اڭ-تاڭ «ياپىرماۋ، مىنالاردىڭ ىشتەرىندە ءابجىلان بار شىعار، ەگەر اش بولسا، نە ىستەر ەدى! ءبىرىن-بىرى تىرىدەي جەپ قويۋدان دا تايىنباس. قازاق جەرىنىڭ «يگى جاقسىلارى» وسىلار بولسا، ەل باسقارىپ ەشكىمدى كوگەرتپەس».
ارى-بەرى اساعاننان كەيىن، ار جاقتارىنا ەل قونىپ، قوناقتار ءبىر ساتتە ەت جەۋلەرىن سايابىرلاتا باستادى. وزدەرى دە وپىرىپ جىبەرگەن ەكەن، استاۋ ورتالانىپ قالىپتى. كەيبىرەۋلەرى سۇيەك مۇجۋگە كىرىستى. بۋراباي سىرلى تارانى وزىنە تاياۋ قويعىزىپ، سارى قىمىزدى كۇمىس وجاۋمەن باپتاي ساپىرا باستادى.
سوندا عانا راحىمباي يشان بۇركىتتىڭ جاڭاعى ايتقان سوزىنە قايتا ورالدى.
— شىراعىم بۇركىت، مەن سەنى ۇقپاي قالدىم عوي،— دەدى ول باكىسىمەن قولىنداعى قويدىڭ باسىن تاقىرلاي ءتۇسىپ،— ولەڭدەرىندە «ەلىم»، «جەرىم» دەيسىڭ، اتا-باباڭ جولىن، ءداستۇرىن قۋاتتايسىڭ... ال ءىس جۇزىنە كەلگەندە، جاستارعا جامان ۇلگىنى ءوزىڭ كورسەتۋدەسىڭ...
— قانداي جامان ۇلگى؟
— اۋىلعا ورىستان ايەل اكەلۋدى الدە جاقسى ۇلگى دەمەكسىڭ بە؟
بۇركىت يشانعا جيىركەنە قارادى. باعانا ءوزى تۇسكەن قاراشا ءۇيدىڭ ءبىر ادامى «ورىستان ايەل اكەلدىڭ» دەپ بۇنىڭ بەتىنە سالىق ەتپەگەن-دى. ال مىنالار بولسا... «جوق، بۇل ءسوز جالعىز يشاننىڭ عانا ءسوزى ەمەس، وسى وتىرعانداردىڭ ءبارىنىڭ ءسوزى. توعىشار، نادان توپتىڭ ءسوزى. سوندا ولگانىڭ جۇرتتان نەسى كەم؟ بۇلارعا قاي قىلىعىمەن جاقپاي قالدى؟ تەك ورىستىعىمەن عانا ما؟ ەگەر ولگا جاي قاراپايىم ءمۇعالىمنىڭ قىزى بولماي، قالانىڭ ءبىر اسقان بايىنىڭ، نە گۋبەرناتورىنىڭ قىزى بولسا قايتەر ەدى؟ وسى كىنانى سوندا دا تاعار ما ەدى؟ جوق، وندا بۇلار بوتەن تۇردە سويلەر ەدى. ماسەلە ۇلتتا ەمەس، تاپتا جاتقان ءتارىزدى عوي...»
يشان بۇركىتتىڭ ۇندەمەي قالعانىن پايدالانىپ، قويار كىناسىن ۇلعايتا ءتۇستى.
— قازاقتان وزىڭە لايىقتى قىز تاپپادىڭ با؟ ال قالاعانىن العان جاباعىنىڭ قىلىعى ساعان نەگە ۇناماي قالدى؟ بۇل اتا ءداستۇرى ەمەس پە؟
— ءبىراق نۇرجامال بوتەن ادامدى جاقسى كورەدى عوي، بۇنى نەگە ويلامايسىزدار؟..
— قاشاننان بەرى قازاقتىڭ قىزى وزىنە باي تاڭدايتىن بولىپ ەدى؟! — دەدى اشۋلانىپ قالعان جاباعى.— ءبىزدىڭ اۋىلعا سەن ءوزىڭنىڭ زاڭىڭدى اكەلىپ وتىرسىڭ با، الدە بۇنىڭ انا قاتىنعا قولى جەتپەي جۇرگەن قۋ ءسىڭىر ەركەبۇلان جيەنىڭە جانىڭنىڭ اشىعاندىعى ما؟
— تۇرا تۇر، جاباعى، مەن ءالى ايتارىمدى ايتىپ بولعان جوقپىن،— دەدى يشان قولىن مايلىققا ءسۇرتىپ جاتىپ.— شىراعىم بۇركىت، قالادا ءۇي ءار كىرپىشتەن قالانسا، دالادا ءومىر ءاربىر اتا داستۇرىنەن، ەسكىدەن كەلە جاتقان شاريعاتتىڭ ءاربىر زاڭىنان قۇرالادى. ال سەندەر، اقىندار، ابايىڭنان باستاپ وسى قازاقتىڭ ەل بولىپ وتىرعان ادەت-عۇرپىنا قارسى كەلەسىڭدەر دە جۇرەسىڭدەر. سەندەردىڭ ايتقاندارىڭدى ىستەسەك، ەل ەل بولۋدان قالادى. كەڭەستىڭ قازاقتان كۇتكەنىنىڭ ءوزى دە سول ەمەس پە؟!
— ءيا، راسىندا مەنىڭ... وكىمەتىمنىڭ كۇتەتىنى نە؟ — دەدى بۇزاۋبەك قانىن ىشىنە تارتا سۇرلانا، شيقان بەتىنىڭ ءۇشى جارىلايىن دەگەندەي بوپ-بوز بوپ كەتىپ. — جاقىندا حابار الدىم، مەنىڭ وكىمەتىم بايلاردىڭ اتا جەرىن تارتىپ الىپ، كەدەيلەرگە ۇلەستىرىپ بەرمەك كورىنەدى.
— سوندا مەن مالىمدى قايدا جايام، ءشوپتى قايدان الامىن؟ — دەدى بۋراباي مىرزا بۇركىتكە تەسىلە قاراپ.— ال جەرىنەن مال كەتسە، قازاق سوندا نە بولعانى؟ ايتسايشى اقىلىڭدى، قازاقتىڭ وقىعان ازاماتى.
— مال ءۇشىن، بۇرەكە، كوپ ۋايىم جەمەي-اق قويىڭىز،— دەدى ىزالانا كۇلىپ بۇزاۋبەك،— جەرىڭدى العان وكىمەت مالىڭدى دا الا الادى.
— وندا ءبىز قۇرىدىق قوي!—دەدى ساسىپ قالعان جاباعى.
— جوق، اللاتاعالا ونداي ادىلەتسىزدىككە جول بەرمەيدى. — راحىمباي يشان ءسال شەگىنىپ وتىردى. — قۇراندا «كىم بوتەننىڭ دۇنيە-بايلىعىنا قىزىقسا، ول سول دۇنيە-بايلىق يەسىنىڭ قارعىسىنان ولەدى» دەگەن. وندا اقىرزامان بولادى.
— مەنىڭ دە كۇتكەنىم سول اقىرزامانىڭ، مولدەكە. — بۋراباي شارت جۇگىنىپ الدى. — كەلسە ەكەن سول اقىرزامان. بەرەر ەدىم ءار كەدەيگە ءبىر-بىر اتتان! قانشا جىلقىم بولسا، سونشا كەدەيدى جىبەرەر ەدىم قۇيرىقتارىنا بايلاپ! كورسىن قىزىعىن مەنىڭ بايلىعىمنىڭ! تەز تۋسا ەكەن سول ءبىر القىمدارىنان الاتىن كۇن!
بۇركىت «ەل اعاسى» دەگەن بۋرابايدىڭ سويلەپ وتىرعان سوزىنەن جانى تۇرشىگىپ كەتتى. ءوز بايلىعىن، جەرىن، مالىن قورعاۋ ءۇشىن بار قازاق كەدەيىن، حالقىن قانعا مالۋعا دايىن وتىرعان وسىناۋ جەكسۇرىن مىرزا وعان كەنەت قورقاۋ قاسقىردان بىردە-بىر كەم كورىنبەدى. «بۇ دا ادام بەينەسىندەگى قورقاۋ قاسقىر ەكەن! بۋرابايدان نە ءۇمىت، نە قايىر. باعاناعى شالابايدىكى نە بىلشىل؟!»
سوندا دا بۇركىت باعانادان بەرى كوكىرەگىنە ينەدەي قادالىپ تۇرعان ەركەبۇلان مەن نۇرجامالدىڭ قايعىسى جەڭىپ، ءالى دە بولسا ول ءوزىن-وزى ادەپتى ۇستاۋعا تىرىستى. ەندى بۇركىت تاۋەكەل دەپ ەكى جاسقا اراشا تۇسۋگە كىرىستى.
— ءتۇن قانشا كەتپەيمىن دەگەنمەن، شىعىپ كەلە جاتقان كۇن قويا ما؟ — دەدى ول بايسالدى ۇنمەن. — ءبىزدىڭ زامانىمىز دا سول كۇن سەكىلدى مە، قالاي... سونى بىلە تۇرا وسى توڭىرەكتىڭ يگى جاقسىلارى سىزدەر نۇرجامال مەن ەركەبۇلانعا ادام تۇگىل، قۇداي كەشپەس كۇنا ىستەگەلى وتىرسىزدار. ەكى جاستىڭ كوز جاسىنا قالماقسىڭدار. وسىنى ءبىر ويلاساڭدار دەيمىن. جاباعى باي ءبىر جولعا ءوزىنىڭ ورىنسىز سابىرسىزدىعىنان باس تارتار، نۇرجامال باسىنا بوستاندىق بەرەر...
— ەي، سەن ءوزىن نە بىلشىلداپ وتىرسىڭ؟! — دەدى قاپ-قارا بولىپ كەتكەن جاباعى، زور دەنەسىن قوپاڭ ەتكىزىپ شارت جۇگىنىپ وتىرا قاپ. ول جانىندا جاتقان توبىلعى ساپتى قامشىسىن بۇكتەپ قولىنا الدى. بۇركىت قارسى سويلەر بولسا، دۇلەي كۇش باس سالۋدان دا تايىنار ەمەس.
ءۇي ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنا قالدى. وسى ساتتە راحىمباي يشان:
— شىراعىم، بۇركىت،—دەدى سىزدانا. — سەنى جۇرت اقىلدى جىگىت دەيتىن ەدى، ال سەن... جۇرت اراسىنا ىرىتكى سالۋعا ءجۇر ەكەنسىڭ عوي. ءبىر سەن تۇگىل قازاقتىڭ مىڭ وقىعان ازاماتى قولقا ەتسە دە، جاباعى باي جاس يىسىنەن ايىرىلار ما، ال مىنا وتىرعان اقساقالدار شاريعات جولىن، اتا ءداستۇرىن بۇزار ما؟!
— باسە دەسەيشى! — دەدى يشان سوزىنە ريزا بولىپ قالعان جاباعى ەكىرەڭدەي.
— اتالى سوزگە ارسىز توقتامايدى دەگەن. كورىپ وتىرمىن سوزىمە قۇلاق سالمايتىندارىڭدى. — جاباعىنىڭ ءبىر سويقان شىعارۋعا دايىن ەكەنىن اڭعارىپ وتىرسا دا، بۇركىت بەتىنەن قايتپادى. — ادىلەتتى ساقتايدى دەگەن جاقسىلارىمىز سەندەر بولساڭدار، ادىلەتتى ساقتامايتىندارىمىز كىم بولماق؟ — اقىن ەندى كوزىنىڭ قيىعىن جيىركەنە جاباعىعا اۋداردى. — جابەكەڭ سەكىلدى «جاقسىلار» نۇرجامالداي پاقىرلارعا ۇلكەندىك مەيىر كورسەتىپ، قورعان بولۋدىڭ ورنىنا...
— ءوي، مىناۋ نە دەيدى! قاتىنسىز كەتسەم دە، سەنەن كەلگەنىن كورىپ الايىن...— دەدى جاباعى بۇركىتتىڭ ءسوزىن ءبولىپ شارت جۇگىنىپ الىپ.
موينىنا قۇرىق تۇسپەي تاعى وسكەن جىلقى ءتارىزدى، ابدەن بەتىمەن كەتكەن اۋىلدىڭ جۋان قونىش دورەكى بايى ىزادان ءوزىن-وزى ۇستاي المادى، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، بۇركىتتى قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. اقىن ورنىنان اتىپ تۇرەگەلدى، ءبىراق قول جۇمساۋدىڭ ورنىنا جاباعىعا جيىركەنە قاراپ تۇرىپ قالدى. ءدال وسى ساتتە بۋرابايدىڭ «سابىرلىق، بايەكە، سابىرلىق!» دەگەن داۋسى شىقتى. وسى ءسوزدى ارقاۋ تۇتتى ما، جاباعى قايتادان دۇرلىگە:
— جالعىز وقىعان سەن بە ەدىڭ؟!—دەدى اشۋىن باسقان بولىپ دىرىلدەي،—ءجۇر عوي انا ءبىزدىڭ قاراجاندار ەشكىمگە دە اقىل ۇيرەتپەي.
قاراجاننىڭ وسى ارانىكى ەكەنى بۇركىتتىڭ ەسىنە جاڭا ءتۇستى. تەنتەك، قارا سويىل باي اعاسى بار دەيتىن ەدى، ونىسى وسى جاباعى ەكەن عوي دەدى ول ىشىنەن.
بۇركىت ءۇن-تۇنسىز ءسال تۇردى دا، ۇيدە وتىرعاندارعا كوزىنىڭ قىرىن اۋدارماستان، باسىن جوعارى كوتەرگەن قالپىندا شىعىپ كەتتى.
ەل-جۇرت دەپ زارجاق بولعاندا كۇتكەنى وسى ما ەدى؟ جانىن ىزا، وكپە ۋداي جالاپ اكەتىپ بارادى. ءبىراق بۇركىت ءوزىن-وزى ۇستاۋعا تىرىستى. جۇرەگىنە جازىلماس جارا سالعان، ار-ۇياتىنا وشپەس نۇقسان كەلتىرگەن وسىناۋ قىلىقسىز بايدىڭ ىستەگەنىن ومىردە ۇمىتا الار ما؟ ءبىراق ءدال قازىرگى ساتتە ول كوزىنە ەرىكسىز كەلگەن جاسىن ءسۇرتىپ، اشۋعا ەرىك بەرمەي، بويىن جيناپ الدى.
بۇل كەزدە كۇن دە ۇياسىنا باتىپ كەتكەن ەدى. قوي كەلىپ، بالالار قوزى قۋالاپ، اۋىل ءۇستى ازان-قازان. سيىر ساۋعان ايەلدەر، موڭىرەگەن بۇزاۋ، كىسىنەگەن قۇلىن... الدەكىمدەردىڭ سىمپىلداپ سويلەگەندەرى تىنىق كەشتە اپ-انىق ەستىلەدى. قازان كوتەرىلىپ، ءسۇت پىسىرىلە باستاپ، اۋىل ۇستىنەن كوك ءتۇتىن كولبەي ۇشتى.
جايشىلىقتا جانىنداي جاقسى كورەتىن اۋىلدىڭ وسى ءبىر كەشكى سۋرەتىنىڭ ءبىر دە بىرىنە بۇركىتتىڭ كوزى تۇسكەن جوق. بويىن باسقان ىزادان، ەلىنە دەگەن وكپەدەن جانى كۇيىپ، ادىلبەكتىڭ ۇيىنە تاياي بەردى. ءدال وسى كەزدە الدىنان ولگا شىقتى. كۇيەۋىنىڭ كۇيىنگەن ءتۇرىن كورىپ، ول بۇركىتتىڭ جولىنىڭ بولماعانىن بىردەن ۇقتى. ەندى ولگا ەرىنىن قولىنان ۇستاپ وڭاشالاۋ جەرگە ەرتىپ اكەلدى دە:
— ەركەبۇلان مەن نۇرجامال ءقازىر قاشپاق. تەك سەنى كۇتىپ وتىر،— دەدى.— ءبىزدى الىپ كەلگەن ات ايداۋشى ولاردى اناۋ سايدا كۇتپەك. اقىسىنا اكپار سىيلاعان بىلەزىگىمدى بەردىم.
— دۇرىس ەتكەنسىڭ، وليا،— دەدى كەنەت تولقىپ كەتكەن بۇركىت،— ەكى جاستىق قوسىلۋىنا بۇدان بوتەن جول جوق...
كوپ كەشىكپەي ىمىرت ءۇيىرىلىپ، ءتۇن قاراڭعىسى ءتۇستى.
بۇركىت پەن ولگا ءالى تاراي قويماعان باعاناعى جەسىر ايەلدىڭ ۇيىندەگى ساۋىق قۇرىپ وتىرعان قىز-بوزبالاعا بارىپ قوسىلدى. جوق بولىپ كەتكەن نۇرجامالدى بايقاتپايمىن دەپ، ولەڭدى ەندى ولگا ايتۋعا كىرىستى. ولگانىڭ داۋسى دا ادەمى. قازاق، تاتار جاتاقتارىنىڭ ول بىلمەيتىن ءبىر دە ءبىر ءانى جوق. بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شۇبىرتا جونەلدى. «بالا ميشكانى» «سۇرجەلگەنشەگە» اكەپ قوسادى. «سۇرجەلگەنشەنى» «عاليابانۋمەن» اۋىستىرىپ شىرقاي تۇسەدى. ءتىپتى شارشار ەمەس. قازاق قىزدارىنشا ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ الىپ، ايقاي سالار جەرىنە كەلگەندە الاقانىمەن اۋزىن جەلپي وتىرىپ، نەلەر قيىن اندەردى كەزەك-كەزەك شىرقاتادى-اي كەپ، شىرقاتادى-اي كەپ...
قىز-بوزبالا اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ، تىڭداۋدان ءبىر جالىعار ەمەس. ءۇي ماڭايىنا كىسى لىق تولدى، ورىس قىزىنىڭ تاماشا داۋسىن ەستۋگە كەمپىر-شالدار دا كەلدى.
وسىنداي جاعدايدا ەكى ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى. قىز ويناققا ادەيىلەپ تىگىلگەن ۇيلەرگە سىيلى قوناقتار، جاقىن اۋىلدىڭ قىز-بوزبالالارى، كۇيەۋ جاعىنىڭ مىرزالارى جينالىپ، بۋراباي ەندى اۋىل جاستارى دا كەلسىن دەپ مۇندا ادەيىلەپ كىسى جىبەردى. ءدال وسى كەزدە كەنەت دۇرلىككەن، باقىرعان ايەل داۋىستارى اۋىل ءۇستىن باسىپ كەتتى.
— ويباي، نۇرجامال جوق!
— اتتان! اتتان! قاشىپ كەتىپتى.
— و، جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاعىر، قايدا قاشىپ كەتتى دەيسىڭ، وتىر دا انا ۇيلەردىڭ بىرىندە.
شاپانىن جامىلىپ، ساي جاققا كەتىپ بارا جاتقام...
— قاشان؟
— باعانا...
— سودان بەرى و جاقتا بالا تاۋىپ جاتىر دەيسىڭدەر مە، قاراساڭدارشى ءۇي-ۇيدى!
— ەركەبۇلان دا جوق!
— ويپىرماي، ماسقارا بولماساق جارار ەدى!
— ماسقارا بولماعاندا نەڭ قالدى! قارا باسقىر، تال تۇستە قىزدان ايرىلىپ نە بولدى؟ كوزىمنەن تاسا ەتپەيمىن دەگەنىن قايدا؟
— ويباي-اي، الگى اعاڭ شاقىرىپ...
— قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ول يت ءولىپ بارا جاتىر ما ەدى؟
— سۇمدىق-اي! كۇيەۋگە نە بەتىمىزدى ايتامىز.
— سەنىڭ بەتىڭە قارايتىن ول ءبىر قاي وڭعان كۇيەۋ! ەكى بەتىڭدى قان قىلعاندا ءبىر-اق بىلەرسىڭ!
— باقىرماي تۇرا تۇرىڭدارشى، ولار اتتى قايدان الدى؟
— قالادان كەلگەن قوس كۇرەڭ دە جوق!
— ول باعانا كۇن باتپاي قالاسىنا ءجۇرىپ كەتكەن، وندا نۇرجامالدار انا ۇيدە بولاتىن.
دۇرلىككەن حابار قوناق ۇيدەگى جاباعىعا دا جەتتى. بۋراباي مەن جاباعى باسقارعان توپ قوپارىلا ۇيدەن شىقتى.
— ۋا، نە بولىپ قالدى؟!
— ەركەبۇلان مەن نۇرجامال جوق! قاشىپ كەتكەن سەكىلدى!
— نە دەيدى؟! بەكەر شىعار.
— ويباي، بۋراباي، ءولتىردىڭ عوي مەنى!—دەپ جاباعى جەرگە وتىرا كەتتى. سوزگە دورەكى باي نە دەرىن بىلمەي، باقىرا باجىلداي جونەلدى.— ايىرىلدىم عوي اق توتىمنان! ءوشتى عوي كۇنىم!
— سابىر ەت، جابەكە، سابىر ەت. وسى ماڭايدا ءبىر جەردە جۇرگەن شىعار...
— ويباي-اۋ، باعانادان بەرى جوق بولسا، قۇرتتى عوي ونى! وسى ۋاقىتقا دەيىن نەسى قالدى دەيسىڭ!
— و، تۇرسايشى، جاباعى، جۇرتقا كۇلكى بولماي! كورەر قىزىعىڭ جالعىز وسى عانا ما ەدى؟!
— بۇدان ارتىق تاعى قانداي قىزىق كورسەتەيىن دەپ ەدىڭ، بۋراباي! قۇرتتىڭ عوي، قيدىڭ عوي قىرشىنىمنان!
ءدال وسى كەزدە تويعا قالا جاقتاعى اۋىلدىڭ بىرىنەن ەكى سالت اتتى جىگىت كەلدى. ولار اتتارىنان تۇسەر-تۇسپەستەن بۋراباي:
— جولاي نەكەن-ساياق ەشكىمدى كورگەن جوقسىڭدار ما؟—دەپ سۇرادى.
— جوق،— دەدى جىگىتتىڭ ءبىرى،— تەك باعانا ىمىرت جابىلا قالاعا قاراي اعىزىپ بارا جاتقان جابۋلى فاەتوندى قوس كۇرەڭ عانا جولىقتى. ءجون سۇراۋعا دا ۇلگەرمەدىك، جانىمىزدان اعىپ وتە شىقتى. كورشى ەلدىڭ بولىستارىنىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك.
بۋرابايعا ەندى ءبارى دە ايقىن بولدى.
— سولار ەكەن،— دەدى ول، —بۇركىتتىڭ كولىگىمەن قاشقان عوي.— ءسويتتى دە انانداي جەردە تۇرعان قاقپاق، جاۋرىن، مۇرتتى قاراسۇر جىگىتكە:—ال، بوكەنباي، بەس-التى كىسى ال دا شاپ،— دەدى،— اربالى كولىك ۇزاپ كەتە المايدى، ءقازىر-اق قۋىپ جەتەسىڭدەر، ەكى تەنتەكتى بايلاپ الىپ كەلىڭدەر! سوسىن سويلەسەرمىز ولارمەن!
سويتكەنشە بولعان جوق، بەس-التى ۇر دا جىق قاراقشى جىگىت اتتارىنا ءمىنىپ تە الدى، وعان جاباعى توبى قوسىلدى! ىزالى باي جىگىتتەردىڭ قايتىپ كەلۋىنە شىداي الماي، ءوزى دە بىرگە قۋۋعا بەل بۋدى.
كوپ كەشىكپەي قولدارىنا سويىل، شوقپار ۇستاعان توپ تۇنگى اۋىلدى ۇرپيتە، بۇكىل يت بىتكەندى شۋلاتا قالاعا باراتىن داڭعىل جولمەن شۇباتىلا شابا جونەلدى.
...ەرتەڭگى بايگىگە دەپ جاراتىپ قويعان جۇيرىكتەر بۇدان ەكى ساعاتتاي بۇرىن اۋىلدان كەتكەن فاەتوندى قوس كۇرەڭدى ۇركەر شىعا قۋىپ جەتۋگە اينالدى. شاماسى، بۇل ارا اۋىلدان ەلۋ شاقىرىمداي جەر بولۋ كەرەك. ارتىنان تىققان ءدۇبىردى ەستىسىمەن، جامشىك زارە-قۇتى قاشىپ، اتتارىن ايداي ءتۇستى... ءبىراق كەشەدەن بەرى جۇرىستە بولعان قوس كۇرەڭ شوقىتا جەلۋگە عانا جارادى. كوپ كەشىكپەي قۋعىنشىلار دا شۇباتىلا كەلىپ جەتتى. ەڭ الدارىندا ايۋداي اقىرعان جاباعى، استىندا — بۇكىل دۋانعا ايگىلى بايگى كۇرەڭى. ۇستىنەن اق كوبىك اتىپ، اۋىزدىعىمەن الىسادى، ابدەن تەر شىعىپ، قىزىپ العان، اربالى ات تۇگىل، قاشا جونەلگەن ور قوياندى دا جىبەرەر ەمەس.
جاباعى اتىن اڭىراتىپ جەتىپ كەلگەن قالپىندا، قولىنداعى سويىلىمەن ات ايداۋشىنى سالىپ ءوتىپ، قوس كۇرەڭنىڭ بىرەۋىنىڭ شاۋجايىنان الا ءتۇستى. قاتارلاسا ءبىراز جەرگە دەيىن شاۋىپ بارىپ ازەر توقتادى. سويتكەنشە بولعان جوق، وزگە قۋعىنشىلار دا كەلىپ جەتتى. «ويباي، ءولدىم!»—دەپ جول شەتىندە بۇك ءتۇسىپ ات ايداۋشى جاتىر. ابىروي بولعاندا، اربادان انانداي جەرگە ۇشىرىپ تۇسىرگەن جاباعىنىڭ قايىن سويىلى قارا سانىنان ءتيىپتى. ولەر ءتۇرى جوق. ءبىراق جانىنا سويىل باتقان بەيشارا قورىققانىنان ايدالانى باسىنا كوتەرىپ «ءولدىم! ءولدىم!» دەپ بايبالام سالۋدا... بۇنىسى — «ويتسەم جانىم قالادى ما» دەگەن دالباساسى.
قاندى كورىپ قۇنىققان قاسقىرداي، اشۋ قىسقان جىندى توپ ەندى فاەتوندى قورشاپ الدى. جاباعى باعاناعى مۇرتتى قاراعا:
— سۇيرەپ شىق فاەتوننان وزدەرىن، بوكەنباي!— دەپ ءامىر بەردى.— شاشىنان ۇستاپ سۇيرەپ شىق قانشىقتى! ال تەپكىنىڭ استىنا ايعىرىن!
بوكەنباي جانىنداعى نوكەرىنە اتىنىڭ دىزگىنىن تاستاي بەرىپ، سەكىرىپ جەرگە ءتۇستى.
توعىز تاسپالى، توبىلعى ساپتى قامشىسىن بىلەي، فاەتوننىڭ جانىنا باردى دا:
— قانە، شىعىڭدار!—دەدى ول اقىرىپ.
فاەتوننان ەشكىم ءۇن قاتپادى. بوكەنباي اربانىڭ ىشىنە سەكىرىپ كىردى دە، پەردەسىن اشىپ جىبەرىپ، ازدان كەيىن:
— اۋ، مۇندا ءتىرى پەندە جوق قوي!—دەدى داۋىسى بارىلداي شىعىپ.
ەندى قانعا قۇنىققان جىندى توپ ات ايداۋشىنى قامشىنىڭ استىنا الدى.
— قايدا الگى قاشقان قىز بەن جىگىت؟!
— قايداعى قىز بەن جىگىت! ءتىرى جاندى كورسەم كوزىم شىقسىن،— دەپ ات ايداۋشى ازار دا بەزەر بولدى. ونىڭ ۇستىنە، ساردالانى باسىنا كوتەرىپ سارناي تۇسەدى،— ويباي،ءولدىم! ءولتىردى مىنا قاراقشىلار ناۋرىزباي ساۋداگەردىڭ جامشىگىن! ءولتىردى، ويباي!..
ناۋرىزباي — بۇكىل ولكەگە اتى شىققان باي ساۋدەگەر. جاباعىلار قوس كۇرەڭنىڭ سونىكى ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن، ونىڭ جامشىگىن ءارى قاراي ساباي بەرۋگە باتىلدارى بارماي: «قىز بەن جىگىت قايدا؟» — دەپ قىسىپ سۇراپ كوردى دە، انانىڭ «كورگەنىم دە جوق، بىلگەنىم دە جوق» دەگەن سوزىنەن «كورمەسە كورمەگەن دە شىعار» دەپ سويىلدارىن سۇيرەتىپ كەيىن قايتتى.
بۇلار ەندى توپتاسىپ سۋىت جەلىپ كەلە جاتتى. تۇستەرى تۇندە ەل تونايتىن قاراقشىلار ءتارىزدى. بىرىنە-بىرى ءتىل قاتىسپايدى. تەك استارىنداعى اتتارىنىڭ پىسقىرا باس شۇلعىپ، اندا-ساندا وقىرانا كىسىنەگەندەرى عانا ەستىلەدى. اي، سۇتتەي جارىق، سوناۋ الداعى بەلەسكە دەيىن ماڭايلارى اپ-ايقىن كورىنەدى.
قاشقىندار قولىنا تۇسپەي، ىزالانعان جاباعى سۋارىلعان تەمىردەي قارا كۇرەڭدەنىپ كەتكەن. تەك قاندى كوزىن جان-جاعىنا الاق-جۇلاق تاستايدى. «ءاي، بالەمدەر قولىما ءبىر تۇسەرسىڭدەر!»—دەپ ىزادان جانىن قويارعا جەر تاپپاي، تاقىمىنداعى سويىلىن قىسا تۇسەدى.
بۇلار ەندى جولدىڭ وڭ جاعىنداعى كوگىلدىر وزەن قورشاي اققان قاراقات اعاشتى كىشكەنتاي تۇبەكتەن وتە بەرگەندە جاباعى كەنەت اتىن تەجەپ، توقتاي قالدى. وزگەلەر دە توقتادى.
— اناۋ نە؟—دەدى جاباعى قامشىسىنىڭ ۇشىمەن جول شەتىنەن وتىز مەتردەي جەردە اي ساۋلەسى ءتۇسىپ اعاراڭداعان بىردەمەنى كورسەتىپ،— بىرەۋىن الىپ كەل.
ءبىر جاس جىگىت اتىن تەبىنىپ قاپ، مويىل اعاشىنىڭ باسىنا ورالىپ قالعان اق تورعىندى الىپ كەلدى. ول نۇرجامالدىكى بولىپ شىقتى. اۋىلدىڭ ءبىر جىگىتى تانىدى. جانە شەتىندە نۇرجامال دەپ اراب ارپىمەن ادەمىلەپ جازعان ەسىمى تۇر.
— وسى تۇبەككە تىعىلعان ەكەن انتۇرعاندار!—دەدى ايقايلاپ جاباعى، كەنەت اشۋدان بەزگەك ۇستاعانداي قالشىلداپ! — ويباي-اي، جاتىر عوي الگى قۋ كەدەي ءبىر بۇتانىڭ تۇبىندە اق ارۋىمدى قۇشاقتاپ! قاپ، بالەم، كورسەتەرمىن مەن سەندەرگە!—جاباعى قامشىسىن بىلەي ۇستاپ كىجىنە ءتۇستى.— كەرەگى جوق ماعان بىرەۋدىڭ كوزىمشە توياتتاعان سىمىلتىرىگى! تالاق! تالاق!—دەدى تۇنگى دالانى باسىنا كوتەرىپ، ءسويتتى دە بوكەنبايعا قاراپ تۇيىلە،— سالىڭدار وتتى تۇبەككە! ءولسىن ەكەۋى ورتەنىپ! بول! بول! ورتەڭدەر!
قانشا قانىشەر بولعانمەن، بوكەنبايدىڭ مۇنداي ىسكە كوڭىلى داۋالامادى.
— اۋ، جابەكە، ەگەر ولار بۇل ارادا جوق بولسا نە دەيمىز؟—دەدى ول ابىرجي...— بۇل تۇبەك مايباسارلاردىڭ شابىندىعى عوي...
— مايباسار شابىندىعىنىڭ قۇنىن تولەۋگە جاباعىنىڭ مالى جەتەدى! تۇرماڭدار ەندى! قانە، سالىڭدار وتتى! اق ارۋىمنىڭ قىزىعىن قۋ كەدەي كورسە، ەكەۋىنىڭ قىزىعىن كوك جالىن كورسىن!— ءسويتتى دە اتىن بوربايعا ءبىر تارتىپ جىبەرىپ، ءوزى تۇبەكتىڭ جولمەن شەكتەسكەن قۇرعاق تۇسىنا شابا جونەلدى. وزگە جۇرت «اۋ، توقتا!» دەگەنشە بولعان جوق اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، كوك شالعىننىڭ ءار جەرىنەن سىرىڭكەمەن تۇتاتا باستادى. وت كەنەت، لاپىلداپ كوككە كوتەرىلگەندە ءوزى كەيىن قاراي شابا جونەلدى.
جاڭا ءپىسىپ كەلە جاتقان قالىڭ قاۋ، انە-مىنە دەگەنشە بۇكىل وڭتۇستىكتى كەرەگەدەي كوتەرىلگەن القىزىل تولقىنمەن كومىپ، ءورت لاپىلداي جاندى. جاباعى باسقارعان توپ قاراقشى كۇشەيە تۇسكەن ءورت قىزىعىنا قاراپ، ءبىر توبەنىڭ باسىندا تۇر. ءورت جارتى ساعاتتان كەيىن بۇكىل تۇبەكتى الدى. جان-جاعىنان وزەن قورشاعان كىشكەنتاي تۇبەك ازدان كەيىن قايناعان قازان تارىزدەنىپ، كوگىلدىر جالىنعا، قىزىل شوققا بولەنىپ استاڭ-كەستەڭ بولدى دا قالدى.
ەركەبۇلان اۋىلدان ۇزاماي-اق ارتتارىنان قۋعىن شىعاتىنىن بىلگەن. سوندىقتان ول، قوس كۇرەڭنىڭ ەكى ساعاتتان كەيىن بولدىرا باستاعانىن كورىپ، وسى تۇبەكتىڭ تۇسىنا جەتكەندە، نۇرجامال ەكەۋى ءتۇسىپ قالعان. ونداعى ويلارى: ەكى-ۇش كۇن قالىڭ شالعىندى تۇبەكتە تىعىلىپ جاتىپ، قۋعىن اياعى سايابىرلاعان كەزدە، ەتەكتەگى اۋىل ارقىلى قالاداعى بۇركىتكە جەتۋ ەدى. بۇلار تۇبەكتىڭ كوگورايلى ەم ورتاسىنا جەتىپ، ءبىرىن-بىرى ابدەن اڭساعان، ساعىنعان جاستىقتىڭ ىستىق قۋانىشىنا بەرىلدى. ءبىراق ماۋىقتارىن باسىپ بولار-بولماستان، ولار قوس كۇرەڭنىڭ سوڭىنان قالاعا قاراي دۇبىرلەي شاپقان قۋعىنشىلاردى كوردى. سول مينۋتتان باستاپ، ەكى جاس اڭشىدان تىعىلعان قويانداي، ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاي ءبىر شوق مويىل بۇتاسىنىڭ، تۇبىندە تىعىلعان دا جاتقان. ەكى سورلى ساسىپ ءجۇرىپ نۇرجامالدىڭ قول ورامالىن ءتۇسىرىپ العاندارىن بايقامادى.
كۇنىمەن دايەك كورمەگەن ەكى جاس، قۇشاقتاسىپ وتىرىپ كوزدەرى ءسال ءىلىنىپ كەتتى. كەنەت پايدا بولعان ءتۇتىن يىسىنەن شوشىپ ويانىپ، جان-جاقتارىنا قاراعاندا لاۋلاعان جالىندى كوردى. ءورت ءبىر عاجابى تۇبەكتى قورشاي جانىپ كەلەدى. جانە تۇندەگى ءورت قانداي قورقىنىشتى. قۇتىلار جول تابا الماستارىن بۇلار بىردەن ۇقتى. بار تاپقاندارى — ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ، تاياپ كەلە جاتقان اجالدى قارسى الۋعا بەل بۋدى.
— ارمانىم جوق، نۇرجامال، سەنى قۇشاقتاپ ولسەم!-— دەدى ەركەبۇلان سۇيگەن جارىن باۋرىنا قىسا.
— مەنىڭ دە ارمانىم جوق، ەركە،—دەدى نۇرجامال ىستىق جاسىن ەركەبۇلاننىڭ بەتىنە تيگىزە،— جانىمدا ءوزىڭ بارسىڭ...
بۇركىت پەن ولگا نۇرجامال مەن ەركەبۇلاننىڭ قالاي ولگەنىن ەستىپ جاندارى تۇرشىكتى. سول كۇن ەكى جاستىڭ ورتەنگەن جەرىن ءوز كوزدەرىمەن كورمەك بولىپ، ەكەۋى تۇبەككە ءجۇرىپ كەتتى. جول بويى بۇركىتتىڭ ويىنان ءبىر تىلەك شىقپاي-اق قويدى. وسىندا جۇرەر الدىندا گاۆريلوۆقا جولىققان. ول بۇركىتكە: «جاقىندا جاڭا دەكرەت تە شىعىپ قالار. شاماڭ كەلسە، سوعان قاتىناس» دەگەن. قانداي دەكرەت دەپ بۇل سۇراماعان دا جانە قاتىناسام دەپ ويلاماعان دا. تەك دەكرەت بايلار جايىندا ەكەنىن ءىشى سەزگەن دە قويعان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇركىت جول بويى سول دەكرەت تەزىرەك شىقسا ەكەن دەگەن ويدا بولدى دا وتىردى.
ءتۇس بولا بۇلار تۇبەككە جەتتى.
وت جالاعان جەر دە قارا، قارا بۇلت تورلاعان اسپان دا قارا. بۇكىل دۇنيە قارا جامىلعانداي قارا قۇيقالانا كۇيگەن تۇبەكتى ارالاپ بۇركىت كەلە جاتىر. جەر باسقانداي ەمەس، شوق، باسقانداي ازەر اتتايدى. جانىنا باتقان اۋىر قايعىدان ايقايلاپ جىبەرۋگە تاياۋ. قاسىندا — قارا جامىلعان ولگا. ول ەگىلىپ جىلاپ كەلەدى. «بۇركىت-اۋ، بۇركىت، بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟»—دەيدى وكسىگىن باسا الماي سولقىلداپ. «يە، بۇل شىن سۇمدىق ەكەن!»— دەيدى كۇيىنە بۇركىت تە. «كىمدى مەن ەلىم دەگەنمىن؟ ەسىل ونەرىمدى كىم ءۇشىن قور قىپ كەلىپپىن؟ سونداعى ەل-جۇرت دەگەنىم وسى بۋراباي مەن جاباعى ما ەدى؟ شىققىر كوزىم نەنى كورگەنسىڭ؟ ادام دەگەنىڭ قاسقىر ەكەنىن قالاي اڭداماعانسىڭ؟ ەسىل قىرشىن ەكى جاس! الارمىن سەندەردىڭ وشتەرىڭدى بۋراباي، جاباعىلاردان! سالارمىن وتتى ءتىلىمدى قانجارداي قايراپ سۇمداردىڭ وكپەسىنە! قۇرىسىن بۇيتكەن شاريعات جولى، اتا ءداستۇرى!»
بۇركىت پەن ولگا قايعىلى باستارىن جەردەن كوتەرمەي، بۇلاردى جول ۇستىندە كۇتىپ تۇرعان تاكەجان قارتتىڭ شيقىلداق ىردۋان ارباسىنا كەلىپ وتىردى.
بۇركىت العاشقى رەت «قازاق»، «ەل» دەگەن سوزدەرگە بۇرىن قانداي ماعىنا بەرىپ كەلگەنىن ويلادى. ەل دەگەنى تاكەجان مەن وجەت سارى توبى سەكىلدى مە، قالاي؟.. قازاق، جالپى قازاق ەمەس، ەكى تاپقا بولىنگەن قازاق ءتارىزدى عوي. الدە مۇنىم قاتە مە؟ اۋىل اراسىنداعى دورەكى ەكى بايدىڭ قىلىعىن بۇكىل قازاققا جاۋىپ تۇرعان جوقپىن با؟ جوق، ولاي ەمەس. ەركەبۇلان مەن نۇرجامالدى تاكەجان توبى ەمەس، بۋراباي توبى ولتىرگەن جوق پا؟ سوندا قالاي بولعانى؟ وتقا كۇيىپ ولگەن ەركەبۇلان مەن نۇرجامالدىڭ جازىقسىز جاس بەينەلەرىن كوز الدىنا ەلەستەتكەن سايىن بۇركىتتىڭ بۋراباي توبىنا جۇرەگى تىتىركەنىپ سالا بەردى.
كەشە ءوزىن ۇردى. بۇگىن ىستەپ وتىرعاندارى مىناۋ. ەندى قايسىسىنىڭ سويىلىن سوقپاق؟ بۇركىت ءوزىنىڭ ءومىر دەگەن قاتەرلى وتكەلدىڭ ءبىر قيىن بەلەسىنەن ەتكەلى تۇرعانىن انىق سەزىندى.
بۇركىت، تاكەجان، ولگا ۇشەۋى سالدارى سۋعا كەتىپ كەش بولا اۋىلعا قايتتى. بۇلار كەتكەندە قارا جامىلعان اۋىل شاڭىراعى جەرگە قۇلاپ تۇسكەندەي كۇيسىز، كۇڭىرەنگەن حالدە بولاتىن. قارا شاشىن جايىپ، ەڭىرەي جىلاپ بۋرابايعا لاعىنەت ايتقان نۇرجامالدىڭ اناسىنىڭ داۋىسى، قوس جاستى جوقتاعان اۋىل ايەلدەرىنىڭ زارلى ايقايى بۇركىتتىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتقان. ول شىداي الماعان سوڭ، ولگانى الىپ، كەشەگى قان توگىلگەن جەرگە ءجۇرىپ كەتكەن.
بۇركىتتەر اۋىل شەتىنە كىرە بەرگەننەن-اق مۇندا ەكى جاستىڭ ولىمىنەن باسقا دا وزگەرىس بولعانىن بىردەن سەزدى.
اۋىلدىڭ ءدال ورتاسىنداعى اشىق جەرگە قىزىل شۇبەرەك جابىلعان ستول قويىلعان. ستول باسىندا — قالاشا كيىنگەن اق قۇبا جاس جىگىتپەن قاتار وتىرعان وزىنە تانىس وجەت سارى مەن ءبىر موسقالداۋ كەلگەن ايەل. ستولدىڭ ەكى جاعىندا ءيىن تىرەسكەن جۇرت. ەكى توپ بولىپ ءبولىنىپ العان. ءوزىنىڭ بالا كەزىندە كورگەن قازاق اۋىلىنىڭ بولىس سايلاۋى ءتارىزدى. تەك بولىس سايلاۋىندا جۇرت رۋعا ءبولىنىپ توپتاناتىن. ال بۇل جيىندا باسقا. ءبىر جاعىندا — كەشەگى بۋراباي ۇيىندە ءوزى كورگەن اۋقاتتى توپ، ءبىر جاعىندا نايمان، توبىقتى، جاڭعابىل كەدەيلەرى. وسى ەكى تايپى ەل، بىرىنە-بىرى وق اتىپ، سويىل ۇرارداي وشتەنە قارايدى. قاراما-قارسى شىعىپ، ءبىرىنىڭ-بىرى تاماعىنان الا تۇسەتىن جاۋ ءتارىزدى. كۇجىلدەگەن داۋىستار، سىبانعان بىلەكتەر.
توپقا جاقىنداعاننان-اق بۇركىتتىڭ قۇلاعىنا تيگەن سوزدەر «جاڭا دەكرەت». «ەندى تۇبەكتەگى شابىندىقتى بۇكىل كەدەي قاق ءبولىپ الاتىن بولدىق»، «قاشانعى جەرگە تەك شونجارلار قوجا بولادى» دەگەن سوزدەر. بۇركىت بۇل دەكرەت گاۆريلوۆ ايتقان دەكرەت ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندى. وسى دەكرەتتى كەشەدەن بەرى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءوزى دە اڭساي كۇتكەن. سول دەكرەتتىڭ شىققانىن ءبىلىپ «شوق، شوق» دەپ بۋراباي توبىن تابالاعانداي قۋانىپ قالدى. ال ءبىر رەتتە سەسكەنگەندەي دە بولدى. «مىناۋ ەرەۋىلگە دايىن قالىڭ توپ. كەدەي جاعى ءبىر قاۋىمداي بىرىگىپ العان. قارجاس، توبىقتى، ايدابول، نايمان... ءبارى ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي. ال اناۋ تۇرعان شونجارلار... بۇلاردا كەشەگى رۋ اراسىنداعى كيكىلجىڭگە ەمەس، باي—بايعا، ساي—سايعا قۇيادىنىڭ سالتىمەن ءقازىر باۋىرلاسىپ، شوعىرلاسىپ قالعان. وسى ەكى توپ بۇگىن ءبىرىنىڭ بەتىن ءبىرى تىرناماق ەمەس پە؟ بۇنىڭ اتى، راسىندا، بولشيەۆيكتەر ايتىپ جۇرگەن تاپ كۇرەسى! بۇل دەكرەت — قازاقتى ەندى ەكى دايعا جولى قىرقىلا باستاعان كۇنى...»
بۇركىت جيىن باسىنا كەلگەننەن كەيىن، جاڭا شىققان دەكرەت بويىنشا، «بۇدان بىلاي قاراي جەر مال سانىنا قاراي ەمەس، جان سانىنا قاراي بولىنەتىنىن ەستىدى». ول بۇندا زاڭنىڭ بۋراباي مەن جاباعىلارعا تىكەلەي سوققى ەكەنىن ۇقتى. تاعى دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ىشىنەن «شوق، شوق، سەندەرگە سول كەرەك، كىلەڭ جەم قۇمار قۇزعىندار» دەدى قاپ-قارا تۇتىندەي بوپ تۇنەرىپ العان بۋراباي توبىنا كوز تاستاپ.
ويتكەنمەن، بۋراباي توبىنىڭ مەسەلى وڭاي قايتار ەمەس. تىلدەرى اۋىزدارىنا سىيماي ۋاكىلمەن تايكەلەسىپ، شابىندىق جالاۋلارىنىڭ اتا-باباسىنىڭ مەنشىگى ەكەنىن ايتادى، جەر جان سانىنا قاراي بولىنەتىن بولسا، مالىمىزدى قايدا قويامىز دەپ وكىرەڭدەيدى. ولاي بولسا ءبىر جولاتا قىرىڭدار» دەپ ستول باسىنا لاپ-لاپ بەرەدى. مال اشۋى — جان اشۋى. مالىنىڭ قامى ءۇشىن بۇل توپ قان مايدانعا شىعۋعا دا بار.
قازاقتا جەر داۋى قاشان دا بولسا وڭايعا شەشىلمەگەن. بۇ جولى دا سولاي. بىرىنە-بىرى وقتى كوزىمەن قاراعان توپ، قاربالاس قاۋىرت قيمىلداپ، الىسا كەتكەلى تۇر.
جاس ۋاكىلدىڭ ءسوزىن بۋراباي ۇيىندە باسى قوسىلىپ قالعان شونجارلار تىڭدار ەمەس، ءبىر سويقان شىعارۋلارى كامىل...
كۇندىككە تاجىكەلەسكەن توپ، كۇن باتا ايتار سوزدەرىن تاۋىسىپ، ەندىگى تالاستى قامشى، سويىل ارقىلى شەشپەك بولىپ، تاسىعان قازانداي اشۋعا جول بەرە باستاعان كەزدە، اۋىل سىرتىنان، ارقالارىندا شوشايعان مىلتىقتارى بار، سۋىت كەلە جاتقان ون شاقتى سالت اتتى كورىنەدى. كۇجىلدەسكەن توپ سۋ سەپكەندەي بولدى.
بۇل — جاباعى مەن ونىڭ قاندى بالاق سەرىكتەرىن ۇستاۋعا كەلە جاتقان ميليسيا جاساعى ەدى.
ءىىى
اۋىلدا جەر ءبولىسىنىڭ قالاي وتكەنىن ءوز كوزىمەن كورگەن بۇركىت ەكى جەتىدەن كەيىن ءجۇرىپ جەتتى. ول قالاعا كەلىسىمەن، بۋراباي، جاباعىلارعا لاعىنەت ايتىپ، گازەتكە اشۋلى ماقالا جازدى. كوپ كەشىكپەي قىرعا ارناۋلى سوت شىعىپ، جاباعىنى اتۋ جازاسىنا بۇيىرىپ، بۋراباي مەن راحىمباي يشاندى جانە بۇل قاندى ىسكە كۋاگەر بولعان باسقا ون شاقتى باي-ماناپتى ۇزاق جىلعا سىبىرگە ايدادى.
جەر ءبولىسى كەزىندەگى اۋىلدا تاپ تارتىسىنىڭ بار ەكەنىن ءوز كوزىمەن كورگەن بۇركىت ەندى ءوزىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن قانداي باعىتتا كەلگەنىن ويلانا باستادى. راسىندا، ويلانباسقا وعان جول قالعان با ەدى؟
ەركەبۇلان مەن نۇرجامال سەكىلدى تاماشا ەكى جاستىڭ اجالىنا ايعاق بولعان ادام بۇگىن بۇرىنعىسىنداي ءومىر سۇرە الا ما؟ وزدەرى قازا تاپسا دا، ارتىنا ماحابباتتارىن ماڭگى وشپەس اڭىز ەتىپ قالدىرعان وسى ەكى جاستىڭ تاعدىرى كىمدى بولسا دا ويلاندىرماس پا؟ ومىردەن تەك قۋانىش قانا تىلەگەن ەركەبۇلان مەن نۇرجامالدى وسىنداي كۇيگە جەتكىزگەن ۇستەم تاپ قولدانىپ كەلگەن اتا ءداستۇرى، قازاقتىڭ شىلىعى حالقىمىزعا جات ءومىر ەكەنىن تۇسىنگەن جان، ەسكى دۇنيەگە، ونىڭ ادىلەتسىز ادەت-عۇرپىنا ايتىپ، لاعىنەت وقىماس پا؟
بۇركىت تە لاعىنەت وقىدى، قارعىس ايتتى. ەل دەگەنى ءالى ەل ەمەس، اكپار، بۋرابايلاردىڭ ەرمەگى ەكەنىن اڭعارعان سەكىلدى. جان تۇرشىكتىرگەن قياناتتى ءوز كوزىمەن كورگەن جاس اقىن ەندى بۇرىنعىسىنداي ءومىر سۇرە المايتىنىنا كونگەندەي. ەندى سول ادىلەتسىز دۇنيەدەن قۇتقاراتىن جول ىزدەۋ كەرەك ەكەنىن ۇققانداي. ءومىر ءوزى بۇركىتتى ويعا سالدى.
ءالى «قازاعىم»، «ەلىم!» دەگەن سارىننان ابدەن ارىلا الماسا دا، ءالى جاڭا جولدىڭ قازاق ەلىنە داڭعىل جول ەكەنىنە مۇلدەم كوزى جەتە قويماسا دا، كەدەيلەردەن شىققان حاسەن سەكىلدى ادامدارمەن قاتار ءجۇرىپ، ولاردىڭ ويىن تەرەڭىرەك تۇسىنبەك بولدى.
بۇل كەزدە بۇركىت اقشاتىر قالاسىنداعى جەتىجىلدىق مەكتەپكە ادەبيەت ساباعىن بەرۋدى قىزىق كورمەي، جۇمىستان بوسانىپ، قازاقتىڭ جاڭا استاناسى الماتىعا كوشىپ كەلگەن-دى. قارلى الاتاۋ ساياسىنداعى، سۇڭعاق بويلى قاراعاي، قايىڭ، الما اعاشتارىنا بولەنگەن شاعىن كەلگەن جاسىل قالا ولگا ەكەۋىنە بىردەي ۇنادى. كوك شالعىندى كوشە بويىن قۋالاپ، تاستاي سۋىق ارىقتىڭ ءمولدىر سۋى سىلدىر قاعادى. جۇپار اڭقىعان باۋ-باقشاسىندا سايراعان بۇلبۇل، ءار قورانىڭ شارباعىنان كوشەگە قاراي سىڭسي سالبىراعان جاڭا ءپىسىپ كەلە جاتقان قىزىل الما، سارعىلتتانا باستاعان المۇرت... ادامدارى دا باسقا. بۇكىل قازاق جەرىنەن جينالعان اقىن، ءانشى، سان قيلى وقىعان ازاماتتار... ءبارىنىڭ جۇزىندە دە قۋانىش، كوكىرەكتەرىندە قازاق حالقىنىڭ جاڭا ءومىرىن، جاڭا مادەنيەتىن قۇرامىز دەگەن ۇلى ارمان. بۇركىت سەكىلدى كوڭىلى جۇدەۋ، يىعىن قايعى باسقان ءبىر دە ءبىر جان جوق ءتارىزدى، ءبارى دە وزدەرىنىڭ جولىن تاپقان، نە ىستەرىن بىلەتىن جاندار...
بۇلار قالانىڭ ورتا شەنىندەگى ءبىر قارت كەمپىردىڭ ەكى بولمەلى ءۇيىن پاتەرگە جالداپ الدى. بۇركىت كۇزدەن باستاپ استانادا جاڭا اشىلعان مۇعالىمدەر تەحنيكۋمىنە ساباق بەرەتىن بوپ كەلىستى. وقۋ جىلى باستالعانشا بوس جۇرمەي، ەندى ادەبيەتپەن شۇعىلدانا تۇرۋدى ويلادى.
بۇركىت ەڭ الدىمەن اقشاتىردان كوشىپ كەلگەن تانىس جىگىتتەرمەن كەزدەسپەك بولدى. ارينە قاراجان مەن اكپاردىڭ وسىندا ەكەنىن ول جاقسى بىلەدى جانە كەشە ءبىر جەرلەس جىگىتتەن ولاردىڭ قايدا تۇراتىنىن دا، قاراجاننىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا جاۋاپتى قىزمەتتە ەكەنىن دە ەستىگەن. ءبىراق بۇركىت بۇل ەكەۋىن ىزدەپ بارعىسى كەلمەدى. جاباعى قىلىعىنان كەيىن ولاردان اۋلاق بولۋدى دۇرىس كوردى. ال بوتەن ەشكىمدى كەزدەستىرە الماي جۇرگەنىڭدە ءبىر كۇنى بۇنى ىزدەپ ۇيىنە حاسەن كەلدى. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ امانداسىپ، شۇيىركەلەستى دە قالدى. حاسەن ولكەلىك گازەتتىڭ بىرىندە ىستەيدى ەكەن. الماتىعا كەلگەنىنە ايدان اسىپ كەتىپتى. جاقىندا قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە بارىپ قايتىپتى. «جەر ءبولۋ» ناۋقانىنا بەلسەنە قاتىناسىپتى. ەندى ول سول جاققا قايتا جۇرمەك ەكەن. قازاق اۋىلىن وتىرىقشى شارۋا ەتۋ ىسىنە ارالاسپاق. جۇرت اراسىندا ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزبەك.
ولگا قايناتىپ اكەلگەن قوڭىر شايدى ۇرتتاي وتىرىپ بۇركىت تە وسى جازدا باسىنان قانداي ۋاقيعالاردىڭ ەتكەنىن حاسەنگە تەگىس ايتىپ بەردى. ەركەبۇلان مەن Hۇpجامالدىڭ ۋاقيعاسىنا جەتكەن كەزدە، حاسەن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ «بۇل قاندى ۋاقيعاعا ابدەن قانىقپىن، ايتپاي-اق قوي،— دەدى كۇرسىنىپ،— سەنىڭ ماقالاڭدى دا وقىعام: كۇيىنە وتىرىپ شىن جۇرەكتەن جازعان ەكەنسىڭ، سونداي كۇشتى شىعىپتى. وقىپ وتىرىپ جىلاپ تا الدىم. ەندى تەك وسى بەتىڭنەن قايتپا، سەن سەكىلدى دارىن ءوز حالقىنان بولىنبەس بولار»،—دەپ اقىلىن ايتتى.
ەكى اقىننىڭ بۇل شىن جۇرەكتەن العاشقى دوستاسۋى ەدى. حاسەن قوشتاسار الدىندا: «وقۋ ماۋسىمى باستالعانشا ءالى ءبىراز ۋاقىت بار. ساعان ەندى قوعامسىز تۇرۋعا بولمايدى، قازاقستان پرولەتارياتتىق جازۋشىلار اسسوسياسياسىنا مۇشەلىككە ارىز بەر، ساياسي كوزقاراسىڭ ابدەن قالىپتاسىپ بولعان جوق، ۇيىم بۇل جاعىنان كوپ كومەك كورسەتەدى، قيقالاقتاۋىڭا جىبەرمەيدى»،— دەدى. جانە ءوزى كازاپپ باستىعىنا بارىپ جولىعىپ، سويلەسىپ كەتپەك بولدى.
حاسەن ءجۇرىپ كەتكەننەن كەيىن، بۇركىت كوپ ويلانىپ، تولعانىپ، وسى ۇيىمعا كىرۋدى دۇرىس دەپ تاپقان. «ءبىر جاعىنان الدىڭعى قاتارلى جازۋشى-اقىندارمەن كەزدەسىپ، ۇلگى-ونەگە السام، ەكىنشى جاعىنان ءوزىمنىڭ دە ساياسي باعىتىمدى دۇرىستاۋىما كوپتىڭ كومەگى تيەر» دەپ ويلاعان. وسىنداي شەشىمگە كەلگەن بۇركىت ارىزىن قازاپپ-تىڭ ءتوراعاسىنا اپارىپ بەرگەن.
بۇركىت بارعان ورتا بويلى، دوڭگەلەك ءجۇز، سۇلۋ ءوڭدى، بايسالدى مىنەزدى ءتوراعا بۇنى تانيتىن بولىپ شىقتى.
— جاقسى كەلدىڭ، بۇركىت،— دەدى الگى كىسى،— ولەڭدەرىڭمەن بۇرىننان تانىسىپ، سەن سەكىلدى ءالى جولىن دۇرىس تابا الماي جۇرگەن قازاقتىڭ جاس دارىندارى ءبىزدىڭ ۇيىمنان قاشپاۋلارى كەرەك. شىن نيەتىڭمەن كەلگەن بولعان، قولىمىزدان كەلەر كومەگىمىزدى اياماسپىز. ارىزىڭدى وسى جاقىندا بولار جينالىسىمىزدىڭ بىرىندە قارارمىز،— دەدى.
بۇگىن بۇركىتتىڭ سول ارىزى قارالىپ جاتىر. ءبىر كەزدە ساۋداگەرلەردىڭ باس قوساتىن «ءماجىلىس ءۇيى» ءقازىر باسپا ءسوز قىزمەتكەرلەرىنىڭ كلۋبى. لىق تولا كىسى، دەنى جاستار، ىشتەرىندە بۇكىل حالقىنا ايگىلى، شاشتارىنا اق كىرە باستاعان اقىن-جازۋشىلار دا از ەمەس. وسىنشاما كوپتىڭ ىشىندە قاراجان دا بار. ول بۇرىنعى قاراجان ەمەس. ءوزىن-وزى ۇستاۋى دا وزگەشە، پاڭ، تاكاپپار.
ويتكەنى جاقىندا عانا كەشەگى الاش وفيسەرى قاراجان ايباسوۆ توڭكەرىسكە ەڭبەگى سىڭگەن ادال ادام دەپ ولكەلىك گازەتتىڭ بەتىندە جالعان ماقالا بەرىلگەن.
ال ۋاقيعا شىنىندا بىلاي بولعان ەدى:
اقشاتىر قالاسىنا كولچاك ۇكىمەتى ورناپ، ءبىر توپ سوزدەن قىزمەتكەرى قولعا تۇسەدى. ىشتەرىندە نۇروللا دەگەن ءبىر تاتاردىڭ جاس جىگىتى بولادى. بۇل ءوزى گيمنازيا بىتىرگەن، ريەۆوليۋسيانى شىن جۇرەگىمەن قارسى العان جىگىت ەكەن. كەڭەس وكىمەتى ورناسىمەن، بەلسەنە قىزمەت ىستەيدى. سوۆدەپ مۇشەلىگىنە وتەدى. كولچاك ۇكىمەتى كەلگەننەن كەيىن، ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلادى. ال بۇنىڭ تۋعان اعاسى فايزوللا سول قالاداعى ۇلكەن ساۋداگەر، جايشىلىقتا ءىنىسىن ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورسە دە، ونى ولىمگە قيمايدى. «ەگەر ءىنىڭدى بوساتىپ الماساڭ ەمشەكتەگى ءسۇتىمدى كوككە ساۋامىن، ساعان ماڭگى لاعىنەت ايتامىن» دەپ ءبىر جاعىنان كارى اناسى مازاسىن الادى. ساۋداگەر كولچاك سوعىس تريبۋنالىنىڭ باستىعىن اينالدىرادى، قىرۋار اقشا توگىپ، ءىنىسىن ولىمنەن الىپ قالار ءتاسىل ىزدەيدى. ءبىراق بۇنىڭ سورىنا كولچاك تريبۋنالىنىڭ باستىعى مەيلىنشە قاتىگەز، ەسەرسوق بوتەن ۇلتتى وتە جەك كورەتىن ادام بولىپ شىعادى. اقشا الىپ بايىعاننان گورى، پاتشا اعزامعا قول كوتەرگەن ۇساق ۇلتتىڭ ءبىر بالاسىنىڭ قانىن ءىشۋدى ارتىق كورەدى. باي ساۋداگەر اندا بارادى، مىندا بارادى، قولىنان دىم كەلمەيدى. اقشاعا قىزىققان كەيبىر وفيسەرلەر قاندى كوز بالە — تريبۋنال باستىعىنان قورقادى. وسىلاي ساندالىپ جۇرگەن فايزوللا ءىنىسىن ەرتەڭ اتادى دەگەن كۇنى قاراجاندى كەزدەستىرەدى. سوۆدەپ مۇشەلەرىن ۇكىم ورىندالاتىن جەرگە الىپ باراتىن وتريادتىڭ كومانديرى وسى قاراجان بولىپ شىعادى. بۇلار جىلدام ءتىل تابادى. ساۋداگەر قاراجانعا كوپ اقشا بەرمەك بولادى. ال اناۋ سوۆدەپ مۇشەلەرىن ايداپ جاتقاندارىندا نۇروللانى قاشىرىپ جىبەرۋدى ءوز مىندەتىنە الدى. ۋادەسىن ورىنداۋ ءۇشىن قاراجان بىلاي ەتپەك بولدى:
اتىلۋعا ءتيىستى ءۇش تۇتقىندى ۇكىم ورىندالاتىن جەرگە اپارا جاتقاندا قالانىڭ شەتىندەگى كوپىردەن وتە بەرگەن كەزدە، فايزوللانىڭ ادامى اعاش اراسىنا تىعىلىپ تۇرىپ: «جاۋ كەلىپ قالدى دەپ ايقاي سالادى. بۇنى ەستىگەن نۇروللا سول جاقتاعى قالىڭ توعايعا قاشا جونەلەدى. سوڭىنان مىلتىق اتىلسا وعان قاراماۋى كەرەك، ويتكەنى سولداتتاردىڭ مىلتىقتارىن كۇنى بۇرىن اعاش ءۇشتى كۇكىرت ءدارىلى پاتروندارمەن وقتاپ قويۋدى قاراجان ءوز مىندەتىنە الادى. «جاۋ كەلىپ قالدى!» دەگەن ايقاي شىعىسىمەن، نۇروللا تەك ءوز باسىن قۇتقارۋى كەرەك، قاسىنداعى جولداستارىندا شارۋاسى بولماۋعا ءتيىستى. قاراجان نۇروللانى قۇتقارعانمەن، قالعان ەكى تۇتقىندى ءوز قولىمەن اتىپ ولتىرمەك.
وسىنداي جوسپار قۇرعان قاراجان تۇتقىنداردى الىپ شىعارىندا سولداتتىڭ مىلتىقتارىن ءوز قولىمەن وقتايدى (ارينە جالعان وقپەن) جانە ءارقايسىسىنىڭ پاترونتاشىنا شىن اتىلاتىن بەس وقتى سالادى. بۇنىڭ ءبارى سولداتتاردىڭ كوزىنشە ىستەلەدى. ولار مىلتىقتارىنداعى بەس وقتىڭ جالعان وق ەكەنىن بىلمەيدى.
تۇتقىنداردى اتاتىن كەزدەن ەكى ساعات بۇرىن فايزوللا اقىرعى رەت ىنىسىمەن جولىعۋعا رۇقسات الادى، نۇروللانىڭ جولداستارىن تاستاپ قاشپايتىنىن بىلەتىن اتاسى وعان «سەندەردى اتۋعا اپاراتىن سولداتتاردىڭ كوماندير! قىزىلدىڭ ادامى، قالاي «جاۋ كەلىپ قالدى» دەگەن داۋىس شىعىسىمەن قاشىڭدار، سوڭدارىڭنان قۋعىن بولمايدى، وق اتىلسا ودان قورىقپاڭدار، ول ەشكىمدى دە جارالامايدى» دەيدى. زۇلىم ساۋداگەر ءىنىسىنىڭ ەكى جولداسىن قاراجاننىڭ ءوزى قولىمەن اتىپ ولتىرەتىنىن وعان ايتپايدى. نۇروللا اعاسىنىڭ ءسوزىن جانىنداعى سەرىكتەرىنە جەتكىزدى. بۇلار كوپىردەن وتە داۋىس شىعىسىمەن قاشپاقشى بولادى.
ءتۇن ورتاسىنان اۋا، اي شىققان مەزگىلدە، قاراجاندار تۇتقىنداردى ايداي جونەلەدى. ءوزىنىڭ استىندا — ات، وزگە سولداتتار جاياۋ، تۇتقىنداردى قورشاپ العان. ۋادەلەسكەن كوپىردەن وتە بەرگەن كەزدە «جاۋ كەلىپ قالدى!» دەگەن ايقاي شىعادى. ەشتەڭەنى كۇتپەگەن سولداتتار جەرگە جاتا قالىسادى (قاراجاننىڭ امىرىمەنەن). جانە تۇتقىندارعا دا «جاتىڭدار» دەپ بۇيىرادى. ءبىراق انالار ولاردى تىڭدامايدى، قاشا جونەلەدى. سولداتتار تارسىلداتىپ وق اتا باستايدى، تۇتقىندار توقتامايدى، ءبىر دە ءبىرى قۇلامايدى... قالىن توعاي ەكى ءجۇز مەتردەي جەردە. ءدال وسى ساتتە، كۇتپەگەن جەردەن گۇرسىلدەگەن مىلتىقتىڭ داۋسىنان قاراجاننىڭ استىنداعى اتى ۇركىپ، كەيىن قاراي الا جونەلەدى. ءتىپتى بوي بەرمەيدى. نۇروللانىڭ ەكى جولداسىن ءوز قولىمەن قۋىپ ءجۇرىپ اتىپ ولتىرمەك بولعان قاراجان، ەندى ۇركەك اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، كوپىردىڭ اۋزىنا جۇگىرىپ قايتىپ كەلەدى. ءبىراق بۇل ارادا ءۇش تۇتقىننىڭ ۇشەۋى دە قالىڭ توعايعا كىرىپ، جوق بولادى.
جانتالاسقان قاراجان سولداتتارىن تۇرعىزىپ، تۇتقىنداردى ەندى شىنداپ قۋا جونەلگەن كەزىندە، توعايدىڭ ارعى جاعىنان قالاعا قاپتاپ قىزىلدىڭ اسكەرى كەلىپ قالادى. ۇلكەن قان توگىس قىرعىن اتىس بولىپ، تاڭ اتا قىزىلدار قالانى الادى. وسى تۇنگى سوعىستا ءىنىسىن توعاي ىشىندە قوس اتپەن كۇتىپ تۇرعان فايزوللا، ەكى تۇيە سۇيكەنسە ورتاسىندا شىبىن ەلەردىڭ كوبىنە ۇشىراپ، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ وققا ۇشادى. ءسويتىپ نۇروللا مەن ەكى سوۆدەپ مۇشەسىنىڭ ولىمنەن قالاي قۇتىلعانى اشىلماي الادى. قاراجاننىڭ اقشاعا ساتىلعانىن ەشكىم بىلمەيدى.
ال اجالدان قۇتىلعان سوۆدەپتىڭ ءۇش مۇشەسى فايزوللانىڭ «سەندەردى ايداپ اپاراتىن سولداتتاردىڭ باستىعى قاراجان قىزىلداردىڭ ادامى» دەگەن جالعان سوزىنە نانىپ، قاراجانعا «راقمەت» ايتادى. ونى ءوزىمىزدىڭ جاقتىڭ ادامى دەپ سەنىمدىك ىستەيدى. مىنە، وسى قاراجاننىڭ ەرلىك ءىسىن» سونداعى ولىمنەن ءتىرى قالعان سوۆدەپتىڭ ءبىر مۇشەسى گازەتكە جازادى.
بۇعان قاراجاننىڭ كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەندە سول قالاداعى قازاق جاستارىنىڭ جاسىرىن جينالىسىنا قاتىسقانى بىرەۋلەردىڭ ەسىنە تۇسەدى. ءسويتىپ ويلاماعان جەردەن الاش وفيسەرى قاراجان ايباسوۆ ريەۆوليۋسياعا قاتىسقان قىزىلدىڭ ادامى بولىپ شىعا كەلەدى. ونىڭ الاش وفيسەرى بولعانى جاي بەت بوياۋ بولىپ تابىلادى.
بۇل ماقالانى ونىڭ ىشتەن تىنعان سەرىكتەرى دە وتە جاقسى پايدالانا الدى. ءسويتىپ جالعان ريەۆوليۋسيونەر قاراجاننىڭ «اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىسقا» اينالعان. مۇنداي جاعدايدا ول پاڭدانباعاندا كىم پاڭدانسىن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇركىتتىڭ كوڭىلى قاراجاننان كۇپتى. ونىڭ شىن ريەۆوليۋسيونەر بولعانىنا سەنبەيدى. ويتكەنى اكپارمەن قاراجاننىڭ شىن دوس ەكەنىن بىلەدى. ال اكپارمەن دوس ادامنىڭ كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن كۇرەسۋى ەكى تالاي. سوندىقتان دا ول قاراجانعا قاۋىپتەنە قارايدى. ءبىر قاستىق ىستەمەسە جارار ەدى دەيدى.
بۇركىت ءقازىر زالدا الدىڭعى قاتاردا وتىر، ءوزى تۋرالى سويلەگەن سوزدەردى ىقىلاسىن سالا تىڭداۋدا.
مىنبەدە — وعان بۇرىن تانىس ەمەس، تاپال بويلى، ورتا جاسقا كەلىپ قالعان، سەمىزشە كەلگەن كىسى. ول داۋىسىن كوتەرە شابىتتانا سويلەپ تۇر.
— دوستارىم، جاڭا قۇرمەتتى ءتوراعا بۇركىت كۇنتۋاروۆتىڭ ارىزىن وقىپ شىققاندا،— ول پرەزيديۋمدا وتىرعان سۇلۋ ءوڭدى، قارا تورى كىسىگە ءبىر قاراپ قويدى،— مەنىڭ كوزىمە جاس كەلدى. ماعان بۇركىت ارىزىن سيامەن ەمەس، ىستىق جۇرەگىنىڭ قانىمەن جازعانداي بولىپ كورىندى. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ». بۇركىتتەي جاس دارىننىڭ «ارالارىڭا الىڭدار» دەگەن جالعىز اۋىز جالىندى سوزىنەن مەنىڭ كوڭىلىم ماز-مەيرام. بۇركىت ءوز قاتەسىن ءوزى ءبىلىپ، بىزگە قولىن سوزىپ وتىر. ءبىز ول قولدى كەيىن قايتارماۋىمىز كەرەك. اعا سىنشىلاردىڭ اتىنان مەن سول قولدى ءبىرىنشى بولىپ قىسقىم كەلدى. وعان: «ارامىزعا كەلگەن جاس دارىن، جولىڭ يگىلىكتى بولسىن!» دەگىم كەلەدى...
— راقمەت، سىنشى اعا،— دەدى بۇركىت كۇبىرلەي سويلەپ.
مىنبەگە ەندى كوزىلدىرىك كيگەن، دۋدارلانعان شاشىنىڭ الدىڭعى جاعى ءتۇسىپ، قاسقا باس بولىپ قالعان، جۇقا ەرىندى، ورتا جاستان اسىپ بارا جاتقان كىسى شىقتى. ول سول قولىنا ۇستاعان قاعازىنا قاراپ سويلەي باستادى.
— جولداستار، ءومىر ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ الدىنا ۇلكەن ساياسي ماڭىزدى مىندەتتەر قويدى،— دەدى ول وڭ قولىن جوعارى كوتەرىپ،— ءبىز ەزىمىزدىڭ بار كۇشىمىزدى، بار دارىندى ادامدارىمىزدى شەپكە تۇرعىزىپ، سول مىندەتتەردى ورىنداۋعا ات سالىسۋدامىز...
— بۇل كىم؟ — دەپ سۇرادى بۇركىت جانىندا وتىرعان كەكسەلەۋ جازۋشىدان.
— بىلمەيمىن،— دەدى اناۋ وعان جاۋاپ قايىرىپ،— ايتەۋىر جينالىس سايىن سويلەيدى. قاعازعا جازىپ الىپ سوققاندا، ماشينادان بىردە-بىر كەم ەمەس، زىرلاي جونەلەدى.
— ارينە،— شەشەن داۋىسىن كوتەرە ءتۇسىپ، قاعازىنا تاعى ءبىر قاراپ قويدى،— ول مىندەتتەردى ورىنداۋعا ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ الدىندا قيىندىقتار از كەزدەسىپ جاتقان جوق... ءبىراق ءبىز، قارا ءسوز شەبەرلەرى، دراماتۋرگتەر، اقىن-جازۋشىلار، ادەبي سىنشىلار، ول قيىندىقتاردى جەڭۋ ءۇشىن ۋاقىتىمىزدى دا، جىگەر-دارىنىمىزدى دا اياماق ەمەسپىز.
شەشەن كەنەت:
— جولداستار!—دەدى ول كەڭىردەگىن كەرە بار داۋسىمەن.— ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا كەلگەننەن كەيىن جولداس...— ول قولىنداعى قاعازىنا قايتا كوز تاستادى،— جولداس بۇركىت كۇنتۋاروۆ ءوزىنىڭ الدىنا قويعان پارتيا مەن حالىقتىڭ زور مىندەتتەمەسىن بۇلجىتپاي ورىندايدى دەپ ءوز باسىم وتە سەنەمىن...
شەشەننىڭ سەزىن كۇلە تىڭداپ ارت جاقتا، ەسىك الدىندا ءۇش ادام تۇر. بۇلار: اكپار، قاراجان جانە ءبىر كوزىلدىرىكتى جاس جىگىت.
— كەزەك ەندى سەنىكى، قاراجان،— دەدى اكپار جانىنداعى جولداسىنىڭ جەڭىنەن تارتىپ.
— ءوزىم دە سولاي دەپ ويلايمىن.
— بۇل «ايتىستى» بىتىرمەسەڭ بولماس...
اكپاردان وزگەلەردىڭ ءبارى زالعا كىردى. ەندى مىنبەگە يىعىنا ايقارا پارتۋپەي تارتقان، ۇستىندە جاستاردىڭ سول كەزدەگى گاليفەلى شالبارلى كوستيۋمىن كيگەن جاس جىگىت شىقتى. ول بىردەن-اق پۋلەمەتتەن وق جاۋدىرعانداي اسىعا، ءسوزىن بورانداتا جونەلدى.
— ءبىز جاستار... اقىن بۇركىتتىڭ پرولەتاريات جازۋشىلارىنىڭ اراسىنا كەلگەنىنە وتە قۋانىشتىمىز،— دەدى ول جالىندانا جۇلقىنىپ،— بۇركىت اعادان شەبەرلىككە ۇيرەنۋگە قۇمارمىز. ارينە، بۇركىت اعا اقىرعى كەزگە دەيىن اداسىپ كەلدى. نەنى جىرلاۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەدى. اۋىلداعى بولىپ جاتقان تاپ تارتىسىن كورمەدى. ەندى سول قاتەلەرىمدى جوندەيمىن دەپ ارامىزدا كەلىپ وتىر. سوندىقتان مەن، جوق، ءبىز جاستار، اقىن كۇنتۋاروۆتى اسسوسياسيامىزعا الۋعا ءجۇز پروسەنت داۋىس بەرەمىز.
— جولداستار،— دەدى ەندى جينالىستى باسقارىپ وتىرعان ءتوراعا،— ازىراق تىنىشتالىڭىزدار، ءقازىر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى، ءبىزدىڭ ۇيىمدى باقىلاۋشى قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى، قۇرمەتتى جولداسىمىز قاراجان ايباسوۆ سويلەيدى.
ءار جەردەن شىعىپ جاتقان سىبىر سۋ سەپكەندەي باسىلدى. سامساعان كوپ مىنبەگە قاراي قالدى.
قاراجان ادەتتەگى مىنەزىنە سالىپ، اسىقپاي-ساسپاي اياعىن نىق باسىپ، قاققان قازىقتاي بويىن يمەي، مىنبەگە شىقتى. ول باياۋ قيمىلداپ، كوزىندەگى كوزىلدىرىگىن الىپ، كىرشىكسىز تازا اپپاق ورامالىمەن تاپتەشتەپ ءسۇرتتى دە، قايتادان كيدى. سودان كەيىن عانا بارىپ جۇرتقا قارادى.
— وسى مىنبەدەن سويلەگەن جۇرتتىڭ ءبارى ءوزىنىڭ قۋانىشىن ايتىپ جاتىر،— دەدى ول اقىرىن باستاپ،— جاڭا بۇركىتتىڭ حاتىن وقىعاندا مەنىڭ دە كوزىمە جاس كەلدى...
بۇركىت بار ىنتاسىن سالىپ تىڭداۋدا، ادام بالاسىنا سەنگىش اق كوڭىل اقىن، كەشەگى ءبىر كەمەگە مىنگەن-وسىناۋ دوس-جار ادامى قاراجانعا وتە ريزا. «بۇ دا مەن سەكىلدى اداسىپ بارىپ ءۇيىرىن تاپقان جان ەكەن»،— دەيدى ول ىشىنەن.
ەندى قاراجان ءسال ويلانا قالدى دا، قايتادان سويلەدى.
— ال كوڭىلشەكتىك مينۋتتارىم ەتكەننەن كەيىن، مەن وزىمە-وزىم سۇراق بەردىم،— دەدى ول داۋىسىن كەنەت قاتۋلانتا ءتۇسىپ.— بۇركىت كۇنتۋاروۆ راسىمەن ءبىزدىڭ الدىمىزدا جۇرەگىن جالاڭاشتاپ بەرىپ وتىر ما؟ دەگەن كۇمانعا كەلدىم. بەردى دەلىك، سوندا ول بۇل ءسوزىن نەسىمەن دالەلدەي الادى؟ جاباعى بايدىڭ ايۋاندىعى تۋرالى جازعان جالعىز ماقالاسى بۇعان ايعاق بولا الا ما؟ ارينە، بولا المايدى. ويتكەنى ءبىر ادامىنىڭ قانىشەرلىگىن، وزبىرلىعىن جازۋ بار دا، ءوزىڭ قولشوقپارى بولعان زۇلىم تاپتىڭ جان تۇرشىگەرلىك سۇمدىعىن جازۋ بار. بۇركىت بىزگە ءالى مۇندايىن بىلدىرگەن جوق. ال ول كەشە كەڭەس وكىمەتىنە، قالا بەردى قازاق حالقىنىڭ بۇكىل پرولەتارياتتىق، باۋىرمالدىق يدەياسىنا قارسى شىققان اقىن...
— قارەكە، جولداس،— دەدى ورنىنان تۇرەگەلىپ ءتوراعا،— بۇركىت كۇنتۋاروۆ ارىزىندا ءوزىنىڭ قاتەلەسكەنىن، كوپ سەنىمسىز كوزبەن قاراپ، قاي جاققا شىعارىن بىلمەي شاتاسقانىن ءتۇسىندىردى عوي دەيمىن. ءسىز بۇنىمەن ساناسقىڭىز كەلمەي مە؟
— نەنى ءتۇسىندىردى؟— دەدى قاراجان كوزىلدىرىگىن قايتادان شەشىپ الىپ، ورامالىمەن سۇرتە باستاپ.— ءوزىنىڭ قاتەلەسكەنىن، جول ىزدەپ شاتاسقانىن تۇسىندىرەدى دەمەكسىز عوي. ال مەن بۇركىتتەن وزىنە-وزى ۇكىم ايتقان، ءوز ىسىنە ءوزى ادال سوت بولعانىن تىلەيمىن... ءويتۋ تەك جۇرەكتەن قايناپ شىققان جالىندى جىردى كەشەگى ءوزىنىڭ جاۋلىق ارەكەتىن اشكەرەلەگەن پوەما، داستانداردى كەرەك ەتەدى. بۇركىت كۇنتۋاروۆ بولسا وعان بارا الماي وتىر. بارار ەدى، ءبىراق ءالى دە بولسا كوڭىلى جات. سوندىقتان ول حالىق الدىندا ءوزىن-وزى اشكەرەلەۋدەن، قوي تەرىسىن جامىلىپ، ارامىزعا قاسقىرلىعىن بۇركەپ كىرۋدى جەڭىل كورەدى. مىنە وسىنداي سەبەپتەن، قۇرمەتتى ءتوراعا، «بار كۇناڭدى كەشتىم، كەلە عوي ارامىزعا» دەپ ءسىز جايعان قۇشاقتى بۇركىتكە ءازىر مەن جايا المايمىن.
— دۇرىس ايتادى، قاراجان!—دەدى بىرنەشە داۋىس ارت جاقتان.
نە دەرىن بىلمەگەن بۇركىت شىداي الماي ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— سەنىڭ قۇشاعىڭ... كەرەگى جوق ماعان سەنىڭ قۇشاعىڭنىڭ!—دەدى ول ايقايلاپ.
— ايتقانىم كەلمەدى مە؟!— دەدى قاراجان ءتوراعاعا قاراپ، ءسويتتى دە بۇركىتكە بۇرىلدى.— ارينە مەنىڭ قۇشاعىم، جوق، ءبىزدىڭ قۇشاعىمىز ساعان كەرەك ەمەس. ويتكەنى سەن دارىنسىڭ، ءبىراق... سەن ءقازىر ساسۋداسىڭ، بارار جەرىڭ، باسار تاۋىن جوق. وسىناۋ نوسەر وتكەنشە ساعان پانالاي تۇراتىن جاي كەرەك. ارينە، بۇل ءۇشىن ءتوراعا سەكىلدى ءبىزدىڭ اڭقاۋ اقساقالدارىمىزدىڭ قۇشاعى ەڭ ءقاۋىپسىز جايلى ورىن. ال ەرتەڭ ءبىر ىڭعايلى كەز تۋا قالسا، بىلەگىڭدى سىبانىپ، قايتا شىعا كەلمەكسىڭ. قوينىنان جىلى ۇيا تاپقان سۇر جىلان، ەڭ الدىمەن ءتوراعانىڭ ءوزىن شاعاسىڭ! بۇنىڭ ءبارى تۇسىنىكتى، تاپ جاۋلارىنىڭ بۇل ايلاسىنا ءبىز ابدەن قانىعىپ بولعانبىز.
ءوزىن-وزى ۇستاي الماعان بۇركىت قاراجاننىڭ قاسىنا قالاي جەتىپ بارعانىن بىلمەي دە قالدى.
قانە، الگى ءسوزىڭدى قايتا ايتشى؟!
— نەمەنە، ۇرايىن دەپ پە ەدىڭ؟—دەدى قاراجان سول سازارعان قالپىندا، ايىلىن دا جىيماي.— ادام ايتارعا ءسوز تابا الماعاندا، قولىنا ەرىك بەرەدى. قانە، ۇرىپ كور! جوق، ازامات كۇنتۋاروۆ، كۇش جۇمسايتىن كەزدەرىڭ وتكەن. ودان دا مەنىكى دۇرىس بولماسا، سونى دالەلدە.
— دالەلدەيمىن!—دەپ بۇركىت بۋلىعا سويلەدى،— ءوزىمنىڭ بولاشاق ەڭبەگىممەن، جازار كىتاپتارىممەن دالەلدەيمىن!
— ءبىراق ول كىتاپتارىڭدا كىمنىڭ جىرىن جىرلاپ، جوعىن جوقتايتىنىڭدى دا ۇمىتپا! اقىڭدى مول تولەپ، ءوزىنىڭ جىرشىسى ەتكەن باي، يشانداردىڭ اتتارىن اتاۋدى جادىڭنان شىعارما! ەگەر ۇمىتا باستاعان بولساڭ، ەسىڭە تۇسىرۋگە مەن دايىن. اتايىن با ەسىمدەرىن؟
— زال ءىشى ۋ-شۋ بولدى دا كەتتى.
— قاراجان نە سويلەپ تۇر؟ ءبىز بۇركىتكە سەنەمىز. ونىڭ ءتۇبى كەدەي، ءوز تابىنان كەتپەيدى،— دەدى ءبىر توپ.
— قاراجان دۇرىس ايتادى. بۇركىت ءبىزدى الداپ تۇر!— دەدى ەسىك جاقتاعى ەكىنشى توپ، پارمەنىنشە داۋىستاپ.
بۇركىت زالعا قارادى. كەنەت كوزى جاسقا تولىپ كەتتى. ءىشتى ورتەگەن ىزا مەن كۇيىككە شىداي الماي، ەسىككە قاراي جۇرە بەردى.
— تۇرا تۇر، بۇركىت،— دەدى ءتوراعا داۋىستاپ،— قايتا كىرەر ەسىكتى قاتتى جاپپاس بولار.
بۇركىت ەسىككە تاياي بەرىپ توقتادى. «نە بولسا دا ەستىپ كەتەيىن» دەگەن ويمەن پرەزيديۋمعا قاراپ ءۇن-تۇنسىز قاتتى دا قالدى.
— سەنىڭ ءسوزىڭ، قاراجان، ماعان ۇناعان جوق،— دەدى ءتوراعا ايباسوۆقا تەسىلە كوز تاستاپ،— سەن ءادىل سوتشا ەمەس، جان الۋعا دايىندالعان ازىرەيىل ءتارىزدى سويلەدىڭ.
— ارينە، ءسىزدىڭ سويدەيتىنىڭىزدى ءبىلىپ ەدىم.— قاراجان ءتوراعانى مىسقىلداي كۇلدى.— بۇركىتتى قورعاعىڭ كەلىپ تۇر عوي، قورعاپ كورىڭىز!
— جوق، مەن ونى قورعايىن دەپ تۇرعان جوقپىن. ول ءالى جاس، بار ءومىرى الدا، ءوزىن-وزى قورعايتىن تالاي مۇمكىنشىلىگى بولادى،— ەندى ءتوراعا بۇركىتكە بۇرىلدى دا، داۋىسىن ءسال كوتەرە،— بۇركىت شىراق، سەن مەنىڭ ويىمدى دۇرىس تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن،— دەدى ءبىر اعالىق اشىق پىشىنمەن.— ءوزىڭ كورىپ تۇرسىڭ، سەنىڭ ارىزىڭدى جۇرت ءار ءتۇرلى ءتۇسىنىپ وتىر... ويتكەنى بۇعان دەيىن جازىپ كەلگەن ەڭبەگىڭدە سەن بىزدەن تىم الىس جاتىرسىڭ. بۇنى جاستىقتىڭ قاتەسى دەگەن كۇندە دە، بىرەۋلەر سول قاتەنى بەتىڭە سالىق ەتپەس ءۇشىن ەڭ الدىمەن حالىق الدىندا ءوزىڭدى اقتاپ الۋىڭ كەرەك. مەنىڭ بۇل ءسوزىم ساعان سەنبەيمىز، سول وتكەن قاتەڭ ءۇشىن ەسىگىمىز مۇلدەم جابىق دەگەن ءسوز ەمەس. ءوزىڭدى-وزىڭ كورسەتە الساڭ ساعان دەگەن ەسىگىمىز ءارقاشان دا اشىق...
بۇركىت ءتوراعا ءسوزىنىڭ ار جاعىن تىڭداعان جوق. تىڭداۋعا دا كۇشى جەتپەدى. كەۋدەسىن ادال جالاڭاشتاپ كەلگەنىڭدە جۇرتتىڭ بۇنى تۇسىنبەگەنىنە جىلارداي بولىپ وكپەلەپ، ەسىكتەن اتا جونەلدى.
قاراجان بۇركىتتى قۇلاتقانىنا ءماز بولعانىن جاسىرا الماي، ءسال كۇلىمسىرەي ەزۋ تارتتى دا، مىنبەدەن تۇسە بەردى.
ۋ-شۋ بولعان جۇرت، كەنەت ايقايلاي ءتۇسىپ، ەندى ءوزارا كۇجىلدەسە باستادى...
...تاعى دا ءتۇن، تاعى دا تۇندەي تۇنەك وي. كلۋبتان شىعىسىمەن، ۇيىنە دە قايتپاي، بۇركىت بەتىنىڭ اۋعان جاعىنا ءجۇرىپ كەلەدى. ەشتەڭە كورەر ەمەس، ەشتەڭە دە ەستىر ەمەس، جانىن جەگەن وكىنىش، ىزا، وكپە، اشۋدىڭ قۇشاعىنا ەنىپ كەتكەن.
جان-جاعى تاستاي قاراڭعى. كەنەت جەل تۇرىپ قۋارا باستاعان اعاش جاپىراعىن بۇتاقتارىنان قۇشاقتاي جۇلىپ، بۇركىتتىڭ بەتىنە اكەپ ۇرادى. اقىن ونى دا سەزبەيدى. الدەقالاي بىرەن-ساران ادام قارسى كەزدەسسە، ونى دا كورمەيدى. ءتىپتى كلۋبتان شىققاننان بەرى سوڭىنان ءبىر ەلى قالماي اڭدىپ كەلە جاتقان اكپاردى دا اڭعارمايدى. تەك بار بىلەرى — ويعا شومىپ كەتكەن باسىن جەردەن ءبىر كوتەرمەي، بەتىنىڭ اۋعان جاعىنا تارتا بەرۋ...
بۇركىت ۇزاق ءجۇردى، اقىرىندا ول قالانىڭ كۇنشىعىس جاعىنا شىعا توقتادى. كۇندىز-تۇنى تىنىم تاپپاي سارىلداپ اعىپ جاتقان كىشكەنتاي الماتى وزەنىنىڭ جانىنا جەتكەن ەكەن. ول ەندى ءبىر ۇلكەن قارا تاسقا بارىپ وتىردى. وعان تاياۋ كەلىپ، اكپار دا توقتادى. وسى كەزدە قارا بۇلتتان اي شىعىپ، جەر بەتى اعارا ءتۇستى. بۇركىت اكپاردى ەندى عانا كوردى. ءبىراق ەكەۋىندە دە ءۇن جوق. بۇركىت شومىپ كەتكەن وي تەڭىزىنەن ءالى دە جارعا شىعار ەمەس.
اكپار ازدان كەيىن وزەن جاعاسىنداعى كوك شوپكە تىزەرلەي وتىردى دا، مالتا ءتارىزدى بەس-التى ۋاق تاستى ۋىستاپ الىپ، قاقپاقىل ەتىپ ويناي باستادى.
ەكەۋى ءالى دە ءۇن-تۇنسىز...
دەگەنمەن، اكپار شىداي المادى، ءبىر كەزدە بارىپ:
— سولاي دە، بۇركىت،— دەدى ول تاستارىن لاقتىرىپ جىبەرىپ. ءسويتتى دە ورنىنان تۇرەگەلىپ، بۇركىتتىڭ جانىنا بارىپ وتىردى.— اقىن دەگەن دە بالا عوي. اشۋلانعان بالانى ۇلكەندەر ەرتەك ايتىپ ۋاتادى. تىڭدايسىڭ با، مەن دە ساعان ءبىر ەرتەگى ايتايىن؟
بۇركىت جاۋاپ قايتارمادى.
— باياعى وتكەن زاماندا، ءدىن مۇسىلمان اماندا ءبىر كىشكەنتاي اقىن بولىپتى،— دەدى اكپار «ەرتەگىسىن» باستاپ، انانىڭ جاۋاپ بەرمەگەنىنە قاراماي،— ول اقىننىڭ (ءىز بويىنا بىتكەن اقىلى دا، اقىندىعى دا بار ەكەن. ءبىراق ونىڭ قولىنا تۇسپەگەن ءبىر قاسيەت — اتاق ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە الگى كىشكەنتاي اقىن ۇلكەن اتاققا يە بولعىسى كەلەدى. ءوزىن قوشتايتىن جان اياسپاس ازعانتاي سەرىكتەرىنىڭ قولىندا وعان ونداي اتاقتى الىپ بەرە قويار ءدال سول كەزدە كۇش بولا قويمايدى. وزدەرى قاشىپ-پىسىپ كۇندەرىن ازەر كورىپ جۇرەدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ ارينە اقىن، انا سەرىكتەرىنە قارسى جاققا شىعۋدى دۇرىس كورەدى. ويتكەنى ولار كوپ. كوپ ماقتاسا، كومىر دە تەمىرگە اينالادى. ءسويتiپ، كەشەگى اق اقىن، ەندى قىزىل اقىنعا اينالۋدى ارمان ەتەدى. سولاي ما؟
بۇركىت تاعى دا ۇندەمەدى. وعان قاراماي اكپار ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.
— اقىن سەرىكتەرىن، جولداستارىن ساتىپ، جاۋ جاعىنا حات جازادى. «تىڭداڭدار،— دەيدى ول حاتىندا،— مەن بۇرىنعى جولىمنان، ويىمنان بەزدىم، ءقازىر سونداعى وي-ارمانىمنان شوقتاي بولىپ قىزارىپ ۇيالام، مەنى سەندەر وزدەرىڭنىڭ توبىڭا الىڭدار»،— دەپ جالىنادى. ارينە ول جولداستارىن، يدەالىن ساتقانىنان ۇيالىپ-قىزارمايدى قىزىل بولسام دەگەن قىزىل تىلەكتەن قىزارادى. «قاراڭدار،— دەيدى ول، كەشەگى ءوزىنىڭ جاۋ توبىنا،— مەنىڭ ءتۇرىم ءقازىر اتام قازاقتىڭ كونە زامانداعى جالاۋىنداي اق تا ەمەس، مۇحامبەت پايعامباردىڭ تۋىنداي جاسىل دا ەمەس، وزدەرىڭنىڭ قولدارىڭا ۇستاعان شۇبەرەكتەرىڭدەي قىپ-قىزىل، ءتىپتى ودان دا قىزىلمىن، تەزىرەك قاستارىڭا الا كورىڭدەر، سەندەردەن دە اسقان قىزىل بولۋعا انت ەتەمىن،— دەيدى.
— جەتەدى، توقتات ءسوزىڭدى!—دەدى شىداي الماعان بۇركىت.
— ءسال شىدا، قىزىعى ءالى الدا... ءبىزدىڭ اقىن ونى قىزىلدار توبى قۇشاعىن اشا قارسى الىپ، ۇستىنە قىزىل وتاۋ تىگىپ، استىنا قىزىل شايتان اربا — ماشينا بەرەدى دەپ ويلاعان بولاتىن. ءبىراق ول ءۇمىتى اقتالمايدى... قىزىلدار دا اقىماق ەمەس. قارا مىسىق اق بولا المايدى، كەشەگى جاۋى بۇگىن دوس بولا المايدى، ونى قىزىلدار دا جاقسى بىلەدى. سوندىقتان ولار سەرىكتەرىن، ۇستاپ كەلگەن جولىن ساتقان اقىماق اقىندى ورتالارىنا المايدى، ماسقارا-مازاق ەتىپ قۋىپ شىعادى.
— ىستەگەن جاقسىلىعىڭ بولسىن، كەت قاسىمنان، كورىنبە ەندى مەنىڭ كوزىمە!— دەدى بۇركىت.
— نەگە؟ ءبىز ەكەۋىمىز ءبىر تاۋدىڭ بۇعىسى ەمەس پە ەك؟ دوس جىلاتىپ ايتادى...
— سوندا سەن بولىپسىڭ با مەنىڭ دوسىم؟
— يە، مەنمىن. قۇر دوسىڭ ەمەسپىن، ودان دا قىمباتىڭمىن. ەسىڭدە مە، رەستوراندا ەكەۋدەن ەكەۋمىز قالعان كۇنى سەن: «ماقسات اتتى ءبىر شىنجىرمەن تىركەسكەن جاندارمىز» دەگەنىڭ؟ ماعان سول تەڭەۋىڭ وتە ۇناعان.
— ولاي بولسا، ءوزىڭدى بوسپىن دەپ ساناي بەر. مەن ول شىنجىردى ءۇزۋدى دۇرىس كوردىم.
— وپ-وڭاي ما؟
بۇركىت ۇندەمەي تەرىس قارادى.
— جارايدى، شىنجىردى ۇزە-اق قوي. سوندا قايدا بارماقسىڭ؟ بارار تاۋىڭنىڭ ەتەگىندە سەنى جوعارى كوتەرتپەس قارۋلى قاراۋىل تۇرعان جوق پا؟ ونى بۇگىن ءوز كوزىڭمەن كورگەن جوقسىڭ با؟ الدە اقان سەكىلدى ءۇشىنشى قاباتتان قۇلاماقسىڭ با؟ مۇمكىن سۋعا كەتىپ ولگىڭ كەلگەن بولار؟ ارينە ءويتۋ ساعان لايىقتىراق. ويتكەنى ولىك سۋدىڭ ورتاسىمەن اعادى عوي. ءبىر جاعادان قۇلاساڭ ەكىنشى جاعاعا جەتە المايسىڭ. سەنىڭ جولىڭدى كورسەتەتىن ءبىر سيمۆوليكالىق بەلگى بار. اتتەڭ، نە كەرەك، سەن بۇل تىلەگىڭدى ورىنداي المايسىڭ. ەرتىس، ەسىل الىس، ال الماتىنىڭ مىنا شالشىق سۋىنا دەنەڭ دە باتپايدى. موينىنا تاس بايلاپ قۇلاساڭ دا، قۇر جالاڭاش دەنەڭدى كورسەتىپ جۇرتقا كۇلكى بولاسىڭ...
بۇركىت تاعى اۋزىن اشپادى.
— مۇمكىن، سەن راسىندا سۋعا كەتىپ ءولۋ ءۇشىن وسى جاعاعا كەلگەن شىعارسىڭ؟
— ال، جارايدى، بۇيتكەن ومىردەن ءولىم ارتىق دەلىك، سوندا ماعان نە ىستە دەيسىڭ؟—دەدى بۇركىت اشۋدان نە دەرىن بىلمەي.
— ولىمنەن ءومىر ارتىق. بوتەن جول تابا الماساڭ، مەنىمەن بىرگە كورشى ەلگە قاش. ون التىنشى جىلى شەت ەلگە قاشقان قازاق اۋىلى از ەمەس. كوبى سوندا. ولار ءالى تۋعان جەرىن جوعالتقانمەن، تۋعان ءتىلىن جوعالتقان جوق. سەن سەكىلدى دارىندى كىلەم جايىپ قارسى الادى. سەنىن ءاربىر شۋماق ولەڭىن جەرىنەن، ەلىنەن ايىرىلعان بەيشارالارعا مەدەۋ بولادى. اۋزىڭنان شىققان ءار ءسوزىڭدى التىنداي باعالايدى، قۇرمەت، قوشامەت كورسەتەدى. ساعان بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ ءجۇر، قاشايىق!
— جوق، مەن ەش جاققا قاشپايمىن!— دەدى بۇركىت كەنەت ىزادان ءوزىن-وزى ازەر ۇستاپ!—مەن قازاقتىڭ اتا جەرىندە تۋدىم، وسى اتا جەرىندە ولەمىن! حالقىمنان قاشىپ تاپقان قىزىقتىڭ ماعان كەرەگى جوق!
— مەيلىڭ. وندا ولمەسەڭ — ورەم قاپ!—دەدى اكپار ۇنىنە سۋىق ىزعار بەرىپ. وسى كەزدە اي قايتادان بۇلتقا كىرىپ، جان-جاقتىڭ ءبارى تاعى دا تاستاي قاراڭعى بولا قالدى.— سەن ەندى ءتىرى ولىكسىڭ!—دەدى اكپار قايتا سويلەپ،— سەنىڭ سوزىڭە ەندى دوسىڭ دا، قاسىڭ دا سەنبەيدى، بۇدان بىلاي قاراي سەن ەشكىمگە دە كەرەك ەمەسسىڭ!
— جوق، مەن ءالى كەرەك بولام! سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭ بىلشىل!— بۇركىت اشۋدان قالش-قالش ەتىپ كەتتى، اكپاردىڭ جاعاسىنان ۇستاپ الىپ، وزىنە قاراي تارتتى دا، ىزالانا سويلەدى.— مەنىڭ ءالى كەرەك بولعانىمدى ءوز كوزىڭمەن كورەسىڭ! ال شەتكە قاشساڭ، ءوز قۇلاعىڭمەن ەستيسىڭ! ەستىدىڭ بە!
— جىبەر...— اكپار ءسال جۇلقىنىپ بوساندى: دا — قورا توبەسىنە جاپقان قۋرايدى جۇلقىلاي بەرگەن تەنتەك ەشكىنى قازاقتىڭ تاياقپەن ۇيرەتەتىنى ەسىڭدە بار ما؟— دەدى بۇركىتكە.
— ماعان كۇش كورسەتكىڭ كەلىپ تۇر ما؟
— جاۋعا ساتىلعان ادامعا راقىم بولمايتىنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭ! — اكپار بۇركىتتىڭ جولىن كەس-كەستەي تۇرا قالدى.
اناۋ توسىن تۇرعان اكپاردى ويلاماعان جەردەن قوس قولىمەن كەۋدەسىنەن قاتتى يتەرىپ جىبەردى دە، جونىنە جۇرە بەردى. بۇركىتتىڭ قيمىلىن ابايلاماي قالىپ شالقاسىنان تۇسكەن اكپار جالما-جان تۇرا كەلىپ، قالتاسىنان تاپانشاسىن سۋىرىپ الىپ، ءبىر دىزەرلەي وتىرا قالدى دا، قاراڭداپ كەتىپ بارا جاتقان اقىننىڭ تۋ سىرتىنان كوزدەي باستادى. ءبىراق بۇركىت شوق تالدى اينالا بەرىپ، قاراڭعى تۇنگە ەنىپ جوق بولىپ كەتتى.
— جارايدى...— دەدى ىزالى ۇنمەن اكپار. ول ەندى ورنىنان اسىعا كوتەرىلدى دە، تاپانشاسىن قالتاسىنا قايتا سالدى.— تاعى ءبىر وڭاشا كەزدەسەرمىز!..
...بۇركىت سول كەتكەن بەتىمەن ەندى ەش جەرگە ايالداماي، ۇيىنە تىكەلەي تارتتى. بۇل كەزدە ءتۇن ورتاسى بولىپ قالعان-دى. «جينالىستان نەعىپ قايتپاي جاتىر؟» دەپ قوبالجىپ وتىرعان ولگا پاۆلوۆنا ۇيگە كىرىپ كەلگەن كۇيەۋىنىڭ جۇزىنە ءبىر قارادى دا، ەشتەڭە دە سۇراماي، اۋىز بولمەگە شىقتى دا، سۋىپ قالعان استى جىلىتىپ الىپ، قايتا كىردى.
بۇركىت پەنجەگىن شەشىپ، كوريدورعا شىعىپ، قولىن جۋىپ كەلىپ، ستولدىڭ جانىنا وتىردى. الدىنا قويعان ەتتەن شۇقىپ بىر-ەكى ءتۇيىرىن اۋزىنا سالدى دا، اۋىر كۇرسىنىپ، تارەلكەنى كەيىن سىرعىتىپ قويدى.
ولگا پاۆلوۆنا بۇركىتتىڭ ىشىمدىكتى جەك كورەتىنىن بۇرىننان بىلەتىن. سويتە تۇرا، ول ەرىنىڭ كوڭىلى اشىلار ما ەكەن دەگەن ۇمىتپەن تۇرەگەلىپ، شكافتان ءبىر بوتەلكە كونياك اكەلىپ، جانىنا حرۋستال ريۋمكا قويدى.
— رەنجىتىپ جىبەرگەندەرىن كوزىڭنەن كورىپ تۇرمىن،— دەدى ولگا پاۆلوۆنا بۇركىتتىڭ جانىنا وتىرىپ،— مۇمكىن كوڭىلىڭدى اشار، بىرەر ريۋمكا كونياك ءىش...
قايعىسىن ايتپاي بىلگەن كەلىنشەگىنە ىشتەي ريزا بولعان بۇركىت:
— راقمەت، وليا...— دەدى جۇدەي سويلەپ.
بۇركىت ەندى ءوزى تۇرەگەلىپ بارىپ، شكافتان ءسال كىشىرەكتەۋ ريۋمكا الىپ كەلدى. ءوزىنىڭ الدىنداعى ريۋمكامەن ەكەۋىنە تولتىرا كونياكتى قۇيىپ:
— قانە، وليا، سەن دە ءىش،— دەدى.
ومىرىندە اۋزىنا كونياك الىپ كورمەگەن ولگا ەرىنىڭ كوڭىلىن قالدىرعىسى كەلمەدى. «بۇرىن ىشپەگەن زاتىم ەدى»،— دەپ بالدەنىپ تۇرماي، ريۋمكانى الدى دا:
— سەنىمەن بىرگە ۋ ىشۋگە دە بارمىن، بۇركىتىم، قانە، كەلەشەك باقىتىمىز ءۇشىن...
بۇركىت ءسال عانا ەزۋ تارتتى. «كەلەشەك باقىتتىڭ بەت الىسى ءدال بۇگىنگىدەي بولا بەرسە، ول باقىتقا جەتۋىمىز ەكى تالاي-اق شىعار». ءبىراق ولگاعا ەشتەڭە دەگەن جوق. قولىنداعى ريۋمكانى جوعارى كوتەردى دە، ىشىندەگى كونياگىن تاۋىسا ءىشتى.
بۇركىتكە ەلىكتەي ولگا دا ريۋمكاسىن اۋزىنا اپاردى. ناعىز ءبىر ۋ ىشەتىن ادامداي كوزىن جۇمىپ، اقىرىن ىشە باستادى. وتكىر شاراپ تاماعىن قىرىپ جىبەرسە دە، شىداپ باقتى. تەك كونياكتى ءىشىپ ءبىتىرىپ، ريۋمكاسىن ستولعا قويعاندا عانا بارىپ:
— ءتۇۋ، قانداي اششى ەدى!— دەدى اۋزىن ورامالىمەن جاۋىپ شاشالا سويلەپ.
بۇركىت ەندى شىن ەزۋ تارتىپ كۇلدى. كاۆكاز جۇزىمىنەن قايناتقان اسىل شاراپ، اربەردەن سوڭ بويىنا تاراي باستادى. بۇرىن كوپ ءىشىپ كورمەگەن بۇركىتتىڭ تامىر-تامىرىن بوساتىپ، دەنەسىن بالقىتىپ اكەتىپ بارادى. باعاناعىداي ەمەس، كوڭىلى دە ءسال وزگەرەيىن دەدى. ءوزى دە بىلمەيدى، بۇل وزگەرۋ كوڭىلدەنۋ مە، الدە قايعىرۋ ما، ايتەۋىر بويىنا ءوزى بىلمەيتىن تاعى ءبىر جاڭا سەزىم پايدا بولعان ءتارىزدى. سوندا عانا بارىپ بۇركىت ولگا پاۆلوۆناعا بۇگىن باسىنان وتكەن ۋاقيعانىڭ ءبارىن تەگىس ايتىپ بەردى. ءتىپتى اكپارمەن كەزدەسكەنىن دە، ونىڭ شەتەلگە قاشايىق دەگەن ءسوزىن دە جاسىرمادى. بۇركىت ەندى عانا اڭعاردى، كونياك كوڭىلىن اشپاپتى، تەك اۋزىن عانا اشىپتى. اڭعارسا، بۇرىنعى قايعىسىنا قايعى قوسقانداي. سويلەگەن سايىن بۇرىنعى ىزاسىنا قايتا ىزا قوسىلىپ، جۇرەگىن ودان سايىن تىرناي تۇسكەندەي. ويىن تۇمانداتىپ، تەك كوكىرەكتەگى اشۋىن بۇرىنعىسىنان دا جامان ورشەلەندىرىپ العان ءتارىزدى.
ولگا پاۆلوۆنا ءدىرىل قاققان قوس قولىن تىزەسىنە قويىپ، تاپجىلماي تىڭداپ وتىر. بۇركىت كەنەت داۋىسىن قاتتىراق شىعارىپ، قاراجانعا كىجىنە تۇسەر بولسا، ولگا پاۆلوۆنا ودان ءارى زارە-قۇتى قاشىپ، ون ساۋساعى بۇرىنعىدان دا بەتەر ءدىرىل قاعادى. ەكى كوزى جاسقا تولىپ، ەرىنە كەشەگى جولداستارىنىڭ بۇگىنگى ىستەگەن قياناتىنان جامان قينالىپ، اقىرىن كۇبىرلەپ ولارعا قارعىس ايتادى.
بۇركىت ءسوزىن اياقتاپ بولدى دا، قايتادان كونياكتى ءوز بوكالىنا تولتىرا قۇيدى. ونى بىردەن جۇتا سالدى. ەندى ول بۇرىنعىسىنان دا تۇنەرە ءتۇستى. ولگا پاۆلوۆنا ءدال وسى مينۋتتا ەرىنىڭ جۇدەپ وتىرعان كوڭىلىن كونياكپەن ەمەس، ءوزىنىڭ وعان دەگەن ىستىق قۇشاعىمەن جۇباتۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى.
ول ەندى:
— ءبىزدىڭ ءومىرىمىز جاڭا باستالىپ كەلەدى عوي، بۇركىت، ونداي-ونداي جاۋىن-شاشىن ءالى تالاي كەزدەسەر،— دەدى كۇيەۋىنىڭ باسىنان سيپاپ،— سەن بىرىنە دە بەرىلمە، قارا دا تۇر، ءالى ءبارىن دە جەڭىپ شىعامىز. بىزگە دەگەن كۇن جاڭا عانا تۋىپ كەلەدى، ءالى نۇرىنا دا بولەيدى، تەك وسى العان جولىڭنان جاڭىلما.— ول ەندى ەرىنە ەركەلەي قارادى،— وسى بۇگىنگى شارشاعانىن جەتەر، ەندى دەمىڭدى ال، ءجۇرشى...
بۇركىت جاس ەمەس پە، ال جاستىق تىلەكتىڭ ءوزى دە ءبىر ارمان، كەيدە ول ءوزىنىڭ ىستىق جالىنىمەن قايعىعا دا، قاسىرەتكە دە قارسى تۇرا الادى. ايەلىنىڭ قيىلا ايتقان سوزىنە بالقىپ، ەري جونەلگەن جاس اقىن ەندى كوزى بوتەن تىلەكپەن ۇشقىندانىپ ورنىنان تۇرا بەردى...
...ايلى تۇندە، اق مامىقتىڭ ۇستىندە، سۇيگەن جارىنىڭ اق ءتوسىن ەركىنشە ايمالاعان بۇركىت، اربەردەن سوڭ، بويىن ءبىر جاعىنان كونياك قىزۋى شارپىپ، ەكىنشى جاعىنان ماحابباتتىڭ ىستىق قۇشاعى ورتەپ، جاڭا عانا ارىلماستاي بولىپ باسىنا تونگەن قايعى بۇلتىن ۇمىتتى. دۇنيەدەگى ەڭ ءتاتتى قىزىق — جاستىق قىزىعى ەمەس پە، ول سول قىزىقتىڭ ىستىق لەبىمەن جانى راقاتتانا جاتىپ، ۇيىقتاپ تا كەتتى.
ولگا پاۆلوۆنا كۇن كوتەرىلە، بۇركىتتى وياتىپ المايىن دەپ، ونىڭ قۇشاعىنان اقىرىن سىتىلىپ بوساندى دا، اياعىن ۇشىنەن باسىپ، اۋىز ۇيگە شىقتى. شكافتىڭ تارتپاسىن اشىپ، كىشكەنتاي بۋماجنيگىنىڭ ءىشىن اقتارا باستادى. كوزىنە بار بولعانى ەكى جيىرما تيىندىق كۇمىس اقشا عانا ءتۇستى. ولگا پاۆلوۆنا اۋىر كۇرسىندى. بۇل—بۇركىت ەكەۋىنىڭ ەڭ اقىرعى قاراجاتى ەدى. «بۇل اقشا بىتكەننەن كەيىن قالاي كۇن كورەمىز؟ قارىزعا الا قوياتىن بۇل ارادا تانىس ەشكىمىمىز جوق. جالعىز حاسەن ەدى، و دا كومانديروۆكاعا ءجۇرىپ كەتتى. ساۋداگەر ايەلگە كۇندەگىسىندەي ساتا قوياتىن دا باعالى ەش نارسە قالا قويماپتى». ولگا پاۆلوۆنا ءسال ويلانىپ، شكافتان اق كارىس ءشالىسىن الىپ، قاعازعا وراپ قولتىعىنا قىستى دا، بۇركىتتى سىرتىنان بەكىتىپ، ۇيدەن شىقتى. ادەتىنشە اياعىن ساندەنە باسىپ، ەكى كوشە ءوتىپ، كىشكەنتاي اعاش ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ توقتادى. باتىلى بارماي ءسال كىدىردى دە، دەگەنمەن، اقىرىن الگى ءۇيدىڭ ەسىگىن قاقتى. ەسىك سول مينۋتتا-اق اشىلدى.
— كىرە بەر،— دەدى ار جاعىنان جۋانداۋ كەلگەن ايەل داۋىسى.
ولگا ۇيالا قوراعا كىردى. ىشىندەگى ۇلكەن باۋدا قوس جۇدىرىقتاي بوپ پىسكەن قىپ-قىزىل اپورت المالارى اعاش بۇتاقتارىن تومەن باسىپ، سىڭسي سالبىراپ تۇر. سەمىزشە كەلگەن، قىزىل شىرايلى ساۋداگەر ايەل ولگانى كوردى دە، جۋىپ جاتقان كىرىن تاستاي سالىپ، ەسىككە قاراي اياڭدادى. ەسەندىك جوق، ساۋلىق جوق:
— ءا، سەن ەكەنسىڭ عوي،— دەدى قولىن فارتۋگىنە ءسۇرتىپ،— قانە، كورسەت، نە اكەلدىڭ؟
ولگانىڭ كارىس ءشالىسىن ءبىر سىلكىپ، اينالدىرىپ كوردى دە، باسىنا سالىپ، ايناعا قاراپ كەلدى. ءشالىنى ۇناتقانى كورىنىپ تۇر، سوندا دا ول:
— ۇيالماي-اق قوي، كوگارشىنىم. ومىردە ءبارى دە بولادى. ال ءبىراق مىنا ءشالىڭدى مەن المايمىن،— دەدى ول كەنەت ءوز شارۋاسىنا كوشىپ،— ءار جەرىنە قۇرت تۇسەيىن دەگەن بە، قالاي...
— قۇرت تۇسە قويماعان بولار،— دەدى ولگا قىزارا، — ساندىقتان الىپ ءالسىن-السىن قاراپ تۇرعانمىن.
— قاراساڭ قاراعان شىعارسىڭ، ءبىراق دۇرىس قاراماعانسىڭ عوي... قىسقاسىن ايتقاندا، بۇل ءشالى ماعان كەرەك ەمەس...
— مۇمكىن ارزانعا بولسا دا الارسىز، ەرتەڭگە اقشامىز جوق...
— سەندەردە اقشا جوق.— ال الدا-جالدا شىن قىسىلعان بولساڭ، مىنا قولىڭداعى جۇزىگىڭدى سات. ءوزى شىن التىن عوي دەيمىن. بۇنى الۋعا بولادى.
— بۇل — ەرىمنىڭ سىيلىعى.
— تەك بايىڭ بولسىن دە. بايىڭ بولسا، ونىڭ سىيلىعى دا بولادى... ال مەن سەكىلدى بايسىز قالساڭ...— ايەل ولگانىڭ كۇيەۋىنىڭ بار ەكەنىن قىزعانعانداي وعان تەسىرەيە قارادى،— جارايدى، ساتاسىڭ با، جوق پا؟
ولگا پاۆلوۆنا ءسال ويلاندى دا، قولىنان جۇزىگىن سۋىرىپ الىپ، ايەلگە بەردى.
— باعانادان بەرى سويتپەيسىڭ بە، — دەدى اناۋ،— ەندى ءشالىڭدى دە قوسا الۋعا بولادى،— ايەل يۋبكاسىنىڭ استىنا قولىن سۇعىپ جىبەرىپ، بىر-ەكى قاعاز اقشانى الىپ ولگاعا بەردى.— تورگسينگە اپارساڭ دا، بۇدان ارتىق بەرمەيدى.
— راقمەت،— دەدى ولگا پاۆلوۆنا اقشانى الىپ جاتىپ.
ولگا پاۆلوۆنا تاعى ءبىر كوشە بۇرىلىپ، دۇكەنگە كىرىپ، بىر-ەكى كۇندىك تاماقتارىن الىپ ۇيگە كەلسە، بۇركىت جاڭا تۇرىپ جاتىر ەكەن. ول اتىپ تۇرىپ، ايەلىن تاعى دا باۋىرىنا قىسىپ ءسۇيدى دە:
— تاڭ اتپاي قايدا بارىپ قايتتىڭ؟— دەدى.
— دۇكەنگە.— ولگا پاۆلوۆنا ەركەلەي قارادى.
— دۇكەن ساعان وسى ازىق-تۇلىكتى جايعا بەرە مە؟— دەدى بۇركىت كۇلىمسىرەي،— ازىراق اقشانىڭ الدەقاشان بىتەتىن ۋاقىتى بولىپ ەدى عوي.
— اقشانىڭ قۇنى جۇمساي بىلۋدە ەمەس پە، ءالى دە ءبىر جەتىلىك قاراجاتىمىز بار...— دەپ ايەلى تاعى كۇلىمسىرەدى.
— و، وندا بىزدەن باي ادام جوق، ەكەن عوي.— بۇركىت شىن قۋانىپ قالدى.— ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە «قىزىل تۋ» ماعان دا گونورار بەرىپ قالار. «قاسقىر ءىزى» پوۆەسىمدى وسى ايدىڭ نومەرىنە جىبەردىك دەگەن. بۇگىن بارىپ انىعىن بىلەمىن...
بۇركىت شايىن ىشكەننەن كەيىن جاڭاعى ءوزى ايتقان جۋرنال رەداكسياسىنا كەلدى. كوركەم ادەبيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى — شاشىنا اق كىرگەن موسقالداۋ كىسى بۇرىن، بۇركىت كەلگەندە، حال-جايىن سۇراپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ قالاتىن ەدى. بۇگىن نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىمەن سۇلىق امانداستى. بىرەۋ-مىرەۋ جوق پا دەگەندەي ەسىك جاققا ءبىر قاراپ: «ساۋ ءجۇرسىڭ بە؟» دەپ كىرجىڭ ەتە قالدى دا، قويا قويدى. وزىنە دەگەن كوزقاراستى وتە تەز تۇسىنەتىن اقىن انانىڭ بۇل قىلىعىنىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن بىردەن ۇقتى.
— مەنىڭ پوۆەسىمدى وسى نومىرگە جىبەرەرمىن دەپ ەدىڭىز،— دەدى بۇركىت باتىڭقىراماي.— سونى بىلگەلى كەلىپ ەدىم.
ءبولىم باستىعى تاعى ەسىككە قارادى.
— بۇل نومىرگە بارمايتىن بولدى.
— سوندا كەلەسى نومىرگە قالعانى ما؟
كىسى اۋىر كۇرسىندى.
— كەلەسى نومىرگە دە بارمايدى...
— نەگە؟ ءوزىڭىز جاقسى پوۆەست ەكەن دەگەن جوق پا ەدىڭىز؟
كىسى تاعى كۇرسىندى.
— جاقسى مەن جاماندى ايىرۋ جالعىز عانا مەنىڭ مىندەتىم دەيسىڭ بە، شىراعىم،— دەدى ول قينالىپ.— باسپاڭدار دەگەن جوعارعى جاقتان ءامىر كەلدى.
— جوعارعى جاعىڭىز كىم؟
— قايدان بىلەيىن... ماعان سولاي دەپ رەداكتوردىڭ ءوزى ايتتى. ال ءبىزدىڭ جۋرنالدىڭ تىكەلەي باعىناتىن ادامى قاراجان عوي... سول بىردەمە دەپ جۇرمەسە...
— سوندا پوۆەسكە قوياتىن كىنالارى نە؟
ءبولىم باستىعى ەندى ءتىپتى سىبىرلاي سويلەدى.
— «بۇركىت كۇنتۋاروۆ قاسقىر دەپ ءبىزدى — كوممۋنيستەردى — ايتىپ وتىر»،— دەيدى.
— اۋ، اعاسى-اۋ، مەنىڭ اڭگىمەمدە ونداي ەشتەڭە دە جوق قوي.— بۇركىت كۇيىپ كەتتى.—ءوزىڭىز وقىعان جوقسىز با، مەنىڭ قاسقىرىم كادىمگى قاسقىر، قويدى جەيتىن قاسقىر ەمەس پە؟
— ە، شىراعىم، ول سولاي عوي. ءبىراق قاسقىردىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان...
— وندا قاسقىر دەپ مەنىڭ ءوزىمدى ايتاتىن شىعار؟
— ءوزىڭدى ايتتى نە، اڭگىمەڭدەگى قاسقىردى ايتتى نە، ساعان ءبارىبىر ەمەس پە؟ جاپالاقتى تاسقا ۇرساڭ دا، جاپالاق ولەدى، تاسپەن جاپالاقتى ۇرساڭ دا، جاپالاق ولەدى... ايتەۋىر سىلتاۋ تاپقان سوڭ نە ىستەيسىڭ.
— جاقسى، ولاي بولسا، مەنىڭ «ەركەبۇلان مەن نۇرجامال» دەگەن جاڭا داستانىمدى باسىڭىزدار. جاقىندا عانا ءبىتىردىم. ەرتەڭ الىپ كەلەيىن. وندا قاسقىر دا، جىلان دا، ايۋ دا جوق.
— و دا باسىلمايدى...
— نەگە؟
— جاڭا ايتتىم عوي، جوعارعى جاقتان ءامىر بار دەپ...
— سول جوعارعى جاققا ءوزىم بارسام قايتەدى؟
— كىمگە؟ قاراجانعا ما؟ الدە ودان دا جوعارى وتىرعان اكىمگە مە؟ نە بەتىڭمەن باراسىڭ؟ جوق، بۇركىت شىراعىم، قاراجانعا، جوعارعىلارعا بارعىڭ كەلسە، بۇرىنعى بەتىڭنەن قايتقانىڭدى كورسەتەتىن بىر-ەكى اڭگىمە-ولەڭدەرىڭدى باسپا جۇزىندە شىعارىپ الىپ بار. ايتپەسە سەنبەيدى. سەنبەس ەتىپ قاراجاندار قۇلاقتارىنا قۇيىپ قويعان...
— اۋ، ويتۋگە مۇمكىنشىلىك بەرىپ وتىرسىڭدار ما؟.. ەگەر جازعانىمدى باسپايتىن بولساڭدار، مەن بۇرىنعى بەتىمنەن قايتقانىمدى نەمەن دالەلدەي الامىن؟..
— دۇنيەنىڭ جالعىز جارىق-ساۋلەسى ءبىزدىڭ «قىزىل تۋ» عانا ما؟ بوتەن دە گازەت-جۋرنالدار بار ەمەس پە؟..
— ولارعا دا قاراجاننىڭ تاپسىرىپ قويماعانىن قايدان بىلەم.
— قاراجاندى تىڭدامايتىن رەداكتوردى ىزدە...
— ونداي رەداكتوردى قايدان تابام؟
— ىزدەگەن ادام قاشاندا بولسا تابادى. اسىرەسە جاستار جاعىنان ويلان... ولار بىزدەر سەكىلدى وزىنەن ۇلكەننەن قورقىپ قالعان جاندار ەمەس، جاس ۋىتتارى ءالى تارالىپ بىتپەگەندەر...
بۇركىت سالى سۋعا كەتىپ ۇيىنە قايتتى. ەندى ول الدىندا اسۋى قيىن تالاي اسقار بەل بار ەكەنىن جاقسى ۇقتى. ەگەر ولاردى وتۋگە كۇشى جەتپەسە، اكپار ايتقانداي، ەكى جاعانىڭ بىرىنە دە جەتە الماي، ءومىر دەگەن داريانىڭ تولقىنىندا ءتىرى ولىك بولىپ اعا بەرەتىنىن ءبىلدى. «جوق، بۇركىت ءتىرى ولىك بولا المايدى. ءومىر تولقىنى قانشا قاتتى بولسا دا، وعان قارسى تۇرا الادى. الدىنان ءوتۋى سۋدان دا قيىن بيىك بەلەس كەزدەستىرسە، ودان دا ەتە الادى. جالعىز قاسىق قانى قالعانشا ءوزىنىڭ باقىتى ءۇشىن، حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن قانداي سىنعا بولسا دا شىدايدى. قانداي قيىندىق بولسا دا جەڭىپ شىعادى».
ءبىراق ول ءدال وسى مينۋتتا جاۋى جالعىز عانا قاراجان ەمەس ەكەنىن تۇسىنبەدى. ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ باس جاۋى، الگى تالاي قيىن كەزەڭدە كەزدەسىپ، تالاي سىنعا تۇسەتىن جاۋى — ىشكى سەزىمى، ومىرگە، حالىققا دەگەن كوزقاراسى ەكەنىن بىلمەدى. بۇرىن ءجۇرىپ كورمەگەن ادامعا داڭعىل دەگەن جاڭا جولدىڭ ءوزى دە، اياعىن دۇرىس باسپاسا قاۋىپ-قاتەرلى، ويلى-قىرلى بولاتىنىن اڭعارمادى. ءومىردىڭ وسىناۋ ءبىر قيسىق جولى تالاي رەت باسىن جارعا ۇرعىزىپ، نەلەر شاتقالاڭعا تۇسىرەتىنىن ويلامادى... تەك ونى، بۇگىنگى تاڭدا قايتسەم دە جاۋىمدى جەڭىپ شىعام دەگەن ارمان عانا بيلەدى. سوندىقتان دا ول ورىنسىز قاپالاندىرمايىن دەپ، ۇيگە كەلگەننەن كەيىن ولگا پاۆلوۆناعا ەش سىر بەرمەدى... ەكى بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ، جاقىندا عانا بىتىرگەن «ەركەبۇلان مەن نۇرجامال» دەگەن جاڭا داستانىنا قايتا وتىردى. جۇيرىك ات شاپقاندا عانا قىزادى. بۇركىت تە، داستانىنا ۇڭىلگەن سايىن، وزگە ءومىردى ۇمىتىپ، پوەزيا دۇنيەسىنە بەرىلە جونەلدى... ونىڭ ويىنا وسى ساعاتتان باستاپ پوەزيادان بوتەن ءومىر كىرمەدى. تەك ولگا پاۆلوۆنا عانا، ءبىر جەتىدەن كەيىن ەڭ اقىرعى قاراجاتتارىنىڭ بىتەتىنىن ويلاپ، جانە قايتسەم بۇركىتتىڭ جازۋىنا جاعداي جاساي الامىن دەپ قايعىرىپ، كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى.
IV
...بيىك جارتاستى، ادىر-بۇيراتى تاۋ بوكتەرىن اينالا جىڭىشكە، تار جولمەن ەكى سالت اتتى كەلە جاتىر. كۇن ەكىندىگە اينالعان كەز. كۇز كەلىپ، جەر سارعايا باستاعان. ءبىراق بۇگىن جايما-شۋاق ءبىر سىدىرعى جىلى. ۇشپالى سۇر بۇلتتار كۇن كوزىن كەيدە جاۋىپ، كەيدە اشىپ، تەڭىزدە جۇزگەن اق جەلەڭدى كوپ كەمە ءتارىزدى، اقىرىن سىرعىپ وڭتۇستىككە قاراي كوشىپ بارادى...
سالت اتتىنىڭ ءبىرى — اكپار استىندا ءوزىنىڭ كوك جورعاسى. ابدەن جاراعان. باسىن شۇلعي تاستاپ، اياڭدايدى... اكپار ەرگە جانتايا وتىرىپ، جانىنداعى جولداسىنا الدەنەنى ايتىپ كەلەدى. ال جانىنداعىسى — قىز. باسىندا جاسىل بارقىت تىستى جەڭىل تۇلكى تىماق، ۇستىندە بەلىن، ەركەكتەرشە كۇمىس بەلبەۋمەن بۋعان قىزىل بارقىت كۇزەن ىشىك... كيىمى كۇزدىڭ قارا سۋىعىنا لايىق. بۇگىن كۇن جىلى بولعاندىقتان با، قىز تىماعىنىڭ قۇلاعىن جوعارى كوتەرىپ بايلاپ الىپتى... استىنداعى جورتاقىلاۋ جۇردەك تاپال تورى بايتالدى توبىلعى ساپتى قامشىمەن سيپاي ۇرعان بوپ جانىنداعى جىگىتكە تومسارا قاراپ، ءۇن-تۇنسىز كەلە جاتىر...
تاۋ بوكتەرىن قيالاي، بۇلارمەن قاتارلاسا ءبىر توپ جىلقى كورىنەدى، قۇلىندىسى، قىسىرى ارالاس — ءار تۇستەس. جىلقى توبىنىڭ بۇنىسىنا قاراعاندا، بۇل جىلقىلار ءبىر ادامنىڭ ەمەس، بار اۋىلدىڭ مالى ەكەنى بايقالادى. راسىندا دا سولاي. وسى ازىن-اۋلاق جىلقى تاكەجان اۋىلىنىكى ەدى...
تاكەجان اۋىلى جازعى جايلاۋى قوڭىرايعىر كولىنەن ءوزىنىڭ تومەنگى جاقتاعى قىستاۋلارىنا كوشىپ بارا جاتقان بەتى. الگى ەكى سالت اتتىنىڭ سوڭىنان كورىنگەن سوناۋ كوش وسى اۋىلدىڭ كوشى.
كوشىپ كەلە جاتقان كەدەي اۋىل ەكەنى اناندايدان بايقالادى. جۇك تيەگەن بەس-التى تۇيە. الاشا، كيىز جاپقان تەڭ ۇستەرىندە اق جاۋلىقتى كەمپىرلەر مەن جاس بالالار. تەڭكيتە كەبەجە، ساندىق ارتىلعان شيقىلداعان ىردۋان اربالار. بۇلاردىڭ دا ۇستەرىندە قاتىن-قالاش، بالا-شاعا. شيدەم كۇپى، تۇيە ءجۇن شەكپەن كيگەن جەتى-سەگىز سالت اتتى كىسى كوشكە باس-كوز بولىپ كەلە جاتىر. بىرەۋلەرى تۇيە جەتەكتەگەن، ەكىنشىلەرى جۇكتى اربالاردى جاناي بوكەن جەلەدى...
كوش تۇسىنداعى جىلقىلاردى، سوناۋ ارت جاقتارىنداعى جايىلا شۇبىرعان قوي، ەشكى، قارا مالدى ايداپ كەلە جاتقان اۋىل جاستارى — قىز، بوزبالا...
بۇل كوش ءوز الىنە قاراي قىزعىلىقتى، كوڭىلدى... اۋىق-اۋىق جاس بالانىڭ جىلاعان داۋىسى مەن بويجەتكەننىڭ سىڭعىرلاي شىققان كۇلكىسى ەستىلەدى، كەنەت جاستار ەكەۋ-ەكەۋدەن قوسىلىپ ءان دە شىرقاتىپ جىبەرەدى. باي اۋىلداردىڭ جاستارىنداي كوش-جونەكەي جورعا سالىستىرىپ، جۇيرىك جارىستىرعانى كورىنبەسە دە، قىز بوزبالانىڭ ويىن-كۇلكىسى، ءازىلى بىردە-بىر ۇزىلەر ەمەس.
بۇل — تاكەجان اۋىلىنىڭ سوڭعى كوشۋى. كەلەسى جىلى كول قاسىنا زايمكا سالىپ، ءبىرجولاتا پوسەلكا بولىپ ورنالاسپاق. ءقازىردىڭ وزىندە دە اۋىلدىڭ قاسىم-كوستيا باستاعان ءبىر توپ جىگىتى سول قول باسىندا قالعان. جازعا سول اراعا بولاشاق پوسەلكەنىڭ قۇرىلىس اعاشتارىن، تەرەزە، ەسىك، تاعى باسقا كەرەك-جاراقتارىن جەتكىزبەك. جانە كەلەسى جىلى ەگىن ەگەتىن جەردى دە مولشەرلەمەك. شامالارى كەلسە، وسى كول ماڭايىن زايمكا سالا باستاعان ورىس مۇجىقتارىمەن كەلىسىپ، ازداعان پار دا كوتەرمەك.
سوندىقتان وسىناۋ اقىرعى كوش اۋىل ادامدارىنا ءبىر ءتۇرلى قىمباتتى ءتارىزدى. اسىرەسە ۇلكەندەرگە. ولار جاستارىنان ۇيرەنگەن ادەتتەرىنەن ايىرىلاتىنىنا ءتىپتى وكىنەتىندەي مە قالاي، اقىرىن جىلجىپ كەلە جاتقان كوشكە ءالسىن-السىن كۇرسىنە قاراپ تا قويادى. ال جاستار جاعى كەلەسى جىلى بولار وزگەرىسكە بالەندەي ءمان بەرمەيتىندەي، ادەتتەگى ويىن-كۇلكىلەرىنەن ايىرىلماي، دۋ-دۋ ەتەدى. كەنەت توپتان ءبولىنىپ ءبىرىن-بىرى قۋا جونەلگەن قىز بەن جىگىت تە كورىنەدى.
ارت جاقتارىنداعى كوشكە ەش كوڭىل بولمەي، وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ كەلە جاتقان تەك اكپار مەن جانىنداعى قىز.
بۇل — وزىمىزگە تانىس تاكەجان اۋلىنا بۇركىت العاشقى كەلگەنىندە تاڭەرتەڭ كولدە سۋ اكەلگەلى بارا جاتىپ ءان سالاتىن قىز شولپان. اكەسى ءبىر كەزدە اجەپتاۋىر اۋقاتتى ادام بولعان، وسىدان ون جىل بۇرىن ۇلكەن جۇتقا ۇشىراپ، بار مالىنان ايىرىلىپ، ءقازىر كۇن كورەرلىك قانا اۋقاتى بار كەدەي. وسى كىسىنىڭ شارۋاشىلىعى كۇيلەمەي تۇرعان كەزدە، ءبىر جىلى اكپاردىڭ اكەسى قارىمساق ايدابول رۋىنان شىققان شۇكىر دەگەن بايمەن بولىستىققا تالاسقاندا تومەنگى اۋىلدا دا قۇداندالىم بولسىن دەپ، التى جاسار اكپارىنا جاڭا تۋعان شولپاندى ايتتىرعان. بەرتىن كەلە، شولپاننىڭ اكەسى تاقىر كەدەيگە اينالعاندا، قارىمساق باي قۇدالىعىنان اينىپ كەتكەن. بەرگەن ازىن-اۋلاق مالىن، ءار ءتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ قايتىپ العان. ءبىراق اۋىل اراسى جاقىن. ويىن-تويدا ءجيى ۇشىراسىپ، اكپار شولپانعا اندا-ساندا كوز قىرىن سالىپ تا قوياتىن. ءتىپتى اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي بوپ سىلانىپ-تارانىپ كوزگە جاڭا تۇسە باستاعان جاس سۇلۋ وعان ۇناپ تا قالعان. اكە قارسىلىعىنا قاراماستان، اكپار سوڭعى كەزدە وسى شولپانعا ۇيلەنسەم بە دەگەن ويدا بولاتىن. اۋىل قىزدارىنا قازاقتىڭ وقىعان ازاماتى اسا قۇرمەتتى كورىنگەن سول ءبىر قىزىق زاماندا قالادا وقىپ جۇرگەن اكپار دا شولپانعا قول جەتپەس ارمانداي كورىنگەن...
ءسويتىپ جۇرگەندەرىندە اكپار ەكى جىلداي اۋىلعا كەلمەي قويدى. ال شولپان بولسا ابدەن بوي جەتىپ، جاقتى مەن جامانعا تۇسىنە باستادى... ونىڭ ۇستىنە... ويدا جوق جەردەن قاسىم-كوستيا كەزدەستى... قىزعالداقتاي كوگەرە ءوسىپ، ابدەن تولعان جاس سۇلۋدىڭ جۇرەگى ەندى باسقاشا سوعۋعا اينالدى. ماحاببات دەگەن دە ءبىر پىسكەن جەمىس ەمەس پە، دەر كەزىندە ونى اڭعارماساڭ كۇن ەتكەن سايىن بوساڭسي باستايدى. الدە باعى ما، الدە سورى ما، ءبىراق وسى ماحاببات ءانىن شولپان دەر كەزىندە ەسىتتى دە، كوپ كەشىكپەي وسى ءبىر سۇلۋ ءان ءوزىنىڭ دە ەرمەگى، قۋانىشى بولۋعا اينالدى. اقىلى، ويى، مىنەز-قۇلقى جاراسىمدى، جاسىنان قازاق بولىپ كەتكەن قاسىم-كوستيانى قىزدىڭ اكە-شەشەسى دە، اعايىن-تۋعانى دا جات سانامادى، ءبارى دە وزدەرىنە ۇناعان وسى ءبىر «سارى قازاقتى» شولپانعا تەڭ كوردى... وسىنداي ەل دەمەۋىنىڭ ارقاسىندا قاسىم مەن شولپان اراسىنداعى جاستىق سەزىم ۇلعايا ءتۇستى... اقىرىندا بارىپ مولدابەك شالدىڭ ءىنىسى ولجابەك، اعاسىنىڭ بالاسى قاسىمعا شولپاندى ايتتىردى. ەكى جاق بىردەي كەلەسى جىلى جاڭا پوسەلكەگە ورنالاسقاننان كەيىن ەكى جاستىڭ تويىن وتكىزبەك بولىپ ۋادەلەستى.
مىنە، وسىنداي ۋادەدەن كەيىن تاكەجان اۋىلى اقىرعى رەت قىستاۋىنا كوتەرىلگەلى تۇرعانىندا، قايدان كەلە جاتقانى بەلگىسىز، كوك جورعاسىن بۇلاڭداتىپ، ويدا جوق جەردەن اكپار جەتىپ كەلدى.
باي ۇلى كەلىپ تۇسكەن شولپان ءۇيى كۇتپەگەن قوناعىنىڭ شاي-سۋىن بەردى دە، جۇرتپەن بىرگە جولعا شىقتى.
تاكەجان اۋىلىنىڭ قىستاۋى قالا جاقتا بولاتىن. «مەن دە قالاعا قايتىپ بارا جاتىر ەدىم، جولىمىز ءبىر ەكەن»،— دەپ، اكپار كوشكە ەرە ءجۇردى.
قىز-بوزبالانىڭ كوش-جونەكەي قالاي ويناپ-كۇلەم دەسە دە، قانداي ساۋىق-سايران قۇرام دەسە دە ەركى. بۇل — قازاق جاستارىنىڭ ەجەلدەن ەنشىسىنە تيگەن ەركىنشىلىگى. سوندىقتان دا بولۋ كەرەك، وزگەلەردەن وقشاۋ كوش الدىندا جەكە كەلە جاتقان اكپار مەن شولپاننىڭ بۇل قىلىقتارىن ەشكىم سوكەت كورمەدى، ەرسى سانامادى.
ال قاتارلاسا اياڭداعان ەكى سالت اتتىنىڭ جولى ءبىر بولعانمەن، كوڭىلدەرى بولەك ەدى.
ەكى جىلدان بەرى كورمەگەن ءبىر كەزدەگى «قالىڭدىعىنا» اكپار ءالسىن-السىن سۇقتانا كوز تاستاۋدا. ون توعىزعا كەلىپ، بوي تۇزەپ قالعان سۇلۋ قىز وعان ابدەن پىسكەن الما ءتارىزدى بولىپ كورىنەدى. قىپ-قىزىل ەرنىنە، بەتىڭ ءتيىپ كەتسە كۇيدىرىپ جىبەرەر ىستىق جالىن ۇيالاعانداي. ءموپ-مولدىر قاراقات كوزى ەشكىمگە ءالى ابدەن اشىلماعان تۇڭعيىق سىردى جاسىرعانداي. شولپاننىڭ اتقا وتىرىسى دا ءبىر ءتۇرلى ءساندى. اش بەلى قىنالىپ، كوتەرىڭكى كەۋدەسىن ءسال كەيىن تاستاپ، بىلەكتەي جۋان قوس بۇرىمى ۇزەڭگىگە تيە، ات ءجۇرىسىنىڭ ىرعاعىمەن بار دەنەسى بىرگە قوزعالىپ، ءوزىنىڭ وزگە جانعا بىتپەگەن ەرەكشە وتىرىسىمەن كوزدى تارتادى.
اكپار قىزعا قاراعان سايىن جۇرەگىندە ءبىر وقىس تىلەك تۋىپ، جان ايىزىن قاندىرار سەزىم دۇنيەسىنە بەرىلە تۇسەدى. ءبىراق بۇنىڭ ويى ءبىر ساعاتتىق وي، ءارى كەتسە ءبىر تۇندىك وي... بۇعان ۇيالاعان وي، ەل جۇرتىنان كۇدەر ۇزگەلى تۇرعان ادامنىڭ از ۋاقىت بولسا دا، قىزىق كورىپ قالايىن دەگەن كورسە قىزار، ءتان قۇمار، ارسىز بوزبالانىڭ وتكىنشەك ويى. «وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل قىزدى قالاي ەسىمە الماي كەلگەنمىن؟ ەندى مىنە... الىستان وراعىتىپ، تۇزاعىما تۇسىرۋگە ۋاقىت تار... ال تۇسىرمەي كەتسەم، ءومىر باقي ەستەن قالماس ءبىر ارمان بولادى عوي! ەلىڭنەن ايىرىل، جەرىڭنەن ايىرىل، ءبىر كەزدە «كەت ءارى ەمەس» مۇنداي قىزدان قۇر قالار قۇدايعا مەن سونشا نە جازىپ ەدىم؟ بۇلار قىستاۋىنا جەتكەنشە ءالى دە بولسا كۇن جارىم ۋاقىت بار. سوعان دەيىن ەبىن تابۋ كەرەك. ءبىراق قالاي ەبىن تابام؟ ارينە، سويلەسۋ كەرەك. سويلەسكەندە دە الىستان وراعىت، بۇلان قۇيرىققا سال. وقۋ، ءبىلىم، ايەل تەڭدىگى دەگەن ءتارىزدى جاڭا سوزدەرگە ەتەنە بولا باستاعان قازىرگى اۋىل قىزدارى سەنىڭ بۇرىنعى دورەكى ازىلىڭە قۇلاق تا قويمايدى... قارماعىڭدى تەرەڭ سالىپ، ىلىككەن كەزىندە جايلاپ تارت. كۇنى بۇرىن ۇركىتىپ الما».
وسىنداي قىزۋ ويعا بەرىلگەن اكپار كوڭىل مۇددەسىن ورىنداعانشا شىدار ەمەس. ول ءبىر كەزدە اتىنىڭ باسىن سول تەجەي ءتۇسىپ:
— وتكەن كۇندى ەسىمە تۇسىرە بەرگىم كەلمەيدى، شولپان،— دەدى ءوز ويىنان ءسوز قوزعاپ،— دەگەنمەن سول ءبىر وتكەن كۇننىڭ دە ۇمىتىلماس ءتاتتى ساعاتتارى ەستە قالادى ەكەن. سونىڭ ءبىرى ءبىز ەكەۋمىزدىڭ اقىرعى كەزدەسۋىمىز. ەسىڭدە مە سول ءبىر ايلى ءتۇن؟ مەن جازعى دەمالىسقا كەلىپ، حان جايلاۋداعى التىباقاندا ەكەۋمىز كەزدەسكەن ەدىك قوي؟ التىباقاندا تەربەتىلە تۇرىپ، شىرقاتا سالعان ءانىڭ ءالى ەسىمدە.
قاراعىم، تومەن قاراپ نازداناسىڭ،
كىم ءبىلسىن قۋانىشتىڭ از عاناسىن.
قوسىلسا ەكى عاشىق ءبىر جەرگە ەگەر
جۇرەكتىڭ جازبايدى ما سان جاراسىن،—
دەپ ەدىڭ عوي سوندا سەن. ارتىنان «اق سۇيەك» ويناپ جۇرگەندە...— اكپار اۋىر كۇرسىندى.— ۋاي، دۇنيە-اي، نەسىن ايتاسىڭ، و دا ءبىر قىزىق زامان ەكەن عوي... سونداعى ىستىق ەرنىڭنىڭ وتى ءالى كۇنگە دەيىن ەن بويىمدى بالقىتۋدا. راسىمەن-اق سول تۇنگى قۋانىشىمىز جالعان با ەدى؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ الدە سونداعى:
قوسىلسا ەكى عاشىق ءبىر جەرگە ەگەر
جۇرەكتىڭ جازبايدى ما سان جاراسىن،—
دەگەن ءسوزىڭ دە بەكەر مە؟ سول ەكى عاشىق ءقازىر ءبىر جەردە كەزدەسىپ تۇرعان جوقپىز با، جۇرەكتىڭ جازىلمايتىن قانداي جاراسى بار؟ الدە ءبىرىمىزدى-بىرىمىز كورمەگەن ەكى جىلدا ماعان دەگەن جۇرەك جاراسى جازىلىپ، بوتەن بىرەۋدى ۇناتتىڭ با؟..
قىز جاۋاپ قايىرمادى.
— حابارلاسا الماسام، وعان مەن ايىپتى ەمەسپىن،— دەدى اكپار قايتادان قينالا سويلەگەن بوپ.— وعان ەر ءولىپ، ەرتىس بۇزىلىپ جاتقان زامان ايىپتى. تۋعان اكەدەن ايىرىلعانداي باسىما كۇن تۋعاندا، سۇيگەنىن ىزدەيتىندەي مەندە مۇرشا بولدى ما؟ الدە اكەڭ، اۋلىڭ ءبارى بىردەي كەڭەس وكىمەتىنە تابىنا باس ۇرعان سوڭ، شەت ەلگە قاشقان بايدىڭ قاڭعىپ قالعان بالاسى ماعان سەرىك ەمەس دەگەن شەشىمگە كەلدىڭ بە؟— اكپار تومەن قاراعان قالپىندا جۇدەي سويلەدى.— يە، مەنىڭ ءقازىر قاڭعىپ قالعانىم راس. اكە سوڭىنان ەرۋگە تۋعان ەلىمدى، قۇربى-قۇرداسىمدى، ءوزىڭدى قيمادىم. ال بۇل جەردە مەن دە ءبىر، سۇتكە تيگەن كۇشىك تە ءبىر... قايدا بارسام دا «باي ۇلى» دەگەن قارا تۇمار موينىمنان الىنار ەمەس...— اكپار كەنەت باسىن كوتەرىپ الدى.— شولپان، ەندى جۇرەگىمدى كۇيدىرمەي، نە بولسا دا، شەشىمىڭدى ايتشى.
— قانداي شەشىم؟
— مەندىكسىڭ بە، الدە...
شولپان تاعى دا ۇندەمەي قالدى. ولار قاتارلاسا ءجۇرىپ كەلەدى. ارتتارىنداعى اۋىل كوشىنەن الىس ۇزار ەمەس. اكپار كوشتەن بولىنە تۇسكىسى كەلىپ، اتىن بىر-ەكى رەت قاتتىراق جورعالاتىپ كورىپ ەدى، شولپان كەيىن قالا بەردى. قىزدىڭ وزىمەن جەكە كەتپەيتىنىنە ەندى كوزى انىق جەتكەن اكپار كوك جورعانى باياۋ اياڭداتىپ، قىز استىنداعى اياڭشىل تورىمەن تەك ۇزەڭگىلەسە قاتار ءجۇرىپ كەلەدى....
شولپان اكپاردىڭ ارام ويىن سەزەر ەمەس، وعان ول ەندى شىن، كوڭىلىمەن جاۋاپ بەردى.
— ادامدى وزگەرتەتىن ءومىر عوي، اكپار،— دەدى ول ەرگە ىڭعايلانا وتىرىپ،— ەسىڭدە مە، ءوزىڭ قالادان قايتقانىڭدا، بۇكىل اۋىل جاستارى مەكەدەن قاجى كەلگەندەي ءبىر قۋانىپ قالاتىن ەدىك. نادان سورلىلار بىلمەيدى ەكەنبىز عوي، قالادان كەلگەن وقىعان ازاماتتاردىڭ ءبارىن دە قاراڭعى اۋىلعا ساۋلە اكەلەتىندەي كورەتىنبىز... نەسىنە جاسىرايىن، سەنى دە سول وقىعاننىڭ ءبىرى سانايتىنمىن... اكەڭنىڭ بايلىعى، ءوزىڭنىڭ سالدىعىڭ ەمەس، سول «ءبىر وقىعان ازامات» دەگەن اتاعىڭ دا كوڭىلىمدى تولقىتىپ، جۇرەگىمە ارمان سالعانى راس... ءبىراق ەسەيە كەلىپ تەكسەرسەم، سەن مەنىڭ ويلاعان ادامىم بولماي شىقتىڭ. بۇركىت، حاسەندەر اۋىلعا ولەڭىن، ونەگەسىن جەتكىزسە، سەن جاستاردى شىلىم تارتۋعا، كارتا ويناتۋعا ۇيرەتتىڭ... مىنە جۇرەگىمە جاڭا ءتۇسىپ كەلە جاتقان جارانىڭ تەز جازىلۋىنا وسى قىلىعىڭ ءبىرىنشى سەبەپ بولدى.
— ال ەكىنشى سەبەبىڭ نە؟
— ونىمدى دا ەستى، اكپار. جاڭا ايتتىم عوي: ادامدى ءومىر وزگەرتەدى ەكەن دەپ. قالا قىزدارىنداي ورىسشا وقىماعانمەن، اۋىلعا كىرە باستاعان جاڭا ءومىردى، ونىڭ جاقسى ءداستۇرىن، ونەگەسىن ءبىز دە تۇسىنە باستادىق قوي... جانە اۋىلدىڭ دا ءومىرى وزگەرۋگە اينالدى. «قىزىل وتاۋ» كەلدى، ساۋاتسىزدىق جويۋ ناۋقانى، جەر ءبولىسى، قالىڭ مالدى قۇرتۋ سەكىلدى كوپتىڭ ويلاعان جەرىنەن شىققان وكىمەتتىڭ يگىلىكتى ىستەرى قازاقتىڭ ەسكى اۋىلىن وياتىپ، ءبىر وزگەرتىپ تاستاعان جوق پا؟ سونى كورىپ وتىرىپ، تاقا كەششە بولماساڭ، سەن دە قالاي وزگەرمەسسىڭ. ارينە جاقسىلىق جاققا وزگەرەسىڭ... وزىڭە تەڭ ەمەس جاندى جاقسى كورۋ كۇنا ەكەنىن تۇسىنەسىڭ...
اكپار كەنەت قاپ-قارا بوپ قابىنا قالدى.
— كەشە ءبىز سەندەردى تەڭ كورمەسەك، بۇگىن سەندەر ءبىزدى تەڭ كورمەيتىن بولعان ەكەنسىڭدەر عوي؟ بۇ دا ءبىر كەزەڭ دە!..
— ءيا، اكپار، رەنجىسەڭ دە، رەنجىمەسەڭ دە سولاي. ونىڭ ۇستىنە، ءوزىڭ دە ايىپتىسىڭ...
— قالايشا؟
— اكپار دەگەن ءسوز ارابشا «ۇلى» دەگەن ءسوز ەكەن. جاقىندا عانا ءبىلدىم. اتا-اناڭ، ارينە، جالعىز بالاسىن ۇلى ادام بولسىن دەپ تىلەيدى دە... سوندىقتان دا اتىڭدى اكپار دەپ قويعان شىعار. ءبىراق، ءوز باسىن ۇلى بولارلىق حالقىڭا نە ىستەدىڭ؟ ءازىر سوڭىڭنان ەرگەن تەك جامانات قانا... ونداي ادامدى ءسۇيۋ وتە قيىن...
اكپار بۇرىنعىسىنان بەتەر كۇرەڭدەنىپ كەتتى.
— مەنىڭ قانداي جاماناتىمدى ەستىدىڭ؟
— ءوزىڭ ايتقان جوقسىڭ با جۇرتتىڭ ءبارى مەنى سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي كورەدى دەپ؟ جاقسى ادام بولساڭ، ەشكىم دە سەنى ونداي كورمەس ەدى. ارينە، جامان ادامسىڭ...
اكپار كەنەت بويىن بيلەي كەتكەن اشۋدان قالش-قالش ەتتى. ءدال وسى كەزدە بۇلار ءبىر دوڭەستى بوكتەرلەي اياڭداپ، ارت جاقتارىنداعى كوشتەن تاسالانا قالعان ەكەن. اكپار ارتىنا جالت قاراپ، سونى بايقادى. جاسىنان ەركە وسكەن باي ۇلى، ومىرىندە وزىنە ەشبىر جان تىكەلەي «سەن جامان ادامسىڭ» دەپ كورگەن ەمەس-تى. جاماندىعىن بەتىنە ايتقان قىز ءسوزى جۇرەگىنە قانجارداي قادالدى. ىزا، قىنجىلۋ، اشۋ، وكىنىش — ءبارى بىردەي كۇيىنگەن جانىن جان-جاعىنان قاباعان يتتەي تالاپ، ءوز قىلىعىن اقىلعا سالارداي مۇمكىندىك بەرمەدى. مۇنداي جاعدايدا دولى مىنەزدى ادامنىڭ بارىن كۇشكە سالاتىن ادەتى، ەندى ول ءوزىن-وزى ۇستاي الماي:
— و، قانشىق! سەن دە سولاي دەدىڭ بە؟!—دەپ قولىنداعى ءتورت تاسپا قامشىمەن قىزدى پارمەنىنشە تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. «ويباي، ءولتىردى!» دەگەن شولپاننىڭ قۇلىنداعى داۋىسى قۇراققا شىققان ايقايىن ەستىپ، اۋىپ جىگىتتەرى تاسىرلاتا شاۋىپ، توبەنىڭ باسىنا شىعا كەلگەندە، قاشقان قاسقىرداي ىلديمەن زىمىراپ بارا جاتقان اكپاردى كوردى.
جاستاردىڭ كوپشىلىگى اكپار ات ۇستىنەن جۇلقىپ الىپ، جەرگە لاقتىرىپ تاستاپ كەتكەن شولپانعا ۇيمەلەسە قالدى. استارىنداعى اتتارى مەن كۇشىنە سەنگەن بەس-التى جىگىت قاراقشىنى قۋا شابا جونەلدى. ءبىراق جىلقى بولىپ جانىنا قارا ىلەستىرمەگەن كوك جورعا، ازدان كەيىن انالارعا قاراسىن دا كورسەتپەي، بەلەس اسىپ، جوق بولىپ كەتتى...
قۋعىنشىلار ارى-بەرى شاۋىپ، اتتارىن بولدىرتىپ، كەيىن قايتتى.
ال اكپار سول شاپقاننان ۇزاق شاپتى. كۇن باتىپ، قاس قارايا ارتىنان قۋعىنشىلاردىڭ جوق ەكەنىنە كوزى جەتكەن كەزدە عانا اتىنىڭ باسىن تەجەپ، اياڭ جورعاعا ءتۇستى.
ءالى اي تۋماعان، كوزگە تۇرتسەڭ دىم كورىنبەس قاراڭعى ءتۇن... جول شەتىندەگى ءبۇدىرلى بۇتالار عانا ەمىس-ەمىس قاراڭدايدى. قۋ دالادا جاپادان-جالعىز اكپار كەلە جاتىر. كەنەت ول ەڭكىلدەپ جىلاپ قويا بەردى. بۇل ونىڭ اشۋدان شىققان كوز جاسى. كوكىرەگىن قىسقان ىزاعا شىداي الماعان، قولىنان بوتەن دارمەن كەلمەي قورلانعان جاننىڭ، ەكى كوزىنە عانا ءالى جەتكەنى. تارلان كوكجالدىڭ جىلاۋى دا ءبىر ءتۇرلى، اۋىل يتتەرىنىڭ تالاۋىنان ازەر قاشىپ قۇتىلعان جاس ءبورىنىڭ جاراسىن جالاپ قىڭسىلاعانى ءتارىزدى، وكسىگىن بىرەسە باسىپ، بىرەسە كۇشەيتىپ، ءىشىن تارتا ىڭىرسي، سولق-سولق ەتەدى.
بۇنىڭ جىلاعانىن كورەتىن ايدالادا ءتىرى پەندە جوق، سوندىقتان دا ىشىندە كوپتەن بەرى تۇنشىعىپ جاتقان اشۋ، كەك، ىزانى وڭاشادا ەمىن-ەركىن سىرتىنا شىعارعان اكپار كەنەت ۇزاق ەڭكىلدەي داۋىستايدى. ناعىز ءبىر سەرىكتەرىن شاقىرعان جالعىز قاسقىردىڭ ۇلىعانىنداي. ءبىراق وعان جاۋاپ بەرەر ءتىرى جان جوق. «ۇلىساڭ ۇلي بەر» دەگەندەي قاراڭعى ءتۇن تۇنەرە تۇكسيەدى...
اكپار راسىندا دا ءوزىن ءقازىر توبىنان ايىرىلعان جالعىز قاسقىرمەن تەڭ كورەدى. بارار جەر، باسار تاۋى جوق. جان-جاعىندا تۇكسيگەن جارتاس، قازىلعان ور. ءتىرى پەندەنىڭ جانى اشىر ەمەس. كەشە عانا تورىندە الشاڭداي باسقان وسىناۋ كەڭ دالاسى، بۇگىن وعان وگەي اناداي تاس قاباعىن تۇيە قالعان. كەشە عانا قارا ماقپال اشىق اسپاندا، جىمىڭ قاققان كوپ جۇلدىزدار، بۇگىن بۇعان الىستان عانا قۇر جىلتىراعان سۋىق ساۋلەلى اق تەڭگەلەر ءتارىزدى. جەر دە، كوك تە، سوناۋ شاتقال، سايدى قۋالاي بىتكەن توعاي-اعاش تا اكپارعا تىتىركەنە قاراپ، مۇز قاباقتارىن تۇكسيتىپ، ارالارىنان تەز قۇرتقىسى كەلىپ تۇرعانداي. قايدا بارسا دا، قايدا قاشسا دا، بۇعان دەگەن ەش دوس جوق، دۇنيە تەگىس اكپارعا قاس. «ۋا، دۇنيە، وسىنشاما ماعان ۇركە قارار نە جازدىم ساعان. ەي، قوس اياقتى مالعۇن — ادامزات مەنى وسىنشاما قانسىراتار نە بۇلىك ىستەدىم مەن ساعان؟ بار جازىعىم، اكەمنىڭ باي بولعانى ما؟ الدە مەنىڭ سول بايلىقتى قورعايمىن دەپ سەندەردى جەك كورگەنىم بە؟ الىسپاي، جۇلىسپاي، قولىمداعى كۇشتى سەندەرگە وپ-وڭاي بەرە سالعىم كەلمەگەنى مە؟ سەندەر مەنى سول ءۇشىن جەك كورسەڭدەر، مەن سەندەردى جەك كورەمىن! مەنىڭ ايقاسىم ءومىر ءۇشىن ەمەس، ءولىم ءۇشىن! جان اياسپاس قاسىڭمىن! ۇستىمە التىن وتاۋ ورناتساڭدار دا، بۇگىنگى توگىلگەن كوز جاسىمدى ۇمىتپاسپىن! بۇنى سەندەر دە بىلىڭدەر. جانعا — جان، قانعا — قان! قۇنىمدى الا ولەمىن!»
ءوزىنىڭ قياناتىن كورمەگەن قارا پەيىل اكپار، وسى جالعىز قاڭعىعان جول ۇستىندە كەلە جاتىپ ەندى كەلەشەك كۇرەس جوسپارىن قۇردى. جالعىز بولسا دا الىسپاق بولدى. ەندى ول ءدال ءقازىر شەتەلگە قاشام دەگەن ويىن قورقاقتىق دەپ تاپتى. جازىلماستاي بوپ جارالانعان ءبورىنىڭ جاۋىنا قارسى شاباتىن ادەتى ەمەس پە، بۇقپانتايلاپ، ايلامەن ءومىر سۇرۋدەن اكپار باس تارتتى. حاسەن، بۇركىتتەردەن كەك الۋ وعان ارمانعا اينالدى.
ەندى ول بار كۇشىن جەكە باسىنىڭ كەگىن العىزار ايقاسقا جۇمساماق بولدى. وسىنداي قان تەگىس شەشىمگە بەل بۋعان قايسار اكپار جولداعى اۋىلدارعا سوقپاي، ءتۇنى بويى ات شالدىرماستان ءجۇرىپ وتىرىپ اقشاتىر قالاسىنا كەلىپ جەتتى. بۇل دەمالىس كۇنى ەدى. سول كۇنى-اق ات بازارىنا اپارىپ كوك جورعانى سالدى. ادامنان مالدى كەم باعالامايتىن باي ۇلى ەمەس پە، ءتيىندى قۇنىن تولەپ، كوك جورعانى ءبىر ساۋداگەر شىلبىرىنان الا بەرگەن كەزدە، كەنەت كوزىنە كەلىپ قالعان جاستى جۇرتقا كورسەتكىسى كەلمەي، اتىنىڭ ماڭدايىنان ءبىر ءسۇيدى دە، تەرىس بۇرىلىپ جۇرە بەردى. اكپار مۇنداي قۇرمەتتى تۋعان اكەسى قارىمساققا دا كورسەتكەن جوق. ال ايتقانىنا كونبەگەن جالعىز قارىنداسى حانشايىمعا ىستەگەنى اناۋ.
ەندى ول سول كۇنى كەشكە تامان الماتىعا باراتىن پوەزعا ءمىنىپ، اقشاتىر قالاسىنان ءجۇرىپ كەتتى.
اكپار انەۋگۇنگى بۇركىتپەن جانجالداساتىن كۇنىنىڭ ەرتەڭىنە ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنە تارتىپ وتىرعان. ونداعى ويى: ءبىر جاعىنان، از ۋاقىت بۇركىت، حاسەندەردىڭ كوزىنەن تاسا بولا تۇرۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان، بالاسىنا ارناپ ەسكى قىستاۋىنا اكەسىنىڭ تىعىپ كەتكەن قاراجاتىن الۋ ەدى. زامان قانداي، زاڭ قانداي، ءقازىر اقشادان مىقتى سەرىك جوق دەپ شەشكەن.
قىستاۋداعى اكە اماناتىن بىردەن تاۋىپ الىپ، قوس قالتاسى قاعاز اقشا مەن التىن تەڭگەلەرگە تولا تومپيعان اكپاردىڭ قالاعا قايتىپ كەلە جاتىپ شولپان اۋلىنا سوعىپ، تىنىشتالا باستاعان كوڭىلى قايتا بۇزىلدى. ىشتە جاتقان كەك قايتادان ورشەلەندى. ءتىپتى وسى اشۋ ۇستىندە ول قالتاسىنداعى بار بايلىعىن دا ءوش الۋ جولىنا توكپەك بولدى. ءوز قولىنان ەشتەڭە كەلمەگەن كۇندە حاسەن مەن بۇركىتتى جوق ەتۋگە، اقشانى مول تولەپ، كىسى ولتىرگىش بۇزىقتاردى جالداپ الۋدى دا ويلادى.
وسىنداي جان تۇرشىگەرلىك نيەتپەن اكپار تاڭ اتا الماتىعا كەلىپ ءتۇستى.
قالادان الىس تۇراتىن ستانسيادان فاەتوندى ارباكەش جالداپ الىپ، بىردەن قاراجاننىڭ پاتەرىنە تارتتى.
اكپار كەلگەندە قاراجان باقشالى اۋلاسىنىڭ ىشىندە كەۋدەسىنە دەيىن جالاڭاشتانىپ مۇپ-مۇزداي ارىق سۋىمەن راقاتتانا جۋىنىپ جاتىر ەكەن. ول سىقىرلاي اشىلعان ەسىكتىڭ ۇنىنە اق سابىنمەن كوبىكتەنگەن بەتىن بۇرىپ قارادى دا، اكپار ەكەنىن كورىپ، باسىن يزەپ امانداستى.
— امانسىڭ با، اكپار، نەعىپ تاڭ اتپاي ءجۇرسىڭ؟
— تاڭ اتپاسا، ءوزىڭ نەگە تۇرعانسىڭ؟
قاراجان سول جۋىنعان قالپىندا بەتىن بۇرماستان داۋسىن شىعارىپ كۇلدى.
— ەرتە تۇرۋ — ەسكى ادەتىم.
— كادەت كورپۋسىنان قالعان دە...
اكپار كادەت كورپۋسىن اتاعاندا قاراجان ۇناتپاي كىرجىڭ ەتە قالدى. ءبىراق سىر بەرگىسى كەلمەي، دەرەۋ:
— ءيا، اسكەري قىزمەتتىڭ ۇيرەتكەن ءتارتىبى عوي،— دەدى.
اكپار ءارى قاراي قايىرىپ ءتىل قاتپادى. تەك ىشىنەن عانا ول: «ءبىر كەزدە قاراجان كادەت كورپۋسىن بىتىرگەنىنە ماقتانىش ەتەتىن ەدى. ەندى مىنە ودان دا بەزۋگە بار. و، توبا، دۇنيە وسى بەتىمەن كەتە بەرە مە!»—دەپ ويلادى.
قاراجان ەندى اسىعا جۋىنا باستادى.
— اۋىلعا بارىپ قايتتىم،— دەدى اكپار،— قايتادان سويلەسەتىن ءسوزىم بار...
— ونى ءوزىم دە سەزىپ تۇرمىن.— قاراجان باسىن كوتەرىپ جان-جاعىنا قارادى.— ءسال شىدا، ءقازىر ۇيگە كىرەمىز... مەن انا تۋرنيكتە بىر-ەكى دەنە شىنىقتىرۋ قيمىلىن ىستەپ جىبەرەيىن.
اكپار كۇلدى.
— بۇ دا سول... اسكەري قىزمەتتەن ۇيرەنگەن ادەتىڭ بولار؟..
— قاراجان جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا، ۇلكەن كەنەپ ورامالمەن دەنەسىن قاتتى ىسقىلاي سۇرتىنە باستادى. اكپار جاڭا عانا بايقادى، انانىڭ دەنەسى كوز تويارلىقتاي سىمباتتى ەكەن. قار ەتتەرى بۇلشىق-بۇلشىق، كەۋدە تۇسى قىز ەمشەكتەنىپ ءبولىنىپ تۇر، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، قارنى ءتىپتى جوق دەۋگە بولادى، جاراتىلعان بەدەۋدىڭ قارنىنداي جىپ-جىڭىشكە... اكپار امالسىز تورسىقتاي بولىپ تومپايىپ شىعىپ كەلە جاتقان ءوز قارنىنا قارادى. ماعان دا دەنە شىنىقتىرۋ قيمىلدارىمەن شۇعىلدانۋ كەرەك بولار. قارنىڭنىڭ شىققانىنا ءقازىر ماقتاناتىن كەز ەمەس قوي».
قاراجان بۇل كەزدە ەكى اعاشتىڭ ورتاسىنا تارتىپ قويعان جۋان تەمىر — تۋرنيكتى ەكى قولىمەن شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ، الۋان ءتۇرلى قيمىل ىستەي باستادى. بىرەسە تەمىردىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتەدى، بىرەسە سوم تەمىردى سولقىلداتا شىر كوبەلەك اينالادى. ەكى قولى مۇنداي كۇشتى بولار ما، تۋرنيككە قىسقاشتاي جابىسىپ الىپ، دەنەسىن ءبىر العا، ءبىر كەيىن لاقتىرادى-اي كەپ، لاقتىرادى-اي كەپ...
اكپار دوسىنىڭ مۇنداي ونەرىن بۇرىن كورمەگەن-دى. ەندى ونىڭ قيمىلىنا ابدەن ريزا بولىپ تۇر. «كادەت كورپۋسى ءار نارسەگە-اق مىقتاپ ۇيرەتكەن ەكەن. مەن مۇنىڭ بۇرىن التى اتارمەن قابىرعاداعى شىبىنعا ءدال تيگىزەتىن مەرگەندىك ونەرىن عانا بىلەتىن ەدىم... تاعى دا مەن بىلمەيتىن قانداي ارتىقتىعى بار ەكەن؟»
قاراجان دەنە شىنىقتىرۋ ءىسىن ءبىتىرىپ بولدى دا اكپارعا:
— ءجۇر، ۇيگە كىرەيىك،— دەدى.
ءوزى ەسىگىن اشىپ، العا اكپاردى جىبەردى.
— كىرە بەر، مارۋكەي ءالى ۇيىقتاپ جاتىر،— دەدى.
بۇلار ەدەن تاقتايى ادەمىلەپ سىرلانعان كىشكەنتاي سەنەكتەن ءوتىپ، اۋىز بولمەگە كىردى. كەنت ادەتىنشە اسىل دۇنيەلى مۇلىكپەن جينالعان شاعىن بولمە، تاپ-تازا بوپ قۇلپىرىپ تۇر. ورتادا گۇل توككەن قىزىل بارقىت داستارقانمەن جابىلعان دوڭگەلەك ستول، ستول جانىندا داستارقان تۇستەس قىزىل بارقىتپەن وتىرار جەرىن كومكەرگەن التى ارقالى ورىندىق. ستول ۇستىندە تەرەزەدەن قۇيىلا تۇسكەن كۇنمەن شاعىلىسىپ كۇمىس پودنوستا جۇڭگو فارفورى، اشەكەي سۋرەتتى شىنى اياق، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن ءۇيىپ قويعان شەتتەرىنە التىن جالاتقان تارەلكە، كۇمىس قاسىقتار. جەردە ورنەكتى، تۇكتى ۇلكەن جاسىل كىلەم. ءبىر بۇرىشتا ءۇيدىڭ توبەسىنە دەيىن جەتكەن جالپاق سىرلى اينا...
اكپار ايناعا كوزى ءتۇسىپ كەتتى دە، كەنەت تاندانا تۇرىپ قالدى. دەنەسى ءبىر ءتۇرلى شىمىرلاپ كەتتى. ايناعا قاراما-قارسى ەسىكتەن اق كۇمىس بولىسكەي كەڭ كەرەۋەت ۇستىندەگى اق مامىق قۇس توسەكتە سارعىلت شاشى اق جاستىق ۇستىنە شاشىلا توگىلىپ، كەۋدەسىنە دەيىن اشىلىپ، اپپاق جۇمىرتقاداي بوپ قاراجاننىڭ ايەلى مارۋكەي جاتىر.
بىرىنە-بىرى كوزى ءتۇسىپ كەتكەن مارۋكەي مەن اكپار امانداسارلارىن دا، امانداسپاستارىن دا بىلمەي، تەك كۇلىمسىرەي قارايدى. ەركە ايەلدىڭ اكپاردان ۇيالاتىن ءتۇرى جوق، كوزىمەن جاس جىگىتتى ىشىپ-جەپ ءولىپ بارادى. ءبىر كەزدە ول:
— ى-ي، قاراجان، بۇ ءسينىڭ درۋجوگين مي؟ — دەپ ۇستىندەگى كورپەسىن لاقتىرىپ تاستادى دا، ەكى سانىن جارق ەتكىزىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى.
— بۇل اكپار مىرزا عوي...— دەدى قاراجان، ەسىكتى تارس ەتكىزىپ جاۋىپ.
ازدان كەيىن الگى بولمەدەن، ۇستىنە قىزىل شايى حالات كيىپ، ىرعالا باسىپ مارۋكەي شىقتى. ۇزىن بويلى، تولىق بالتىرلى ۇزىن اياقتارى وقتاۋداي تىپ-تىك، الشاق كەۋدەلى، سىرت ءپىشىنى وتە سىمباتتى ايەل ەكەن. جاڭاعىنىڭ اراسىندا سارى التىنداي ساپ-سارى قويۋ شاشىن جەلكەسىنە توقپاقتاي ەتىپ ءتۇيىپ تە ۇلگەرىپتى. كىشكەنتاي قۇلاعىنا سالعان كوك مەرۋەرتتى التىن سىرعاسى، جۇپ-جۇمىر اپپاق موينىنا تاققان، جۋاندىعىن شىنتاقتاي ەتىپ، ۇساق، مەرۋەرتتەن ەرگەن مونشاعى، قولىنداعى سارى التىن جالپاق بىلەزىگى، ايەلدىڭ باي ۇيدەن شىققان جان ەكەنىن اڭعارتادى. جاسى وتىز بەستەر شاماسىندا. دەنە قۇرىلىسى قانشا شاپساڭ دا، تالمايتىن بەدەۋ سەكىلدى. ءالى بالا تاپپاعانى دا ءوزىن قىزداي ەتىپ ۇستاعان كەيبىر شولجاڭ قىلىقتارىنان، اسەم قيمىلدارىنان سەزىلىپ تۇر. ويماق اۋزىن ءسال اشا، توستاعانداي ۇلكەن كوگىلدىر كوزىن كۇلىمدەتە، تورگى بولمەدەن شىعىسىمەن، اياعىن بىلق-سىلق باسىپ اكپاردىڭ قاسىنا كەلدى دە، قاراجاننىڭ تانىستىرۋىن كۇتپەي، ءوزى قولىن ۇسىندى.
— زناكومىي بۇليىق، ءيسيمىم مارۋكەي،—دەدى ەركەلەي سويلەپ.
ايەلدىڭ قولى جۇپ-جۇمساق، كىپ-كىشكەنتاي ەكەن، الدەنەگە اكپاردىڭ بويى كەنەت تاعى دا شىمىرلاپ كەتتى.
— اكپار قارىمساكوۆيچ،— دەدى ول ءسال ساسىڭقىراپ، قاي تىلدە سويلەرىن بىلمەي،— قاراجاننىڭ يپتاشى بولامىن...
— يپتاش، كۋراسىز ارتىعىزعا تيپقاش،— دەدى ايەل كۇلىپ، ەش نارسەدەن قىسىلماي. بۇل ونىڭ ءازىلى بولۋ كەرەك. ءبىراق اكپار ساسىپ قالدى. ساسپاي ءقايتسىن، ۇيگە كىرمەي جاتىپ، ارتىنان تەبەتىن بولسا... ال ايەل قۇمار، ارام ويلى اكپاردىڭ وسى ايەلدى كورگەننەن-اق كوڭىلىنە الدەنەلەر ءتۇسىپ، مازاسى كەتە باستادى. ارينە مۇنداي جەردە ول سۇلۋ جەڭگەسىنەن قۇر قالعىسى كەلمەيدى، «اعا ولسە، ءىنى مۇرا» دەپ وسكەن بەيپىل مىنەزدى باي بالاسى، دوستىق، جولداستىق-بورىش دەگەندى، سىيلاسقان سەرىكتىڭ كوزىنە ءشوپ سالماۋ كەرەك دەگەن ۇعىمداردى، ىڭعايى كەلگەن جەردە ءتىپتى ويىنا دا الماق ەمەس.
— اكپار، سەن مەنىڭ مارۋكەيىمنىڭ قالجىڭ ءسوزىن تەرىس ءتۇسىنىپ جۇرمە،— دەدى كۇلىمسىرەگەن بولىپ قاراجان،— كەيدە وسىلاي شولجاڭ سويلەيتىن ادەتى بار.
اكپار جاۋاپ بەرىپ ۇلگىرگەنشە، مارۋكەي وعان تاعى ءبىر سيقىرلانا كوز تاستادى دا:
— پريسلۋگاعا شاي گوتوۆيت يتكيزايىن،— دەپ اياعىن بۇرالا باسىپ ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
...مارۋكەي ءبىر كەزدە اقشاتىر قالاسىنداعى اتى شىققان سۇلۋ بولاتىن. اكەسى گاليۋللا، بۇكىل ارقانىڭ قىزىلجار، اقمولا، سەمەي، اتباسار سەكىلدى كىندىك قالالارىنىڭ بارىندە دە دۇكەن ۇستاپ، ساۋدا جۇرگىزگەن شوقىندى تاتار بايلارىنىڭ ءبىرى ەدى. مارۋكەي وسى تاتار بايىنىڭ ەركە-شورا جالعىز قىزى. ونىڭ شەشەسى ەرتە ءولىپ، گاليۋللا بوتەن ايەلگە ۇيلەنگەن. بۇل ولگا پاۆلوۆنانىڭ جۇزىگىمەن ءشالىسىن ساتىپ الاتىن ساۋدەگەر ايەل ەدى. اكەسى كونفيسكەلەنىپ جەر اۋدارىلىپ، ءارقايسى ءوز بەتىنە كەتكەنشە وسىنداي وگەي انانىڭ تاربيەسىندە وسكەن قىز وڭار ما، سوندا دا جاس كەزىندە: «شىركىن-اي، مارۋكەيگە ۇيلەنسەم!» دەمەگەن اقشاتىر قالاسىندا تاتار، قازاقتىڭ باس كوتەرەر جىگىتى قالماعان. ءبىراق قىز بۇلاردىڭ بىرىنە دە شىقپادى. وعان ەڭ ۇلكەن سەبەپ ءوزىنىڭ جىگىت دەسە كوڭىلشەك مىنەزى بولدى... جۇرت «مارۋكەي جىگىتتەرمەن ەڭ الدىمەن توسەگىندە تانىسادى ەكەن» دەگەن لاقاپ تا تاراتتى، ءبىراق اكەنىڭ بايلىعى، قىزىنىڭ نەلەر سوكەت قىلىعىنا دا قورعان بولا العان. ونىڭ كەيبىر بوزبالاشىلىق اڭگىمەلەرىن ەستىپ ءجۇرىپ تە: «شىركىن-اي، مارۋكەيگە ۇيلەنەر مە ەدى!» دەپ اۋزىنان سۋى قۇريتىندار تابىلاتىن. مۇمكىن ولاردىڭ كەيبىرەۋىن اكە بايلىعى، كەيبىرەۋلەرىن سۇلۋلىعى قىزىقتىرعان شىعار.
جىگىت بولا باستاعان كەزىندە مارۋكەيدى اكپار دا كورگەن.
ەرتىس وزەنىنىڭ ابدەن كوك مۇز بوپ قاتقان كەزىندە اقشاتىر بايلارىنىڭ جورعا سالىستىراتىن سالتى بولاتىن. وسىنداي ءبىر بايگىدە، قاسىقتاي سۇلۋ قارا قاشاۋاعا، پاسترومكا ءشىليالارىن كۇمىستەپ تاستاعان ەسىك پەن توردەي قارا ارعىماق جەككەن، ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەنگەن مارۋكەي الدىنان زىمىراپ وتە شىققان.
مىنە وسى مارۋكەيدى ويلاماعان جەردەن تاعى كەزدەستىردى. ءبىراق بۇل جولى ول الدىنان قول جەتپەس ءبىر قۇيىن ءتارىزدى زىمىراپ جەتكىزبەي كەتكەن جوق، كۇلىمدەي قاراپ، ءوزىنىڭ جۇرەگىندەگى ىستىق جالىنىنىڭ ءبىر ۇشقىنىن اكپارعا دا ۇشىرعان ءتارىزدى. جالت ەتىپ توڭكەرىلگەن كوزقاراسىمەن ول: «ەگەر دە مەن تاستاعان ۇشقىننان جۇرەگىڭدە ءورت تۇتانىپ، جانىڭدى قويارعا جەر تاپپاساڭ، وزىمە كەل، سەندىرەتىن ەمىن ءوزىم تابام» دەگەن يشارات كورسەتكەندەي. اكپار ءدال وسى مينۋتتا ابايعا تاعى باس ۇردى. «ماحاببات ءتىلى — ءتىلسىز ءتىل» دەپ قالاي تاۋىپ ايتقان شىركىن اقىن!»— دەدى ول ىشىنەن، «مىناۋ كوزقاراس — ماحاببات سەزىمىنەن تۋعان كوزقاراس». ءبىراق اكپار ءوزىنىڭ دە، مارۋكەيدىڭ دە كوزقاراستارى ماحابباتتىڭ كوزقاراسى ەمەس، ءناپسى جەلىگىن ءالى اۋىزدىقتاي الماعان، جۇرەكتىڭ تازا، ءتاتتى سەزىمىنەن گورى، دەنە قۋانىشىن ارمان ەتكەن، كوڭىل جەلىگىنىڭ اۋانىمەن ىپ-ىلەزدە «عاشىق» بولا قالاتىن، كورسە قىزار ەكى ادامنىڭ ەرىككەندىگى ەكەنىن ويلامادى.
— قوسىلعانىمىزعا ءبىر ايدان اسىپ كەتسە دە، ءالى تويىمىز بولعان جوق،— دەدى قاراجان انانىڭ ويىن ءبولىپ. — بۇرىنعى ەرى وپيۋم ساتامىن دەپ قولعا تۇسكەنىنە جارتى جىلداي بولىپتى... ءبىزدىڭ بۇرىننان دا بايلانىسىمىز بار ەدى. ايتەۋىر ۇيلەنۋ كەرەك قوي. — قاراجان وسى ايەلگە ۇيلەنگەنىن اكپار ايىپ كورىپ وتىرعانداي ءوزىنىڭ ءحالىن تۇسىندىرە سويلەدى. — اس-سۋىمىز جاراسسا، تۇرىپ كەتەرمىز، ال الدا-جالدا...
قاراجان ءبارى دە تۇسىنىكتى عوي دەگەندەي، سەزىن اياقتاماي توقتادى. اكپار دا جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. تەك ىشىنەن «الدا-جالدا مارۋكەيىڭ وپاسىزدىق ىستەسە، وعان وپىق جەيتىن ءتۇرىڭ جوق قوي. بۇ دا ەسكە الاتىن دۇنيە ەكەن...» — دەپ ويلادى دا قويدى.
قاراجان ەندى تىكەلەي ەكەۋىنىڭ جاڭاعى سويلەسپەك بولعان اڭگىمەسىنە كىرىستى.
— شاي قايناعانشا شارۋاڭدى ايتا وتىر،— دەدى ول اكپارعا، باعانادان بەرگى ونىڭ ءوزىنىڭ ايەلىنە دەگەن قىلىعىن بايقاماعان ادامداي، اشىناجاي ۇنمەن.
— مەندە جىر قىلارلىق نە شارۋا بار دەيسىڭ، باياعى ءبىر زار دا... ەلىڭنىڭ زارى، جەرىڭنىڭ زارى، كۇيدىرىپ ورتەپ اكەتىپ بارا جاتقان ءوزىمنىڭ زارىم. — اكپاردىڭ بەتى ءدال وسى مينۋتتا ۇلكەن كەكتىڭ، ىزانىڭ بەلگىسىن كورسەتىپ، ءبىر تامىرى بۇلك ەتپەس تاس مۇسىنگە ۇقساي قالدى.— انەۋگى جينالىستان كەيىن، سول ءتۇنى مەن بۇركىتكە جولىقتىم،— دەدى ول سىبىرلاي سويلەپ،— ونىڭ جولى بىزدىكىنەن ءبىرجولاتا اجىراسقان ەكەن، ايتقانىما قايىرىلماي كەتتى...
— سىبىرلاماي-اق ايتا بەر، بۇل ۇيدە ءبىزدىڭ سوزىمىزگە قۇلاق قويار ادام جوق. — قاراجان ءسال ۇندەمەي قالدى دا، ەزۋ تارتىپ كۇلگەن سەكىلدەندى.— مارۋكەيدىڭ ساياساتتا شارۋاسى جوق... وعان قىزىلىڭ دا، اعىڭ دا ءبارىبىر، تەك اقشا مەن جىگىت بولسا بولعانى...
اكپار قاراجاننىڭ ايەلى جايىندا ايتقان سوزدەرىنەن بۇل ەكەۋىنىڭ اراسى ۇزاققا بارمايتىنىن تاعى دا اڭعاردى. «مەيلىڭ، سەنىڭ كوڭىلىن وعان وسىنداي بولسا، ارامىزدا ول جايىندا، وكپە-وشتىك تۋا قويمايدى ەكەن. بۇل دا مەنىڭ ۇپايىما...»
ەندى ول ءوزىنىڭ بۇركىتكە جولىققاننان كەيىن اۋىلعا بارعانىن، شولپانمەن كەزدەسكەنىن، ونىڭ دا وزگەرىپ كەتكەنىن ايتا كەلىپ:
— «قۇم جيىلىپ تاس بولماس، قۇل جيىلىپ باس بولماس» دەۋشى ەدى ۇلكەندەر... سولارى قاتە مە دەپ قالدىم،— دەدى ول.— مەن كورگەن اۋىل — جاڭا جولعا تۇسكەن اۋىل، بىرلەسىپ ەل-جۇرت بولۋعا نيەتتەنگەن اۋىل. ءتىپتى كەشەگى ءشوپ جەلكە قىزدارى دا بۇگىن ساعان اقىل ايتا باستاپتى. سونىڭ ءبىرى — مەنىڭ قالىڭدىعىم شولپان... ماعان تاپ جاۋىمسىڭ دەگەن ايىپ تاعىپ، ناشار مىنەز كورسەتتى. قورلىعىنا شىداي المادىم، وڭاشا جەر ەدى، قامشىنىڭ استىنا الدىم-اۋ كەپ، الدىم-اۋ كەپ!..
قاراجاننىڭ ريزا بولىپ قالعانى تۇرىنەن سەزىلىپ تۇر. كوزىندە ءبىر وت پايدا بولىپ، ەكى قولىن ۋقالاي بەردى.
— دۇرىس ىستەگەنسىڭ. ايتەۋىر، ەشكىم كورگەن جوق پا؟
— ۋاقيعا كوش-جونەكەي بولدى. قىزدىڭ ايقايلاعان داۋىسىن ەستىپ، اۋىل جىگىتتەرى اتوي بەرىپ ماعان لاپ قويدى. استىمداعى كوك جورعانىڭ جۇيرىكتىگىنىڭ ارقاسىندا ازەر قۇتىلدىم.
قاراجان مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— قويعا ءتيىپ قاشقان قاسقىرداي بولعان ەكەنسىڭ عوي؟
اكپاردىڭ قاباعى «نەسىنە كەكەتەسىڭ؟» دەگەندەي قوسىلا ءتۇسىپ، تۇكسيە قالدى.
— بىرەۋگە ويىن، بىرەۋگە ءولىم كەرەك.
— رەنجىمەي-اق قوي. اكپار، مەن دە قاي ءبىر جەتىسىپ ءجۇر دەيسىڭ، اشەيىن كوكىرەكتەگى ىزانىڭ سالدارى عوي... ايتا بەر ءسوزىڭدى...
اكپار قالاعا كەلىپ كوك جورعاسىن ساتقانىن، ەندى ءوزىنىڭ نە ىستەۋگە بىلمەي داعدارىپ تۇرعانىن قاراجانعا مۇڭ ەتىپ شاقتى دا:
— قايىققا ءبىر مىنگەن جان ەدىك، مىنا زامان تولقىنى اۋدارىپ كەتەتىن ءتۇرى بار عوي، اقىلىڭدى ايت، نە ىستەۋىم كەرەك؟—دەدى. — بۇركىت ەرگەندە، شەت ەلگە قاشام با دەپ ەدىم، ول ءتىپتى ماڭايىنا جولاتاتىن ەمەس... جالعىز بارىپ نە ىستەيمىن، مەن سەكىلدى قاڭعىعاندار از با و جاقتا... قازاق: «كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەپ بەكەر ايتپاعان سەكىلدى. ەگەر بۇركىت ەرگەندە ءبىر ءسارى، الىستا جۇرسەڭ دە، ايبالتاڭدى كورسەتە جۇرەسىڭ عوي... ەلىمىزگە ءوزىمىز كەلە الماساق تا، اقىننىڭ ولەڭى كەلەتىن ەدى عوي... بۇ دا ايقاستىڭ ءبىر ءتۇرى ەمەس پە ەدى...
— جانە قازىرگى ساتىدا ەڭ كەرەك، ەڭ كۇشتى ءتۇرى،— دەدى قاراجان.
اكپار اۋىر كۇرسىندى.
— امال نە، «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەيدى عوي، بۇركىت ءدال سىن ساعاتتا ءوز توبىنا بۇرىلىپ كەتتى. ەندى ماعان قانداي اقىلىڭ بار؟
قاراجان ۇندەمەي ۇزاق وتىردى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— اقىلىم بىرەۋ-اق،— دەدى ول اكپارعا جاقىنداي ءتۇسىپ. — ازىرگە بۇل ارادان كوز تاسالاي تۇرعان ءجون. بۇگىننەن قالماي قازاقستان جەرىنەن كەتۋىن كەرەك.
«بار تاپقانىڭ وسى ما؟ — ايەلىڭدى قىزعانىپ وتىرسىڭ عوي. باسە، نە قىپ شي شىعارمادى دەپ ەدىم، ويىڭ الىستا جاتىر ەكەن عوي. ءبىراق تىم كەلتە قايىرعان ءتارىزدىسىڭ... مەن بۇل ارادان كوزىمدى جوعالتار بولعان كۇندە دە، ءبىر كۇندىك بولسا دا ارمانىما جەتىپ كەتەرمىن...»
ءبىراق ول قاراجانعا:
— قاشقاندا مەن قايدا بارام؟ — دەدى.
— بەكەر-اق شولپاندى ۇرعان ەكەنسىڭ، ەندى قارا دا تۇر، ەل بولىپ ۇستىڭنەن سوتقا ارىز جازادى. جانە بۇركىتكە دە سىرىڭدى ورىنسىز كوپ اشىپ جىبەرگەنىڭ قالاي؟ اكپار ماعان قاشايىق دەدى دەپ، زاڭ ورنىنا حابار بەرمەسىن قايدان بىلەسىڭ؟ بۇل زاماندا ادام ءوز قامى ءۇشىن وزگەنى ايامايتىن بولىپ كەتتى عوي،— دەدى ول ءسوزىڭ استارلاي سويلەپ. — ساعان قاشۋدان بوتەن ءقازىر جول جوق. ونىڭ ۇستىنە، جاڭا ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، اۋىل وزگەرىپ بارا جاتىر دەپ. ءقازىر وعان سەن ەكەۋمىز ەشتەڭە دە ىستەي المايمىز. مەكىرە بالىق باسىن جارعا سوقپاي، توقتامايدى. قايتكەن كۇندە دە سەنى مەن ماعان ازىرگە بوي تاسالاي تۇرۋ قاجەت.
— ءتۇسىندىم. — اكپار شەشىمگە كەلگەندەي قىسقا سويلەدى. — قاش دەسەڭ، قاشايىن، بۇل دۇرىس جاي ءتارىزدى.
— جوق، قاشۋ كەرەك دەگەن ءسوزدى سەن دۇرىس تۇسىنبەگەن سەكىلدىسىڭ عوي،— دەدى قاراجان ءسال جادىراي ءتۇسىپ،— دۇرىسىن ايتسام، سەن جىلدام الماتىدان كەتەسىڭ... بۇل ارادان كەتۋدىڭ ەكى جولى بار: ءبىرى — اكەڭ اتى قارىمساقتى قۇرىمساق دەپ وزگەرتىپ، جاڭا اشىلىپ جاتقان قارساقباي، قاراعاندى سەكىلدى وندىرىسكە جۇمىسشى بولىپ باراسىڭ... ءتىپتى اكە اتىن وزگەرتپەسەڭ دە جارار، ءازىر دوس-جارلارىڭنىڭ اراسىندا «اكەسىمەن وي-تىلەگى جاراسپاپتى، سوندىقتان دا وعان ەرمەي قالىپتى» دەگەن جاقسى لاقاپ تاراپ كەتىپتى عوي، سونى پايدالانعان ءجون. بۇنداي ادامنىڭ پرولەتاريات بولام دەگەنىنە ەشكىم دە كۇماندانبايدى. وزگەگە بەرگەن قايلا-شوتتى سەنەن اياي ما؟.. وتكىر كەزدىك قاپ تۇبىندە جاتپاس، وقىعان جاسسىڭ، بىر-ەكى جىلدا ءوزىڭ دە ءبىر جەردەن تەسىپ شىعا كەلەسىڭ... بۇل كوكەيىڭە قونباسا، ەكىنشى جول تاعى بار.
— ول قانداي جول؟
— روسسيانىڭ ءبىر قالاسىنا وقۋعا كەتۋ كەرەك، ءقازىر تولىپ جاتقان رابفاك، ينستيتۋتتار اشىلىپ جاتىر، بىرىنە ءتۇس تە، جاتپاي-تۇرماي تەز ءبىتىرىپ شىق. بۇل جول — داڭعىل جول.
— مىنە، بۇل ماعان ۇنايدى. ءبىراق شەت ەلگە قاشقان بايدىڭ بالاسىن، كىم ينستيتۋتقا الادى؟ وسى كۇنى كەدەيلەر مەن جۇمىسشى بالالارىنا عانا جول اشىق. ونداي سەنىم قاعازداردى مەن قايدان الامىن؟
— ساعان ونداي قاعازدى تاۋىپ بەرە المايتىن بولسام، نەسىنە مەن حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا جۇمىس ىستەپ وتىرمىن؟ — قاراجان ەندى كۇلە قارادى. — ونىڭ ءبارى دە دايىن بولادى. ەگەر شىن وقۋعا بارعىن كەلسە، قازاقستانعا جىبەرىلگەن ورىننىڭ بىرىنە قولىڭا ارناۋلى جولداما دا بەرىلەدى. سۆەردلوۆسك قالاسىندا بيىل اشىلاتىن ءتۇستى مەتالل مەن التىن كەنىنىڭ ينستيتۋتىنا ءدال بۇگىننىڭ وزىندە ەكى ورىن بار. ماقۇل كورسەڭ، ءبىرىن وزىڭدىكى دەپ ساناي بەر.
— تاۋەكەل، مەن دايىن.
— وندا بۇگىنگى پوەزبەن ءجۇرىپ كەتەسىڭ. بار قاعازدارىڭدى كەشكە قىزمەتتىڭ اياق كەزىندە كەڭسەمە كەلىپ وزىمنەن الاسىڭ.
— جاقسى.
— ال بۇركىتتىڭ جازاسىن تارتقىزۋ — مەنىڭ مىندەتىم...
وسى كەزدە قارتاڭداۋ ورىس ايەلىنە ساماۋرىندى كوتەرتكىزىپ ۇيگە مارۋكەي كىردى.
بۇلار شۇيىركەلەسىپ وتىرىپ شاي ءىشىپ بولدى دا، قاراجان مەن اكپار شارۋالارىنا كەتكەلى ورىندارىنان قوزعالدى.
— جولىعا الماي ءجۇرىپ كەتسەم، قوش بولىڭىز،— دەدى اكپار مارۋكەيدىڭ قولىن قاتتى قىسىپ.
— جوق، سىز ءمينى كۇرارگا وبيازانسىز،— دەدى ايەل جىگىتتىڭ كوزىنە كوزىن ويناقشي قاداپ، انانىڭ قولىن قاتتىراق قىسىپ.
جىگىتتەر شىعىپ كەتتى. ءبىر كۆارتال وتكەننەن سوڭ اكپار قاراجاننىڭ كەڭسەسىنە ءتۇس اۋا بارماقشى بوپ ۋادەلەسىپ بوتەن شارۋالارىمدى بىتىرەيىن دەپ انادان ءبولىنىپ، باسقا كوشەگە بۇرىلدى.
ازدان كەيىن قاراجاننىڭ تىكەلەي كەڭسەسىنە تارتقانىنا كوزى جەتىپ، اكپار، بىر-ەكى كوشەنى ورالا ءوتىپ، جاڭا عانا ءوزى شىققان ۇيىنە قايتىپ كەلدى.
مارۋكەي بۇنى تەرەزەدەن قاراپ كۇتىپ تۇر ەكەن.
— ءسىزدىڭ ۆوزۆراششاتسيا يتاتىنىڭىزدى مەن چۋۆستۆوۆات ءيتىپ ءيدىم،— دەدى ول جايناي ءتۇسىپ، ەسىكتى اشىپ جاتىپ.
— قويىڭىزشى.
— سەردسە بيت ليۋبيت يتكان ادامىن ۆسەگدا چۋۆستۆوۆات ءيتا...
اكپار ەسىكتىڭ تيەگىن سالا قويدى...
ءتۇس اۋا «بار شارۋاسىن بىتىرگەن» اكپار قاراجاننىڭ كەڭسەسىنە كەلىپ، وزىنە دايىنداپ قويعان قاعازدى الدى.
ستانسيا باسىنا ونى قاراجان ءوزى شىعارىپ سالدى.
— قوش بول، باۋىرىم،— دەدى قاراجان اكپاردى قۇشاقتاپ تۇرىپ، پوەزد جۇرەر الدىندا،— جولىققانشا ساۋ بول...
— ءوزىڭ دە امان بول، جان دەگەندە جالعىز سەرىگىم.— اكپار كوزىنە كەلىپ قالعان جاسىن كورسەتپەيىن دەگەندەي تەرىس اينالىپ كەتتى. — بۇگىنگى ماعان ىستەگەن جاقسىلىعىڭدى ءتىرى جۇرسەم ۇمىتپاسپىن، ءبىر قايىرارمىن...
پوەزد قوزعالا بەردى.
— سۆەردلوۆسكىگە بارعان سوڭ حات جاز...
— جەڭگەيگە سالەم دە!
پوەزد ۇزاي بەردى.
V
ارادا ءبىر جارىم جىل ۋاقىت ءوتتى. بۇل ەكى ورتادا قازاق جەرىندە جەر بولۋ، بايلاردى كونفيسكەلەۋ ءتارىزدى حالىقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن ساياسي ماڭىزى زور ناۋقاندار اياقتالدى. ەندى اۋىل شارۋاشىلىعىن جالپىلاي بىرلەستىرۋ جۇمىسىنا دايىندىق جۇرگىزىلە باستالدى.
قاراعاندى، جەزقازعان، ريددەر، ءنىلدى كەن ورىندارىندا ءوندىرىس جۇمىسى قىزۋ جۇرگىزىلىپ، الماتى ۇستىنەن تۇركىستان — ءسىبىر تەمىر جولى وتكىزىلدى.
عاسىرلار بويى جەل سارناعان قازاق جەرىندە ەندى زاۆود گۋدوگى مەن پاروۆوز ايقايى ەستىلىپ، كەشەگى مال باعۋدى عانا بىلگەن قازاق شاحتادان كەن الۋدى دا ۇيرەندى. بۇكىل سارىارقا، جەتىسۋ، جايىق، سىرداريا بويىندا جاڭا رۋح، جاڭا كۇي پايدا بولدى. قازاقتىڭ جاڭا تالاپ جاس ءوسپىرىم ۇرپاعى ءبىلىم ساۋلەسىنە قۇلاش جايدى.
جاڭا ءومىردى قۇشاعىن جايا قارسى العان كەشەگى قازاقتىڭ جۇزىندە شاتتىق ساۋلەسى وينادى. شىرقاپ سالعان جاستار انىنە، ءومىردىڭ تاماشا جاڭا مۋزىكاسى قوسىلدى. كىمنىڭ بەتىنە قاراساڭ دا، جۇزىنەن اڭساعان ماقساتىنا،تىلەگەن ارمانىنا جەتكەنىن سەزدىرەر قۋانىش بەينەسىن اڭعاراسىڭ. بۇكىل قازاق جەرىندە وسى قۋانىشتان قۇر قالعان ءبىر-اق ادام بار سەكىلدى. ول — ءبىزدىڭ ەجەلگى تانىسىمىز، ارداگەر اقىنىمىز بۇركىت.
بۇركىت، اكپار ايتقانداي، نە ەسكى جاعادا قالا المادى، نە جاڭا جاعاعا جەتە المادى، قانشا قارسىلاسسا دا باسقارۋىنان ايىرىلعان جەل قايىقتاي، ءومىر تولقىنىنىڭ اساۋ ەكپىنى قايدا قۋسا، سولاي قاراي امالسىز اعا بەردى. كەشە عانا «ەلىم!» دەپ قۋانىشتى كوڭىلمەن دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشقان جاس قىران، بۇگىن جەردەگى شالشىق سۋدا مالتۋعا ءماجبۇر بولعان جەمقۇسىنداي، الىس قياعا قانات قاعا المادى. وعان كۇشى جەتپەدى.
زامانىنىڭ قارقىنىنا شابىتى شالقىپ ەرە الماعان اقىن، كىسەندەۋلى جىلقى ءتارىزدى، قانشا جۇردەك بولسا دا الىسقا بارا المايدى. بۇركىت تە وسىنداي حالدە ەدى. ونىڭ مۇنداي كۇيگە جەتۋىنە ەكى جاعداي سەبەپ ەدى.
ءبىرى — قاراجان. ول ايتقانىنان شىقتى. اكپار ءجۇرىپ كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە، ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى گازەت-جۋرنال رەداكتورلارىن تەگىس جيناپ الدى. ارى-بەرى گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە شىعۋعا ءتيىستى كۇردەلى تاقىرىپتاردى اڭگىمە ەتىپ كەلدى دە، «ءبىزدىڭ باسپاسوزىمىزدە بۇدان بىلاي قاراي ۇلتشىلدىق سارىندار ورىن المايتىن بولسىن» دەپ ايتايىن دەگەن ويىنىڭ شەتىن كورسەتىپ قويدى دا، تىكەلەي بۇركىتتىڭ شىعارمالارىنا كوشتى. ونىڭ ەرتە كەزدە باسىلعان ولەڭدەرىن جۇرتتىڭ الدىنا جايىپ سالدى.
وتىرعاندار بۇل قاعازدارمەن تانىسىپ بولعان كەزدە:
— بۇركىتتىڭ بۇل جازعاندارىنىڭ ءبارى ويىنشىق قوي، شىعارمالارىنىڭ سوراقىلارى جۇرتقا قولجازبا رەتىندە تاراعان،— دەدى قاباعىن تۇيە. — اسىرەسە مىنا ءبىر ولەڭىن قاراڭدارشى، — ول بۇركىت ولەڭىن ناشىنە كەلتىرە وقي باستادى.
بۇل ونىڭ «اۋلىم دا جوق، باۋىرىم دا جوق» دەپ باستالاتىن ولەڭى ەدى.
قاراجان باستان اياق وقىپ شىققاندا، كەيبىر قورقاق رەداكتورلار:
— ياپىرماي، مىنانىڭ ءوزى بارىپ تۇرعان كونتر ەكەن عوي، ءتىپتى حالىقتى ۇكىمەتكە قارسى شىعۋعا شاقىرىپ تۇرعان جوق پا،— دەپ جاعالارىن ۇستاستى.
قاراجان ولارعا:
— اقشاتىر قالاسىنىڭ زاڭ ورىندارى اباقتىعا وتىرعىزعان بولاتىن، نەگە بوساتقاندارىن بىلمەيمىن. مۇمكىن ونى ادەيى بوس ۇستاپ، كىمدەرمەن قارىم-قاتىناسى بار ەكەنىن بىلگىلەرى كەلگەن بولار،— دەپ ءسوزىنىڭ ار جاعىن ءتىپتى تۇمانداتا، انالاردى بۇرىنعىسىنان جامان قورقىتا تۇسكەن.
گاۆريلوۆ ارقىلى ارا ءتۇسىپ، بۇركىتتى حاسەننىڭ بوساتىپ العانىن قاراجان جاقسى بىلەتىن. ءبىراق ول بۇنى جاسىرىپ، انالاردى شوشىتقالى ادەيى وتىرىك ايتىپ وتىر. مۇنداي سوزدەن كەيىن كىم بۇركىتكە ارا ءتۇسسىن، وتىرعان رەداكتوردىڭ ءبارى بىردەي ونىڭ شىعارمالارىن وزدەرى باسقارىپ وتىرعان گازەت-جۋرنالدا قاراجانمەن اقىلداسپاي باسپايمىز دەپ ۋادەسىن بەرگەن.
تەك جاستار گازەتىندە ىستەيتىن، بۇركىت كازاپپ-قا كىرەم دەپ ارىز بەرگەن جينالىستا جاقتاپ سويلەگەن جاس جىگىت:
— ءبىز ءوز گازەتىمىزدىڭ كەلەسى نومەرىنە بۇركىتتىڭ «ەركەبۇلان مەن نۇرجامال» داستانىن جىبەرمەكشىمىز. داستان تەرىلىپ قويدى،— دەدى ءسال قىزىنا سويلەپ. — داستان سونداي كوركەم جازىلعان، ونى باسپاۋ تەك بۇركىتكە عانا ەمەس، بۇكىل ادەبيەتكە ىستەلگەن زورلىق بولار ەدى،— ول قاراجانعا تۇيىلە قارادى. — ەگەر بۇركىتتىڭ بۇل شىعارماسىن باسۋعا قارسى بولساڭىز، وندا ءبىزدى ماسەلەنى ولكەلىك جاستار كوميتەتىنىڭ الدىنا قويۋعا ءماجبۇر ەتەسىز. ءبىز بۇنداي ەسكىلىكتىڭ ادەت-عۇرپىن، اقساقالدار بيلەگەن قازاق اۋىلىنىڭ جان تۇرشىگەرلىك شىندىعىن اشكەرەلەيتىن شىعارمانى باسپاي تۇرا المايمىز. مەن ءوز باسىم بۇركىتتىڭ قاتەلەسكەن كەزىندە شارۋام جوق، ال مىنا شىعارماسىن قازاق جاستارىنا ۇلگى بولارلىق شىعارما،— دەپ ءسوزىن اياقتادى.
— جارايدى، جىبەرسەڭدەر جىبەرىڭدەر،— دەدى قاراجان ءسال ويلانا،— ءتيىستى ورىندار الدىندا ءوزىم جاۋاپ بەرەرمىن. ارينە، ايىپ سەندەردە ەمەس، وزىمدە. وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇركىتتىڭ كىم ەكەنىن ايتۋىم كەرەك ەدى،— دەدى ول موينىنا ءبىر ۇلكەن كىنانى العانىن ءبىلدىرىپ، قينالا — ءبىراق بۇدان بىلاي قاراي ەستەرىڭدە بولسىن، بۇركىتتىڭ ءار ءسوزى تارازىعا سالىنىپ، تەرەڭ تەكسەرىلسىن.
قاراجاننىڭ بۇل داستاندى باسپاعا جىبەرمەيتىن لاجى جوق-تى. جۋرنالداعى اڭگىمەسى الىنىپ قالعاننان كەيىن، بۇركىتتىڭ كازاپپ باستىعىنا بارعانىن بىلگەن. كازاپپ باستىعى قاراجانعا تەلەفون سوققان، بۇركىتتىڭ جاقسى شىعارمالارىنا كەدەرگى ىستەمەۋىن وتىنگەن. ەگەر جوقتى سىلتاۋ ەتىپ، كەدەرگى ىستەيتىن بولساڭىز، اڭگىمەنى بوتەن تۇردە قويامىن»،— دەگەن. ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە باراتىنىن دا جاسىرماعان. بۇنداي جاعدايدا قاراجان «ەركەبۇلان مەن نۇرجامالدى» باستىرمايمىن دەپ ايتا المادى. بۇركىتتى ول بوتەن ءبىر ىستە دە قۇلاتقان. كەشە «سەنىمسىز ادامعا جاستاردى تاربيەلەۋگە بولمايتىنىنا» دالەلدەپ، بۇركىتتى مۇعالىمدىك جۇمىسقا جىبەرمەيتىن ەتكەن. وسىلاي ۇپايى تۇگەل قاراجان بۇ جولى كونبەيمىن دەپ قارىسپاعان. داستانىن باستىرعانمەن، جۇمىسسىز قالعان بۇركىت ارتىنان كوپ قينالعان، ساباق بەرۋدەن بوتەن ماماندىعى بولماعاندىقتان، تەك قانا رۋحاني تۇردە ەمەس تۇرمىس جاعىنان دا جۇدەي باستاعان.
بۇركىتتىڭ ورتا جولدا قالۋىنا ەكىنشى سەبەپ بولعان جاعداي: ونىڭ وسى كەزدە ءوز تاقىرىبىن تابا الماۋى ەدى. جۇدەپ جۇرگەن شاعىندا جاستار گازەتىندە شىققان «ەركەبۇلان مەن نۇرجامال» داستانى بۇركىتتى وسىنداي «ءوتىمدى» تاقىرىپقا ءالسىن-السىن قايتا ورالتتى. جانە بۇنداي «عاشىقتار» ءولىمىن جازعان سايىن، ونىڭ قالامى ۇشكىرلەنە ءتۇستى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ جاقسى بىلەتىن قازاقتىڭ ەسكى اۋىلىنىڭ ءومىرى ەندى بۇنىڭ جان ازىعىنا اينالدى. بۇركىتتىڭ شىعارمالارىندا ازاماتتىق، ساياسي تاقىرىپتار كەيىن كەتىپ، جاراتىلىستى ماداقتاۋ، ءان، كۇي، جايلاۋ، ماحاببات ۇندەرى كوبىرەك ەستىلەتىن بولدى. قازاقتىڭ ەسكى عۇرپى، اتا ءداستۇر ەندى ەل-جۇرتىنىڭ تۇسەر جولى ەمەس ەكەنىن تۇسىنگەنمەن دە، ىشىنە كىرىپ ءوزى بىتە قايناماعان جاڭا ءومىر بۇعان جۇمباق بولا بەردى. سوندىقتان دا ونىڭ جاڭا ءومىر جايىندا جازعان ولەڭدەرى ءنارسىز، جانسىز، قۇر «جاساسىن سوۆەت!» دەگەن ۇراننىڭ توڭىرەگىنەن اسپادى. بۇركىتتىڭ بۇرىنعى يدەيالىق كەيبىر ۇردا-جىقتاۋ قاس ادامدارى، ونىڭ مۇنداي ساتسىزدىگىن پايدالانىپ، جاس اقىنعا جاردەم بەرۋدىڭ ورنىنا: «بۇركىتتىڭ بار سەزىمى، جۇرەگى ەسكى ومىردە. ال جاڭا ءومىر وعان جات، ونى بۇركىت قابىلداي الماي وتىر»،— دەپ شۋلاي جونەلدى. شىن جۇرەگىمەن جاڭا زاماندى قارسى الامىن دەپ تالپىنعان بۇركىت، مۇنداي سىننان كەيىن العا باسقان اياعى كەيىن كەتىپ، كادىمگىدەي ابىرجۋعا اينالدى. بۇل ابىرجۋدىڭ اياعى بارىپ بۇركىتتى وزىنە-وزى سەنبەستىككە، «وسى مەن جاڭا زامانعا كەرەكپىن بە، جوقپىن با؟» دەگەن كۇدىككە اپارىپ سوقتى. اقىن، جازۋشىعا ءوزىنىڭ تۇسكەن جولىنا كۇدىكتەنۋ، ول — جۇرەكتە جاتقان بار دارىنىن، بويىنا بىتكەن بار قۋانىشىن تەگىس جۇمساي الماۋ دەگەن ءسوز. بۇنداي جاعدايدا ونىڭ شىعارماسىنىڭ ويداعىداي تالانتتى شىعۋى دا ەكىتالاي. مىنە، بۇركىت وسىنداي جاعدايعا ۇرىنعان-دى. ءبىراق بويعا بىتكەن دارىن، قايتسەم دە جازسام ەكەن دەگەن تىلەك وعان ەرىك بەرمەدى، جازدىرماي قويمادى. وسىناۋ ىشتە جاتا الماي لىقىلداپ كەلگەن كۇش، جەر استىندا بۇرقىراپ تۇنشىعىپ جاتقان تاس بۇلاقتاي، سىرتقا شىعاتىن ارنا ىزدەدى. ارينە تاس بۇلاق گرانيتتەن گورى وسالداۋ جەردى جارىپ شىعادى. بۇركىت تە ءسويتتى. جاڭا زامان — گرانيت بولسا، ەسكى ءومىر — قاشاۋىن تاپسا، وڭاي قوپارىلار بور تاس ەمەس پە؟ ويىڭداعى ءمۇسىندى گرانيتتەن گورى، بور تاستان ويۋ جەڭىل. بۇركىت تە ءسويتتى. ال ونىڭ بۇل ارەكەتى، كەيبىر سىنشىلارعا «ەسكى زاماننان ايرىلعىسى كەلمەگەن، جاڭا زاماننىڭ شاتتىعىن كورمەگەن» دەگەن بۇركىتكە تىكەلەي ساياسي كىنا تاعۋعا جول اشتى. بۇنىڭ ءبارى بۇركىتكە اڭكىر-مۇڭكىردىڭ كۇرزىسىنەن كەم تيمەدى.
ادال نيەتىن ارامعا شىعارعانعا، نازىك ويلى، ادال جاندى اقىن تۇگىل، ارى تازا جاي ادام دا شىداي المايدى. بۇركىت تە قاجۋعا اينالدى. ەندى ونىڭ شىعارمالارىندا جالعىز عانا ەسكى ءومىردىڭ تاقىرىبى ەمەس، وكپە، نارازىلىق، كۇيىنۋ ۇندەرى كوبىرەك كورىنە باستادى. بۇنى تۇسىنبەگەن جۇرت تاعى دا باس سالدى. ەندى وعان «جاڭا زامانعا كوڭىلى تولمايدى، ناليدى. ەسكىنى كوكسەيدى، سونى جوقتايدى. سوندىقتان بۇركىت سارى ۋايىمشىل، كەلەشەككە سەنبەيتىن جان» دەگەن تۇمار تاقتى.
بۇنىڭ ءبارى قاراجاننىڭ وتىنا ماي قۇيدى. ول ەندى بۇركىتتى اشىق تابالاۋعا اينالدى، جازعاندارىن گازەت-جۋرنال بەتتەرىنە مۇلدەم باستىرماۋعا مۇمكىندىك الدى. ال شىعارماسى باسىلماعان اقىن، جازۋشىدان باقىتسىز دۇنيەدە كىسى بار ما؟ بۇركىت تە ەندى شىن باقىتسىز جانعا اينالدى. جۇدەگەن ۇستىنە جۇدەي ءتۇستى.
مىنە، بۇگىن دە وسىنداي ءساتسىز كۇننىڭ ءبىرى ەدى. تاڭەرتەڭنەن-اق كۇن تىمىرسىقتانىپ، سوناۋ كوكتى تورلاعان قالىڭ ماقتاداي قويۋ سۇرعىلت بۇلت ادامنىڭ يىعىنان باسىپ، كوڭىلدى ءبىر كوتەرتپەي-اق قويدى. جايشىلىقتاعى اق سالدەلى الاتاۋ ءبۇتىن توبەسىنە ءبىر قالىڭ كورپە جامىلعانداي، ۇشار باسىن بۇلت تورلاپ، كوزگە دە كورىكسىز كورىنەدى. اعاشتار جاڭا بۇرشىكتەپ، كوك ءشوپ ەندى عانا قىلتيىپ كوتەرىلە باستاعان. كوشە ءالى الاساپىران، قار ءبىر كۇن كەتىپ، ءبىر كۇن قايتا جاۋىپ، ابدەن جۇرتتىڭ مازاسىن الىپ بولعان. ونسىز دا كوڭىل اشىلماي جۇرگەن بۇركىت بۇگىن كۇندەگىسىنەن جۇدەۋ. قولىندا «ورىس اباقتىسى تاريحىنىڭ» ۇلكەن تومى، اندا-ساندا كىتاپتان كوزىن الىپ، تەرەزەگە ويلانا قاراپ قويىپ، جۇمساق ديۆان ۇستىندە جاتىر. ولگا پاۆلوۆنا اناداي جەردە كيىم وتەكتەپ ءجۇر. بۇنىڭ دا ءجۇزى سولعىن. اڭداپ قاراعان ادامعا ءۇي ءىشى دە جۇدەي تۇسكەن ءتارىزدى. بۇرىن كوزگە بىردەن تۇسەتىن بولىسكەي ساماۋرىن، اعاشىن ويۋلاعان ۇلكەن قابىرعا ساعاتى ەندى كورىنبەيدى. ءبارى دە ساتىلىپ كەتكەن. ءبىر كەزدە ولگا پاۆلوۆنا قولىنداعى وتەگىن جوعارى كوتەرىپ: «ەندى نە ساتامىز؟» دەپ ءۇي ىشىنە شارشاي كوز تاستاپ، ويلانا قالدى.
وسى ساتتە بىرەۋ ەسىك قاقتى.
— كىرىڭىز،— دەدى ولگا پاۆلوۆنا ەسىككە قاراپ. حات تاسۋشى قىز ەكەن. ءسىرا، ول بۇل ءۇيدىڭ ءار پوچتادان ءبىر جاقسىلىق كۇتەتىنىن سەزەتىن ءتارىزدى. «تاعى دا سىزدەر قۋاناتىن ەشتەڭە جوق-اۋ» دەگەندەي ولگا پاۆلوۆناعا قينالا قاراپ، قولىنداعى ۇلكەن پاكەتتى بەردى دە:
— حوش بولىڭىزدار،— دەپ اسىعا شىعىپ كەتتى.
بۇركىت ورنىنان تۇردى دا، ايەلىنىڭ قولىنان پاكەتتى الىپ، اسىعا اشا باستادى. ءوز قولىمەن جازعان جۋان داپتەردى الىپ، ستول ۇستىنە قويدى دا، داپتەرىمەن بىرگە كەلگەن ماشيناعا باسىلعان الاقانداي قاعازدى وقۋعا كىرىستى.
— نە جازىپتى؟— ولگا پاۆلوۆنا كۇيەۋىنىڭ بەتىنە تولقي قارادى.
— ءوزىڭ وقى...
ولگا پاۆلوۆنا قاعازدى قولىنا الىپ، اقىرىن ەرنىن قىبىرلاتىپ:
— ءسىزدىڭ «دالاداعى ءان» اڭگىمەڭىز ءبىزدىڭ جۋرنالعa...— دەپ ەجەلەي وقىپ كەلە جاتتى دا، كىلت توقتاي قالدى.
— جارامايدى دەيدى!— دەدى بۇركىت ايەلىنىڭ وقىعىسى كەلمەگەن جەرىندەگى ءسوزدى كەنەت اشۋلانا ايتىپ. — نەگە جارامايدى؟ بىلتىردان بەرى ەكى پوۆەست، ءۇش داستان جازدىم. ءبىرى دە باسىلعان جوق. ءبارى دە ءبىر جاپىراق قاعازبەن «ءسىزدىڭ بۇل قولجازباڭىز ءبىزدىڭ جۋرنالعا باسۋعا كەلمەيدى»، نە بولماسا، «جارامايدى» دەگەن سوزبەن قايتىپ كەلدى.— بۇركىت سويلەگەن سايىن ىزالانا ءتۇستى.— جوق، مەنىڭ شىعارمام ەمەس، مەنىڭ ءوزىم سەندەرگە «جارامايمىن» عوي! ودان دا تىكەلەي: «بۇركىت كۇنتۋاروۆ، ءسىز بىزگە قولجازبا جىبەرىپ اۋرە بولماڭىز، ءبارىبىر باسپايمىز. ويتكەنى ءسىز كەرەگىڭىز جوق ادامسىز!»—دەمەي مە؟— بۇركىت كەنەت ستول ۇستىندەگى داپتەرىن الىپ، بىت-شىتىن شىعارىپ جىرتا باستادى.— جارايدى، جازبا دەسەڭدەر جازباي-اق قويايىن! سەندەر-اق جازۋشى بولىڭدار، سەندەر-اق اقىن بولىڭدار! اقىن بۇركىت كۇنتۋاروۆ بۇگىننەن باستاپ ءولسىن، قۇرىسىن! كۇنىن كورۋ ءۇشىن، جالعىز ايەلىن اشتان ءولتىرىپ الماس ءۇشىن قوي باقسىن، كۇل شىعارىپ، وت جاقسىن! ءسويتسىن!— ولگا پاۆلوۆنا بۇركىتتىڭ قولىنا جابىستى، ءبىراق اناۋ وعان قاراماستان، جۋان داپتەردى بولشەكتەپ جىرتتى دا، لاقتىرىپ جىبەردى. ءۇي ءىشىن جاپىراق-جاپىراق قاعاز باسىپ كەتتى.
كوپتەن بەرى ىشتە تۇنىپ جاتقان اشۋى كەنەت وسىلاي سىرتىنا شىعىپ، بۇركىت ءوزىن-وزى ۇستاي الماي، ەندى ادىمداي اتتاپ ءۇيدى كەزە باستادى. ولگا پاۆلوۆنا ەرىنىڭ مۇنداي حالگە جەتكەنىنە كۇيىنىپ، كوزىنە كەلگەن ىستىق جاستى قولىمەن ءسۇرتىپ، تەرىس بۇرىلىپ كەتتى.
— جوق، سەن جازاسىڭ!—دەدى ءبىر كۇشتى داۋىس ءدال وسى كەزدە.
بۇركىت باسىن كوتەرىپ الدى. ولگا پاۆلوۆنا دا جالت بۇرىلدى. ەسىك الدىندا حاسەن تۇر ەكەن. قولىندا پاپكاسى. ءسىرا، ۇيگە كىرگەنىنە ءبىراز ۋاقىت بولعان ءتارىزدى، جەردە جاتقان قاعازداردى نەگە جىرتتىڭدار دەپ تە سۇراعان جوق. بار بولعانى جوعارىراق شىعىپ، پاپكاسىن ستولدىڭ ۇستىنە قويدى دا، اقىرىن كۇلىمسىرەدى.
— شىعارمالارىڭنىڭ نە جازىعى بار؟ — دەدى ول، ءسويتتى دە ەڭكەيىپ، جەردە شاشىلىپ جاتقان قاعازداردى جيناي باستادى.
— حاسەن،—دەدى بۇركىت ورنىنان اتىپ تۇرىپ،— كەلىپ قالعانىڭ با؟
— كەشە كەلىپ تۇستىك. ساعان جەتكەنىمشە سول بولدى.
ولگا پاۆلوۆنا دا كەنەت كۇلىمسىرەي حاسەنگە قارادى:
— امان-ەسەن كەلۋلەرىڭمەن قۇتتىقتايمىز! حانشايىم قالاي؟ ول ابدەن موسكۆيچكا بولىپ العان شىعار؟..
— ءايداي، نەسىن ايتاسىڭدار. ءقازىر حانشايىمدى تانىماي قالۋلارىڭ مۇمكىن. بوپەمىز دە اپىل-تاپىل جۇرە باستادى.
— قويشى؟ اتىن كىم قويدىڭدار؟
— ءزۋرا... حانشايىم بىرگە كەلەم دەپ ەدى، ءزۋرانى بالالار باقشاسىنا ورنالاستىرماق بولىپ كەتتى. ءوزىن ولكەلىك پارتيا كوميتەتى كومانديروۆكەگە جۇرگىزبەك...
— سولاي ما؟ قۇتتى بولسىن، حاسەن، قۇتتى بولسىن!— دەدى ولگا پاۆلوۆنا حاسەننىڭ ەكى قولىن بىردەي قىسىپ،— حانشايىمنىڭ ساعان سەرىكتىككە جاراعانىنا قۋانىشتىمىن. ال ءبىز...— ول وزدەرىنىڭ ءالى بالالارىنىڭ جوعىنا جانە ىستەرىنىڭ جوندەلمەگەنىنە قىسىلعانداي ءسال كىبىرتىكتەپ قالدى.— ازىرگە... ەكەۋدەن ەكەۋ-اقپىز... جانە،— دەپ كەلە جاتتى دا كەنەت،— تۋۋ، مەن نەگە تۇرمىن؟ ءقازىر شاي قايناتىپ جىبەرەيىن، سەندەر سويلەسە تۇرىڭدار،— دەپ اۋىز ۇيگە قاراي اسىعا باسىپ شىعىپ كەتتى.
حاسەن وسىدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن ماسكەۋدەگى باسپا ءسوز قىزمەتكەرلەرىن دايىندايتىن وقۋعا جىبەرىلگەندى. ول جاقتا ارناۋلى پاتەر بەرەتىن بولعاندىقتان، حانشايىمدى وزىمەن بىرگە الا كەتكەن. بارىسىمەن كەپ كەشىكپەي ايەلى قىز تاپقان. حاسەن ماسكەۋدەن «شارۋاڭ قالاي؟» دەپ بۇركىتكە بىر-ەكى مارتەبە حات تا جازعان. جاراتىلىسىنان تاكاپپار، بىرەۋگە مۇڭىن شاعۋدى قور كورەتىن بۇركىت وعان «شارۋام جامان ەمەس، جاقىندا پوۆەست ءبىتىردىم، باسىلۋىن كۇتىپ ءجۇرمىن» دەپ جاۋاپ قايىرعان دا قويعان. دەگەنمەن، اناۋ بۇنىڭ شىعارمالارىنىڭ باسىلماي جاتقانىن، دوسىنىڭ اۋىر حالگە ۇشىراعانىن بىلەتىن سەكىلدى. ءسوز ىڭعايى سونى اڭعارتقانداي.
ولگا پاۆلوۆنا شىعىپ كەتكەننەن كەيىن، حاسەن:
— الدىمەن مىنا قاعازداردى جيناپ الايىق،— دەدى دە، قايتادان ەڭكەيىپ، جەردەگى قاعازداردى جيناي باستادى. بۇركىت تە وعان امالسىز قوسىلدى. ەكەۋى لەزدە ءبارىن جيناپ الدى. حاسەن ءبىر بۇتىندەۋ پاراققا كوزىن سالىپ، جازىلعان ولەڭدى جۇگىرتىپ وقي باستادى.
بۇلبۇل ەم سۇلۋ ءاندى تالماي سالعان،
بايعۇسپىن بۇگىن جولدا جالعىز قالعان،
اياماي الداپ كەتتى دۇنيە شىركىن،
اتاق، ب ا ق، شاتتىق ءبارى ەكەن جالعان.
قايعىدان عارىپ جانىم ءپارا-پارا،
سۇم تاعدىر جازىلماستاي سالدى جارا،
ايرىلىپ ەل-جۇرتىمنان قالدىم قاڭعىپ.
ولەڭىم — جان سەرىگىم جالعىز عانا...
ارعى جاعىن حاسەن وقي المادى، جىرتىلىپ قالعان.
— بۇ نە؟ — دەدى ول بۇركىتكە قاراپ.
— جاڭا داستانىم. «قورقىتتىڭ كورى» «ەل-جۇرتىنان ايرىلعان، قايدا بارسا دا، الدىنان تەك ساتسىزدىك قانا كۇتكەن بەيشارا اقىننىڭ زارى.— بۇركىت حاسەننىڭ بەتىنە قاراپ، اناۋ كوڭىلىنە كۇدىك الىپ قالا ما دەپ اسىعا،— ۋاقيعا ون سەگىزىنشى عاسىردا بولدى،— دەدى.— بۇگىنگى كۇنگە قاتىسى جوق.
حاسەن ولەڭنىڭ ارعى جاعىن تاعى تابا المادى.
— مىناۋ، ءسىرا، باس جاعى بولۋ كەرەك؟ — دەيدى. ءسويتتى دە تاعى دا داۋسىن شىعارىپ وقىدى:
ويعا باي، مالعا كەدەي مەن ءبىر پاڭمىن،
كەيدە ءتۇن، كەيدە اتقان التىن تاڭمىن،
ونەردىڭ بويعا بىتكەن ارقاسىندا
ەل-جۇرتىم ارداقتاعان تەنتەك جانمىن.
توي-دۋمان، قۇرعان ساۋىق تالاي دۇركىن.
بوزبالا قۇربى-قۇرداس، قىز بەن قىرقىن.
كەلەدى سەندەردى ىزدەپ اقىن
ايان ارقالاپ دومبىراسىن — اسىل مۇلكىن.
حاسەن ولەڭنىڭ ارعى جاعىن تاعى تابا المادى.
— قىسقاسى،— دەدى ول،— ءومىردى قۋانىشپەن قارسى العان اقىن ايان مىڭدى ايداعان باي قىزىنا عاشىق بولادى، الدە بي مەن اقساقالداردىڭ ءبىر ورىنسىز شەشىمىنە قارسى شىعادى، سول ءۇشىن زورلىق كورەدى، وپىق جەيدى، ادىلەتتىككە جول تابا المايدى، جالعىز قالادى، قايدا بارسا دا الدىنان «قورقىتتىڭ كورى» سولاي ما؟ — بۇركىت ءيا دەگەندەي باسىن يزەدى. حاسەن ءسوزىن جالعاي ءتۇستى.— ايتايىن دەگەن ويىڭ دا تۇسىنىكتى، ولەڭىڭ دە جامان ەمەس.
— جامان ەمەس دەپ جالعىز سەن عانا ايتىپ تۇرعان جوقسىڭ... ءبىراق سوندا دا جول بەرمەي ءجۇر عوي.
— مۇنداي قيلى كەزەڭدە جول الۋ وڭاي ەمەس. اسىرەسە سەندەي ادامعا... ونى دا كورەرمىز. ءبىراق، بۇركىت، شىنىن ايتسام، جۇرتشىلىق سەنەن مۇنداي شىعارما كۇتىپ وتىرعان جوق.
— سولاي دەيسىڭ بە؟ وندا مەن مۇنى دۇرىس جىرتقان ەكەنمىن عوي؟ نەسىنە جيناپ الدىڭ لاقتىرىپ تاستا!
— لاقتىرىپ تاستاۋعا اسىقپا. ودان دا قايتا كوشىرىپ، سالىپ قوي. بۇل شىعارماڭ وزىڭە دە، حالقىڭا دا كەرەك كەزى بولادى. ءومىر دەگەن ۇزاق ساپار. ونىڭ بۇلتارىس-قالتارىسى كوپ. بۇگىن اڭعارماي وتكەن كورىنىستى، ەرتەڭ ەسكە قايتا ءتۇسىرۋ دە ىقتيمال دۇنيە.
— وندا الگى ءسوزىڭ نە؟
— ول ءسوزىم — وسىنداي جاڭا ءداۋىر، جاڭا تىلەك دۇنيەگە كەلگەن ۇلى كەزەڭدە سەن سەكىلدى ۇلكەن اقىننىڭ ەسكى تاقىرىپتى عانا جىرلاۋى دۇرىس ەمەس دەگەن ءسوز. بۇگىنگى كۇنمەن، حالقىڭمەن بىرگە ءومىر ءسۇرۋ ابزال. سونى جىرلاۋ كەرەك. مىسالى، بۇل ىستەرىڭنەن دىم شىقپايدى دەپ كەيبىرەۋلەر سەنبەگەن قازاق اۋلىندا جەر ءبولۋ، ساۋاتسىزدىقتى جويۋ، بايلاردى كونفيسكەلەۋ، تاعى سول سەكىلدى كوپتەگەن ىستەر جۇرگىزىلدى. سونىڭ ءبارىن حالىق، كەشەگى جامان تىماق كەدەي ىستەدى. جانە بۇل ناۋقاننىڭ ءبارى سەنىڭ كوز الدىڭدا ءوتتى. وسى تاماشا جەڭىستەرگە ارنالعان حالقىڭدى تەبىرەنتەتىن ۇلكەن شىعارماڭ قايدا؟
— بۇل ىستەردىڭ ءبارى دە گازەتتەردە تالاي جازىلعان، قالعاندارىن تاريحشىلار جازار...
— روسسيانىڭ ناپولەونمەن سوعىسقانىن تاريحشىلار از جازدى ما؟ ءبىر عانا دانيليەۆسكييدىڭ «1812 جىل» رومانىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ ءبىراق سوعان قاراماي، ليەۆ نيكولايەۆيچ تولستوي ءوزىنىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» ەپوپەياسىن جارىققا شىعارعان جوق پا؟ جاڭا زامانعا ارنالعان سەنىڭ ەپوپەياڭ قايدا؟
— ءبىر ناۋقان وتسە، ءبىر ناۋقان باستالادى. اۋىلدى سوۆەتتەندىرۋ ءبىتىپ ەدى، ەندى كولحوزداستىرۋ باستالعالى تۇر. بۇنىڭ ءبارىن بىردەي قامتۋعا قانداي جازۋشىنىڭ ءومىرى جەتەدى؟.. جوق، بۇنىڭ ءبارىن جازۋ اقىن، جازۋشىنىڭ ءىسى ەمەس، ساياساتشىلاردىڭ، تاريحشىلاردىڭ ءىسى. ادەبيەت پەن كوركەم ونەر تەك ادامدى عانا جىرلايدى. تەك ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسى عانا ولاردىڭ ازىعى.
حاسەن كەنەت ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ءۇيدى كەزە باستادى. بۇركىتتىڭ سوزىنە رەنجىپ قالعانى تۇرىنەن كورىنىپ تۇر.
— اقىلدى ادام بولساڭ دا، بالانىڭ ءسوزىن ايتاسىڭ،— دەدى ول بۇركىتكە بۇرىلا قاراپ،— كەشەگى جەر ءبولىستىڭ ءوزى بۇقارا حالىقتىڭ كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن كوزقاراسىن جاقسارتىپ تاستاعان جوق پا؟ ەرتەڭ شارۋاشىلىقتى جالپى بىرلەستىرۋ ءىسى باستالعالى تۇر. ول ورتا شارۋانىڭ، اۋىل كەدەيىنىڭ دۇنيەگە دەگەن وزىمشىلدىك نيەتىن، ىشكى سەزىمىن ءبىرجولاتا وزگەرتپەي مە؟ بۇل — ادام بالاسى پسيحولوگياسىنىڭ، مىنەز-قۇلقىنىڭ توڭكەرىسى ەمەس پە؟ ال ادامنىڭ مۇنداي وزگەرۋى ادەبيەتتىڭ شارۋاسى ەمەس دەپ قالاي ايتا الاسىڭ؟ بىلگىڭ كەلسە، ءبىزدىڭ قازاق اۋلىندا بۇل وزگەرىس ءتىپتى ايرىقشا وتۋدە. وزبەك، تاجىكتەر ءتارىزدى حالىقتارعا كونە زامانداعى كوشپەلى ومىرىنەن بۇگىنگى وتىرىقشىل داۋىرىنە جەتۋ ءۇشىن قانشاما عاسىرلار كەرەك بولدى؟ ال ءبىزدىڭ قازاققا قانشا ۋاقىت كەرەك؟ ەرتەڭ بىرلەستىك شارۋاعا اينالعان كۇنى قازاق اۋىلى از جىلدىڭ ىشىندە-اق وتىرىقشى ەل بولادى. پوسەلكە، اۋرۋحانا، كلۋب، دۇكەندەر سالادى. مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار ەگىن ەگۋگە كىرىسەدى. بۇنىڭ ءبارى ادامعا جاڭا كوزقاراس، جاڭا مىنەز-قۇلىق تۋدىرادى. مۇنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ اۋلىمىزدا بۇرىنعى ءداستۇر، عۇرىپ، ادەت، سالت وزگەرمەي قالۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس. وسى وزگەرىستىڭ ءبارىن ادەبيەتتە كورسەتۋ سەن سەكىلدى حالقىن شىن سۇيەتىن اقىن ۇلىنىڭ مىندەتى ەمەس پە؟ ارينە، مىندەتى.
— ايتىپ تۇرعانىڭنىڭ ءبارى دۇرىس شىعار، حاسەن. ءبىراق مەن كوتەرە المايتىن جۇك.
— نەگە؟
— بۇنىڭ ءبارىن ءوز كوزىڭمەن كورۋ كەرەك قوي. ال مەن بولسام...
ءدال وسى كەزدە قولىنا ۇلكەن پودنوس كوتەرىپ ولگا پاۆلوۆنا كىردى. پودنوس ءۇستى تولعان ءتۇرلى تاماق، پىسكەن تاۋىق ەتى، جۇمىرتقا، مايلى شەلپەك، ورىك، مەيىز. موينى سورايعان ەكى بوتەلكە شاراپ تا كورىنەدى.
— قانە، قولدارىڭدى جۋىڭدار، شاي دا دايىن بولىپ قالدى،— دەدى ولگا پاۆلوۆنا كۇلىمسىرەي سويلەپ، پودنوستى ستولعا قويىپ جاتىپ.
— ءتۇۋ، ولگا پاۆلوۆنا، وسىنشاما، اۋرە بولىپ...
— سو دا ءسوز بە ەكەن؟ سەندەي سىيلى قوناق كەلگەندە، اۋىل ادەتىمەن قوي سويۋ كەرەك ەدى، اتتەڭ نە كەرەك، ءبىزدىڭ وتار ءالى بۇركىتتىڭ ويى مەن ميىندا عانا ءجۇر...
— وي مەن ميداعى بايلىق ول ءبىر ماڭگى بىتپەيتىن بايلىق قوي، وليا،— دەدى حاسەن دە كۇلىپ،— بايدىڭ مالىنداي ونى ەشكىم دە كونفەسكەلەي المايدى.
بۇركىت ايەلىنىڭ حاسەندى اق جارقىن جۇزبەن قابىلداپ، لەزدە مۇنشاما دامگە باي داستارقان دايىنداعانىنا ىشتەي ريزا بولىپ قالعان. ولگا پاۆلوۆنا ون التىعا شىققان كۇنى اكەسى قولىنا سالعان ەڭ اقىرعى التىن ساعاتىن ساۋداگەر ايەلگە اپارىپ، ارزان باعاعا ساتقانىن بۇركىت قايدان ءبىلسىن، تەك دوس-جار ادامىنا قۇرمەت كورسەتە العاندارىنا قاتتى قۋاندى.
سول كوڭىلدەنگەن بەتىمەن:
— حاسەن دۇرىس ايتادى، وليا،— دەدى ول كۇلىمسىرەي.— مەنىڭ بويىمداعى دارىنىمدى ەشكىم دە تارتىپ الا المايدى. ءالى ءبىزدىڭ كوشەدە دە مەيرام بولادى.
ولگا پاۆلوۆنا دا بۇركىتتىڭ كوڭىلىنىڭ كوتەرىلگەنىنە شاتتانىپ، ءتىپتى سەرگىپ كەتتى. ەندى ۇشەۋى ستول باسىنا وتىرىپ، شاي ىشۋگە كىرىستى. بىر-ەكى ريۋمكا شاراپ العاننان كەيىن عانا حاسەن ءۇزىلىپ قالعان اڭگىمەگە قايتا كىرىستى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، بۇركىت،— دەدى ول،— شىن وڭدى شىعارما جازۋ ءۇشىن، ادام ەل-جۇرتتىڭ وزگەرۋىن ءوز كوزىمەن كورۋ كەرەك،— ەندى ول بۇركىتتىڭ ايەلىنە قارادى،— ولگا پاۆلوۆنا، بۇركىت ەكى-ۇش كۇننەن قالماي ءجۇرىپ كەتەدى.
— قايدا؟!
— ولكەلىك پارتيا كوميتەتى حانشايىمعا موسكۆادان تالىم-تاربيە الىپ كەلدىڭ، سەندەي قازاقتىڭ وجەت ايەلدەرى بىزگە كەرەك دەپ وتىر. ەرتەڭ وزدەرى جولداما بەرىپ «تۇركسيب» بويىنداعى «اقتوعاي» اتتى سوۆحوز قۇرىلىسىنا جىبەرمەك...
— ءزۋرانى قايتەدى؟
— ازىرگە بالالار باقشاسىنا بارا تۇرادى. ءوزىم دە كۇندە بارىپ تۇرامىن.— حاسەن ەندى كۇلىمسىرەي سويلەدى،— بۇركىت سول قۇرىلىس اۋدانىنا بارۋى كەرەك. جۇرتتىڭ قالاي وزگەرە باستاعانىن كوزىمەن كورسىن...
— اۋ، بۇركىتتى و جاققا كىم جىبەرەدى!..
— ورتالىق پارتيا كوميتەتى. جولداما الىپ بەرۋدى ءوز مىندەتىمە الامىن...
— سوندا پوەزيانى قايتەدى؟
— جاڭا ءومىردى قۇرا ءجۇرىپ، پوەزيانىڭ ەڭ كوكەسىن بۇركىت سوندا تۋعىزادى!—حاسەن جاس بالاشا راحاتتانا كۇلدى،— ونداي جەردى كورۋ بۇعان وتە كەرەك. ەل-جۇرتىنان كەتكەلى، بايقايمىن، يىعى ءتۇسىپ، اقىندىعى سارقىلىپ بارا جاتقان سەكىلدى. ەندى وعان دارىننىڭ كوزىن اشار جاڭا جاعداي، جاڭا ءومىردى كورۋ قاجەت، سولاي ەمەس پە، بۇركىت؟
— دۇرىس ايتاسىڭ، حاسەن،— دەدى بۇركىت ەكى كوزى جاساۋراي.
— ولاي بولسا، اكەل قولىڭدى،—حاسەن ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى.— قوعامدا ءوز ورنىن تابا الماعان اقىن، جازۋشىنىڭ جۇرت كوزىندە قادىرى بولمايدى. سەن ءوز ورنىڭدى تابۋىڭ كەرەك، بۇركىت. وسىمەنەن سەنىڭ اقىرعى سەرگەلدەڭىڭ ءبىتسىن!
— ءبىتسىن، حاسەن!— دەدى بۇركىت ەندى كەنەت دىرىلدەپ كەتىپ،— تەك ءوزىڭ جاردەم بەر... بوتەن جولعا ءتۇسىپ بارا جاتسام، بۇرا ءجۇر... ءوزىڭ دە اقىنسىڭ، تۇسىنەسىڭ عوي، ەكىنىڭ ءبىرى اقىن بولا الماسا، ەكى اقىننىڭ ءبىرى وزگە بولا المايدى...
حاسەن بۇركىتتىڭ ءالى دە ءوزىن تابا الماي جۇرگەنىن، ونىڭ الدىندا بۇل تارتىستا تولىپ جاتقان اسۋلار بار ەكەنىن ابدەن ءتۇسىندى. ول بۇركىت پەن ولگا پاۆلوۆناعا كەزەك قاراپ:
— ۋادە!— دەدى.
ولگا پاۆلوۆنا كوزىنە كەلە قالعان قۋانىش جاسىن اسىعا سۇرتە باستادى.
ءومىر — جەڭىس
ءۇشىنشى ءبولIم
بۇل ستانسيانىڭ اتىن «اقتوعاي» قويىپتى. نەگە «اقتوعاي» قويعاندارىن ءتۇسىنۋ قيىن. قۇلازىعان قۋ دالا. تاڭ اتقاننان كۇن باتقانعا دەيىن، وركەش-وركەش توبەلەردىڭ تاقىر باسىن جۇلمالاي ىزىڭداعان سۋىق جەل، تولارساقتان كەلەر قۇم توپىراق. جەل قاتتىراق سوقسا، الاي-تۇلەي بولىپ كوككە دەيىن تۇتاسقان قيىرشىق تاس بوران. سوندا دا بۇل ارانى قازاق «اقتوعاي» دەيدى. جانە وسى بۇكىل تۇركىستان — ءسىبىر تەمىر جولى بويىندا تەك «لۋگوۆايا» ستانسياسى ورىس تىلىندە، وزگە ستانسيالاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ كەنە بايىرعى اتىمەن اتالعان: اياكوز، شوقپار، سارىوزەك، شامالعان، وتار، ۇشتوبە...
قازاق ماعىنا بەرمەي جەر اتىن قويمايدى. مۇمكىن بۇل ارا دا ءبىر كەزدە توعايلى جەر بولعان شىعار، سوندىقتان دا ونى «اقتوعاي» دەپ اتاعان بولار.
ال ءقازىر... وسى اقتوعايدىڭ قۇمدى وڭىرىندە قايناعان ەڭبەك. ونىڭ سولتۇستىك بەتى قۇنارلى سۇر توپىراق بولىپ شىعىپ، قاۋىن، قاربىز سياقتى ءار ءتۇرلى باقشا وسىمدىكتەرىن ەگەتىن ۇلكەن سوۆحوز ورناماق. بۇل سوۆحوز بۇكىل تەمىر جول بويىن جەمىسپەن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىستى. ءقازىر سول سوۆحوز جەرىنە باراتىن ۇلكەن جول ۇستىندەگى اقتوعاي ءوزىنىڭ جازعىتۇرىم تاسيتىن جارقاباقتى ەسكى ارناسىنا تەمىر كوپىر سالىنىپ جاتقان.
بۇركىتكە وسى «اقتوعاي» قۇرىلىس اۋدانىنا جۇرۋگە تۋرا كەلدى. حاسەن ونىمەن ۋادەلەسكەن كۇنىنىڭ ەرتەڭىنە ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە باردى. وعان قۇرىلىس ءبولىمىن مەڭگەرەتىن جاس جىگىت: «بۇل ءبىر اۋىر اۋدان بولىپ تۇر. قۇرىلىسشىلاردىڭ كوپشىلىگى جاستار. سان ۇلتتان قۇرىلعان. دەنى سول ماڭايداعى اۋىلداردان كەلگەن...
تەگى ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جولعا قويۋ كەرەك بولار. بۇگىن استانادان ءبىر توپ ۇگىتشىلەر ءجۇرىپ كەتپەك. سونىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ كەلىنشەگىڭىز دە بار»،—دەدى.
— سول توپقا تاعى ءبىر ادام قوسساڭىز،— دەدى حاسەن.
— كىمدى؟ ءوزىڭىزدى مە؟—دەپ كۇلدى مەڭگەرۋشى. — ءسىرا، ونىڭىزدى رەتى كەلمەس. قاتەلەسپەسەم، ەرتەڭ بيۋرو باسپا ءسوز ديرەكتورى ەتىپ بەكىتپەك قوي...
— ءوزىمدى ەمەس، بۇركىت كۇنتۋاروۆتى.
— اقىن بۇركىتتى ايتاسىز با؟— جاس جىگىتتىڭ كوزى جارق ەتە قالدى.— ە، و كىسى ءبىزدىڭ جاس قۇرىلىسىمىزعا بارعىسى كەلسە كىم قارسى بولادى؟— ەندى جاس جىگىت ءسال ويلانا سويلەدى.— ونداي ۇلكەن دارىنعا حالقىنىڭ نە ىستەپ جاتقانىن كورۋ — وتە قاجەت دۇنيە. بۇگىن كەلسىن، جولداما دايىن...
بۇركىت ونداي-مۇنداي شارۋاسىمەن ون شاقتى كۇندەي ءجۇرىپ قالىپ، اقىرىندا جۇك تاسيتىن ءبىر ماشيناعا ىلەسىپ اقتوعايعا اتتاندى. بۇل وكتيابردىڭ ورتا كەزى ەدى. الماتىدا ءالى دە كۇن رايى بىركەلكى جايما شۋاق بولعانمەن، سىرت سۋىق ەكەن. اسىرەسە ۋىلدەي سوققان كۇزدىڭ ىزعارلى جەلى ادامنىڭ وڭمەنىنەن ەتەدى. ۇستىندەگى شولاق بىلعارى تونى قۇر كەۋدەسىن جەلدەن ساقتاعانمەن، جىلۋى جوق، بۇركىت ابدەن توڭدى. ءبىر جاعىنان جول دا جامان، ىلعي بەنزين قۇيعان بوشكەلەر ەرسىلى-قارسىلى دومالاپ مازا بەرەر ەمەس. ال ماشينا كابينەتىنە وتىرايىن دەسە، وندا ورىن جوق. ماشينا ايداۋشىمەن قاتارلاسا تىعىرشىقتاي ءبىر جاس ايەل ورنالاسقان، ءسىرا شوفەردىڭ كوڭىلدەسى بولۋى كەرەك، كوگىلدىر كوزدەرى ىشتەگى قىزۋىمەن ۇشقىندانىپ، جاۋراعان بۇركىتتى مازاق ەتكەندەي ەكى بەتى قىزارا ءبورتىپ سىلق-سىلق كۇلەدى...
جۇك ماشيناسى اقتوعايعا كۇن باتا كەلدى. جۇرتتىڭ ءبارى جول بويىنداعى جۇمىستا ەكەن، بۇركىتتى تاقتايدان جاسالعان «قىزىل بۇرىشتىڭ» قاسىندا، باسىنا ەسكى ءتۇبىت ءشالى وراعان، ۇستىندە جىلى فۋفايكاسى بار، ورتا بويلى قارا تورى قازاق ايەلى قارسى الدى. بۇركىت بىردەن تانىماي قالدى. بۇل حانشايىم ەدى. بۇرىنعى سىلاڭداعان سۇلۋ كەلىنشەك جۇمىسشى كيىمىن كيگەننەن كەيىن، ءتىپتى وزگەرىپ كەتىپتى. جانە از كۇننىڭ ىشىندە بەتىن جەل تورىپ قاراقوشقىلدانا ءتۇسىپتى. جىل جارىمداي حانشايىمدى كەرمەگەن بۇركىت شىرامىتقانداي بەتىنە قاراي بەردى. كەلگەن ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىردەن تانىپ، حانشايىم جارقىلداي قول بەرىپ، ءازىنىڭ كەلمەي جاتىپ كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولىپ سايلانعانىن، «قىزىل بۇرىشتاعى» كورسەتكىش تاقتاسىنا بۇگىنگى جۇمىستىڭ اقپارىن جازعالى كەلگەنىن ايتتى. «قۇرىلىستىڭ بارىسىمەن تانىسپاق بولساڭىز، ءقازىر جۇمىس اۋدانىنا ەرتىپ اپارايىن»، — دەدى. حانشايىم جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ كەتكەن بۇركىتتىڭ بەتىنە كەنەت تاڭدانا قاراپ:
— ءتۇۋ، بۇركىت اعا، ءسىز ابدەن توڭىپ قالىپسىز عوي!—دەپ ابىگەر بولا ءتۇستى.— ءجۇرىڭىز، ۇيگە كىرىڭىز، الدىمەن جىلىنىپ الىڭىز...
بۇلار «قىزىل بۇرىشقا» كىردى. ءۇي دەگەن قۇر اتى بولماسا، سۋىق جەل جوندەپ سىلانباعان تاقتاي ساڭىلاۋلارىنان گۋىلدەي سوعىپ، ءىشىن اڭىراتىپ تۇر... تەك وت قىزۋىنان قاقپاعى قىزارىپ كەتكەن ءۇي ورتاسىنداعى دوڭگەلەك تەمىر پەشتىڭ ماڭايىندا عانا ازداعان جىلىلىق بار سەكىلدى. تولتىرا سالعان تاس كومىر مازدانا جانىپ جاتىر. ۇستىنە قويعان قالايى شاينەكتىڭ سۋى بۇرق-سارق قايناپ، بۋى كوككە كوتەرىلگەن.
بۇركىت پەش جانىنا بارىپ الاقانىن توستى. راسىندا دا، ابدەن جاۋراپ قالعان ەكەن، وڭاي جىلىنار ەمەس. بۇركىتتىڭ مۇنداي جاعدايىن كورگەن حانشايىم، «قىزىل بۇرىشتىڭ» سۋىقتىعىنا كەشىرىم سۇراعانداي:
— بۇل مىنا جۇمىس ىستەلىپ جاتقان جەرگە تاياۋلاۋ سالىنعان باراك قوي، جوندەپ سىلانباعاندىقتان ءىشى سۋىقتاۋ، جاقىندا ستانسيا باسىنا كوشەمىز... وندا كەرەك ۇيلەردىڭ ءبارى سالىنىپ بىتكەن...
— ستانسيا بۇل ارادان الىس پا؟
— ەكى شاقىرىمداي جەردە... ءسىزدى ماشينا كوپىر قۇرىلىسىنا اكەپ تاستادى...— حانشايىم ءسال كىدىردى دە:— بۇل ءبىر قيىن اۋدان ەكەن، جەرى قۇمايت، جۇرگىزىلگەن جولدى كوميسسيا انەۋگۇنى قابىلداماي كەتىپتى. ونىڭ ۇستىنە، كوپىر سالىنىپ جاتقان سايدىڭ كەمەرى دە جۇمساق توپىراقتى بولىپ، جۇمىسقا كوپ كەدەرگى ىستەۋدە كورىنەدى... ءقازىر بۇكىل تۇركسيب بويىنشا وسى اۋدان عانا كەيىن قالىپ وتىر...
— بۇل ءوندىرىس تەمىر جولعا وتە كەرەكتى كورىنەدى عوي.
— ءيا... ايانىپ جاتقان جوقپىز. ءوزىڭىز دە كورەسىز عوي مۇنداعىلاردىڭ ەڭبەكتى قالاي ىستەيتىنىن. اتتەڭ نە كەرەك، ءبارى دە بىلەك كۇشىنە تۇسكەن سوڭ، وڭاي سوقپايدى ەكەن...
حانشايىم بۇركىتتىڭ ءالى دە جىلىنا قويماعانىن بايقاپ، شاينەكتەن قالايى كۇرەشكەگە تولتىرا قايناعان قارا سۋ قۇيىپ بەردى دە:
— ءىشىپ كورىڭىزشى، بويىڭىز جىلىنار ما ەكەن؟..— دەپ كۇلىمسىرەدى.— الماتىدان بۇگىن قانت-شاي اكەلەدى دەپ كۇتىپ ەدىك، الگى شوفەر ماشيناسىنا بەنزين تيەپ كەلىپتى عوي...— ول ەندى ءسال داۋىسىن شىعارىپ كۇلدى.— وقاسى جوق، ءقازىر بىزگە قانت-شايدان گورى بەنزين كەرەكتەۋ...
حانشايىم ورنىنان تۇرەگەلىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى دە، قايتا ورالدى. قايدان العانى بەلگىسىز، الاقانداي قارا ناندى ۇسىنىپ:
— اس پىسىرۋشىلەر جۇمىسشىلاردىڭ كەشكى تاماعىن تاراتۋعا كوپىرگە كەتكەن ەكەن، قارىنىڭىز اشقان شىعار، كۇن سۋىق قوي،— دەدى، بوتەن ەش تاعام تاۋىپ بەرە الماعانىنا تاعى دا قىسىلا.— قورەكتەنىڭىز.
ول ءبىر كەز سوۆەت حالقىنىڭ العاشقى بەسجىلدىقتى تورت جىلدا ورىنداماق بولىپ، وندىرىسكە جالپىلاي بەت بۇرعان ماگنيتكا، دنەپروگەس، بەلومور كانالدارى سالىنىپ جاتقان كەز ەدى. ءالى بىرلەستىك كۇشكە كوشپەگەن جەكە مەنشىكتى اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرىسكە كەلگەن ميلليونداعان جاڭا جۇمىسشى توبىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتە الماي، جەتىسپەستىك ءار سالادا دا بىلىنە باستاعان ۋاقىت. سوندىقتان دا بۇركىت حانشايىم اكەلگەن قارا نانعا ريزا بولىپ قالدى. شىنىندا دا، كەشەدەن بەرى ءنار تاتپاي، قارنى ابدەن اشقان ەدى. قايناعان سۋمەن قارا ناندى جەپ بولعاننان كەيىن، باعاناعىداي ەمەس، بويى دا جىلىنا باستادى.
ازدان كەيىن بۇلار جۇمىس ىستەلىپ جاتقان كوپىر ماڭىنا قاراي بەتتەدى.بۇل كەزدە جەل سايابىرلاپ، اي شىققان. تۇنگى شىتىمىر ايازبەن بىرگە قۇلازىعان تىنىشتىق تا كەلگەن. اي ساۋلەسى تۇسكەن قىزەمشەك ءسۇيىر باستى توبەلەر قارا كولەڭكەلەنىپ الىستان كورىنەدى. بۇركىت پەن حانشايىم قاتار كەلە جاتىر. جۇمىسشىلار جاتاتىن اعاش باراكتار مەن بەرەزەنت شاتىرلاردان ءوتىپ بارادى. بۇلاردىڭ ىشىندە قىبىرلاعان بىردە-بىر جان كوزگە تۇسپەدى. جۇرتتىق ءبارى جۇمىس باسىندا ءتارىزدى. بۇعان تاڭ قالعان بۇركىت:
— جۇمىستى تۇندە دە ىستەيسىزدەر مە؟—دەپ سۇرادى.
حانشايىم بايسالدى جاۋاپ قايىردى:
— قار تۇسپەي جوسپاردى ورىنداۋىمىز كەرەك. حالىق جۇمىستى كۇندىز-تۇنى ىستەيدى. تاماقتى دا سول ارادا ىشەدى، شارشاعانى سول جەردە ۇيىقتايدى. باراكقا كەلمەيدى...
— بۇنداي قيىندىققا جۇرت شىداي الا ما؟ استىڭ ءتۇرى بولسا بەلگىلى...
حانشايىمنىڭ داۋىسى كەنەت جىگەرلى شىقتى.
— شىداماسقا امال جوق، شىداۋعا ءتيىستىمىز. قارىن تويماسا، بەلبەۋدى بەكەم بۋىنۋىمىز كەرەك.
بۇركىت حانشايىمعا جالت بۇرىلىپ قارادى. بايدىڭ كەشەگى جالعىز ەركە قىزىنان بۇگىن حالىق ىسىنە ارنالعان مۇنداي جىگەرلى ءسوز شىققانىنا ول تاڭ قالعانداي. راسىندا دا بۇركىت تاڭدانۋدا ەدى. وعان تۇركسيب سەكىلدى ۇلكەن قۇرىلىستا جاستاردى باسقاراتىن حانشايىم ءتارىزدى جاڭا زامان تۋدىرعان جاڭا ادامداردىڭ قالعانى دا زور قۋانىش... قازاق جەرىندە، وسىنداي الىپ قۇرىلىستىڭ بولۋى دا ۇلكەن باقىت!.. وسىنى كورە تۇرىپ، جاڭا ومىرگە قۇلاش جايعان كەشەگى باي قىزىن كورە تۇرىپ، ءوزىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن جول تابا الماي جۇرگەنىنە اڭ-تاڭ. بۇعان قانداي سەبەپ؟ تاپ جاۋلارىنىڭ ارەكەتتەرى مە؟ جوق، جوق، جاڭا جولعا ءبىرجولاتا تۇسەم دەپ جىگەرلەنە كۇرەسە الماعان وزىندە دە ايىپ بار، ءوزى دە كىنالى.
بۇلار كوپ كەشىكپەي جۇمىس ىستەلىپ جاتقان جەرگە كەلدى. بۇركىت كىلت توقتادى. اي ساۋلەسى قۇيىلا تۇسكەن ىلديدا ەكى-ەكىدەن زەمبىل كوتەرگەن، جۇگىرە تاشكە ايداعان، قۇمىرسقاداي قىبىرلاعان ادام. كوك تاس پەن قۇمدى توپىراقتى قاجاعان شاقىر-شۇقىر كۇرەك، قايلا داۋىسى. ءار جەردە شوق-شوق بوپ شاشىراي جاعىلعان وتتار. ءاربىر وتتىڭ باسىندا جۇمىستان ابدەن شارشاپ كەلىپ قۇلاعان ون-ون بەستەن جۇمىسشى. بۇلار بىر-ەكى ساعات كوزدەرىنىڭ شىرىمىن الىپ، قايتا تۇرماق. ولاردىڭ ورنىنا كەزەكتەسىپ، ۇيقىسى كەلگەن باسقا جۇمىسشىلار جاتادى. وسىلاي ۇزىلمەي جۇمىس ىستەلەدى. تويماعان قارىن، ويىلعان الاقان ەسكە الىنار ەمەس. ءبارىن عاجايىپ ەڭبەك مۋزىكاسى بيلەگەندەي. بۇل — كونەتوز، جامان تىماق قالىڭ توپتىڭ ەڭبەك ەرلىگى. بۇلاردى بيلەگەن ەنبەك رومانتيكاسى. وسى رومانتيكا سول ءبىر وتكەن قاھارلى كۇندەردە قالىڭ بۇقارانى جەڭىسكە شاقىرعان. كەيدە اش، كەيدە جالاڭاش جۇرسە دە سول بۇقارا حالىق ماگنيتوگورسكىنى، دنەپروگەستى، چەليابى تراكتور زاۆودىن، قاراعاندى، دونباستاردى تۇرعىزعان!
ءقازىر، ادىمدايتىن ەكسكاۆاتور، جۇزدەگەن توننالاردى قۋىرشاقتاي كورمەيتىن عاجايىپ جۇك كوتەرگىش كراندار بار كەزدە بۇل تابىستار ويىنشىق كورىنۋى مۇمكىن. ال ول كەزدە، بۇل ونەردىڭ ءبىرىنىڭ دە جوق كەزىندە، ءبارىن ىستەگەن، الىپ ءوندىرىس وشاقتارىن قۇرعان — سوم بالعا مەن سوم بىلەكتىڭ كۇشى، حالىق ەرلىگى.
بۇركىت سول ءتۇنى كەزىن ىلمەي شىقتى. ءتۇن ورتاسى بولا، سۋىق باراققا كەلىپ، تاڭ اتقانشا جۇمىس ىستەدى. تاڭ اتا سوققان ىزعىرىقتان ساۋساقتارى قالام ۇستاۋعا كەلمەي، ەكى قولىن كەزەك-كەزەك قولتىعىنا تىعىپ جىلىتىپ، قايتادان قاعازىنا ءۇڭىلدى. ول سول ءتۇنى، ارتىنان ەزىنە اتاق بەرگەن، كوپتەن بەرى ويلاپ جۇرگەن «تەمىر تۇلپار مىنگەن قازاق» دەگەن تۇركسيب جۇمىسشىلارىنا ارنالعان جالىندى داستانىنىڭ بەتتەرىن جازا باستادى... بۇل ونىڭ جاڭا زاماندى تۇسىنۋگە ەڭ العاشقى تالپىنۋى ەدى.
بۇركىت ولەڭىن جازىپ بولىپ، دالاعا شىققانىندا كۇن ۇياسىنان كوتەرىلىپ قالعان ەكەن. ول كونتور الدىندا تۇرعان حانشايىمدى كوردى. جانىندا ەرتتەۋلى اتىن جەتەكتەگەن ءبىر قارت ادام بار. بۇركىت كونتورعا قاراي اياڭدادى.
حانشايىم امانداسىپ بولعاننان كەيىن، جانىنداعى اقساقالدى كورسەتىپ:
— مىنا كىسى بالامدى الىپ كەتەمىن دەيدى،— دەدى ول جىلارمانداي بولىپ.— بىزگە ءاربىر ادامنىڭ ءقازىر اسا كەرەكتى ەكەنىن ايتسام دا تىڭدامايدى. «بالامدى بوسات تا بوسات» دەپ قويمايدى. سلەسار جۇمىسىنا ۇيرەنىپ ءجۇر. ماماندىق تا الىپ قالدى.
شال بۇركىتتى باستىق كوردى بىلەم، جانىنا تاياي ءتۇستى.
— شىراعىم، بالامدى بوساتىپ بەر، بيىل قالىڭدىعىن الاتىن جىلى ەدى، قۇدالارىم قىزىمىز بۇزىلماي تۇرعاندا الىپ كەتسىن دەپ مازا بەرمەي ءجۇر...
بۇركىت شالمەن ۇزاق سويلەسىپ، بالاسىن اكەتپەيتىن ەتىپ كوندىردىڭ. حانشايىمنىڭ: «بىزگە ءاربىر ادام كەرەك» دەگەن ءسوزى سەبەپ بولدى ما، الدە بۇكىل جۇرت جۇمىلا جۇمىس ىستەپ جاتقاندا ءوزىنىڭ ولەڭ جازىپ وتىرۋىن ەرسى كوردى مە، شال كەتكەننەن كەيىن، ول حانشايىمعا:
— حانشايىم، قالقام،— دەدى كۇبىرلەپ سويلەپ،— كىسى جەتپەي جاتسا، مەن دە قولىما كۇرەك الىپ، ساپقا تۇرايىن...
حانشايىم جالت قارادى.
— و نە دەگەنىن.ءىز؟!..
بۇركىت ويلانا جاۋاپ بەردى.
— مەنىڭ جۇرتتان نەم ارتىق؟.. سەنەن نەم ارتىق؟— بۇركىت تۇندە حانشايىمنىڭ دا قولىنا كۇرەك الىپ، جۇمىس ىستەگەنىن كورگەن.— بۇكىل حالىق بىلەگىن سىبانىپ ەڭبەك ەتىپ جاتقاندا، كەزگە شىققان سۇيەلدەي، مەنىڭ سەلتيىپ بوس ءجۇرۋىم ۇيات سەكىلدى.
— ولەڭ جازۋ ەڭبەك ەمەس پە؟— حانشايىم وعان اياي قارادى.— جوق، بۇركىت اعا، ءسىز قۇرىلىسشىلاردى كۇرەكپەن ەمەس، قالاممەن قۋانتىڭىز...
— كۇرەكتىڭ قاسيەتىن بىلمەي، قالام جۇرەتىن ەمەس. جاڭا پوەزيا ونىڭ جاڭا تىنىسىن ءتۇسىنۋدى تالاپ ەتەتىن ءتارىزدى... مەن ءومىردىڭ تەك سىرتقى قۋانىشىن تۇسىنگەن عانا جانمىن، بۇدان بىلاي قاراي ونىڭ ەنبەكتەن تۋاتىن دا قۋانىشىن تۇسىنۋگە ءتيىستىمىن. ونىسىز، مەنىڭ پوەزياما قانات بىتپەيتىنىنە كوزىم جەتەدى...
حانشايىم قانشا ايتسا دا، بۇركىت كونبەدى، اقىرىندا بارىپ حانشايىم:
— جاقسى، جۇكتىڭ سالماقتى ەكەنىن قارى اۋىرعان بىلەر دەگەندەي، ءبىر رەتتەن بۇنىڭىز دا دۇرىس بولار، جۇمىسقا ءتۇسىڭىز، ءتۇسىڭىز،— دەدى.
سول كۇنى بۇركىت جۇمىسقا ءتۇستى. ونى قۋاقى مىنەزدى جاس پروراب ءبىر قارۋلى جىگىتپەن زەمبىل كوتەرۋگە قويدى. بۇنىسى ونىڭ مۇمكىن نازىك ويلى اق ساۋساق اقىندى اۋىر جۇمىستا سىناعىسى كەلگەنى بولار، بۇركىت قارسىلىق ەتپەدى، وزگەلەردىڭ كۇلىمسىرەي قاراعانىنا ءمان بەرمەي، سەرىگىنە:
— قانە، جىگىتىم، قيمىلدا،— دەپ كۇلە زەمبىلدىڭ ءبىر باسىن ۇستادى.
ءبىراق ومىرىندە ەكى شەلەك سۋ كوتەرىپ كورمەگەن قول ەكى كۇننەن كەيىن قوس قارى قوزعالتپاي، الاقاندارى ۇلبىرەپ شىعا كەلدى. ءبىر عاجابى، دەنەسى دەل-سال بولىپ شارشاعانمەن، كوڭىلى كوتەرىلە ءتۇستى. اقىرعى جىلدارى ءتۇنى بويى مازا بەرمەيتىن ۋايىم ويدان ابدەن قاشقان ۇيقىسى قايتا ورالدى. جۇمىستان قايتىپ، كەلە جاستىققا باسى تيىسىمەن، پىس ەتىپ ۇيىقتاپ كەتەتىن بولدى. تاڭەرتەڭ تۇرعانىندا قۇر عانا دەنەسى ەمەس، باسى دا ابدەن دەم الىپ قالاتىنىنا شاتتانىپ، بۇركىتتىڭ كوڭىلى كۇننەن-كۇنگە جادىرادى. كوڭىلىنىڭ قايعىدان ايرىلۋى وعان شىن قۋانىش، شىن شاتتىق ەدى. ەندى بۇركىتكە كۇن دە جاس كەزدەگىدەي بۇلتسىز اشىق ءتارىزدى كورىندى، ءومىر دە اۋىر ءزىلسىز قۋانىش ءۇشىن جارالعان سەكىلدەندى. وزگەرگەن جۇرەكتە پوەزياعا دەگەن ءبىر جاڭا تولقىن، تاڭعاجايىپ ءبىر جاڭا سەزىم پايدا بولا باستادى. ونىڭ سوزدەرىندە دە جاڭا تەڭەۋلەر، ولەڭگە دەگەن جاڭا ۇيقاستار ءجيى كەزدەسەتىن بولدى.
بۇركىت وسىنداي حالدە جۇرگەنىندە، ءبىر كۇنى الماتىدان جۇمىسشىلار اراسىندا اڭگىمە، ويىن-ساۋىق وتكىزۋگە ءبىر توپ مادەنيەت قىزمەتكەرلەرى كەلدى. بۇركىت بۇل كۇندەردە زەمبىلدى تاستاپ، كۇرەك جۇمىسىنا تۇسكەن. استانا ۋاكىلدەرى قازىلىپ جاتقان جىرانى ارالاپ ءجۇرىپ كەلەدى. جاندارىندا: جاس پروراب، حانشايىم... ولار بۇركىت جۇمىس ىستەپ جاتقان جەرگە تاياعاندا بۇرىلىپ بوتەن جاققا بەتتەدى. تەك بىرەۋى عانا بۇركىتكە تۋرالاپ جاقىندادى دا، توقتاي قالدى. بۇل توپتى باسقارىپ كەلگەن قاراجان ەدى. بۇركىت ونى كوپتەن بەرى كورمەگەن، سول بۇرىنعى قالپىندا، ۇستىندە قىرى سىنباعان قارا كوستيۋم، كىرشىكسىز، اق جىبەك كويلەك. ءتۇرى دە بۇرىنعىسىنداي تاكاپپار، ءزىلدى.
— جاڭا كەلىسىپسىڭ!— دەدى ول ۇستىندەگى كيىمى بۇل كەزدە توزا باستاعان بۇركىتكە كەكەتە كوز تاستاي.— ولەڭنەن كۇرەككە اۋىسقانسىڭ با؟
— اسىقپا، قاراجان،— دەدى بۇركىت وعان تەسىلە قاراپ،.— ءالى ولەڭىمدى دە ەستىرسىڭ!..
قاراجان كىلت بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى. جاۋىنىڭ ءسوزى بۇركىتكە قانجارداي قادالدى. سول كۇنى ول كەشكە تامان، ءۇزىلىپ قالعان «تەمىر تۇلپار مىنگەن قازاق» دەپ اتالاتىن داستانىنا قايتا كىرىستى. حالقىنا دەگەن ماحابباتى، ءوز كوزىمەن كورگەن، ءوزى ۇلەس قوسقان ونىڭ سوناۋ قايراتتى ەڭبەگى پوەزياسىنا قورعان بولعانداي، جاۋىنا دەگەن ىزا، اشۋ جۇرەگىنە وت جاققانداي، بۇركىتتى ءبىر جاڭا الۋان كۇش بيلەدى. ءون بويىندا كوپتەن بەرى ۇندەمەي جاتىپ: «سەن بۇل تابىسىڭدى نىقتاي ءتۇس»،— دەگەننىڭ قاھارلى داۋىسىن قايتادان شىعاردى...
بۇركىت قىس بويى وسى قۇرىلىس اۋدانىندا بولىپ، جازعىتۇرىم حانشايىممەن بىرگە استاناعا قايتقانىندا ءوزىنىڭ وسى جاڭا داستانىنىڭ العاشقى ءبولىمىن ءبىتىرىپ الا كەلدى. بۇل ونىڭ العاشقى تابىسى ەدى. دوسىنىڭ ەڭبەگىنە حاسەن ەتە قۋانىپ قالدى. وقىپ شىعىسىمەن، ءوزى باسقارىپ وتىرعان باسپا ءسوز رەداكسياسىنا باسۋعا ۇسىندى. سويتكەنشە جاز دا شىقتى. كىتاپ جارىق كورمەي جاتىپ: «سەن بۇل تابىسىڭدى نىقتاي ءتۇس»،— دەپ حاسەن بۇركىتتى ەرتىپ، جازعى دەمالىسىندا وزدەرىنىڭ تۋعان جەرى — شىعىس ولكەسىنە ءجۇرىپ كەتتى.
ءقازىر ولار كەشە پوەزبەن كەلىپ تۇسكەن اقشاتىر قالاسىنان شىعىپ، قوڭىرايعىر كولىنىڭ جاعاسىندا وتىرعان ەلگە قاراي بەتتەپ كەلەدى. كۇن تۇستەن اۋىپ كەتسە دە، شىجىعان ىستىق. وتكەن جىلداعىداي ەمەس، بيىل كوكتەم جاۋىندى-شاشىندى، جەر بەتىن قالىڭ كوگال جاپقان. جۇپار ءيىسى مۇرىندى جارادى. كوپتەن بەرى ەلگە شىقپاي دالانى اڭساپ قالعان بۇركىت پەن حاسەننىڭ ەكى كوزى جان-جاعىندا.
اۋاتكوم بەرگەن لاشەڭكە اربادا بۇلار ءۇش ادام. ءۇشىنشىسى — ۇستىندە ەسكى شينەلى بار، موسقال ورىس جىگىتى. جەككەندەرى ارىقتاۋ كەلگەن قارا ماستەك. جۇرەر الدىندا بەرگەن جەمنىڭ كۇشى مە، الدە جاراتىلىسىنان مىقتى جىلقى ما، جۇرىسىنەن ءبىر تانبايدى، بۇلكىلدەپ جەلەدى دە وتىرادى.
كەڭ دالاعا شىعىسىمەن-اق بۇركىتتىڭ كوڭىلى كوتەرىلە باستاعان. ال قالانىڭ قاراسى ءۇزىلىپ، بەتەگەلى تاۋ قويناۋىنا كىرگەن كەزدە ول ىڭىرسي ولەڭ ايتۋعا دا كىرىسكەن. ات ايداۋشى «نەمەنەڭە جەتىسىپ ولەڭ ايتاسىڭ» دەگەندەي ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ، جاقتىرماعانداي ءپىشىن اڭعارتتى. بۇنى بايقاپ قالعان حاسەن، جاي وتىرعانشا اڭگىمەمەن جول قىسقارسىن دەگەن ويمەن:
— اعاي، اتىڭىز كىم؟—دەدى.
— پەتر... پەتر ماكسيموۆيچ دياكوۆ،—دەپ ات ايداۋشى كۇڭك ەتە قالدى.
— وسى جەردىكىسىز بە؟
— پوكروۆكادانمىن.
— اۋاتكومدە كوپ بولدى ما جۇمىس ىستەگەنىڭىزگە؟
— بىلتىر كىردىم.
— بۇرىن قانداي جۇمىستا بولىپ ەدىڭىز؟
— ءار ءتۇرلى جۇمىستا... ارباكەش تە بولدىم، كووپەراتيۆتە ساۋدا دا ىستەدىم... كوپ جىلىم اسكەري قىزمەتتە ءوتىپ ەدى.
— ودان نەگە كەتتىڭىز؟
— كەت دەگەن سوڭ — كەتتىم...
حاسەن ۇندەمەي قالدى. سوزگە ەندى بۇركىت كىرىستى.
— عافۋ ەتىڭىز... ەگەر سۇراعانىمدى ايىپ كورمەسەڭىز...
— نەگە كەت دەپ ايتتى دەمەكسىز عوي، ونى سۇراعاننىڭ قانشا ايىبى بار؟—ات ايداۋشى جىگىتتەرگە بەتىن بۇرا قىرىن وتىردى.— جازىعىم بولعان سوڭ ايتتى عوي...
— ارينە، جازىقسىز ادامدى جۇمىستان بوساتپايتىن شىعار.
— ءسىز راسىمەن سولاي ويلايسىز با؟— ات ايداۋشى مىسقىلداي كۇلدى.— ال مەن جازىقسىزدان-جازىقسىز بوساندىم-اۋ دەيمىن...
— سوزىڭىزگە تۇسىنبەدىك...
— ءقازىر تۇسىندىرەيىك،— ات ايداۋشى بوجىنى ءبىر قولىنا ۇستاپ، ءوزى بۇلارعا قىرىپ قاراپ وتىردى،— بۇدان التى جىل بۇرىن مەن وگپۋ-دە كۇزەت قىزمەتىندە سولدات بولىپ ىستەيتىنمىن... ارينە بىزگە دە فورما بەرەتىن، ءبىز دە اسكەري ادام بولىپ سانالاتىنبىز. 1 ماي مەيرامى بولادى دەگەن كۇنى سەرەجكا كەدرين دەيتىن جولداسىمىز ەكەۋمىز تۇندە قويمانى كۇزەتتىك تە، ەرتەڭىنە دەمالىس الدىق... ەكەۋمىزدىڭ دە سەميامىز پوكروۆكادا، ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى تويلاپ جاتقاندا، كىم ءبىزدى وندا اپارسىن. ەش كولىك تابىلمادى. ال قولىمىز بوس، بوتەن ىستەيتىن شارۋامىز جوق... كۇزەتتەن كەلىپ كوزىمىزدىڭ شىرىمىن العانشا، پاراد تا ءبىتىپ قالىپتى. نە كەرەك، ۋاقىت وتكىزۋگە سەرەجكا ەكەۋمىز ويلاپ-ويلاپ، جاڭاعى ءوزىمىز شىققان قالادا تۇراتىن ساۋدا جۇمىسىنداعى جەرلەسىمىز توليا زيميندىكىنە بارماقشى بولدىق... ول بىزگە ءبىر رەت ءۇيىن سىرتىنان كورسەتكەن، تەك پاتەر ءنومىرىن ۇمىتىپ قالىپپىز. قاي پاتەر ەكەنىن سۇراستىرىپ تاۋىپ الارمىز دەپ، گيمناستەركەمىزگە اق جاعا تاعىپ، اياعىمىزداعى ەتىكتەرىمىزدى مەيلىنشە جىلتىراتىپ الىپ، الگى ۇيگە كەلدىك... ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، بىر-ەكى پاتەردىڭ ەسىگىن تىقىلداتىپ كورىپ ەدىك، ەشكىم جاۋاپ قاتپادى... ءۇي نەلەرى مەيرامداپ كەتكەن ءتارىزدى. ەندى نە ىستەرىمىزدى بىلمەي تۇرعانىمىزدا، ءبىر پاتەردىڭ ەسىگىنەن ساڭىلاۋ كورىندى. ەسىكتى قاعىپ ەدىك، ەشكىم شىعا قويمادى، امال جوق ۇيگە كىردىك، جان جوق اۋىز ءۇيى بوس تۇر. تاعى دا «كىم بار؟» دەپ داۋىستادىق، تاعى جاۋاپ بولمادى... سوسىن «بۇل قالاي؟» دەپ تور ءۇيدىڭ ەسىگىن اشا بەرىپ ەدىك. وزىمەن كەتسىن، ءدال سىزگە ۇقساعان، تەك ءسال سىزدەن بيىكتەۋ، ۇزىن شاشتى، وتە كەلبەتتى ءبىر قازاق جىگىتى ءبىزدى كوردى دە، اشىق تۇرعان تەرەزەگە سەكىرىپ ءمىندى. «وسى ءۇيدى توناۋعا كەلگەن ۇرى ەكەن» دەپ، ەكەۋمىز بىردەي «توقتا!» دەپ ۇمتىلا تۇسكەنىمىزدە، الگى جىگىت تەرەزەدەن تومەن قاراي قارعي جونەلدى.
— ءيا، ءيا، سوسىن؟—دەدى بۇركىت دەمىن ازەر الىپ.
— ...سوسىن نە بولسىن. ءۇشىنشى قاباتتان قۇلاعان ادامنىڭ نەسى قالسىن... ءبىز جۇگىرىپ دالاعا شىققانشا، بەيشارا جان تاپسىرىپ تا ۇلگىرىپتى.— ات ايداۋشى اقىرىن كۇرسىندى.— ارتىنان بارىپ بىلدىك، الگى ادام قازاقتىڭ سول كەزدەگى بەلگىلى اقىنى اقان دەگەن كىسى ەكەن...
بۇركىت پەن حاسەندە ءۇن جوق. حاسەن كوزىنىڭ استىمەن بۇركىتكە قارادى. انانىڭ قاباعى قارس جابىلىپ، باسى تومەن سالبىراپ كەتكەن. ويىن دا، بويىن دا، ءبىر اۋىر قايعى بيلەپ، تومەن قاراپ مىقشيا تۇسكەن. شىنىندا دا بۇركىت ىشتەي الاي-تۇلەي اۋىر جاعدايدا ەدى. وتكەن كۇننىڭ قاتەسىنەن تۋعان وكىنىش جۇرەك-باۋىرىن وتتاي جالاپ كۇيدىرىپ اكەتىپ بارادى. كەنەت ونىڭ كوز الدىنا سول كۇنگى سۋرەت تەپ-تەگىس ەلەستەي جونەلدى... ەرسىلى-قارسىلى ءۇيدى كەزىپ سۇپ-سۇر بولىپ جۇرگەن اقان... مىزعىماس قۇلپىتاستاي دوڭكيىپ وتىرعان اكپار... قيالىندا پايدا بولعان ارداقتى اقىننىڭ جانىن الۋعا كەلگەن اجال — قارا قۇزعىن. بۇركىت، ءارى قاراي ويلامايمىن دەپ كوزىن جۇمىپ ەدى، ونىڭ قۇلاعىنا سول كۇنى قوشتاسار الدىنداعى اقاننىڭ «ال سەندەر بولساڭدار جاڭا قاناتتانعان جاس تۇلەكسىڭدەر. شىعاتىن بيىكتەرىڭ باسقا. ول ءۇشىن قانداي جولعا تۇسەسىڭدەر، وزدەرىڭ ويلاڭدار» دەگەن ءسوزى ەستىلدى. بەۋ، اقان! ءوزىڭنىڭ قاتە جولدا بولىپ كەلگەنىڭدى ابدەن تۇسىنگەن ەكەنسىڭ عوي. سوندىقتان دا بىزگە ءوز جولدارىڭدى تاپ دەگەن ەكەنسىڭ عوي. قالاي وسيەتىڭدى ەسىمە الماي كەلگەنمىن؟ جىگەر وسى كۇنگە دەيىن ءتىرى بولعانىڭدا، ەكەۋلەپ دۇرىس جولىمىزدى تابادى ەكەنبىز عوي! اتتەڭ! اتتەڭ! سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ادال ويىن دەر كەزىندە دۇرىس تۇسىنبەگەندىكتەن، قانشاما قايعىعا، ازاپقا دۋشار بولدىم. سەن بولساڭ ءولىپ كەتتىڭ. ال مەن، ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ورنىمدى ءوزىم تابا الماي كەلەمىن... ەگەر حاسەن مەن گاۆريلوۆ بولماعاندا، مەن دە سەنىڭ جولىڭدى قۇشار ما ەدىم، قايتەر ەدىم. تەك سولار قۇتقاردى عوي مەنى اجالدان. ال سەنى قۇتقارار ەشكىم بولمادى. ساعان اقىل بەرەر جان تابىلمادى... اقىرىندا ول كەزدە باسىڭا بالەندەي ءقاۋىپ تونبەسە دە، حالقىڭا ىستەگەن قياناتىڭنان قورقىپ، سەن ءوزىڭدى-وزىڭ ءولتىردىڭ. ءيا، ول كەزدە تۇسىنبەگەن ەكەنمىن، ەندى ۇقتىم. سەندەردىڭ جولىڭ شىن قيانات جولى ەكەن. سەنىڭ اجالىڭدى دا سوۆەت وكىمەتىنەن كوردىم ستەپانوۆيچ: «اقاننىڭ ولىمىنە ءبىز ايىپتى ەمەسپىز»،— دەگەننىڭ وزىندە دە مەن سەنبەي قويدىم عوي. قالاي وسىنشاما ۋاقىت اقىماق بولىپ كەلگەنمىن!»
بۇركىتتىڭ قالىڭ ويعا شومىپ كەتكەنىن كورگەن حاسەن:
— اقان ءولىمى ءۇشىن سىزدەردى جۇمىستان شىعاردى ما؟..— دەدى ات ايداۋشىعا.— جازىقتارىڭنىڭ جوقتىعىن دالەلدەي المادىڭدار ما؟
— كىسى قازا بولىپ جاتقاندا اقتالۋ وڭايعا تۇسپەدى عوي.— ات ايداۋشى شىرت تۇكىرىپ قويدى.— ونىڭ ۇستىنە... «اقاندى ولتىرگەن — سوۆەت وكىمەتى» دەگەن قاۋەسەت جالانىڭ جۇرتشىلىققا قاتە ەكەنىن كورسەتكىسى كەلدى مە، ايتەۋىر تىكەلەي جازىعىمىز بولماسا دا، اجالعا ءبىزدى سەبەپكەر دەپ تاۋىپ، بوساتىپ جىبەردى.— ەندى ول اقىرىن كۇرسىندى.— مىنە كوردىڭىز بە، جازىقسىز ادام دا كەيدە جازىقتى بولادى، ازامات... ادام تاعدىرى ساياساتتىڭ ويىنشىعىنا اينالعان ساتتە وپ-وڭاي جۇمىستان دا قۋىلاسىڭ، سوتتالىپ تا كەتەسىڭ...
— ال بۇل جايدى بىلمەگەن اقان ومىرمەن مۇلدەم قوشتاستى،— دەدى بۇركىت اقىرىن كۇرسىنىپ.
— وعان ءبىز ايىپتىمىز با؟
— جوق، سىزدەر ايىپتى ەمەسسىزدەر،— دەدى بۇركىت قامىعا سويلەپ،— جازىعىن اقتار جول تابا الماعان، بەرەر جاۋاپتان تەك ءولىم ارقىلى قۇتىلام دەگەن اقىننىڭ ءوزى ايىپتى. مەن بۇنى بۇگىن عانا جاقسى ۇقتىم...
بۇدان كەيىن بۇلار ءتىل قاتىسپاي ۇزاق وتىردى. الدەن ۋاقىتتا بۇركىت باسىن كوتەرىپ، جان-جاعىنا كوز جىبەردى. كۇن دە ەڭكەيىپ قالعان ەكەن. بەلەستى جازىق دالا، باعاناعىداي ەمەس شاتقال، بۇيراتتى وڭىرگە اينالا باستاپتى. باتىپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسى جارتاس باسىندا وينايدى. بۇيرات، قۇزدىڭ باسىڭداعى قاتپار-قاتپار قىزعىلت شاقپاق تاستار الىستان كۇن ءتۇسىپ قان قىزىل بولىپ كورىنەدى. ويدا جوقتا كەنەت شىن باسىنا شىعا كەلگەن ەلىكتىڭ كولەڭكەسى ۇزارا بارىپ، جوق بولادى.
كۇن ىستىعى باسىلىپ، اڭىزاق جەل دە تىنىپ، الەم تىپ-تىنىش. ءشوپ باسى قيمىلدامايدى. كەلە جاتقان جولاۋشىلاردىڭ دا كوڭىلدەرى ءدال وسى كەشكى الەمدەي تىنىشتالعان ءتارىزدى. تەك بۇركىتتىڭ جانى ءالى بۇلقان-تالقان، ءبىر ۇزاق سارىن ۋايىمعا شومىلىپ كەتكەنى، كىرتيە قالعان قاباعىنان، تۇماندانىپ كەتكەن كوز جانارىنان بايقالادى.
جولداسىنىن مۇنداي ءحالىن كورگەن حاسەن ەندى ونىڭ كوڭىلىن سەرگىتكىسى كەلدى.
— دۇنيەدە ەن قيىن بوگەت — ول ءوز جولىڭدى تابا الماۋ،— دەدى اناعان بۇرىلا قاراپ.— اقان راسىندا ۇلكەن اقىن ەدى، ەگەر حالقىمەن بىرگە بولعاندا، ارتىنا تالاي-تالاي ولمەس شىعارما قالدىرار ەدى. ال بۇگىن... تەك اقان دەگەن اتتى سەنىمەن مەن عانا بىلەمىز. ول تاريحتا وشكەن قۇل. بۇنى ءتۇسىندىڭ بە، بۇركىت؟
ويعا شومعان بۇركىت تاعى دا ۇندەمەي قالدى. بۇل كەزدە قاس قارايىپ، ىمىرت تا ۇيىرىلە باستادى. جول تاۋدىڭ ءبىر بوكتەرىنەن بۇرىلا بەرگەندە، الدارىنان كەنەت اق ايدىن قوڭىر ايعىر كولى كورىندى. ارعى قامىستى جاعاسىنان شارا تاباقتاي بوپ قىزارا اي شىعىپ كەلە جاتىر... اي ساۋلەسى كول بەتىن الىستان جارقىراتىپ تۇر.
— بەرى قارا، بۇركىت،— دەدى حاسەن ونىڭ جەڭىنەن تارتىپ.
بۇركىت حاسەن كورسەتكەن جاققا بۇرىلدى دا، اڭ-تاڭ بوپ ىلگەرى قاراي ۇمتىلا ءتۇستى. بۇلار وسى كەزدە باسقا ءبىر بيىك اسۋعا كوتەرىلىپ تە ۇلگىرگەن ەدى. سول جاقتارىندا، ءدال اياقتارىنىڭ استارىندا، كول جاعاسىنداعى ءزاۋلىم قۇزدار مەن جارتاستاردىڭ اراسىندا بىجىناعان كىشكەنتاي شوقتار كورىنەدى. ناعىز ءبىر اسپانداعى قالىڭ جۇلدىزدار جەرگە قۋلاپ، بۇكىل ىلديدى الىپ كەتكەندەي. الىستان جەردە جاتقان شوق سەكىلدى بولىپ جىلت-جىلت ەتەدى...
— بۇل نە؟ — دەدى تاندانا بۇركىت.
ات ايداۋشى جايباراقات جاۋاپ بەردى.
— قوڭىرايعىر رۋدنيگى.
كەنەت بۇركىتتىڭ كوز الدىنا تاعى دا سوناۋ ءبىر ءوتىپ كەتكەن كەزەن ەلەستەي قالدى. بۇدان التى جىل بۇرىن بولىپ ەدى عوي سول ۋاقيعا. ادەيىلەپ شاقىرعان سوڭ، بۇركىت قارىمساق بايدىڭ ەلىنە كەلە جاتقان ەدى عوي. تۇندە تاكەجان قارتتىڭ اۋىلىنا قونىپ شىققان ەمەس پە ەدى. تاڭەرتەڭ، قىر باسىندا تۇرعاندا، وسى جاقتان ءبىر جان تۇرشىگەرلىك گۇرسىل ەستىگەن. سول ءبىر گۇرسىلدى بۇركىت وزىنە ادەيىلەپ اتقان مىلتىقتىڭ گۇرسىلىنەن كەم كورگەن جوق-تىن. استىندا قارىمساق بايدىڭ كوك جورعاسى، سوڭىندا ءارىن دەگەن باي ۇيىنە جاقىن جۇرەر پىسىق جىگىت، سالىپ ۇرىپ وسى قازىرگى رۋدنيك تۇرعان جەرگە كەلگەن. مۇندا ونى الەكسەي ۆلاديميروۆيچ دەگەن ورىس كەن زەرتتەۋشىسى مەن ينجەنەرلىك وقۋدا جۇرگەن نۇرلان دەگەن جاس جىگىت قۇشاقتارىن جايىپ قارسى العان... ءبىراق بۇركىت بۇلاردان اۋلاق قاشقان... ال ەندى سول جەردە ءقازىر مىنا رۋدنيك تۇر. قورعاسىن قورىتاتىن زاۆود تا سالىنباق. بۇركىت كەنەت اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، جاياۋ ءجۇردى. ويىن مىڭداعان سۇراقتار باسىپ كەتتى. بۇل سۇراقتار ناعىز ءبىر جان-جاعىنان شۋلاي ءۇرىپ قاپقالى كەلە جاتقان توپ يت ءتارىزدى، جۇرەگىن دۇرسىلدەتىپ، كوڭىلىن ەلەڭدەتە جونەلدى. «قايدا ەكەن سونداعى بايعا تىلەكتەس پىسىق جىگىت ءارىن؟.. قارىمساقپەن قىتايعا ءوتىپ كەتتى دەپ ەدى عوي، قانداي كۇيدە ءجۇر ەكەن اداسقان سورلى؟.. سونداعى كەن زەرتتەۋشىلەر لاگەرىندە كەزدەسكەن نۇرلان مەن سوناۋ ءبىر كىشىپەيىل ورىس ينجەنەرلەرى ءقازىر نە ىستەپ ءجۇر ەكەن؟.. تاعى دا كەن ىزدەۋدە شىعار. نۇرلان سول ينجەنەرلىكپەن كەتكەن ءتارىزدى ەدى عوي... ونىڭ ەشبىر ولەڭىن وقىعان ەمەسپىن. جاس كەزىندە قاي قازاق ولەڭ جازبايدى، ءوز جولىن تاپقان بولار... ال مىناۋ اياعىمنىڭ استىندا جاتقان سونداعى مەن قورىققان رۋدنيك، زاۆود قوي». وسىنداي ويعا شومعان بۇركىت ىلديداعى رۋدنيكتىڭ ءدال توبەسىندە تۇرعان ءدوڭنىڭ ۇستىنە قالاي شىعىپ كەتكەندەرىن بىلمەي قالدى.
— وتىرىڭىز، ءقازىر پوسەلكەگە جەتەمىز،— دەدى ات ايداۋشى.
بۇركىت ارباعا ءمىندى. دەگەنمەن، بۋلار تۇرعان ءدوڭ جانتايا بىتەدى ەكەن، جەنىل لاشاڭكە اربا تومەن قاراي الا جونەلگەن جوق، كوشىر اتىنىڭ باسىن تەمەن قاراي تارتىپ، سار جەلىسپەن ءجۇرىپ كەلەدى. بىرىنەن-بىرى تەمەن ەكى بەلەستى وتكەن كەزدە، جولاۋشىلار رۋدنيك پوسەلكەسىنە دە جەتتى.
تاۋ ەتەگىن قۋالاي، جازىق كەڭ الاندا كوشە ەتىپ سالىنعان ەلۋگە تاياۋ كىرپىش باراقتار تۇر. بۇلاردى قورشاي تىگىلگەن كوپ كيىز ۇيلەر، كەنەپ شاتىرلار. ءبىراق بۇلار دا قازاق اۋىلىنداي القا-قوتان ەمەس، جاڭاعى پوسەلكەنىڭ كوشەسىمەن قاتارلاسا، ۇزىننان-ۇزاق تىگىلگەن. تومەنگى جاقتارىندا تاعى دا جىبىرلاعان ەلەكتر وتتارى كورىنەدى. بۇركىتتەر كەڭ كوشەنى قاق جارىپ، سوناۋ ىلديداعى رۋدنيك كونتورىنا كەلە جاتىر. كوشەنى بويلاپ دابىرلاسقان جۇرت. ءار جەردە جانعان وت، وشاق ۇستىندە قايناعان قازان. كەيبىر ۇيلەردىڭ جانىنا جەرگە الاشا نە كيىز توسەپ تاستاعان... ۇستىندە جانتايا جاتقان جىگىت، نە بولماسا بەس-التاۋدان باس قوسىپ اڭگىمەلەسىپ وتىرعان شال، كەمپىر... قۇر پوسەلكە دەگەن اتى، ايتپەسە ناعىز كەشكە تامانعى قازاق اۋىلى. تەك يتتەرى از. جانە ءۇي-ۇيدىڭ تەرەزەلەرىنەن جارقىراعان ەلەكتر جارىعى كورىنەدى.
كەش تىم قاپىرىق، ىستىق بولعاندىقتان، جۇرت ادەتى بويىنشا دالاعا شىعىپ وتىرعان سەكىلدى. جانە ءبارى دە قازاق. بۇركىت جان-جاعىنا الما-كەزەك قاراپ كەلە جاتىر... انە، انا ءبىر توپتىڭ دەنى جاستار، ۇكىلى تاقيالى، كەستەلى ءشالىلى قىز بەن كەلىنشەكتىڭ جاندارىندا جىگىتتەر... بويجەتكەننىڭ الدەنەنى ايتىپ سىڭعىرلاي كۇلگەنى ەستىلەدى. مىنا ءبىر شاي ءىشىپ وتىرعان توپ، ءسىرا، ءبىر سەميا ءتارىزدى، ۇيمە-جۇيمە بولىپ ىنتىماقتاسا قالعان... اندا-ساندا كەيبىر جارىق تەرەزەدەن ورىس ادامدارىنىڭ دا بەينەسى بايقالادى. ءبىراق بۇلار از، بىرەن-ساران. مىناۋ كۇبىر-كۇبىر سويلەسكەن ءسوز، الدەقالاي قاتتىراق شىققان داۋىس، ءبارى قازاقتىكى. جانە شەتىنەن كوڭىلدى، ءبارى دە وسى ءبىر كەشكى ومىرگە ريزا سەكىلدى. ءالسىن-السىن جاستار كۇلكىسى، نە بولماسا سىرناي، دومبىرا ۇندەرى شىعادى. بۇركىتتەر كونتورعا تاياي بەرگەندە، ۇزىنشا كەلگەن باراكتىڭ جانىنان ءبىر توپ جاستىڭ قوسىلىپ سالعان ءانى ەستىلدى.
تىنىق كەشتە، سىرنايعا قوسىلىپ شىرقاتقان ءان قانداي تاماشا! جولاۋشىلار بار ىنتالارىن سالىپ تىڭداي قالدى. ساكەننىڭ «جاس قازاق مارسەلەزاسى» ەكەن. بۇركىت سوناۋ ءبىر اداسىپ جۇرگەن كەزدەرىندە مۇنداي ولەڭدەرگە ماڭىز بەرمەيتىن. ءتىپتى كەيدە ولاردى جات، قازاق جاستارىن بۇرىس جولعا شاقىراتىن ولەڭ دەپ تۇسىنەتىن. سول ولەڭدەر ءقازىر قازاق، اراسىنا مول تاراعان. بۇنى تەك قالاداعى وقىعان، سانا-سەزىمى ءوسىپ قالعان جاستار عانا ەمەس، اۋىلداعى قويشى-قولاڭ، ءوندىرىس ورىندارىنداعى جاس جۇمىسشىلار دا ايتادى.
ءان ىرعاعى تاعى دا كوڭىلدى الىستاعى ءبىر جارىق ساۋلەلى ارمانعا الا جونەلدى. ول تاعى دا جان-جاعىنا قارادى.
جاڭا اۋىل، جاڭا ءان! بۇركىت كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. «راسىمەن-اق مەن قاتەلەسكەنمىن بە؟ مىناۋ ءان، مىناۋ ونەر قۋىپ كەلگەن جۇرت، بۇل كەشەگى ءوز بالاسىن ءوزى مالعا ساتقان بەيشارا قازاق ەمەس، بۇلار بوتەن جاندار. مەن ءالى سىرىن اشا الماعان جاڭا جاندار».
كوشە ۇزىن ەكەن، ويتكەنمەن كوپ كەشىكپەي جولاۋشىلار كونتورعا دا كەلىپ جەتتى. اربادان ءتۇسىپ، ۇستەرىندەگى شاڭدارىن قاعىپ ۇلگىرگەندەرىنشە بولعان جوق، تاس باسپالداقتى كونتور ەسىگىنەن ءبىر جاستاۋ جىگىت جۇگىرە ءتۇستى.
— امانسىزدار ما، بۇركىت اعا، حاسەن اعا،— دەپ ول جولاۋشىلاردىڭ قولىن الىپ، شاتتانا امانداسا باستادى،— ءسىز دە امانسىز با، پەتر ماكسيموۆيچ،—ات قوسشىنىڭ. دا قولىن قىسىپ جاتىر،—تەلەگرامما اۋاتكومنان باعانا كەلدى، سىزدەر كەشىككەنگە بوتەن جاققا بۇرىلىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلاپ قالىپ ەدىم.
جىگىتتىڭ داۋىسى بۇركىتكە تانىس سەكىلدى، ءبىراق كىم ەكەنىن قاراڭعىدا ايىرا الماي تۇر.
— بەرى، بەرى جۇرىڭىزدەر،— دەدى ول جولاۋشىلار جايعاسىپ بولعاننان كەيىن.— ءبىزدىڭ ءۇي دە وسىندا...
بۇلار ۇيگە تامان ءجۇرىپ، شامنىڭ جارىعى ءتۇسىپ تۇرعان جەرگە جەتكەندە عانا بۇركىت وزدەرىن ەرتىپ كەلە جاتقان جىگىتتىڭ باياعى جاس كەن زەرتتەۋشى نۇرلان ەكەنىن ءبىلدى. ۇزىن بويلى اپ-ادەمى جىگىت بولىپ قالىپتى. ءوزىن-وزى ۇستاعان ءتۇرى دە، اياق باسىسى دا ساپ-سالماقتى. بۇركىت قۋانىپ كەتتى.
— اۋ، مىناۋ ءوزىمىزدىڭ نۇرلان عوي!—دەدى نە دەرىن بىلمەي.
— ءيا، نۇرلان... ءالى سەن ەستىگەن جوق پا ەدىڭ، وسى رۋدنيكتىڭ ديرەكتورى...— حاسەن بۇركىتكە تاڭدانا قارادى،— مەن بىلەدى ەكەن دەسەم...
نۇرلاننىڭ ءۇيى كونتوردىڭ ءبىر جاعىندا ەكەن. جۇپىنى مۇلىكتى، شاعىن كەلگەن ءۇش بولمە. ءبىر بولمەسىندە ءوزىنىڭ كارى اكە-شەشەسى تۇرادى ەكەن. ءوزى ايەلى ەكەۋى ءبىر بولمەدە. ءۇشىنشى بولمەسىن قوناقتارعا، كەلەر-كەتەر كىسىگە ادەيى دايىنداپ قويعان سياقتى. بۇركىتتەر وسى بولمەگە كىرىسىمەن، نۇرلاننىڭ اكە-شەشەسى، ايەلى كەلىپ امانداستى. ايەلى جاپ-جاس، قارا تورى ارىقتاۋ كەلگەن كەلىنشەك، ەسىكتىڭ الدىندا ءسال تۇردى دا، شىعىپ كەتتى.
قازاقتىڭ ۇيىنە قوناق كەلسە، كوڭىلىنىڭ ءبىر كوتەرىلىپ قالاتىن ادەتى ەمەس پە، نۇرلاننىڭ اكەسى قوڭىرقاي ءوڭدى، ۇلكەن دەنەلى قارا شال تورگە توسەلگەن اق كيىزدىڭ شەتىنە وتىرىپ، جايدارى جۇزبەن قوناقتارىنا قارادى.
— ات-كولىكتەرىڭ امان با، شىراقتارىم؟ تانىمادىم، قاي اۋىلدىڭ بالالارىسىڭدار؟
— الىستان كەلەمىز، وتاعاسى. الماتىدانبىز.— حاسەن كۇلىمسىرەپ جاۋاپ بەردى.— ءتۇبىمىز وسى ارانىڭ ايدابولى بولامىز.
— ءا، ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارى ەكەنسىڭدەر عوي. الماتىدان شىققاندارىڭا كوپ بولدى ما؟ ول جاقتاعى ەل-جۇرت امان با؟
حاسەن دە شالمەن سويلەسكىسى كەلگەنىن ءبىلدىرىپ، ىڭعايلانىپ وتىردى.
— شۇكىرشىلىك. الماتى استانا بولعالى قۇلپىرىپ كەتتى عوي. اپتاسىنا ءبىر ءۇي سالىنادى دەسەك، وتىرىكشى بولماسپىز. ونداعى اعايىن-تۋعاننىڭ ءبارى امان. بىلەكتى سىبانىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان جۇرت... ال ءوزىڭىز بۇل اراعا كەلگەلى كوپ بولدى ما؟ — جىلدان اسىپ كەتتى عوي دەيمىن،— دەدى شال، ەسىككە تاياۋ وتىرعان اشاڭ ءجۇزدى، اق سارى كەمپىرىنە قاراپ.— ءبىز مىنا شۇبارتاۋ جاعىنىڭ قازاعى بولامىز. مىنا جالعىز بالامىز نۇرلان وقۋىن ءبىتىرىپ، وسىندا دىرەكتر بولىپ سايلانىسىمەن، قولىنا كوشىپ كەلدىك...
— دىرەكتر ەمەس، كوكە، ديرەكتور...— نۇرلان اكەسىنە ەركەلەي قارادى،— جانە مەن بولىس ەمەسپىن عوي، مەنى ەشكىم دە سايلاعان جوق، ۇكىمەت پەن پارتيا بەكىتتى بۇل جۇمىسقا...
— مەن دە سولاي دەپ وتىرعان جوقپىن با؟ باياعىدا تولەباي بايدىڭ پارتياسى جەڭىپ، ول بولىس بولعان. ەندى سەنىڭ پارتياڭ جەڭىپ، سەن دىرەكتر بولىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟!— شال قۋاقىلانا كۇلدى، ەندى ول ءوزىنىڭ العاشقى ويىنا قايتا كىرىستى،— ءيا، قارتايعاندا جالعىز بالادان بولەك تۇرىپ، نە قىزىق كورەمىز دەدىك مىنا التىناي ەكەۋمىز... سوسىن كوشىپ كەلدىك. كوشىپ كەلگەنىمىز سونداي دۇرىس بولعان ەكەن. تالاي بەيشارا بۇل قوڭىرايعىر قورعاسىنىنىڭ يگىلىگىن كوردى عوي...
— قانداي يگىلىگىن ايتاسىز، وتاعاسى؟
— وتكەن جىلى جۇرت وسىندا جامان جوقشىلىققا ۇرىنا جازداعان جوق پا؟..
— قالايشا؟..
— نادان قازاق قانداي وسەكتەن قورىقپاعان؟ الدىڭعى جىلى جالپىلاما كولحوزداستىرۋ باستالعاندا، الگى «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، ايىر تۇياق قالماسىن» دەيتىن تاپ دۇسپاندارى جۇرتتى نە دەپ قورقىتپادى؟ «كولحوز بار مالىڭدى، قاتىن-قىزىڭدى ورتاعا سالادى ەكەن. ءبىر كورپەنىڭ استىندا جاتىپ، ءبىر وجاۋدان اس ىشەدى ەكەنسىڭ» دەپ لاقاپ تاراتقان جوق پا... بىرەۋلەرى بىلمەي سويلەسە، بىرەۋلەرىنىكى قاستىق بولىپ شىققان جوق پا... مال دەسە جانىن قياتىن قازاق، بوسا دا وزىمنەن كەتەدى ەكەن دەپ، كولحوز بولماي جاتىپ، ەڭ اياعى جالعىز سيىرىنا دەيىن قىستىگۇنى سويىپ الدى عوي. وزگە جاقتى بىلمەيمىن، ءدال وسى وڭىردە سولاي بولدى. اينالايىن ۇكىمەت قولدان كەلگەن جاقسىلىعىن ايادى ما، تايلى-تاياقسىز قالعان كىلەڭ قىزىل شاقا كەدەيدى قىس بويى كولحوز ەتىپ ۇيىمداستىرىپ، جاز بولا تۇقىم بەرىپ، ەگىنگە شىعاردى ەمەس پە... قۇداي ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىرادى دەگەندەي جازدا ءبىر تامشى جاۋىپ بولسايشى... وسى ءوڭىر بويىنىڭ قازاعى جامان ساستى عوي. كىم بىلەدى، اپاتقا دا ۇشىرار ما ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر وسى قوڭىر ايعىر قورعاسىنى اشىلماعاندا. ۋا، ەلىمنىڭ نەلەر ازاماتى بار ەكەن-اۋ، ءنىلدى، ەكىباستۇزدان كەلگەن ورىس جۇمىسشىلارىنان كەيبىرەۋلەرى بىردە-بىر كەم سوقپادى عوي. سوم بالعانى الىپ، تەمىر قاشاۋدى كوك تاسقا تىرەپ قويىپ ۇرعاندا ايىزى قانادى! ءتىپتى كوبى شارشاۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى!
اكەسىنىڭ ءسوزىن قوشتاي، نۇرلان وسى رۋدنيك اشىلعاننان بەرگى ەكى جىلدىڭ ىشىندە قازاقتىڭ جۇزدەگەن جاس جىگىتتەرىنىڭ الدىڭعى قاتارلى شاحتەر بولىپ العانىن، ەلەكتر توگىمەن تەمىر كەسۋ، سلەسار، توكار ماماندىعىن يگەرىپ تە ۇلگىرگەن جاستاردىڭ دا از ەمەس ەكەنىن ايتا كەلىپ، ماقتانىشتى ۇنمەن: «كەشەگى قولىنان قوي باعۋ عانا كەلگەن اۋىل جىگىتتەرىنىڭ بۇگىن جاڭا ونەردى مەڭگەرە باستاعانىنىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ءىس ەمەس پە»،— دەدى.
باعانادان بەرى ۇندەمەي وتىرعان بۇركىت ەندى ءوزىنىڭ كوپتەگەن ويىن ورتاعا سالدى.
— ەگەر كولحوز ىسىندە «اسىرا سىلتەۋ» بولماسا، وسىنشاما وندىرىسكە كەلەر مە ەدى؟—دەدى ول تومسارا،— حالىقتى بۇل اراعا ونەردەن گورى، ءومىر قۋالاپ اكەلگەن ءتارىزدى عوي...
— جوق، بۇركىت اعا، ولاي ەمەس.— نۇرلان قاباعىن ءسال شىتا ويلانا سويلەدى.— كوكەم ايتسا، بۇل جەردىڭ ەتكەن قىسىلتاياڭ كەزدە ءبىراز جۇرتقا پانا بولعان جاقسىلىعىن ايتىپ وتىر عوي... ال ءبىزدىڭ رۋدنيك كولحوزداستىرۋدان جارتى جىلداي بۇرىن اشىلدى. سونىڭ وزىندە-اق جان-جاقتاعى اۋىلدىڭ جاستارى قاپتاپ جۇمىسقا تۇسكەن-دى... جۇرتتىڭ ەڭبەك قۇمارلىعى سونشالىق ءتىپتى كەيدە تان قالاسىڭ. ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن قازاقتىڭ التى ايدىڭ ىشىندە موتور جوندەۋدى بەس ساۋساعىنداي ۇيرەنگەندەرى از ەمەس... ونداي جىگىتتەردى ءوز كوزىڭىزبەن كورەسىز. بوتەن ءوندىرىس ورىندارىنان كەلگەن ورىس جولداستار ولارعا ونەگە بولىپ، ماماندىققا باۋليدى.— نۇرلان اقىرىن كۇلىمسىرەدى.— ەسىڭىزدە مە، بۇركىت اعا، ءبىز وسى جەردى زەرتتەپ جاتقاندا اكپاردىڭ كوك جورعاسىمەن كەلگەنىڭىز؟ سوندا ءسىز...
حاسەن مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ۇيىنە كەلگەن قوناققا جىگىت ادام ۇيدەي وكپەسىن ايتپاس بولار...
— جوق، ايتسىن، ايتسىن،— دەدى بۇركىت تە كۇلىپ،— قايسىمىزعا بولسا دا ءبىر ادامنىڭ بەدەلىنەن گورى حالىقتىڭ باقىتى قىمبات قوي...
— مۇنداي ءسوزدى، بۇركىت اعا، ءسىز سەكىلدى اق جۇرەك ادام عانا ايتا الادى.— نۇرلان الدەنەنى ويلانا قالدى.— ال اكپار ونداي ويدان ءالى اۋلاق سەكىلدى.
— اكپار؟ ول قايدا؟
— اكپار وسىندا... سۆەردلوۆسك قالاسىندا وقۋدا ەكەن... ينجەنەرلىك جاتتىعۋ جۇمىسىنا كەلگەنىنە ءبىر ايداي بولدى... بايقاپ ءجۇرمىن، جۇرتتىڭ جەتە باستاعانىنا كۇيىنبەسە، قۋاناتىن ءتۇرى جوق...
اكپاردىڭ اتىن ەستىگەننەن-اق حاسەن ەلەگىزىپ قالعان.
— ءوزى ءقازىر قايدا؟—دەدى ول ءدال تابان استىندا جولىققىسى كەلگەندەي.
— الماتىعا ءجۇرىپ كەتكەنىنە ەكى-ۇش كۇن بولدى. شارۋام بار دەگەن سوڭ جىبەرگەن ەدىم، ەندى بىر-ەكى كۇندە كەلىپ تە قالار...
— دەگەنمەن، باي ۇلدارىنىڭ قۇرىعى ءالى دە ۇزىن-اۋ. بىرەۋدىڭ جاردەمى تيگەن بولار، قاراشى، قايدان بارىپ شىققانىن!—حاسەن كەنەت قاباعىن تۇيە قالدى.— اكپارعا قالعان جالعىز-اق جول — بىزبەن بىرگە بولۋ. ەگەر وعان كونگىسى كەلمەسە، ءوز وبالى وزىنە.
بۇركىت تاعى دا كوڭىلىندە جاتقان ءبىر سەزىكتى ويىن ايتتى.
— ءومىر كىمدى ۇيرەتپەگەن. مۇمكىن اكپاردى دا ۇيرەتكەن بولار...
— وندايلار قازىرگى كەزەڭدە كوپ... جانە ءبىز ولارعا قۇشاعىمىزدى اشپاساق، كەۋدەسىنەن يتەرمەيمىز،— دەدى حاسەن قاباعىن ءسال تۇيە،— ءبىراق اكپارعا سەنۋ قيىن. ول اكەسىن قىتايعا ءوزى كوشىردى دەگەن سىبىر بار... بۇنىسى راس بولسا، اكپار ونى تەگىن ىستەگەن جوق.
بۇركىت وعان تاڭدانا قارادى.
— سوندا ونىڭ قولىنان نە كەلەدى؟
— جاماندىق ىستەۋ شەگىرتكە ەكەش شەگىرتكەنىڭ دە قولىنان كەلەدى. ال اكپار سەكىلدى قانىپەزەر ادام... قازىرگىدەي كۇرەس شيەلەنىسىپ تۇرعان مەزگىلىندە...
ءدال وسى كەزدە اتىن جايعاستىرىپ بولىپ ۇيگە پەتر ماكسيموۆيچ كىردى.
— جوعارى شىق، تامىر،— دەدى نۇرلاننىڭ اكەسى، ءوزى ءسال ەسىككە قاراي شەگىنىپ، اناعان تور جاعىنان ورىن بەردى. ات ايداۋشى كورسەتكەن جەرگە تامان بارىپ وتىردى. شال ەندى حاسەنگە بۇرىلدى،— اكپارىن الگى قىتايعا قاشىپ كەتكەن قارىمساق بايدىڭ بالاسى ما؟— دەدى.
— ءيا، سونىڭ ءوزى.
— انەۋگۇنى ءبىر كورگەنىم بار ەدى، ياپىرماي، ءتۇسى تىم سۋىق ەكەن. ىشىندە جىلان جاتقانداي ىسقىرىنىپ تۇر. ونىڭ اكەسىنىڭ قىستاۋىن تاكەجان اۋلىنا بەرگەن دەي مە؟ ولار سول جەردە زاۆحوز ورنالاستىرماق كورىنەدى عوي،
نۇرلان قالجىڭداي كۇلدى:
— زاۆحوز ەمەس، سوۆحوز. زاۆحوز دەگەن، كوكە، شارۋاشىلىقتى باسقاراتىن ادام، ال سوۆحوز دەگەن سوۆەتتىك شارۋا.
— ونىڭدى كىم بىلگەن...
— كوكەڭە ءبارى ءبىر عوي،— دەدى كۇلىپ كۇندىككە ۇندەمەي وتىرعان نۇرلاننىڭ شەشەسى،— ءالى ول سوزگە ءتىلى كەلگەنىنە تاۋبە دە...
شال ءسوزدى بوتەنگە بۇردى.
— قارىمساق بايدىڭ قىستاۋى ءبىر تاماشا قىستاۋ بولاتىن. انا جىلى كورگەنىم بار. كۇيدىرگەن قىزىل كىرپىشتى، تەمىر شاتىرلى، اباجاداي-اباجاداي بەس-التى كەڭ ساراي ءۇي... باي ونى جۇرت قارا مالايعا كەتەتىن جىلى سالدىرعان دەسەتىن. زاۆحوز بولۋعا لايىق-اق قىستاۋ. تاكەجان اۋلى كەدەيىنىڭ باعى بار ەكەن. جانە سول زاۆحوزدىڭ دىرەكترى شولاق قاسىم بولاتىن كورىنەدى. وندا ول اۋىلدىڭ كوزى ءتىپتى اشىلاتىن شىعار. شارۋاشىلىقتى باسقارساڭ، سول شولاق قول قاسىمداي باسقار! وتكەن جىلى وسى ماڭنىڭ ءبارى قينالا باستاعاندا، ول ءوزىنىڭ كولحوزىنىڭ ءشيىن شىعارماي الىپ شىقتى عوي. جاڭبىر بولماسىن كۇنى بۇرىن سەزدى مە، جازدىڭ باسىنان-اق جۇرتقا كولدەن سۋ تاسىتقىزىپ، سۋارتىپ، كارتوپ، كاپۋستاسىن قۇرعاقشىلىقتان امان الىپ قالدى. امان الىپ قالدى دەيمىن-اۋ، ونىم بەكەرشىلىك بولار، ءتىپتى بۇكىل اۋىلىن كاپۋستا، كارتوپپەن كومىپ تاستاعان جوق پا؟ ءوز اۋىلى بىلاي تۇرسىن، جان-جاقتاعى كورشى كولحوزداردىڭ بارىنە دە قاراستى عوي. مىنە جىگىت بولساڭ، وسىنداي بول! وتكەن جىلى ونىڭ جاقسىلىعى جۇرتقا از تيگەن جوق. وسى ماڭايداعى قازاق جاستارىنىڭ ءبارىن باسىپ قوسىپ قوڭىرايعىردىڭ بالىعىمەن قىرۋار جۇرتتى جوقشىلىقتان امان الىپ قالدى ەمەس پە.
— ول قاي قاسىم؟— دەدى بۇركىت «قاسىم دەگەن اتتى قايدا ەستىپ ەدىم» دەپ ەلەگىزدى ويلانىپ.
— كادىمگى شولاق قول كوستيا شە؟— دەدى ات ايداۋشى پەتر ماكسيموۆيچ،— ءسىز ونى بىلمەيتىن بە ەدىڭىز؟
بۇركىت بۇلاردىڭ قاي قاسىمدى ايتىپ وتىرعاندارىن ەندى ءتۇسىندى. ونىڭ كوز الدىندا باياعى تاكەجاننىڭ اۋىلىنداعى تاڭەرتەڭگى سۋرەت تاعى ەلەستەپ كەتتى. اق سارى ءجۇزى كۇنگە كۇيىپ قوشقىلدانىپ كەتكەن شولاق قول جىگىت قاسىم-كوستيا. قاسىندا شاشى جەرگە تيگەن جاس سۇلۋ ءانشى قىز شولپان... ەكەۋىنىڭ بىر-بىرىنە قۋانا قاراعان كوز قاراستارى. «شولپان، ءسىرا، قاسىمعا تيگەنى بولار» دەدى بۇركىت ىشىنەن، شامالارى سولاي سەكىلدى ەدى». سول جولى مەن شولپاندى قاسىممەن جامان قىلعان ەدىم عوي... ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى سەزىمدى قازاقتىڭ ۇلتتىق بىرلىگىن بۇزاتىن سەزىم دەپ تۇسىنگەن ەمەس پە ەدىم؟ سويتكەن قاسىم-كوستيا كەشەگى اۋىر كەزەڭدە جۇزدەگەن، مىڭداعان قازاقتىڭ كەمپىر-شالىن، جاس سالاسىن اجال قۇشاعىنان امان الىپ قالىپتى. ال مەن جانىمداي سۇيگەن ءوز ۇلتىما قانداي جاقسىلىق ىستەي الدىم؟ اكپار نە ىستەي الدى؟.. ءبىزدىڭ قازاقتى جاقسى كورۋىمىز قۇر بوس سوز بولىپ شىققان جوق پا؟ ارينە، بىزدىكى قۇر بوس قيقۋ. ءتىپتى شىنىن ايتساق زياندى قيقۋ ءىس — قاسىمدىكى. شولپان سەكىلدى سۇلۋعا ۇيلەنۋگە ونىڭ قاقى مول».
بۇركىت «قاسىم كىمگە ۇيلەنىپ ەدى» دەپ سۇراعانشا، نۇرلاننىڭ اكەسى پەتر ۆاسيليەۆيچكە قاراپ:
— شىراعىم، قاسىمدى كوستيا دەپ ەزىڭە تارتپاي-اق كون،— دەدى انانىڭ سەزىنە شىن رەنجىپ قالعانىن جاسىرماي،— ول ءبىزدىڭ قاسىم، ونىڭ ءوزى دە قازاق ايەلى دە قازاق بالاسى دا قازاق.
— شالىم-اۋ، ول ورىس بولعاندا اۋىلىنان ءبولىنىپ ءبىر جاققا بارادى دەيسىڭ بە؟— دەدى ايەلى كۇلىمسىرەي سويلەپ،— ەندى ورىس، قازاق دەپ بولمەسەڭ دە بولادى عوي، ءبارىمىز ءبىر داستارقاننان ءدام جەپ جاتقان جوقپىز با...
شال بالاسىنا قاراپ:
— وسى سەن ماعان الگى... اتى نە ەدى... ساياسي ساۋاتسىزدىعىمىزدى جوياتىن ۇيىرمەگە بار دەپ قويمايسىڭ،—- دەدى مىسقىلداي كۇلىپ.— بەكەر مەنى قينايسىڭ... مىنا شەشەڭنىڭ ماعان ءمۇعالىم بولاتىن-اق ءتۇرى بار عوي...
ۇيدەگىلەر تاعى كۇلىسىپ الدى. بۇركىتكە دە، حاسەنگە دە مىنا كەمپىر-شالدىڭ ءوزارا قاقتىعىسقان ءزىلسىز ازىلدەرى دە، ولاردىڭ قاسىم تۋرالى سويلەگەن سەزدەرى دە ابدەن ۇناۋدا. «بۇقارا ۇلتتىق ماسەلەگە بىزدەن گورى وزگەشە قارايدى ەكەن، قاي ۇلتتان بولساڭ ول ۇلتتان بول، ەگەر جاقسى ادام ەكەنىڭدى بىلسە، سەن جۇرتتىڭ باۋىرىسىڭ، قىمباتتىسىڭ. بۇعان قاسىم تۋرالى ايتىپ وتىرعان مىنا شالدىڭ ءسوزى ايعاق. ال مەنىكى نە ەدى؟..»
بۇركىتتىڭ ويىن تاعى دا نۇرلاننىڭ اكەسى ءبولىپ جىبەردى.
— «وزگەنىكىن تارتىپ الساڭ وزىڭدىكى بۇيىرمايدى» دەگەن وسى،— دەدى ول،— قارىمساق، باي سول قىستاۋىن، بولىس كەزىندە، باعىنىشتى بار ەلىنە سالىق سالىپ تۇرعىزعان دەۋشى ەدى، ەندى مىنە سول مۇلكى بۇگىن تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتىر.
— تالان-تاراجعا ەمەس، كوكە، ءوزىنىڭ ءتيىستى يەلەرىنە قايتارىلىپ بەرىلىپ جاتىر.
— ءيا، ءيا، قالقام، دۇرىس ايتاسىڭ...
الدەنەنى ويلاپ ۇندەمەي قالعان حاسەن كەنەت نۇرلانعا قارادى.
— اكپار راسىمەن الماتىعا ءجۇرىپ كەتتى دەپ ويلايسىڭ با، نۇرلان؟
حاسەننىڭ ۇنىنەن جىگىت ءبىر ءتۇرلى قوبالجۋ ەستىدى، ءسال ابىرجىڭقىراپ قالدى.
— ءوزى سولاي دەگەن... الماتىدان بوتەن ول قايدا بارادى؟ اۋدانعا جاقىندا عانا بارىپ كەلگەن. ەلدە شارۋاسى جوق سەكىلدى ەدى...
— ەلدە شارۋاسى جوق ەكەنىن قايدان بىلەسىڭ؟.، مۇمكىن...
وسى كەزدە نۇرلاننىڭ ايەلى كىردى دە، جەرگە دوڭگەلەك ۇستەل قويىپ، داستارقان جايا باستادى. بارلىعى ورىندارىنان تۇرەگەلىپ، قولدارىن جۋۋعا اۋىز ۇيگە شىقتى.
كوپ كەشىكپەي سارى تاباققا تولى بۋى بۇرقىراعان جاس ەت تە كەلدى.تاماق ءىشىپ بولعاننان كەيىن نۇرلان، بۇركىت، حاسەن ۇشەۋى تىسقا شىقتى.ءتۇن ورتاسى بولىپ قالعان ەكەن، دالا تىم-تىرىس. اندا-ساندا عانا ەرىنە ۇرگەن بىرەن-ساران ءيتتىڭ داۋىسى ەستىلەدى. جارىق كورىنگەن تەرەزە نەكەن-ساياق. جۇرت قالىڭ ۇيقىعا كەتكەن.
— ناعىز قازاقتىڭ اۋىلى،— دەدى بۇركىت ۇيقىعا ەنىپ كەتكەن كيىز ءۇيلى پوسەلكەگە كوز جىبەرىپ.— ءبىراق جاڭا اۋىل...
— دۇرىس ايتاسىز، بۇركىت اعا،— دەدى نۇرلان،— كەيدە ماعان دا وسى پوسەلكە سولاي كورىنەدى. ءبىراق بۇل قازاقتىڭ اۋىلى ەمەس، كەنتى. جاڭا ءومىرىنىڭ، جاڭا تىرشىلىگىنىڭ وشاعى.— كەنەت ول الىستاعى جارقىراپ تۇرعان ەكى شامدى كورسەتتى.— ەرتەڭ اناۋ تاۋدىڭ ەتەگىندە ءوق-دارى اتىلادى. قازاق اۋلى ونداي گۇرسىلدەن زارەسى ۇشىپ قورقار ەدى، ال مىنا قالا وعان مىزعىمايدى دا، تاڭعى ۇيقىسىن دا بۇزبايدى،— ول جاس بالاشا قۋانا كۇلدى،— بۇرىن جالعىز مىلتىقتىڭ ۇنىنەن ۇركەتىن قازاق ءقازىر ەندى جەر سىلكىنگەندەي گۇرسىلدى قۇلاعىنا دا ىلمەيدى. مىنە، جاڭا زاماننىڭ بەلگىسى دەگەن وسى...
— ول ءوق-دارىنىڭ اتىلۋىنا بىزگە دە بارۋعا بولا ما؟ ەندى ءوزىمدى ۇيرەتە باستاۋ كەرەك سەكىلدى.
وسى ارادان العاشقى رەت گۇرسىل ەستىگەندە نۇرلانعا بۇركىتتىڭ «جوق، بۇل گۇرسىل تاۋ-تاستى تالقانداپ جاتقان گۇرسىل ەمەس، مەنىڭ جۇرەگىمدى تالقانداۋعا ارنالعان گۇرسىل» دەگەن ءسوزى ەسىنە ءتۇستى.
نۇرلان دا بۇركىتتىڭ ويىن ءتۇسىندى. ءبىراق ونداعى سەزدى ۇمىتىپ قالعانداي:
— جارايدى، بۇركىت اعا، بارعىلارىڭىز كەلسە، ەرتىپ اپارايىن،— دەدى جاي عانا.
— جوق ءبىز تاڭ اتا ءجۇرىپ كەتۋىمىز كەرەك،— دەدى حاسەن.
نۇرلان دا، بۇركىت تە تاڭدانا قالدى.
— نەگە؟
— سەنىڭ وندىرىسىندە از دەگەندە بەس-التى كۇن بولارمىز با دەگەن ءوزىمىزدىڭ دە ويىمىز بار ەدى. سوعارمىز. قايتكەن كۇندە دە ەرتەڭ تاكەجان اۋىلىنا جەتۋىمىز كەرەك. ۇمىتپاسام، ەرتەڭ وندا، جاڭاعى ەزدەرىڭ ءسوز ەتكەن قارىمساق قىستاۋىندا جاڭا سوۆحوزدىڭ ەڭ العاشقى قۇرىلاتىن كۇنى... تاكەجان اۋىلى بۇرىنعى قونىسىنان سوندا كوشپەك.
قازاق جۇمىسشىلارىمەن دۇرىستاپ تانىسقىسى كەلگەن بۇركىت:
— كوشسە نەسى بار، ولار ءبىزسىز كوشە الماي ما؟ كەلىپ قالعاننان كەيىن، مۇنداعى جۇرتپەن سويلەسكەن ءجون عوي،— دەدى.
— مەنىڭ دە وسىندا قالعىم كەلىپ-اق تۇر. ءبىراق نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، تاكەجان اۋلىنا تەزىرەك جەت دەپ جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ بارادى.— حاسەن ەندى قوبالجي سويلەدى.—اكپار تىم قانىپەزەر جىگىت ەدى، اتا جەرىن كەدەيلەر باسىپ الىپ جاتقاندا ۇندەمەي قالا قويار ما ەكەن؟ جانە قاسىمنىڭ كەلىنشەگى شولپان ونىڭ ءبىر كەزدەگى قالىڭدىعى...
— ونداي ءقاۋپىڭىز بولسا، ۇستامايىن،— دەدى نۇرلان،— ءبىراق اكپار الماتىعا باراتىن سەكىلدى ەدى.
حاسەننىڭ سوزىنەن كەيىن بۇركىتتىڭ دە كوڭىلىندە ادام تۇسىنبەس ءبىر قوبالجۋ پايدا بولدى.
— جارايدى، جۇرسەك جۇرەيىك،— دەدى ول داۋىسى دىرىلدەي،— اكپاردان ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى...
بۇلار اۋاتكومنىڭ اتىن كەيىن قايتارىپ جىبەرىپ، نۇرلاننان باسقا كولىك الىپ، تاڭ سارىدەن تاكەجان اۋىلىنا ءجۇرىپ كەتتى.
جالعىز ات جەگىلگەن جايداق لاشەڭكە اربا ءۇي-ۇيدىڭ اراسىمەن، قوڭىرايعىر كەلىنىڭ كۇنباتىس جاعىن بوكتەرلەي تاۋعا كوتەرىلە بەردى. بۇلار پوسەلكەدەن ۇزاماي-اق، شاحتىعا قاراي بەتتەگەن لەك-لەك قازاق جۇمىسشىلارىن كوردى. ءبارىنىڭ دە جۇزدەرى اق جارقىن، تاڭەرتەڭگى تىنىشتىقتى وياتا، سامبىرلاپ سويلەگەندەرى، كۇلگەندەرى اپ-ايقىن ەستىلەدى.
— حاسەن،— دەدى ول كەنەت تولقىپ كەتىپ،— بايقايسىڭ با، مىناۋ كەتىپ بارا جاتقان ءبىزدىڭ جاڭا حالقىمىز عوي، كەلەسى داستانىمدى مەن وسىلار تۋرالى جازامىن...
حاسەن وعان شاتتانا كوز تاستادى.
— جاز. داستانىڭنىڭ جاقسى بولىپ شىعاتىنىنا مەن كەپىل.
ءدال وسى كەزدە كەشەگى نۇرلان كورسەتكەن تاۋ ەتەگىنەن، بۇكىل جەر-كوكتى تىتىرەنتە ەكى-ۇش گۇرسىل ەستىلدى.
— ال مىنا گۇرسىل ءبىزدىڭ حالقىمىزدى جاڭا دۇنيەگە شاقىرعان گۇرسىل!—دەدى حاسەن كۇلىمسىرەي.— بۇنى دا جاز. شىن جۇرەگىڭمەن جازساڭ، پوەزيانىڭ ءدال وسى گۇرسىلدەن ايبىندى شىعاتىنىنا مەنىڭ كۇمانىم جوق.
— سەنىمىڭە راقمەت،— دەدى بۇركىت كوزىنەن دومالاپ كەتكەن جاسىن قولىنىڭ سىرتىمەن سيپاي ءسۇرتىپ،— قولىمنان كەلگەن ونەرىمدى اياماسپىن.
جۇردەك قارا كوك ايعىردى ايداپ كەلە جاتقان بالا جىگىت بۇلاردىڭ سوزىنە تۇسىنە قويعان جوق. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ارباسىنداعى ەكى ادامعا كەز تاستاپ، كەنەت كوڭىلدەنىپ كەتتى دە، اتىن قامشىمەن تارتىپ قالدى، قارا كوك ايعىر الا جونەلدى.
— ايت، شۋ!— دەدى بالا جىگىت بار داۋسىمەن جاس قارشىعاداي جەلپىنە ءتۇسىپ.
II
ساسكە تۇستە بۇركىتتەر تاپ-تاقىر قىرقانىڭ باسىنا شىقتى. ءدال قارسى الدارىندا ىلديدا، جايقالعان جاسىل شالعىننىڭ ورتاسىندا، توڭكەرىلگەن كۇمىس كەسەدەي بوپ جارقىراپ، قۇراقتى شاعىن كول جاتىر. ونىڭ كۇنگەي جاق جەلكە تۇسىندا قارىمساق بايدىڭ قىستاۋىمەن القاقوتان تىگىلگەن بىرنەشە كيىز ۇيلەر كورىندى. بۇل — كەشە عانا كوشىپ كەلگەن تاكەجان قارتتىڭ اۋىلى. قارىمساق بايدىڭ قىستاۋى ءدال وسى قىرقانىڭ ۇستىنەن كەز جىبەرگەندە كىشىگىرىم پوسەلكە ءتارىزدى. ورتاسىندا كۇيگەن قىزعىلت كىرپىشتەن قالانىپ، توبەسى كوك تەمىرمەن شاتىرلاي جابىلعان بەس-التى ءۇي. بۇلار — قارىمساق بايدىڭ ءوزىنىڭ قىستاۋى. قىزىنا، ۇلىنا، بايبىشە، توقالىنا دەپ جەكە-جەكە سالدىرعان. بۇل ۇيلەردەن ەلۋ-الپىس مەتردەي جەردە ۇزىن-ۇزىن تەمىر شاتىرلى تاس سارايلار تۇر. بۇل —- كۇز تۇسە جەتىسۋ بويىنا تەبىنگە ايداتىلعان مالىنان الىپ قالعان، قىس قىسىر ساۋاتىن جىلقىسىنا، سوعىمعا دەگەن قويىنا ارنالعان مال قورالارى. بيداي، ۇن، س ۇلى ساقتايتىن ازىق سارالارى. ءبارى قالانىڭ باي مۇجىقتارىنىڭ تاس سارايلارىنداي بەرىك، كەن.
وسى قىستاۋدى قورشاي قازاقتىڭ ون-ون بەستەي شىمنان قالاعان، تۇقىل توبە، سىعىرايعان تەرەزەلى تاپال ۇيلەرى كورىنەدى. بۇلار بايدىڭ جالشى، مالشى، ىلىك-شاتىس، اۋىلداس جاماعايىندارىنىڭ قونىستارى.
قىستاۋدىڭ سولتۇستىگى مەن كۇنشىعىسىنان كۇمىس كەسەدەي تونكەرىلگەن ءمولدىر سۋلى شاعىن كولدىڭ ارعى تۇسى — ەلۋ كيلومەتردەي جازىق دالا، قارا توپىراقتى شۇرايلى جەر. بۇل — قارىمساق بايدىڭ اتا مەكەنى، جايلاۋدان قايتىپ قىستاۋعا كىرگەنشە، بيە بايلاپ، كۇزدىڭ سارى قىمىز ساپىرا ىشەتىن جايىلىمى.
مىنە، وسى اراعا تاكەجان اۋىلى كوشىپ كەلگەن.ازىرگە وسىلاي وتىرا تۇرماق جاز بويى كوپتەن بەرى بوس تۇرعان تاس ۇيلەردى جونگە كەلتىرىپ، كۇز كەلە قىستاۋدى جايلاماق. بارلىعىنا بىردەي ءۇي جەتپەيتىن بولسا، وسى ارادان ون شاقىرىمداي جەردەگى «قۇلان تاستان» تاس تاسىپ، ءۇي قالاماق...
قىرقا باسىنا شىققان جولاۋشىلاردىڭ بۋدان باسقا كورگەندەرى كول بەتىن قاپتاعان قۇس بولدى. سىڭسىعان قاز-ۇيرەك ۋ دا شۋ، اۋىل ماڭى قىبىرلاعان ادام، ارانىڭ ۇياسىنداي گۋ-گۋ ەتەدى جانە ءبارى قالادان كەلەتىن ۇلكەن جولعا قاراپ الدەنەنى كۇتكەندەي. جولاۋشىلار تاياي بەرگەن كەزدە اۋىل ادامى تەگىس قارا جولعا لاپ قويدى. شاپقان سالت اتتى، ەمشەكتەگى بالاسىن كوتەرىپ دالباقتاي جۇگىرگەن ايەل، توپىرلاسا جارىسقان بالا... بازاردان قالاشىلار كەلە جاتقانداي ءبارى دە ماز-مەيرام.
— بۇلارعا نە بولعان؟— دەدى تاڭدانعان بۇركىت.
حاسەن جىميا كۇلدى.
— ءقازىر بىلەمىز.
سويتكەنشە بولعان جوق، قالاعا باراتىن قارا جولدىڭ ۇستىندەگى بەلەستەن، گۇرىلى جەر "جارا، پاۋەسكەلى ارباداي ەكى قارا بىردەمە شىعا كەلدى. بەلەستىڭ ەتەگىنە جەتىپ قالعان جۇرت ەندى كەيىن قاراي جاپىرىلا ءتۇستى. بۇرىن مۇنداي «كەرەمەتتى» كورمەگەن قازاق، جىلقىلارى وسقىرا ۇركىپ، ۇستىندەگى كىسىلەردى قۋ دالاعا الىپ قاشىپ بارادى. جىلاعان بالالار كەنەت توقتاپ، الدەكىمنىڭ تاڭدانعان داۋىسى دا ەستىلەدى. جۇرت ماز-مەيرام، ۋ-شۋ، بىرەۋلەر قۋانعاننان جامان تىماعىن جوعارى لاقتىرىپ، «الاقايلاپ!» ايقايلاپ جاتىر... ال الگى «ەكى كەرەمەت» ەندى گۇرىلىمەن جەردى جارا؛ كوك ءتۇتىنىن سوڭىنان بۇرقىراتا بەلەستەن ءتۇسىپ كەلەدى.
ەكەۋىنىڭ دە الدىڭعى جاعىندا جەلپىلدەگەن كىشكەنتاي قىزىل تۋ كورىنەدى.
— تراكتور!— دەدى بار داۋىسىمەن قۋانىپ كەتكەن حاسەن،— قازاق اۋىلىنا دا تراكتور كەلدى!
ول كەزدەگى ءتورت دوڭگەلەكتى تەك قانا سەگىز اتتىق كۇشى بار «حاركوۆ» تراكتورى بىزگە ءقازىر «ەسكىنىڭ مۇراسى» سانالىپ، ماشينانىڭ جابايىسى بولىپ كورىنەدى. ارينە، بۇگىنگى سەكسەن، ءجۇز وتىز اتتىق كۇشى بار «گتز»، «X—130»-عا قاراعاندا، ونىڭ «ويىنشىق» سانالۋى تاڭ قالارلىق ءىس ەمەس، ءبىراق دەر كەزىندە بۇرىن ماشينا كورمەگەن قازاق اۋلىنا ول تراكتورلار دا ءبىر عاجايىپ كەرەمەت بولىپ كورىنگەن. ءوزى جۇرەدى، ءوزى جىرتادى. شوپ جەمەيدى، جەم سۇرامايدى، حالىققا بۇدان ارتىق، قانداي كەرەمەت كەرەك؟!
مىنە، سول كەرەمەتتى تاماشالاعان جۇرت. بۇلارعا بۇركىتتەر دە كەلىپ قوسىلدى. جايشىلىقتا بولسا، حاسەن سىندى قوناعىن اۋىل بولىپ توبەسىنە كوتەرىپ قارسى الار ەدى، ال ءقازىر جۇرتتىڭ كەڭىلى دە، كوزى دە تراكتورلاردا...
الدىڭعى تراكتوردى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان — شولپان. ەكىنشىسى دە جاس كەلىنشەك. ەكەۋىنىڭ دە باسىندا — قىزىل ورامال، ۇستەرىندە — قىرى سىنباعان كوك كومبينەزون. شاشتارىن توقپاقتاي ەتىپ جەلكەلەرىنە ءتۇيىپ العان. ەكەۋى دە جاقىندا قالاداعى التى ايلىق تراكتور جۇرگىزۋشىلەردىڭ وقۋىن بىتىرگەن. جاڭا ۇيىمداسقان سوۆحوزعا ەن العاشقى بولىنگەن تراكتورلاردى قالادان بارىپ الىپ كەلۋ — وسى ەكى جاس كەلىنشەككە تاپسىرىلعان. بۇلاردىڭ، سول قالادان كەلە جاتقان بەتتەرى.
قوس تراكتور ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تىركەسىپ ءجۇرىپ كەلەدى. ارالارى جيىرما مەتردەي. كوك تۇتىندەرىن بۇرق-بۇرق ەتكىزىپ، گۇرىلدەگەندە بۇكىل سار دالانى باسىنا كوتەرەدى.
سوڭدارىنان ەرە قاپتاعان جۇرت. ەڭ الدارىندا شولاق قول قاسىم-كوستيا. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، قيسىق جاعا كويلەگىنىڭ ومىراۋى اشىلىپ كەتكەن. بىلعارى كەپكەسىن ساۋ قولىنا ۇستاپ، ارتىنداعى توپقا قاراپ بىردەمە دەپ كۇلەدى. داۋىسى ەستىلمەيدى، تەك اشىلىپ-جابىلعان اۋزىنىڭ قيمىلى عانا كورىنەدى. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ دە جۇزىندە — قۋانىش. اسىرەسە، بالالار ماز-مەيرام. ولار بىرەسە تراكتوردىڭ الدىنا شىعىپ، بىرەسە قاستارىنا جاقىنداپ، ءبىر تىنباي شاپقىلاسىپ ءجۇر. الدەقالاي جازاتايىم بىرەۋىن باسىپ كەتپەيىك دەپ تراكتورشى قوس كەلىنشەك، قاباقتارىن تۇيە ءتۇسىپ، جول ۇستىنەن كوزدەرىن ءبىر المايدى. اندا-ساندا الدارىنان جۇگىرىپ شىققان بالالارعا «جولدان بىلاي تۇر!» دەپ شاڭق ەتىپ داۋىستاپ، استارىنداعى بولات تۇلپارلارىن بۇرىنعىسىنان دا گۇرىلدەتە ايدايدى.
ۇلكەن-كىشى، بالا-شاعا، اسىرەسە اۋىل ايەلدەرى وزىنەن ءوزى ءجۇرىپ كەلە جاتقان تەمىر ارباعا ءبىر تاڭ قالسا، سول گۇرىلدەگەن تەمىر اربانى قورىقپاي جۇرگىزىپ كەلە جاتقان وسى قوس كەلىنشەككە ودان ارمەن تاڭ قالۋدا... «قاراي گور ءباتشاعارلاردى، قالاي ۇيرەنىپ العان!» دەپ كەي كەمپىر بەتىن شىمشيدى. «قاشانعى سيىر ساۋۋدان بوتەن ەش نارسەنى بىلمەي دۇنيەدەن وتەمىز؟ ءبىلسىن، ۇيرەنسىن!»—دەيدى جاستاۋ كەلگەن ايەل.
ءيىن تىرەسكەن جۇرت ەكى كەلىنشەكتىڭ ونەرىنە ءماز. انانداي جەرگە اربالارىن توقتاتىن قويىپ، اۋىل ادامدارىنىڭ سوڭىنان كۇلە سويلەسىپ كەلە جاتقان بۇركىت پەن حاسەندى جۇرتتان بۇرىن اكەجان قارت اڭعاردى. وزگەلەردەن ءبولىنىپ جولاۋشىلارعا كەلىپ جولىقتى. امانداسىپ بولعاننان كەيىن:
— مۇنداي «كەرەمەتتى» كىم كورگەن، قاتىن-قالاشتىڭ ءتىپتى ەسى شىعىپ كەتكەن ءتارىزدى،— دەپ كۇلدى،— سەندەرگە كوڭىل قويمادى دەپ وكپەلەپ جۇرمەڭدەر.
— وقاسى جوق، ءبىز ءوز ادامدارىڭىزبىز عوي،— دەدى حاسەن دە جىلى شىرايمەن،— قۋانىشتارىڭا ورتاقپىز، كەلەسى ۋاقىتتا بۇدان دا مول بايلىققا جەتىڭىزدەر...
— ۋاي، نەسىن ايتاسىڭ، شىراقتارىم،— تاكەجان ايانداي ءتۇستى، بۇلار ەندى جۇرتتىڭ سوڭىنان ەرە ءجۇرىپ سويلەسىپ كەلەدى. — جوقشىلىق ابدەن يىعىمىزدان باسىپ الىپ ەدى، ەندى ءبىر كەنەلەتىن شىعارمىز. «جولدا جۇرگەن جەڭەدى» دەگەندەي، مىنا قوس تۇلپار ەگەر كۇندىز-تۇنى وسىلاي جۇرە بەرەر بولسا، نە شىداتادى؟ قۇداي بۇيىرتسا، جەر ابدەن كەپپەي-اق، ءالى وسى توڭىرەكتىڭ ءوزىن قىزىل جوسا قىپ جىرتىپ تاستار...
— تۇقىمدارىڭىز بار ما؟
— اينالايىن وكىمەت ونى دا بەردى عوي.
— ەگىن ەگۋگە كەشىگىپ قالعان جوقسىزدار ما، قوعا قاپتاپ ءوسىپ كەتىپتى عوي؟
— بۇل ارا ىلدي عوي، جەردىڭ بەتى كەپكەنمەن، استى كوپكە دەيىن دىمقىل جاتادى. قاسىم ۇكىمەتتەن ادەيى سوڭ ەگىلىپ، تەز پىسەتىن تۇقىم سۇراپ الدىم، ءالى دە جەر جىرتۋعا كەش ەمەس دەيدى. ال ول بىلمەسە ايتپايدى.— قارت انانىڭ بىلەتىنىن ماقتانىش ەتە سويلەدى.— وسى جەتىستىكتىڭ ءبارى سوڭىن ارقاسىندا عوي. تالاسىپ ءجۇرىپ قارىمساق بايدىڭ قىستاۋىن العان دا قاسىم.
— بۇل ماڭدا قارىمساق بايدىڭ بالاسى اكپار كورىنبەدى مە؟
تاكەجان ويلانا قالدى.
— ج-جوق...— دەدى ول، ءسويتتى دە، ازدان كەيىن:— ياپىرماۋ، ماعان» وسى كىم ايتتى، وسىدان بەس-التى كۇن بۇرىن، كولدىڭ ارعى تۇسىندا ات سۋارىپ تۇرعانىن بىرەۋ كەرىپتى. ءيا، ءيا اقىلباي قويشى ايتقان ەكەن عوي،— شال ەندى حاسەنگە قارادى:—اكەسى قىتايعا اۋعاننان بەرى بالاسى بۇل جاقتا كوزگە تۇسپەيتىن ەدى، قايدان پايدا بولدى ەكەن؟
— الىستا، روسسيادا وقۋدا ەكەن. بيىل مىنا قوڭىرايعىر وندىرىسىنە جۇمىسقا كەلىپتى...
— ونى بۇل ارادا كوردىڭ بە دەپ نەگە سۇرادىڭ؟
— ءناسىلى قاتتى تۇقىم عوي. جەرىن، قىستاۋىن تال تۇستە تارتىپ الىپ جاتقانعا، وشىگىپ جۇرمەسە جارار ەدى دەپ قاۋىپتەنەم.
— باي تۇقىمنان ونى كۇتۋگە بولادى،— قارتتىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتتى. ول ەندى باسىن شايقادى،— جوق، ءبىز كوشىپ كەلگەلى بۇل ماڭدا كورىنگەن جوق. دەگەنمەن ساق، بولعان ءجون. قورا-قوپسىعا كۇزەتتى كۇشەيتە تۇسكەن دۇرىس بولار. ساقتىقتا قورلىق جوق دەگەن...
تراكتورلار ەندى قارا جولدان شىعىپ، القا-قوتان تىگىلگەن كيىز ۇيلەردى اينالىپ، وزدەرىنە ارنالعان قىستاۋ شەتىندەگى سارايعا قاراي بەتتەدى. جۇرت توپىرلاسا ەرىپ كەلەدى. باعاناعىداي ەمەس، گۇرىلىنە دە ۇيرەنە باستاعان ءتارىزدى، كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى جاقىنداپ كەلىپ، تراكتورلاردىڭ تەمىرىن قولىمەن سيپاپ تا قويادى.
قاسىم جۇرتتىڭ كوڭىلىن ابدەن تاپقىسى كەلدى مە، تراكتورلار قويما تۇسىنا تاياعان كەزدە:
— سوقا، سوقا اكەلىڭدەر،— دەپ ساراي الدىندا تۇرعان جىگىتتەرگە ايقاي سالدى،— جۇرت مىنا تراكتورلاردىڭ جەردى قالاي جىرتاتىنىن كورسىن!..
انە-مىنە دەگەنشە ون شاقتى جىگىت قويمادان ءالى سىرىنا داق تۇسپەگەن ەكى جاپ-جاڭا سوقانى اكەلدى. سوڭدارىنا تىركەۋلەرى-اق مۇڭ ەكەن، بولات تۇلپارلار الا جونەلدى.
قوس تراكتور ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ءجۇرىپ كەلەدى. قارا توپىراق جەر قارىس سۇيەمنەن تەرەڭدەۋ بوپ قارس ايىرىلىپ، بۇيرا تولقىندانا تراكتورلاردىڭ ارتتارىنا ءتۇسىپ جاتىر.
— پا، شىركىن، كۇشتەرىڭە بولايىن!— دەيدى قۋانىپ كەتكەن ءبىر اقساقال.
جۇرت بۇرىنعىسىنان دا ماز-مەيرام، قاتىن-قالاش، بالا-شاعادا ەس جوق، ابدەن قۋانىش بيلەپ كەتكەن، وزدەرىنىڭ جوقشىلىقتان ەندى ماڭگى قۇتىلاتىندارىنا مۇلدەم سەنگەندىكتەرىن ءبىلدىرىپ، كوزدەرى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى.
تراكتوردىڭ ونەرىنە ريزا بولعان ءبىر بالا جىگىت وسى كەزدە اۋىلعا تاراي باستاعان بەيىمبەتتىڭ «تىر، تىر، تراكتور» دەگەن ولەڭىنىڭ بىر-ەكى ءسوزىن تاقپاقتاي جونەلدى. بالا جىگىتتىڭ داۋىسى دا ءبىر ءتۇرلى شات، ەركىن شىقتى.
ارينە تراكتور گۇرىلى باسىپ، جىگىتتىڭ تاقپاعىن ەشكىم ەستىگەن جوق. ءبىراق انانىڭ ءوزى ءماز. جاڭا ءومىر ۇنىنە، تراكتور ۇنىنە ءوزىنىڭ جۇرەكتەن شىققان تىلەگىن قوسقانىنا ءماز. ءدال وسى ساتتە وسىناۋ دۇرلىككەن شات-شادىمان قالىڭ توپتا مۇندايلار از ەمەس. كەيبىرەۋلەرى قۋانىشىن قوينىنا سىيدىرا الماي، الدەنەگە ىرجىڭداي كۇبىرلەپ كۇلە بەرەدى.
بالا جىگىت تاقپاعىن ايتىپ بىتىرگەنشە بولعان جوق، ەكىنشى كەلىنشەك ايداپ كەلە جاتقان تراكتور، ءبىر توبەشىكتى ايىرا جىرتىپ وتە بەرگەن كەزىندە، گۇر-گۇر ەتىپ بىر-ەكى جوتەلدى دە، كەنەت توقتاي قالدى.
ەندى الگى بالا جىگىت:
«ايت، شۋ!.. تراكتور،
نەگە توقتادىڭ، قانە، ءجۇر!»—
دەپ قالجىڭداي بەيىمبەت ولەڭىنىڭ اياعىن ايتىپ كەلە جاتتى دا، كەنەت قويا قويدى. «مۇنىڭ دا وسىندايى بار ما ەدى؟» دەپ تاڭدانا قالعان جۇرت تراكتوردى قورشاپ الدى. كەلىنشەك جەرگە سەكىرىپ ءتۇسىپ، تراكتوردىڭ الدىڭعى جاعىنداعى جۇقا تەمىر قاقپاعىن كوتەرىپ، بىردەمەلەرىن شۇقىلاۋعا كىرىستى. بۇلاردىڭ جانىنا قاسىم كەلىپ، ۇستىندەگى پەنجەگىن جانىنداعى ءبىر بالاعا ۇستاتا بەردى دە، تراكتوردىڭ و جەر، بۇ جەرىن جالعىز قولىمەن باسىپ، قاراي باستادى...
جۇرتتا ءۇن جوق. كەيبىرەۋلەرىنىڭ قاباعىندا كەيىستىك تە پايدا بولا قالعان.
— باسە، نە قىلعان باتپان قۇيرىق، ايدالادا جاتقان قۇيرىق دەپ ەدىم-اۋ!—دەگەن الدەكىمنىڭ شىدامسىز داۋىسى ەستىلەدى.— نەعىپ قۇداي بىزگە بار جاقسىلىعىن ۇيە سالسىن!..
— كەدەيدىڭ تور شولاعىنا نە جەتسىن!..
— تەمىر دە بۇزىلادى ەكەن-اۋ!
— تەمىر ءبىر بۇزىلسا مول بۇزىلادى. ونى قامشىمەنەن ايداپ جۇرگىزە المايسىڭ...
— ءاي، ءبارىڭ بىردەي كولباقاداي نەمەنەگە باقىلداي قالدىڭدار سونشاما.
— قاسىمنىڭ ءوزى قاراپ جاتىر عوي، قاز.ءىر جۇرەدى، شىداساڭدار قايتەدى تۇگە!
الدەقانداي جارامساقتانعان داۋىس:
— قاسەكەڭنىڭ ءوزى كىرىسكەن سوڭ جۇرەدى دە! شىركىننىڭ بىلمەيتىن ونەرى جوق شىعار!
— ءبىزدىڭ كۇلپاتشا دا تەگىن ەمەس قوي دەيمىن، ءتىپتى، استىنا كىرىپ بارا جاتىر عوي، بۇزىلعان جەرىن كوردى بىلەم.
بۇل ءسوزدى ايتقان جىگىتكە جانىندا تۇرعان قارا شال وزگەگە ەستىرتپەي كۇڭك ەتتى.
— سوندا دا قاسىمعا جەتپەيدى.
— ۇيرەتسە مۇنداي ونەردى ءبىز دە تەز-اق ءبىلىپ الار ەك...
قارا شال جاقتىرماي تىرجىڭ ەتتى.
— ءسوز ەمەس ءسوزدى ايتپاس بولار، شىراعىم.مىنا مەن الپىسقا كەلگەنشە ورىستىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن بىلمەيمىن، ال ورىستىڭ كىپ-كىشكەنتاي ءتورت جاسار بالاسى ورىسشا بىلدىرلاي جونەلگەندە جان شىداتپايدى. نەسىن ايتاسىڭ ولار ءبىر ونەر قونعان اتانىڭ بالاسى عوي. سەنى مەن مەنىكى قوي باعىپ، قۇرت ەزۋ عانا...
— قابەكە، جۇرتتىڭ ءبارىن وزىڭىزگە تەڭەمەڭىز،— دەدى جىگىت تە جاقتىرماي،—ءسىزدىڭ. زامانىڭىز قوي باعۋ بولسا، ءبىزدىڭ زامانىمىز مىنانداي تەمىر اتقا ءمىنۋ. قاراڭىز دا تۇرىڭىز، بيىل جازدا بۇل ونەردى مەن ءبىلىپ الامىن.
قارا شال مەن جىگىتتىڭ بۇل سەزدەرىن قۇلاعى شالىپ قالعان بۇركىت اقىرىن ەزۋ تارتىپ كۇلدى. «مەنىڭ زامانىم باسقا دەيدى مىنا جىگىت. شىنىندا دا سولاي ەمەس پە؟ وسىنداي اقيقاتتى مەن قالاي تۇسىنبەي كەلگەم؟ ەل وزگەرىپ جاتقاندا، جۇرت وزگەرىپ جاتقاندا، قالايشا بوستان بوس اتا ءداستۇرىن ساقتاۋ كەرەك دەپ دۇرلىككەنمىن؟ ەل-جۇرتىمنىڭ جاڭا تىلەگىن قالاي ۇقپاعانمىن؟»
تراكتور كەلۋمەن بايلانىستى توي-دۋمان كەشكە عانا باسىلدى.
جۇرت شام جاڭا بۇركىت پەن حاسەن تۇسكەن تاكەجان قارتتىڭ ۇيىنە جينالدى. ءبارى دە ورتالىقتان كەلگەن قوناقتاردىڭ ءسوزىن ەستىمەك. كەدەيگە دەگەن قانداي جاقسىلىق بار، سونى بىلمەك. جۇرت جينالعان كەزدە، تىستاعى اۋىل شارۋاسىن ءبىتىرىپ، مۇندا قاسىم دا كەلدى. اڭگىمە ەندى بىردەن جاڭادان اشىلاتىن سوۆحوز جايىنا كوشتى. قاسىم ءوزىنىڭ جاڭا شارۋاشىلىقتى قالاي ۇيىمداستىرعىسى كەلەتىنىن، كەلەسى كوكتەمدە قانشا تىن كوتەرىپ، قانشاما مال باسىن ءوسىرۋدى جوسپارلاپ وتىرعاندارىن قوناقتار مەن اۋىل ادامدارىنا ايتىپ بەردى. بۇعان الدەكىمدەر وزدەرىنىڭ وي-پىكىرلەرىن قوسىپ، بولاشاق ءومىر جايىنداعى ءسوز ۇزاققا سوزىلدى. گۋ-گۋ اڭگىمەمەن وتىرىپ، جۇرت ءتۇن ورتاسىنىڭ اۋىپ كەتكەنىن اڭعارماي قالدى. سوزگە ابدەن ايىزدارى قاندى. اۋىل ادامدارى مەن قوناقتار تاكەجان قارتتىڭ ارناپ سويعان مارقا توقتىسىنىڭ ەتىن دە جەپ بولدى. جۇرت ەندى تاراۋعا ىڭعايلانىپ جاتقان كەزدە، كەنەت الدەكىمنىڭ اششى ايقايى شىقتى.
— ءورت! ءورت!—دەپ قارا ءتۇندى قاق جاردى اشىنعان ەركەك داۋىسى.
ۇيدەگىلەر سىرتقا اتا جونەلدى. تۇنگى ءورت قانداي قورقىنىشتى! كارەسىن مەن بەنزين بوشكەلەرى تۇرعان ۇلكەن سارايدىڭ ۇستىندەگى لاۋلاعان قىزىل جالىن قىستاۋدىڭ بۇكىل كۇنشىعىس جاعىن ال قىزىل ساۋلەگە بولەپ، اسپانعا دەيىن تۇتاسىپ العان. قارا ءتۇندى ۇركىتىپ، ءسۇيىر ۇشتى قىزىل كورپە ءورت ءالسىن-السىن كوككە لاپ-لاپ ەتەدى.
جاڭا عانا ۇيىقتاپ كەتكەن اۋىل تايلى-تاياعىنا دەيىن قالماي تىك تۇردى. جىلاعان بالا، كىسىنەگەن جىلقى، ۇرگەن يت داۋىستارى قاراڭعى ءتۇندى بۇرىنعىسىنان دا ۇرەيلەندىرە ءتۇستى.
سارايعا قارايلاپ قويعان كوپ جۇرتتىڭ الدىندا قاسىم... قايدان العانى بەلگىسىز، قولىندا كەسپەلتەك قاراتاياق. پارمەنىنشە جۇگىرىپ كەلەدى. وزگە جۇرت وعان ىلەسە الار ەمەس. قاسىم جانىپ جاتقان سارايعا جەتىپ تە قالدى. كەنەت ءورت شىققان قويمامەن ىرگەلەس تۇرعان تراكتورلار قويىلعان تاس سارايدىڭ بۇرىشىنان ءبىر ادام وعان قاراما-قارسى تاپ كەلدى. قاسىمنان بۇرىلا قاشپاقشى بولىپ، ءسال جۇگىرە ءتۇستى دە، ودان قۇتىلا الماسىن سەزىپ، قولىنداعى كىشكەنتاي تاپانشاسىن كەزەي تۇرا قالدى. قاسىم تاياعىن كوتەرىپ ۇلگىرگەنشە، شاڭق ەتكەن مىلتىق داۋسى ەستىلدى... قاسىم شالقالاي بارىپ جەرگە سىلق قۇلادى. قارا تۇندە پايدا بولعان ادام قارا تۇنگە قايتا سۇڭگىپ جوق بولدى. ازدان كەيىن بارىپ، كول جاعاسىن قۋالاي شاپ شاپقان جالعىز اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى.
سارايعا جەتىپ قالعان جۇرت قۇلاپ جاتقان قاسىمنىڭ ۇستىنە ۇيمەلەي قالدى. وق ءدال جۇرەك تۇسىنان تيگەن ەكەن، بەيشارا ءتىل قاتۋعا دا كەلمەي، بىردەن جان تاپسىردى. جۇرتتا ءۇن جوق. تەك قاراقشىنى قۋىپ كەتكەن جىگىتتەردىڭ كول جاعالاي ايقايلاعان داۋىستارى ەستىلەدى. جينالعان جۇرت قاسىمنىڭ اق كويلەگىنىڭ كەۋدەسىنە شىققان الاقانداي قاننان كەزدەرىن الار ەمەس. ءورت العالى تۇرعان سارايداعى ەسىل مۇلىكتىڭ قايعىسىنان، وسىناۋ ءبىر اياۋلى جاننىڭ ءولىمى ولارعا اناعۇرلىم باتىپ تۇر. جينالعان جۇرت نە دەرىن بىلمەي، ءالى سول مەلشيگەن قالپىندا.
— ۋا، بۇل قاي تۇرىس؟!—دەدى كەنەت تاكەجان قارت جان-جاعىنا قاراپ،— كوتەرىڭدەر باستارىڭدى! بىر-ەكەۋىڭ قاسىمنىڭ جانىندا قالىپ، وزگەلەرىڭ انا ءورتتى سوندىرىڭدەر! الدىمەن باعاناعى ماشينالاردى قۇتقارىڭدار. جاۋدىڭ دا بىزگە قيمايتىندارى سولار بولار.
ەكى كارى شال قاسىمنىڭ جانىندا قالدى دا، وزگە جۇرت، قايتادان ورتكە قاراي لاپ قويدى. قازاق اۋلىندا ەرت سەندىرەرلىك ەشبىر اسپاپ بولمايدى، ايتەۋىر بارىنىكى دە قۇر دالباسا ءتارىزدى، بىرەۋ جانىپ جاتقان سارايدىڭ جان-جاعىنا ۇشقىن ءتۇسىپ تۇتانا باستاعان ءشوپتى قاپپەن ۇرعىلاپ، بىرەۋ تاياۋ تۇرعان كولدەن شەلەكپەن سۋ تاسىپ كەك جالىنعا شاشىپ جاتىر. لاۋلاي كوتەرىلگەن قابىرعاداي تۇتاسىن العان قالىڭ وتقا بۇل نە بولسىن، الاسۇرعان كوك جالىن كۇشەيە ءتۇستى.
حاسەن مەن بۇركىت ورتكە جەتىسىمەن-اق، تراكتورلار تۇرعان سارايدىڭ ەسىگىنە جارماستى. قارىمساق بايدىڭ ۇرى تۇسپەسىن دەپ ادەيىلەپ ىستەلگەن تاس سارايىنىڭ تەمىر ەسىگى، بۇل ەكەۋى قانشا قيمىلداسا دا بولار ەمەس. الاقانداي قارا قۇلىپ سالىنعان بەلدەۋ تەمىر، بۇلار تاسپەن ۇرسا دا مىزعىمادى. ايتەۋىر، ابىروي بولعاندا، ءبىر جىگىت جۋان ءسۇمبى تاۋىپ اكەلدى. ونى ەسىكتىڭ بەلدەۋ تەمىرىنە كىرگىزىپ جىبەرىپ، بەس-التى ادام بەلدەۋ تەمىردى قۇلپى-مۇلپىمەن بىرگە قوپارىپ ءتۇسىردى.
سودان كەيىن اۋىلدىڭ جيىرما شاقتى قارۋلى جىگىتتەرى، ەكى تراكتوردى، ارت جاقتارىنان دىڭگەك اعاشپەن يتەرىپ، جاڭا باستاعان سارايدان الىپ شىقتى.
ايەل-ەركەك دەمەي جۇرت بولىپ ورتكە قارسى تۇردى. بىرەۋ سۋ تاسىپ ءجۇر، بىرەۋ جالىنعا كۇرەكتەپ توپىراق شاشىپ جاتىر... بۇل ارپالىستا بۇركىت پەن حاسەن دە جان اياعان جوق، جۇرتتى باسقارىپ قياپات اپاتتىڭ ورتاسىندا بولدى.
ءورت تاڭ اتا بارىپ ءسوندى. كەشە عانا حالىق قورىنا الىنعان، تەمىر شاتىرلى بەس كەڭ سارايدىڭ ەكەۋى اپاتقا ۇشىرادى. تەك ورىندارىندا ەسىك، تەرەزەسى ۇڭىرەيىپ، توبەسى جوق، تاس قابىرعالارى عانا قالدى...
حاسەن مەن بۇركىت ءورت ءسوندىرىپ بولعاننان كەيىن، وزگەلەرگە ەرىپ اۋىلعا قايتپاي، كول جاعاسىنا قاراي كەتتى. بولعان ۋاقيعادان جاپا جەپ بۇلار و جاقتا ۇزاق ءجۇردى.
بۇل كەزدە كۇن دە شىعىپ، قول ۇستىندەگى قۇستار دا وياندى. بۇگىن دە قازاق جەرى ەجەلگى ادەتىندەي كورىكتى ەدى. جاسىل كىلەم ءتارىزدى جايقالعان، كوگى قاۋلاپ ەسىپ كەلە جاتقان جازعىتۇرىمعى كەڭ دالا جۇپار ءيىسىن اڭقىتىپ ادامدى ماس ەتكەندەي، قول ۇستىندە جوعارى-تومەن ۇشىپ جۇرگەن قۇس شۋى، سىڭسي سالعان اققۋدىڭ سۇلۋ ءانى كوڭىلگە ءبىر قيال تۋعىزعانداي... ءبىراق ەكى اقىن جىگىت بۇگىن بۇلارعا نازار دا اۋدارار ەمەس، تۇندەگى ءورت، قاسىمنىڭ ءولىمى يىقتارىنان زىلدەي باسىپ، قاباقتارى ءتۇسىپ كەتكەن.
— ءيا، — دەدى الدەن ۋاقىتتا بارىپ بۇركىت، — قازاق اۋىلى جاڭا ومىرگە شىن بەتتەگەن ەكەن. تۇندەگى قاندى ۋاقيعا سول ويانعان اۋىلدا تۋعان ۇلى كۇرەستىڭ، تاپ كۇرەسىنىڭ سالدارى عوي. — ول اۋىل جاققا قولىن كوتەردى. — سەنىڭ وسى كۇرەستە جەڭىپ شىعۋىڭ ءۇشىن قولىمنان كەلگەن ونەرىمدى اياماسپىن، قىمباتتى حالقىم....
حاسەن كەنەت كوزىنە كەلگەن جاسىن كورسەتكىسى كەلمەي تەرىس بۇرىلىپ كەتتى. بۇلار اۋىلعا قايتقاندا ساسكە دە بولىپ قالعان ەدى. تۇنىمەن ۇيقى كورمەگەلى جۇرتتىڭ ەكى ءيىنى ءتۇسىپ كەتكەن.
جوقتاۋ .ايتىپ شىققان قاتىن-قالاشتىڭ بەتتەرى بىلەۋدەي بوپ ءىسىنىپ العان. شاپقىنشىلار جىبەرىلىپ، حابارلانعان كورشى اۋىلداردىڭ ادامدارى دا كەلە باستاعان ەكەن... كەيبىر ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا مال سويىلىپ، قازان كوتەرىلىپ جاتقانى دا بايقالادى.
اۋىل سىرتىندا ءجۇز قادامداي جەردە جەكە تىككەن قاراشا ءۇي تۇر. جان-جاعىندا توپىرلاعان ادام. ەسىگىنىڭ ون، جاعىنا ۇزىن قۇرىققا توقپاقتاي ەتىپ ات قۇيرىعىن بايلاپ قويعان. اناندايدان كورىنەدى. ءۇيدىڭ بەلدەۋىندە، ۇستىندە قارا جابۋى بار، جال-قۇيرىعى كەسىلگەن قاسىمنىڭ كوك بەستى اتى بايلاۋلى. بۇل بەلگىنىڭ ءبارى قازا بولعان ادامدى قويارداعى قازاقتىڭ ەسكى ءداستۇرى. شاماسى تاكەجان اۋىلى قاسىمدى وسى كونە عۇرىپپەن قويماق ءتارىزدى.
بۇركىت پەن حاسەن كوڭىل ايتىپ شىقپاق بولىپ، بىردەن وسى قارالى ۇيگە بەتتەدى. بۇلار جاقىنداي بەرگەن كەزدە، سولتۇستىك جاقتاعى بەلەستەن ءۇش سالت اتتى كورىندى. ولار ىلديعا تۇسسە، اۋىلعا قاراي «وي باۋرىمداپ!» اتتارىنىڭ باسىن قويا بەردى. بۇل دا ەسكى ءداستۇر. شاۋىپ كەلە جاتقاندار ۇيگە ەلۋ قادامداي جەر قالعاندا اتتارىنان ءتۇستى. كورشى اۋىلدىڭ ادامدارى ەكەن. بۇركىت پەن حاسەن بۇلارمەن امانداسىپ، ءبارى ەندى ۇيگە قاراي ءجۇردى.
بۇلار تابالدىرىقتى اتتار-اتتاماستان، ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان تۇنىمەن جوقتاۋ ايتىپ شىققان ءۇش ايەل كوزدەرى جاسقا تولا، قايعىلى قارلىققان داۋىستارىمەن قايتادان زارلاپ قويا بەردى. ءۇش ايەلدىڭ بىرەۋى كەشەگى قىزىل ورامالدى شولپان. بۇگىن ونىڭ ءمولدىر كوزىنەن پارلاپ اققان جاس كورىنەدى، ەكى بەتى سۋالىپ، ەرنى كەزەرىپ كەتكەن، باسىنا قارا جامىلعان. قاسىنداعى ەكى ايەلدىڭ دە قايعىدان قان جۇتقان جاندار ەكەنى بىردەن سەزىلىپ تۇر. بۇلار دا باستارىنا قارا بۇركەنىپ العان. قاسىرەتكە بۋلىققان ءۇش ايەل، قولدارىمەن مىقىندارىن تايانىپ، سولقىلداي زارلاعاندا، ادامنىڭ ساي سۇيەگىن سىرقىراتادى.
جوقتاۋدىڭ العاشقى شۋماعى بىتە بەرگەندە، شولپان جاڭا شۋماقتى باستاي جونەلەدى دە، انا ەكەۋى وعان قوسىلا كەتەدى. قۇلاق سالساڭ، بۇلاردىڭ جوقتاۋلارى دا ەسكى جوقتاۋلاردان وزگەشە، قايعىلى سارناۋلارىندا دا جاڭا ءۇن ەستىلەدى:
سارقىلعانداي بۇلاعىم،
قۋراعانداي قۇراعىم،
ساۋلە اكەلگە اۋلىما
كۇنىم ەدى-اۋ شىراعىم...
ءۇي ءىشى لىق تولى ادام. سول جاق اعاش كەرەۋەت ۇستىندە كەبىنگە ورالعان قاسىمنىڭ دەنەسى. ءۇستىن اق شۇبەرەكپەن كولەگەيلەتە جاۋىپ قويىپتى. باس جاعىندا، كەرەگەگە مارقۇمنىڭ تازا دەگەن كيىمدەرى ىلىنگەن. پۇشپاق بورىك، كەرەگە بارقىت پەنجەك-شالبار، جاعاسىن سىرعان ماۋىتى شاپان! ءبارى دە قازاقى كيىم ۇلگىسىمەن تىگىلگەن. بۇل كيىمدەردى قاسىم ەش ۋاقىتتا دا ەمەس، ءسىرا ءبىر كۇنى بولماسا، ءبىر كۇنى كيەرمىن دەپ تىككىزگەن بولۋى كەرەك. بۇلارمەن قاتار ءوزىنىڭ ۇستىنەن ۇنەمى تاستامايتىن، شولاق بىلعارى تونى، توزىعى جەتىپ قالعان ەسكى كەپكەسى، قيسىق جاعا قارا ساتەن كويلەگى ىلىنگەن.
بۇركىتتەر كەلىپ تەر جاققا ورنالاسقاندا دا ايەلدەر جوقتاۋىن بىتىرگەن جوق.داۋىستارى قارلىعا، ولار ءالى زارلاۋدا:
ۇلتىڭ بوتەن دەمەدىڭ،
بولدىڭ قازاق بالاسى.
جۇرتتىڭ قامىن جەپ ەدىڭ،
اقىلگويى، پاناسى.
جاۋ قولىنان وققا ۇشتى
سويتكەن العىر اق سۇڭقار.
ارىسىنان ايىرىلدى
جەتىم-جەسىر، كەمپىر-شال.
ايەلدەر كوڭىلدەگى زارلارىن ابدەن ايتىپ بولىپ، جوقتاۋلارىن توقتاتتى. سوندا عانا بارىپ بۇركىتتەرمەن بىرگە كىرگەن، جاڭا عانا «وي باۋىرىمداپ!» وسى اۋىلعا شاۋىپ كەلگەن ءۇش ادامنىڭ كارىسى، بۇجىر بەت شال تاكەجانعا قاراپ:
— قاستىڭ قولىنان قازا تاپقان قاسىمجاننىڭ قايعىسىنان جۇدەپ وتىرعان جالعىز سەندەر عانا ەمەس، قارجاس تۇقىمى، ءبارىمىزدىڭ دە قابىرعامىز قايىسۋلى، — دەدى سالماقتى ۇنمەنەن،— قايعىرعانمەن، الىس ساپارعا اتتانعان ارىستارىن، قايتىپ ورالمايدى. كەزدەرىڭنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، بەلدەرىڭدى بەكەم بۋىڭدار. ارتىن تىلەڭدەر...
— ءيا، ساكە، دۇرىس ايتاسىڭ،— دەدى تاكەجان تومەن قاراپ وتىرعان قالپىنان باسىن جوعارى كوتەرىپ.— جىلاعانمەن سابازىمىزدىڭ قايتا ورالمايتىنىن ءبىز دە بىلەمىز. تەك، جۇرت ءۇشىن بايەك بولىپ كەلگەن وسىناۋ ءبىر اياۋلى جاننىڭ جاۋ قولىنان وققا ۇشقانىنا جان كۇيەدى. جاي ەلىم بولسا ءبىر ءسارى عوي، كەزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي كەرىپ جۇرگەن قىمباتىمىزدى جاۋ وعىنان ساقتاي الماعانىمىزعا وكىنەمىز.— ءسويتتى دە قارت اقىرىن ۇفلەدى.— ال، اعايىن، ساكەندى كۇتىپ ەدىك، بۇ كىسى دە كەلدى، باسىمىز تەگىس جينالعان ءتارىزدى، ەندى قاسىمجاندى اقىرعى ساپارىنا جۇرگىزۋ جايىن كەڭەسەلىك...
جاڭاعى بۇجىر شال ءسال قوزعالا ءتۇسىپ:
— دۇرىس ايتاسىڭ، تاكەجان،— دەدى،— ەڭ الدىمەن قاي داستۇردە دەمەكسىڭ عوي؟..
— ءيا، ساكە، قاسىمجان بولشايبەك ەدى عوي.
— بولشايبەك بول، بولشايبەك بولما — ءبارىمىز دە قۇدايدىڭ پەندەسىمىز. ءبىز سەكىلدى نادان حالىققا جاقسىلىق ىستەگەن ادام كاپىر بولمايدى. جانە دوزاققا دا بارۋعا ءتيىستى ەمەس. ۇجماققا، شولاق مولدانىڭ ايتۋى بويىنشا، تەك مۇسىلماندار عانا باراتىن كورىنەدى عوي، سوندىقتان مۇسىلمانشا قويۋ كەرەك.
— وندا قۇران وقىتىپ، جانازا شىعارتامىز با؟
— البەتتە.
...ەكىندى الەتىندە عانا جۇرت قاسىمنىڭ دەنەسىن قويۋعا زيراتقا الىپ كەلدى. بۇل قارىمساق بايدىڭ ارعى بابالارى قويىلعان قازاقتىڭ ەسكى مولاسى بولاتىن. كۇمبەزدى، تاستان قالاعان ەكى-ۇش مازار كورىنەدى. كەيبىر قابىرلاردىڭ قۇلپىتاستارى قيسايىپ كەتكەن. ولىكتەردىڭ باسىنا اعاشتاي جونىپ ورناتىلعان ايشىقتاردىڭ دا كوبى ابدەن توزىعى جەتىپ، سىرلارى ءتۇسىپ قۋارىپ قالعان.
كوشپەلى قازاق ولىگىن ءار جەرگە ءبىر قويىپ داعدىلانعاندىعىنان با، ايتەۋىر، بوتەن جۇرتتاي زيراتقا بالەندەي زەر سالمايدى. تەك ولىكتىڭ باسىنا كەلىپ قۇران وقىعاندا عانا قابىرى بۇزىلعان بولسا سوندا عانا زەيىن اۋدارىپ، جوندەيدى.
ال مىنا بەيىتكە دە، باي اۋىلى كوشىپ كەتكەننەن بەرى ەشكىم كوڭىل اۋدارماعان ەكەن. مۇندا دا بەتىن جاپقان اعاشتارى ءشىرىپ ءتۇسىپ، قۇلاپ جاتقان زيراتتار از ەمەس. تەك تۇرعان جەرى عانا جاقسى. كوشكەن ەلگە انادايدان كورىنەدى. ءقازىر سول بەتەگەلى ادىردى توسكەيلەپ جىبىرلاي باسقان قابىرلەر. ادىردىڭ ەڭ جوعارى جەرىندە قازىلعان جاس ءقابىر. بۇل قاسىمعا ارنالعان. قۇبىلا جاعىندا اق كيىزگە ورانعان — قاسىمنىڭ دەنەسى. اقىرعى رەت باتار كۇندى كورسىن دەگەندەي، بەتىن ءسال اشىپ قويىپتى. بەيىتتى قورشاي وتىرعان اۋىل ادامدارى. حاسەن مەن بۇركىت تە وسىندا. بىر-ەكى جىگىت زيراتتى تەرەڭدەتىپ جاتىر، بارىندە دە ءۇن جوق. تەك تاكەجان قارت قانا قاسىمنىڭ جاتار جەرى جۇمساق بولسىن دەگەندەي، بەيىتتىڭ ۇستىنەن ءبىر ۋىس توپىراق الىپ، كارى، كۇستى ساۋساقتارىمەن تۇيىرشىكتەرىن ۋقالاپ وتىر. جۇرتتان بۇرىن ولىكپەن قوشتاسقىسى كەلگەندەي كوگىلدىر اسپان بيىگىندە قالىقتاي ۇشقان قارا تورعاي شىرىلداپ سايراپ قويا بەردى...
— ال، بالالار، قاسىمنىڭ دەنەسىن قابىرىنە تۇسىرىڭدەر،— دەدى تاكەجان، ءقابىر دايىن بولعان كەزدە، ءسويتتى دە باعانادان بەرى ۋقالاپ، ابدەن ۋاتقان ءبىر ۋىس توپىراعىن بەيىتتىڭ ىشىنە تاستادى.— قاسىمجان، توپىراعىڭ تورقا، جاتار جەرىڭ مىنانداي جۇمساق بولسىن. قوش، بوزداعىم.
قاسىم زيراتىنىڭ ۇستىنە جاڭا تومپەشىك پايدا بولعان كەزدە عانا بارىپ، جۇرت قابىردى قورشالان قايتادان وتىردى. باعاناعى شۇبار شال قۇران وقۋعا كىرىستى.
— اعۋزۋ بيللياھي، ءمىنا، شايتان...
...جەرلەۋشىلەر اۋىل شەتىنە جەتكەن كەزدە بۇلارعا قارسى ەكى ميليسيونەر كەزدەستى. بۇركىت پەن حاسەندى تانىپ، ولار ءسال كىدىردى.
ميليسيا قىزمەتكەرلەرى قاسىمنىڭ ءولىمىن تەكسەرۋگە كولىگى، ەندى شارۋالارىن ءبىتىرىپ، اۋدانعا قايتىپ بارا جاتىر ەكەن.
— دايەكتى ەشتەڭە تابا الدىڭدار ما؟—دەپ سۇرادى حاسەن، ارى-بەرى سويلەسكەننەن كەيىن.
— جوق، ولتىرگەن كىسىنى تابا المادىق،— دەدى جاۋاپ قايىرىپ ۇزىن-تۇرا ميليسيونەر.— تەك... مىنا ءبىر تاپانشاسىن تاۋىپ الدىق،- ءسىرا اتىنىڭ تۇساۋىن شەشەمىن دەپ جۇرگەندە ءتۇسىرىپ العان بولۋى كەرەك...
ميليسيونەر قول باسىنداي قاپ-قارا تاپانشانى كورسەتتى. بۇنى كورگەندە بۇركىتتىڭ ەسىنە اكپاردىڭ باياعى وزىنە ۇسىنعان تاپانشاسى تۇسە قالدى. و دا وسىنداي قاپ-قارا، ءتۇسى سۇپ-سۋىق بولاتىن. قاسىمدى اكپاردىڭ ولتىرگەنىنە ونسىز دا سەنىپ تۇرعان بۇركىت ەندى ءتىپتى كۇمان كەلتىرمەدى.
ميليسيونەرلەردەن ايىرىلىپ، بىلاي وڭاشا شىققان سوڭ، ول حاسەنگە:
— ءيا، بۇل ءىس — اكپاردىڭ ءىسى،— دەدى بۇركىت تۇنجىراپ كەتكەن قاباعىن ءسال كوتەرىپ.
جوق جەردەن كوسەمسىز قالعان جاڭا شارۋاشىلىق بىرلەستىگىنە جۇمىستى قالاي ۇيىمداستىرۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ، حاسەن مەن بۇركىت بۇل اۋىلدا تاعى دا ەكى-ۇش كۇن ايالدادى.
ءىس بەتى جوندەلگەن كەزدە عانا بۇلار الماتىعا ءجۇرىپ كەتتى. ءالى دە بولسا قالا تۇرۋعا بولاتىن ەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، حاسەننىڭ جۇرەگى الىپ-ۇشىپ قوبالجي بەردى — ىزالانعان اش قاسقىر قۇر عانا قاسىمعا شابۋىلمەن تىنا قويماس دەگەن كۇدىك بار-دى.
ءىىى
حانشايىم اقتوعايدان كوپ ءومىردى كورىپ قايتتى. حالىقتىڭ سوناۋ قايناعان ۇلى ەڭبەگى، جاڭا ومىرگە دەگەن الۋان ارەكەتى بۇنى دا انادان جاڭا تۋعانداي جاڭا ءبىر قۋانىشتى سەزىمگە بولەگەن. سانا-سەزىمى دە، ءوزى دە بۇرىنعى ەسكى ومىرمەن ماڭگى قوشتاسقانىن انىق تۇسىنگەن. ەسكى داعدىدان تەك ءالى دە بولسا سىرت بەينەسىن ساقتاۋ عانا قالعان. ول قۇرىلىستان كەلىسىمەن، سيقىن الىپ تۇرعان قالىڭ فۋفايكانى تاستاپ، سىمباتتى دەنەسىنىڭ كوركىن اشار جىبەك كويلەك كيگەن. ۇزىن ساۋساقتى جۇمىر بىلەگىندە التىن ساعات، سۇڭعاقتاۋ كەلگەن اق تاماق موينىنا جىبەككە تىزىلگەن مەرۋەرت مونشاعىن تاققان. قويۋ قالىڭ شاشىن توقپاقتاي ەتىپ جەلكەسىنە ءتۇيىپ تاستاعان. ۇستىندەگى اقىرعى ۇلگىمەن تىككەن قىسقا ەتەك كويلەگى دە ەكى مىقىنىن قىناپ جاراسىپ تۇر. تەك قالا ايەلدەرىنىڭ ادەتى بويىنشا اقشىل بەتىنە، قيىلا بىتكەن قاس-قاباعىنا، جاس بالانىڭ ەرنىندەي ۇلبىرەگەن ءداندى ەرنىنە ءازىر وپا، دالاپ، سۇرمە دەگەندەردىڭ ءبىر دە ءبىرى تيمەگەن. بەت-الپەتى سول ءوزىنىڭ اۋىلدان كەلگەن ۋىز قالپىنا قايتا ەنگەن. ەندى ويناقى قارا كەزدەرىندە تەرەڭ ويلاردىڭ كولەڭكەسى پايدا بولىپ، اق ءجۇزى ازىراق سولا تۇسكەن.
باياعى ەركە-شورا باي قىزىنىڭ شولجىڭ قىلىعى الدەقاشان ۇمىتىلعان. مىنەزى دە سالماقتى، ءجۇرىس-تۇرىسى دا بايسالدى. ءناسىلى ادەمىلىكتى سۇيەتىن جانى سۇلۋ ايەل ءارقاشان دا ويىن قانداي تازا ۇستاسا، سىرت بەينەسىن دە سونداي تازا، ءساندى ۇستاۋعا تىرىساتىن. كوپشىلىك اراسىندا بولۋدى جاقسى كورەتىن. ول اقتوعايدان الماتىعا كەلگەن سوڭ دا، قۇر ۇيدە بالا باعىپ، بويىن كۇتىپ وتىرىپ قالماي، گازەت-جۋرنال قاراپ، ايەلدەر جينالىسىنا قاتىسىپ، قوعام جۇمىسىنا ات سالىستى. ايەلىنىڭ بۇل مىنەزىنە ريزا بولعان حاسەن اقىرىندا كىشكەنتاي ءزۋراسىن جاقىندا عانا اشىلعان بالالار باقشاسىنا بەرگىزدىرىپ، حانشايىمدى «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالىنا ادەبي قىزمەتشىسى ەتىن ورنالاستىردى.
حاسەن اۋىلعا كەتكەننەن بەرى حانشايىم رەداكسيادان ەرتەرەك قايتىپ جۇرگەن. بۇرىن ءزۋرانى بالالار باقشاسىنان حاسەن اكەلەتىن-دى. كۇيەۋى ءجۇرىپ كەتكەلى ءوزى باراتىن. بۇگىن دە حانشايىم جۇمىسىنان ەرتەرەك قايتتى. تۇندە ىستەيتىن ءىسىن ۇستەلىنىڭ ۇستىنە قويدى دا، ءزۋرانى الىپ قايتايىن دەپ جۇمىس كيىمىن تاستاپ، كوشەگە لايىق دەگەن باسقا ادەمىلەۋ كويلەگىن كيدى.
كەيىنگى كەزدە حاسەننىڭ ءۇي ءىشىنىن جاعدايى اجەپتاۋىر وزگەرىپ قالعان. جۇرتشىلىق وتە جوعارى باعالاعان حاسەننىڭ وتكەن ۋاقىتتا جازعان ولەڭدەرى ەكى جيناق بولىپ شىعىپ، ءۇش بولمەلىك پاتەرلەرىنە اينالى شكاف، بولىسكەي كىراۋات، قۇستوسەك، تۇكتى كىلەم سەكىلدى كوزگە تۇسەرلىك مۇلىك تە پايدا بولعان. وزدەرى دە دۇرىستاپ كيىنە باستاعان.
وسىنداي جۇرت قاتارلى جاعدايعا قولى جەتكەن حانشايىم ازداپ ساندەنە كيىنۋدى دە تەرىس كورمەيتىن. ءقازىر دە سول ادەتىنە سالىپ، دالاعا شىعار الدىندا تاعى دا ءبىر رەت ايناعا قاراماق بولىپ، كوگىلدىر كويلەگىن كولەڭدەتە تورگى بولمەگە قاراي بارا جاتتى. ءدال وسى كەزدە تارس ەتىپ سىرتقى ەسىك اشىلدى. حانشايىم جالت بۇرىلدى. ۇيگە اكپار كىرىپ كەلدى. ءتۇرى سۇپ-سۇر بولىپ كەتكەن، سوڭىنان بىرەۋ قۋعانداي دەمىن ازەر الادى...
— اكپار؟ قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەدى ساسىپ قالعان حانشايىم نە ايتارىن بىلمەي.
— ۇيىڭدە ەشكىم جوق پا؟— دەدى اكپار قارىنداسىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا. ونىڭ جاسقانا قاراعان كوزىنەن حانشايىم اعاسىنىڭ الدەنەدەن قورقىپ تۇرعانىن سەزدى.— ەگەر ۇيىڭدە ەشكىم جوق بولسا... تەزىرەك مەنى جاسىرا گور... سوڭىمنان قۋعىنشى بار...
— باسە، قۇريتىنىڭدى ءوزىم دە سەزىپ ەدىم-اۋ!—حانشايىم تەرەزەگە بۇرىلىپ سازارا قالدى.
اكپار ەسىكتىڭ تيەگىن سالا قويدى دا، قارىنداسىنا جاقىنداي ءتۇستى.
— قالقام... سەنەن بوتەن مەنىڭ كىمىم بار؟ ءبىر جولعا جاسىر. مەنى سەنىڭ ۇيىڭە تىعىلدى دەپ ەشكىم دە ويلامايدى.
كەنەت بىرەۋ ەسىكتى قاقتى. حانشايىم بارىپ ەسىكتى اشقانشا، اكپار ەكىنشى بولمەگە ەنىپ تە كەتتى.
ۇيگە قورا سىپىرۋشى شالمەن بىرگە ەكى جاس جىگىت كىردى. ەكەۋىنىڭ دە ۇستىندە جاسىل فۋراجكالى اسكەري كيىم، بەلدەرىندە بىلعارى قاپتى التى اتار.
— عافۋ ەتىڭىز،— دەدى جىگىتتىڭ جاسى ۇلكەندەۋ قارا تورىسى.— بۇل ۇيگە اكپار قارىمساقوۆ كەلگەن جوق پا؟
— ءسىزدىڭ اعاڭىز، — دەدى تاپال سارى ەكىنشى جىگىت.
— بۇل ءۇي كوممۋنيست اقىن حاسەندىكى،— دەدى حانشايىم ءوزىن-وزى تاكاپپارلاۋ ۇستاپ، ءسال قاباعىن شىتىپ،— اكپار قارىمساقوۆتىڭ مۇندا شارۋاسى جوق. بوتەن جەردەن ىزدەڭىزدەر.
— كەلمەگەن بولىپ شىقتى عوي... بىزگە جاڭاعى جىگىت دۇرىس سىلتەمەگەن ەكەن. عافۋ ەتىڭىز...
اسكەري ادامدار شىعىپ كەتتى. حانشايىم قايتادان تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ، سىرتقا قاراپ مەلشيدى دە قالدى. قاباعى ءتۇيىلىپ كەتكەن. بىردەمەنى شەشە الماي قينالۋدا... الدە اكپاردى جاسىرعانىنا وكىنىپ تۇر ما — ادام ءبىلىپ بولار ەمەس. قانشا جاۋ ساناعانمەن دە، جالعىز اعاسىن ءوز قولىمەن ۇستاپ بەرۋ وڭاي ما، حانشايىم راسىندا دا ساسۋدا ەدى... اكپارعا دەگەن جيىركەنىش، ىزا جانە ءبىر تۋعان باۋىرعا دەگەن ايانىش، قارىنداستىق سەزىم ءبارى قات-قابات ارالاسىپ، جۇرەگىن ورتەپ اكەتىپ بارادى. اقىل-ويى الاي-تۇلەي...
الدەن ۋاقىتتا بارىپ، اكپار تورگى ۇيدەن شىقتى.
— اينالايىن، كوپ جاسا،—دەدى ول داۋىسى ءسال دىرىلدەپ. ەندى ماعان تاماق بەر... ەكى كۇن بولدى اۋزىما ءنار تاتقان جوقپىن...
— سەن جاڭاعى اسكەرلەرگە مەنىڭ نە ايتقانىمدى ەستىگەن جوقسىڭ با؟
— ەستىدىم.
— ەستىسەڭ، نەگە تۇرسىڭ؟ بۇل ۇيدە اكپار قارىمساقوۆتىڭ شارۋاسى جوق دەدىم عوي.
— ءوزىم دە كەتەمىن. تەك ءتۇن بولسىن. مەنى بۇدان بىلاي قاراي ەندى ماڭگى كورمەيسىڭ. قىتايعا كەتەم.
حانشايىم ءسال كىدىرىپ قالدى. قانشا كوڭىلى قالعانمەن دە، تۋعان اعاسىنا: «قايدا كەتسەڭ وندا كەت، مەنىڭ وندا شارۋام جوق. ءبىراق ءقازىر كەت! شىق ۇيدەن!» دەي الار ما؟ ۇيدەن كەتكىزبەسە، تاعى بولمايدى. ابدەن ساسقان حانشايىم نە ايتارىن بىلمەي، تاسىلگە شاپتى.
— ءقازىر حاسەن كەلەدى...
— كەلسە شە؟
— قىلمىس ىستەگەن ادامدى ول ۇيىنە جاسىرىپ قالا الا ما؟
— مەن قىلمىس ىستەگەن جوقپىن...
— وندا سەنى نەگە ىزدەيدى؟
— تاپ جاۋى سانايدى. حالقىم ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىنە الا كوز بولعانىمدى كەشىرمەيدى.
— ءسوز ەمەس ءسوزدى ايتپا. ءبىرىمىزدىڭ سىرىمىز بىرىمىزگە بالا جاستان ءمالىم ەمەس پە، نەسىنە شاتىستىرىپ اۋرە بولاسىڭ. كەڭەس وكىمەتىنە سەن اشىق جاۋ بولعان جوقسىڭ، ال ىشتەگى نارازىلىعىڭ عانا ءۇشىن بۇدان تال-تۇستە ىزدەمەيدى. نە بولسا دا، ءبىر سۇمدىق ىستەپ كەلىپ تۇرسىڭ. قولىڭنىڭ قاندى ەكەنى بىردەن كورىنىپ تۇر!.. قاندى بولماسا، نەگە ارتىنا تىعا بەرەسىڭ؟
— حانشايىم، بايقا،— دەدى اكپار دەمىن ازەر الىپ،— قولىمدى ارتىما ۇستاسام وزىمە-وزىم سەنبەي تۇرعانىم. بۇلاي سويلەۋىڭدى قويماساڭ، تاماعىڭنان الا تۇسەم بە دەپ قورقام.
— ءسويتىپ تۇرىپ مەنەن باۋىرمالدىق تىلەيسىڭ اكپار، ءا؟—حانشايىم ىزالانا كۇلدى.— جوق، اعا، سەن باستاعان كەرۋەنگە مەن ەرمەي قالعان جانمىن. ەندى ەكەۋمىزدىڭ جولىمىز ەكى باسقا. ەسىڭ باردا ءجونىڭدى تاپ...
— ال كەتپەيمىن، سوندا نە ىستەيسىڭ؟ ءوز قولىڭمەن ۇستاپ بەرەسىڭ بە؟
— نە ايتارىن بىلمەگەن حانشايىم ساسقانىنان جانىندا تۇرعان تەلەفوننىڭ ترۋبكاسىنا شاپ بەردى. اكپار قارىنداسى حاسەنگە تەلەفون سوقپاقشى بولعان ەكەن دەپ شوشىپ كەتتى. و دا ترۋبكاعا جارماستى.
— جاقسى، كەتەيىن،—دەدى اكپار اشۋدان قارا كۇرەڭدەنە وزگەرىپ،— ءبىراق وكىنىپ جۇرمە!..
ول ءۇن-تۇنسىز ۇيدەن شىعا جونەلدى. حانشايىم تەرەزە الدىندا تۇرىپ قالدى. ازدان كەيىن تەرەزەدەن جان-جاعىنا ۇرلانا قارانىپ، ارعى كوشەگە ءوتىپ كەتكەن اعاسىن كوردى. ءبىراق سەلت ەتپەدى. سول مەلشيگەن قالپىنان قوزعالمادى. وسى كەزدە اۋىز ۇيگە سويلەي تاعى بىرەۋ كىردى. سىبدىرى حانشايىمنىڭ كوڭىلىن ءبولدى. ول قوبالجي ەسىككە قارادى. حاسەن ەكەن. ايەلىن كەرىپ قۋانا كۇلىمسىرەدى.
— حانشايىم!
— تۋ، ءوزىڭ بە ەدىڭ؟!— ايەلى كۇيەۋىنىڭ قۇشاعىنا كىرە بەرىپ، سولقىلداپ جىلاپ قويا بەردى.— زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى عوي...
— نەگە؟
— جاڭا وسى ۇيگە اكپار كەلىپ ەدى.
— اكپار دەيسىڭ بە؟ نەگە ميليسياعا تەلەفون سوقپادىڭ؟ ىستەگەن قىلمىسىن ەستىسەڭ، توبە شاشىڭ تىك تۇرادى.
— ءوزىم دە سولاي شىعار دەپ ويلاپ ەدىم،— حانشايىم ءالى دە كوزىنەن پارلاعان جاسىن تىيا الار ەمەس.— مەن ونى سوڭىنان ىزدەپ كەلگەن سولداتتاردان جاسىرىپ قالدىم. جامان بولسا دا، باۋىر ەمەس پە، ۇستاپ بەرۋگە ءداتىم بارمادى... دۇرىس بولماسا، كەشىر...
— وقاسى جوق... جاسىڭدى تىي. قىلمىسى بولسا، وكىمەت قۇرىعى ۇزىن، قايدا قاشىپ قۇتىلار دەيسىڭ...— اكپاردىڭ نە ىستەگەنىن بىردەن ايتۋعا باتىلى بارمادى، ونىسىز دا قينالىپ تۇرعان حانشايىمىن ايادى.— اتتەڭ، نە كەرەك، سونداي ادام سەنىمەن ءبىر تۋار ما! ءبىراق وعان سەن ايىپتى ەمەسسىڭ،— حاسەن ايەلىنىڭ شاشىنان سيپاپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى.— ءبىر انادان الا دا تۋادى، قۇلا دا تۋادى دەگەن وسى. تەك ءوزىڭدى-وزىڭ بەرىك ۇستا، بىرگە تۋعان ەكەن دەپ ورىنسىز قايعىرما. ءوزى كۇناقار بولسا، وعان قالاي اراشا تۇسە الاسىڭ؟..
— قايتەيىن، جالعىز باۋىرىم بولعان سوڭ... ايتپەسە...
ەندى ول ايەلىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، جوندەلە باستاعانىن كوردى دە، كوڭىلى ءسال كوتەرىلىپ:
— ءزۋراتاي قايدا؟—دەدى باعانادان بەرى اكپاردىڭ الەگىمەن كىشكەنتاي قىزىن سۇراۋعا دا ۇمىتىپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇسىپ.
— بالالار باقشاسىندا. ەندى بارايىن دەپ تۇر ەدىم:.. الگى اكپار كەلىپ...
— ءجۇر، ەكەۋمىز بىرگە بارايىق.
بۇلار بالالار باقشاسىنا بارىپ ءزۋرانى الىپ كەلگەندەرىنشە، قاس تا قارايىپ، شام دا جاعىلدى. حانشايىمنىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي اپ-ادەمى، اكە-شەشەسىن ساعىنىپ قالعان، ءتىلى جاڭا شىعا باستاعان جاس بالانىڭ بىلدىرلاي سويلەگەن قىزىعىنا كەنەلىپ، بۇل ەكەۋىنىڭ كوڭىلى، باعاناعىداي ەمەس، اجەپتاۋىر كوتەرىلىپ قالدى.
ءزۋرانى جاتقىزىپ، شانعا وتىرىسىمەن حاسەن حانشايىمعا اۋىلدا نە كورگەندەرىن، قانداي وزگەرىسكە كەزدەسكەندەرىن تەگىس ايتىپ بەردى. حانشايىم قۋانا تىڭداۋمەن بولدى. تەك حاسەن تاكەجان اۋىلى كەشىپ كەلگەننەن كەيىن، حانشايىمداردىڭ قىستاۋىندا بولعان قاندى ۋاقيعانى جىر ەتە باستاعاندا عانا ايەلى كەنەت بوپ-بوز بولىپ كەتىپ:
— ءوزىم دە سەزىپ ەدىم سونداي ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن!—دەدى داۋىسى ءدىرىل قاعىپ. ەندى ول اياعىن شيراق باسىپ تەلەفوننىڭ قاسىنا باردى. وزىنە كەرەك ميليسيا كەڭسەسىن سۇرادى.— اللو! بۇل سويلەپ تۇرعان اقىن حاسەننىڭ ايەلى،— دەدى ءۇنى ۇزىلە شىعىپ،— ءيا، ءيا... ايتايىن دەگەنىم... قوڭىرايعىر سوۆحوزىنان كىسى ءولتىرىپ قاشىپ كەلگەن مەنىڭ اعام اكپار قارىمساقوۆ وسى قالادا... قايدا ەكەنىن انىق بىلمەيمىن، ءبىراق، وسىندا... بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيدە بولىپ كەتتى.— حانشايىم ترۋبكانى ورنىنا قويدى. جۇزىندە ۇلكەن قايعىنىڭ ءىزى بار. ول ەندى تۇنجىراي حاسەنگە قارادى.— قولىمەن ىستەگەن كۇناسىنىڭ ايىبىن موينىمەن كوتەرسىن!—دەدى قاتۋلانا، ءسويتتى دە كەنەت ەكى بەتىن قولىمەن باسىپ جىلاپ قويا بەردى...
حانشايىمنىڭ وسىناۋ ءبىر ەرلىك قيمىلىنا ريزا بولىپ تۇرعان حاسەن ىشتەگى كەسەلىن كوزىنىڭ جاسىمەن شىعارسىن دەگەندەي، ءدال وسى مينۋتتا جۇباتىپ ەشتەڭە دەگەن جوق. تەك:—قانداي قۇدىرەتتى جان ەدىڭ!—دەپ تەرىس بۇرىلىپ كەتتى.
جاۋ قىلىعىنان ۇرىككەن كوڭىلدەرىن ورنىقتىرا الماي بۇلار ءتۇن ورتاسى اۋا توسەكتەرىنە جاتتى. ءبىراق كوپكە دەيىن كەزدەرى ىلىنبەدى. تەك تاڭ الدىندا عانا قاسىرەتتى، قورقىنىشتى ويلاردان قاجىعان قوس زايىپ كەنەت ۇيىقتاپ كەتتى.
اكپار حانشايىم قۋىپ جىبەرگەننەن كەيىن قايدا، بارارىن بىلمەي، قالانىڭ شەتىنە شىعىپ ۇزاق ءجۇردى. بىرەۋ تىكەلەي قاراسا دا، وزىنەن-وزى قۋىستاناتىن قىلمىستى جاننىڭ ادەتى ەمەس پە، ول كورىنگەننەن ۇرىكتى. وعان بۇكىل دۇنيە، جەر مەن كەك، ورمان مەن تاۋ-تاس، جاندى-جانسىزدىڭ ءبارى «سەن قارا بەت قان ىشەرسىڭ» دەپ تۇرعانداي كورىندى. قايدا بارىپ تىعىلارىن بىلمەدى. اكپار مۇنداي كۇيگە قالاي تۇسكەنىن تاعى دا ويىنا الدى. «ءورت سالسام، ول وشپەندىكتىڭ سالدارى ەدى عوي. ءبىراق ءدال سول مينۋتقا دەيىن قاسىمدى ولتىرەم دەپ ويلاپ پا ەدىم؟ جوق، ويلاعام جوق. ولتىرەتىن ادامىم ول ەمەس ەدى، ونىڭ اجالى جوق جەردەن بولدى. ەندى مىنە سونىڭ سالدارىنان جانىمدى قويارعا جەر تاپپاي تۇرعام جوق پا! وشتەسكەن كوڭىل قىلمىس جولىنا ءوزى اپاردى. ەندى بۇدان قالاي قۇتىلارسىڭ؟ جوق، كەيىن شەگىنەر جول قالعان جوق، ءبارىبىر سەن قىلمىستىسىڭ، سەن كىسى ولتىرگەن جانسىڭ. ولتىرمەدىم دەگەنىڭە ەشكىم دە سەنبەيدى. ورنىندا كۋاڭ — تاپانشاڭ قالدى. ونى بۇركىت تە، قاراجان دا تانيدى... ەرتەڭ تەكسەرۋ جۇرەدى، ءبىرى بولماسا ءبىرى ۇستاپ بەرەدى. اكپار ەندى ءدىر-دىر قاقتى. تاعى دا جانتالاسا ويعا شومدى. «جەتكەن جەرىڭ وسى بولدى، اكپار! ءادىل سوت جازاسىنان قۇتىلا المايسىڭ! سەنى دە ءولىم كۇتىپ تۇر». ول كەنەت توقتاي قالدى. «بوسا دا ولەدى ەكەم، ولاي بولسا كەگىمدى نەگە الا ولمەيمىن؟ ءيا، ءيا، كەك الۋ مەنىڭ ەجەلگى ارمانىم ەمەس پە ەدى؟ قىس بويى سۆەردلوۆسكىدە وقۋ وقىعانداي بولدىم با؟ قاي كۇنى اشكەرەلەنەم دەپ ابدەن قۇتىم قاشتى عوي. سودان «قوڭىرايعىر» رۋدنيگىنە ءوزىم تىلەنىپ كەل¬گەن جوقپىن با؟ ونداعى ويىم — وش الۋ، جاسىرىن ايقاس ەمەس پە ەدى؟ ءبىراق رۋدنيكتەگى ويلاعان ماقساتىمدى ىستەي الماي كەتتىم. كەدەي توبىرىنا اۋىسىپ بارا جاتقان اكە مۇلكى جانىمدى شىداتپادى. وزىمە دە جوق، ولارعا دا جوق ەتكىم كەلدى... بۇنىڭ ءبارى ابدەن ويلانعان ءىس ەدى عوي. تەك قاسىمنىڭ ءولىمى كۇتپەگەن جەردەن بولدى. مەن وعان وكىنبەيمىن. سول كەرەك ەدى وعان!.. بۇكىل كەدەيدى دۇرلىكتىرىپ جۇرگەن سول شولاق قول!.. اتتەڭ! اتتەڭ! ەگەر تاپانشام ءتۇسىپ قالماعاندا... ءوش الىنعان بولار ەدى! ال ءقازىر جانىمدى قويارعا جەر تاپپاي تۇرمىن. باسە، ەندى قايدا بارام؟ قايدا تىعىلامىن؟ بارار جەر، باسار تاۋىم قالماعانى ما؟ ءيا، سولاي سەكىلدى عوي... مەيلى سولاي-اق بولسىن؟ ءبارىبىر مەنىڭ كۇنىم بىتكەن ەكەن، ولاي بولسا مەن دە قولدارىنا وڭاي بەرىلمەيمىن، ولسەم دە جاستىعىمدى الا ولەم».
وسىنداي شەشىمگە كەلگەن اكپار، نە بولسا دا، تاعى دا جاۋىنا ءبىر شاۋىپ قالماق بولدى. ال جاۋ دەگەندە ونىڭ ەڭ قاسى كىم؟ سۋعا كەتكەن تال قارمايدى، وعان شىن كەك الاتىن قاسى — ەجەلگى تاپ جاۋى حاسەن بولىپ كورىندى. اۋىلدا جۇرتتى بۇلدىرگەن قاسىم بولسا، قالادا حاسەن. قازاق جاستارىن جاڭا ومىرگە باستاپ، بۇركىت پەن حانشايىمدى دا اتا جولىنان تايدىرعان وسى حاسەن! قاسىمنان ءوشىن الدى. ەندى حاسەننەن ءوشىن السا بولعانى، جاستىعىن الا ولگەنى! ول ەندى قولىن ءبىر-اق سىلتەدى. «مەيلى ودان كەيىن اتسا دا، شاپسا دا — ءوز ەرىكتەرى، قولىممەن ىستەگەنىمدى موينىممەن كوتەرۋگە بارمىن... ال شامام كەلسە... قولدارىنا تۇسپەۋگە تىرىسام... جالعىز جاققام قالعانشا كۇرەسەم. مۇمكىن قىتايعا ءوتىپ كەتەرمىن...»
تاۋەكەلگە بەل بۋعان اكپاردىڭ كوڭىلى ورنىققانداي بولدى. ونىڭ ەسىنە تاعى دا ءوزىنىڭ ەكى كۇننەن بەرى ءنار، تاتپاعانى ءتۇستى. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ قاراجاننىڭ ۇيىنە بارۋدى ۇيعاردى. «كەمەگە بىرگە مىنگەن جان ەدىك، ەگەر مەنىڭ قىلمىسىمدى ەستىمەگەن بولسا، مەنەن شوشىنا قويماس».
اكپار قالاعا قايتا ورالعانىندا قاس قارايىپ، ءتۇن دە بولدى. ول قاراڭعى كوشەلەرمەن ۇرلانا ءجۇرىپ وزىنە تانىس قاراجاننىڭ ۇيىنە جەتتى. اڭدىپ تۇرعان بىرەۋ جوق پا ەكەن دەپ، جان-جاعىنا قاراپ ەدى، قاتارلاسا قالعان كۇزەتشى سولداتتارداي، سەرەيگەن، سۇڭعاق بويلى، قاراعاي اعاشتارىنان بوتەن ەشتەڭە كوزىنە تۇسپەدى. قاراجاننىڭ اۋىز ۇيىندە شام جانىپ تۇر. وزگە بولمەلەرىندە جارىق جوق. ازىراق ساڭىلاۋى بار تەرەزەدەن قانشا ۇڭىلسە دە، ەشتەڭە كورە المادى. تەك الدەكىمدەردىڭ كۇبىر-كۇبىر سويلەسكەندەرى كۇڭگىرت ەستىلەدى. ۇرىداي بىرەۋدىڭ تەرەزەسىنەن سىعالاپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى ءقاۋىپتى، بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالسا... اكپار نە بولسا دا تاۋەكەل دەپ تەرەزەنى تىقىلداتتى. سويتكەنشە بولعان جوق، سەنەك بولمەنىڭ شامى جاندى دا، اۋىز ءۇي قاراڭعىلانا قالدى. كوپ كەشىكپەي ەسىكتىڭ الدىنا كويلەگى كولەڭدەپ، ىرعالا باسىپ مارۋكەي شىقتى.
— كىم ستۋچيت يتكان؟— دەدى ول داۋىسىن سوزا.
اكپار ءۇن-تۇنسىز جاقىن تاياندى. ايەل جانىنا كەلگەن جىگىتكە ءۇڭىلىپ قارادى دا، اكپار ەكەنىن تانىپ قۋانىن كەتتى.
— وي، اللا، اكپار ءمىرزاميسىڭ؟— مارۋكەي ەكى قولىن بىردەي بەرىپ امانداستى. داۋىسىنان قۋانىپ قالعانى سەزىلىپ تۇر.
— يۋرىگىز كومناتىعا، بيك ءشاپ كيلدىگىز،— ول جان-جاعىنا جالت-جۇلت قارادى دا، اقىرىن بەتىن تاياپ،— مين ءسىزنى سونەي ساعينيم. پويدەمتە، ۇيدە قاراجان يوق... ول بۇگين قياش باتا كومانديروۆكاعا يۋريپ كيتتي،— دەدى سىبىرلاي ءتۇسىپ. مارۋكەيدىڭ داۋىسى سىڭق-سىڭق ەتەدى. اكپاردى قولىنان جەتەكتەپ سەنەككە قاراي سۇيرەي ءتۇستى دە، كەنەت تۇرا قالدى،— يوك، ءسىز مىنا زابوردىڭ ارتىندا تۋرا تۇرىڭىز. ءۇيدا قاراجاننىڭ ءبىر يپگاشى بار ءيدى... مين انى پروۆوديت ءيتيىپ ءيبارايىن...
اناۋ جاۋاپ قايىرعانشا بولعان جوق، مارۋكەي ونى قولىنان ۇستاپ، قورانىڭ ىشىنە كىرگىزىپ جىبەردى دە، ءوزى ۇيگە كىرىپ كەتتى.
اكپار قاراجاننىڭ ۇيدە بولماعانىنا ىشتەي قاتتى قۋانسا دا، ونىڭ ۇيىندە «يپتاشى وتىرعانىنا» ءسال رەنجىپ تە قالدى... «ول قانداي يپتاش ەكەن، كورەيىنشى؟» — دەپ ءوزى تۇرعان قابىرعادان سەنەككە سىعالاي قارادى.
بۇل كەزدە مارۋكەي ۇيدەن سىرتقا ءبىر الاسا بويلى سارى جىگىتتى ەرتىپ شىقتى.
— ۆاسەك، سكورەە ۋحودي، منە تولكو چتو سووبششيلي، مۋج ۆوزۆراششاەتسيا...— مارۋكەيدىڭ جىگىتكە سىبىرلاپ ايتقان ءسوزىن اكپار انىق ەستىدى.
ۆاسەك جان-جاعىنا الاڭداي قاراپ، قاراڭعى تۇنگە ەنىپ جوق بولدى. «قاراجاننىڭ شىن يپتاشى ەكەن!» دەدى اكپار ىشىنەن مىسقىلداي كۇلىپ. «بۇدان كەيىن سەنىپ كور ايەلگە! ماعان ونى «قاراجاننىڭ يپتاشى»،— دەدى، ال مەنى وعان كۇيەۋىنىڭ قايتىپ كەلە جاتقانىن حابارلاعان كىسى ەتىپ كورسەتتى. بۇلار قانداي ايلاشىل كەلەدى...» دەگەنمەن اكپار مارۋكەيدىڭ ءوزى ءۇشىن انا جىگىتتى قۋىپ شىققانىنا وتە ريزا بولدى. ريزا بولاتىن دا رەتى بار ەدى، ويتكەنى مارۋكەي جاڭاعى جاس جىگىتپەن قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا، كەشكە تامان كۇيەۋىن ۆوكزالعا شىعارىپ سالىپ كەلە جاتىپ تانىسقان-دى، ەندى «ەسكى تانىس» ءۇشىن ونى قۋىپ شىعۋى مارۋكەيگە وڭاي تيمەسە كەرەك-تى. جەڭىل مىنەزدى ايەلدىڭ بۇل قىلىعى تەك اكپارعا دەگەن قۇمار كوڭىلىن كورسەتەدى. بۇنى جىگىت تە سەزدى. سوندىقتان دا وعان ءدان ريزا.
مارۋكەي ۆاسەكتىڭ ءبىرجولاتا كەتكەنىنە كوزى جەتكەننەن كەيىن كىلت بۇرىلىپ قوراعا ەندى دە، اكپاردى قۇشاقتاي ۇيىنە الىپ كىردى. جاڭا عانا ءوزى سوندىرگەن شامدى جاعايىن دەپ ەدى، جىگىت قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ، جاقتىرمادى. ءوزىنىڭ قاشىپ جۇرگەنىن سەزدىرمەي:
— يا حوچۋ پوسيدەت س توبوي ۆ تەمنوتە...— دەدى كۇلە سويلەپ.
— نو يا حوچۋ پوگليادەت نا تەبيا!— ايەل قىلىقتانا سىلق-سىلق كۇلدى.
— ا تى پوستارايسيا ۋۆيدەت مەنيا نە گلازامي، ا سەردسەم.
— ۆون تى كاكوي!
— كاكوي؟
— حوروشيي...
قاراڭعىدا ايەلدىڭ شولپ ەتىپ ءسۇيىپ العانى ەستىلدى.
ادام بالاسى قىزىق قوي، قانداي جاعدايدا جۇرسە دە، ەڭ اقىرعى دەمى بىتكەنشە ومىردەن راقات ىزدەيدى، راقاتتانىپ ءوتۋدى ارمان ەتەدى. جيىرما ەكى جاسار ەرنەست گالۋا باسىنىڭ كەسىلۋىنە قالعان ون ءۇش ساعات ۋاقىتىن، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ايگىلى «گالۋا قاتارى» اتتى ماتەماتيكالىق ەڭبەگىنە جۇمساسا، دارعا اسىلۋىنا ءبىر ءتۇن قالعان سفەندر پاتشا «اقىرعى تىلەگىڭدى ايت» دەپ سۇراعان جاۋىنا «وسى اقىرعى ءتۇنىمدى ءبىر سۇلۋ قىزبەن وتكىزۋگە رۇقسات ەتىڭدەر» دەپ وتىنەدى. قايعىدان، اجالدان، قۋانىشتىڭ جوعارى تۇرۋى ءومىر زاڭى ما، الدە بۇل ارسىز كوڭىلدىڭ قىزىققا تويماعان قۇمارلىعى ما؟..
جاڭا عانا بارار جەرى، باسار تاۋى بولماي، ومىردەن، ءتۇڭىلىپ، قاندى جورىققا اتتانۋعا بەل بۋعان اكپار، سۇلۋ ايەلدىڭ وسىناۋ ءبىر اق جارقىن قارسى الۋىنان، جۇرەگىنە ءبىر ىستىق سەزىم تاراپ، بويى جىلىپ سالا بەردى. مارۋكەي الدىنا قويعان تاعامدى جەپ، ءبىر بوكال كونياكتى ىشكەننەن كەيىن بۇل قۋانىش ەندى ءتىپتى كۇشەيە ءتۇستى.
...ايلى ءتۇن، اق مامىق توسەك، قۇشاعىندا اق توسىندە اي ساۋلەسى ويناعان، اق سازانداي اپپاق ارۋ... ءدال وسى ساتتە اكپاردا ەش ارمان جوق ءتارىزدى. الداعى ماقسات تا، اقىرعى كۇننىڭ ازابى دا ءبارى ۇمىتىلعان. ونىڭ ومىردەن بار تىلەگەنى وسى، ءومىرباقي تەك وسىنداي عانا راقاتتا وتسەم ەكەن دەيدى. ءبىراق ونىڭ بۇل تىلەگى ورىندالار ما؟ ءبىر تۇندىك قۋانىشتان كەيىن، ونى كۇتىپ تۇرعان قانشا جۇرسە دە بىتپەيتىن، سوزىلعان ۇزاق مەحنات جولى بار ەمەس پە؟ ءيا، ونى كۇتىپ تۇرعان قيىندىق بار، ازاپ بار. ول — ۇستەم تاپتىڭ بۇعان ارناعان ۇلەسى. بار داۋلەتىنەن، بيلىگىنەن، وزگەدەن ارتىقتىعىنان ايىرىلعان تاس كوڭىلدىڭ قورلانعان ۇلەسى.
سول ۇلەس الدىندا تۇرعاندا، ءبىر تۇندىك قىزىق، راقات ءۇشىن جۇرەكتى تورلاعان ءومىر قايعىسىن ۇمىتۋعا بولا ما؟ جاۋىنا دەگەن وشپەندىلىگىنەن باس تارتا الار ما؟..
ول كەربەز ايەلدىڭ اق مامىق ءتوسىن قيا الماي قايتادان قىسىپ ءسۇيدى... «قوش بول، ەن اقىرعى قىزىعىم» دەگەندەي اكپار مارۋكەيدى ءالسىن-السىن باۋىرىنا باستى... دەگەنمەن، ءبىر ساتتىك قۇمارلىقتان ماقسات قىمبات، ول الدەن ۋاقىتتا بارىپ توسەكتەن سوزىلا تۇرەگەلدى. ساعاتىنا قاراپ ەدى، ءتورت ەكەن. ءدال ويلاعان كەزى. اكپار ەندى كيىنە باستادى.
بۇيىققان مىسىقتاي، مامىق توسەكتە ۇيقىلى-وياۋ ماۋجىراعان مارۋكەي اكپاردىڭ كيىنىپ جاتقانىن كورىپ، تاندانا ىڭىرسىدى:
— دالاعا شىعاسىزمي، ۆەدرو سيناكتا...
— جوق، مارۋكەي حانۋم، كەتەم.
— قايدا؟..
— رۋدنيككە... ءبىر ساعاتتان كەيىن پوەزد جۇرەدى.
ايەل باسىن جاستىقتان كوتەرىپ الدى.
— نۋ؟.. ۆەد قاراجان كومانديروۆكادا ءالى ءبىر نەدەليا بۋلادى بيت...
— اكپار ءوزىن-وزى مىسقىلداپ ىشتەي كۇلدى. «بۇعان قۋانىش كەرەك، ال ماعان...»
— كوپ كەشىكپەي قايتا ورالامىن،— دەدى ول مارۋكەيدى الداپ.— بۇگىنگى دوس-جارلىعىڭا كوپ راقمەت...
— نۋ ي ءۋپاسىز بيت ءالى سين... رازۆە راحماتنى شۋلي ايتامي؟..
ەرىككەن كەلىنشەكتىڭ كوڭىلىن اۋلايتىن ەندى اكپاردىڭ قۇلقى بولمادى. بار ويىن، كوڭىلىن الداعى ماقسات بيلەپ الدى.
— بوتەن جولى...— دەي سالدى دا، ول ەسىكتىڭ الدىنا باردى. ويىنا بىردەمە ءتۇسىپ، ءسال كىدىردى،— مارۋكەي، قاراجانعا سالەم دەرسىڭ. ءبىراق مەنىڭ مۇندا بولعانىمدى ايتپا...
— ايتسا نە ءيتادى؟ ول ريەۆناۆىيت ءيتماس...
— مەيلىڭ. ال قوش بول.
— قوش بولىڭىز... تەز كيلىڭىز... مين ءسينى س نەتەرپەنيەم كۇتەم.
اكپار دالاعا شىقتى. ءتۇن سۇتتەي جارىق ەكەن. قالا ماۋجىراعان شىرت ۇيقىدا. سەلت ەتكەن ءتىرى پەندە كورىنبەيدى. تەك اسپاندا جۇلدىزدار جىمىڭدايدى، كۇمىس تاباق سۇلۋ اي اقىرىن جىلجيدى. تىنىش كوشەنى بويلاي مۇلگىگەن بيىك تەرەك، قايىڭدار تۇر! اكپار جان-جاعىنا قاراپ، ۇرلانا دەمىن الدى دا، ءتوس قالتاسىنا قولىن سالىپ، شۇبەرەككە ورالعان بىردەمەنى شىعارىپ، سىرتىنداعىسىن شەشە باستادى. سۇيەك ساپتى كىشكەنتاي بولات كەزدىك ەكەن. اكپار بارماعىمەن ءجۇزىن اقىرىن باسىپ، وتكىر ەكەنىن بايقادى دا، وڭ جاق قالتاسىنا قايتا سالىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
باعاناعىداي ەمەس، ونىڭ قازىرگى اياق باسىسى نىق. ايقاسا تۇيىلگەن قاباعىنان، تىستەنە جۇمعان جىڭىشكە ەرنىنەن، تايسالماس ءبىر شەشىمگە كەلگەنى سەزىلەدى. بۇل شەشىمدە حاسەنگە دەگەن ۇكىم عانا ەمەس، ۇيىنەن قۋىپ شىققان حانشايىمعا ارناعان ىزا، كەك، اشۋ دا بار.
ازدان كەيىن اكپار حاسەننىڭ ءۇيىنىن جانىنا كەلىپ توقتادى. تاعى دا جان-جاعىنا قارادى. بۇكىل الەم بەينە ءبىر ولىك ءتارىزدى، مىزعىمايدى. اكپار بۇل ءۇيدىڭ بار جاعدايىن كۇنى بۇرىن تەگىس زەرتتەگەن. ول كىشكەنتاي تەسىكتەن سىممەن ەسىكتىڭ تيەگىن بوساتىپ، اياعىن مىسىقتاي ەپپەن باسىپ، سەنەك ۇيگە كىردى. ول اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ اۋرە بولعان جوق. ءوزى الىپ كەلگەن قاشاۋ تەمىردى ەسىك ۇستىندەگى تەرەزەنىڭ تاقتايىنا كىرگىزىپ جىبەرىپ، ءسال بوساتتى دا، تەرەزەنى اقىرىن جۇلىپ الدى. سودان كەيىن اكپار قولىمەن تارتىلىپ كەۋدەسىن تەسىكتەن وتكىزدى دە، ناعىز ءبىر قوراعا ەنگەن قاسقىرداي، ەش سىبدىر شىعارماي، ەپپەن بولمەنىڭ ار جاعىنان ءبىر-اق ءتۇستى.
بۇل كەزدە تاڭ جاڭا ءبىلىنىپ كەلە جاتقان-دى. ءۇي ءىشى: قارا كولەڭكە. اكپار اياعىن ۇشىمەن باسىپ، ەسىگى ءسال اشۋلى تور ۇيگە كىردى. بولىسكەي كىراۋاتتىڭ ۇستىندە قاننەن-قاپەرسىز ۇيىقتاعان حاسەن مەن حانشايىم. ءبىرىنىڭ بەتى بىرىنە ءتيىپ جاتىر. حانشايىم وڭ قولىن كۇيەۋىنىڭ كوكىرەگىنە قويىپ، ءسال قىرىنداي تۇسكەن. اناداي جەردە جاس بالانىڭ اعاش كەرەۋەتىندە — ءزۋرا... اكپار كەۋدەسىنىڭ دۇرسىلدەگەنىن باسىپ، ءسال تۇردى. حاسەندى قۇشاقتاپ جاتقان حانشايىمدى كورگەندە، ول تۇنەرىپ كەتتى. بۇرىنعى قارىنداسىنا دەگەن ىزا، اشۋعا ەندى قىزعانشاقتىق، قورلانۋ قوسىلىپ، مورت مىنەزدى اكپار اياعىن ءبىر باسىپ، ءبىر توقتاپ، ەرلى-زايىپتىنىڭ كىراۋاتىنىڭ باس جاعىنا تايادى. ساسپاي وڭ قالتاسىنا قولىن سالىپ، بولات كەزدىگىن الدى. انا ەكەۋى باستارىنا تونگەن اجالدى سەزەر ەمەس، اقىرىن عانا پىس-پىس ەتەدى. حانشايىم جامان ءتۇس كورىپ جاتىر ما، داۋىسى شىعار-شىقپاس بولىپ بىردەمە دەپ ىڭىرسيدى.
اكپار بىلەگىن سىبانىپ، كەزدىگىن قىسا ۇستاپ ءسال تۇردى دا، كەنەت ەڭكەيە ءتۇسىپ قاتار جاتقان قوس كەڭىردەكتى بىردەي ورىپ-ورىپ جىبەردى...
اسپانعا اتقان قانمەن بىرگە، حاسەننىڭ «اح» دەۋگە داۋىسى ازەر شىقتى. ال حانشايىم بۇلقىنا اتىلىپ كىراۋاتتان جەرگە قۇلادى دا، بىر-ەكى رەت دوڭبەكشي كوتەرىلىپ، كەنەت بىردەن تىنا قالدى.
اكپار ارتىنا بۇرىلىپ تا قاراماستان، كەزدىگىنىڭ قانى مەن قولىن ستول ۇستىندەگى داستارقانعا تاپتەشتەپ ءسۇرتتى دە، ەسىككە قاراي تايادى. ءۇيدىڭ ەسىگىن اۋزىندا تۇرعان كىلتىمەن اقىرىن اشتى دا، سىرتقا شىقتى. جايباراقات جانداي جان-جاعىنا قارادى. دالادا ەشكىمنىڭ جوق ەكەنىن كورىپ، اياعىن اسىقپاي باسىپ، ءوز بەتىنە جۇرە بەردى.
بىرەر ساعاتتان كەيىن حاسەننىڭ ۇيىنە كەلگەن ءسۇت ساتۋشى ايەل، كۇندەگى جابىق تۇراتىن ەسىكتىڭ بۇگىن اشىق جاتقانىنا تان قالىپ: «حانشايىم! حانشايىم!»—دەپ داۋىستادى. ەشكىم جاۋاپ بەرمەگەننەن كەيىن، ۇيگە كىردى. قان-قان بوپ ءولىپ جاتقان ەرلى-زايىپتىنى كورىگى، اتىپ سىرتقا شىقتى. ويبايىن سالىپ، كورشى ۇيدەگى ادامداردى شاقىردى. جۇرت جينالدى. ميليسيا كەلدى. مۇنداي سۇمدىقتى كورمەگەن جۇرت ايران-اسىر بولدى. ءبىر كارتاڭ ايەل ءالى ۇيقىسىنان ويانباعان ءزۋرانى، اكە-شەشەسىنىڭ قان بولىپ جاتقانىن كورسەتپەي، ۇيدەن الىپ شىعىپ، ادەتتەگى ۋاقىتىنان قالدىرماي، بالالار باقشاسىنا الىپ كەتتى.
ءتۇس بولماي حاسەن مەن حانشايىمنىڭ ءولىمى بۇكىل قالاعا تارادى. جازىقسىز كەتكەن اياۋلى جانداردى اياماعان، مۇسىركەمەگەن جان قالمادى. كەمپىر-شالدار جاعاسىن ۇستاپ، بۇلاردى ولتىرگەن قان ىشەرگە لاعىنەت ايتتى. ورىس، قازاق جينالىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان وسىناۋ قاندى ۋاقيعادان تاسىعان سۋداي تولقىدى، اشۋىنا ءمىنىپ، بۇرق-سارق قايناعان قازانداي، استان-كەستەن بولدى، زاڭ ورىندارىنان قىلمىستىنى تەزىرەك تاۋىن، قاندى قانمەن جۋۋىن تالاپ ەتتى.
ءبىراق اكپار قولعا تۇسپەي كەتتى. جۇرت ءتىپتى ەشكىمگە زيانى تيمەگەن، وسى ءبىر ارداقتى ەكى ادامدى كىم ولتىرگەنىن دە بىلمەي قالدى. ال اكپار تاڭەرتەڭگى پوەزبەن سارىوزەك ستانسياسىنا ءجۇرىپ كەتكەن. ەگەر جولاي قولعا تۇسپەسە، الاكول شەكاراسى ارقىلى قىتايعا وتپەك...
وسى ءبىر جان تۇرشىگەر سۋىق حابار جەتەر الدىندا، بۇركىت تاڭەرتەڭگى شايىن ءىشىپ بولىپ، كەشە عانا باسپادان كەلگەن ءوزىنىڭ جيناعىنىڭ گرانكاسىن قاراعالى جاڭا عانا قورا ىشىندەگى باقشاعا شىعىپ وتىرعان-دى.
— بۇركىت اعا،— دەدى وعان تاياپ كوزى جاسقا تولعان گازەت تاسۋشى جاس سارى بالا،— تۇندە ءبىر بۇزىق حاسەن اعاي مەن حانشايىم اپايدى ءولتىرىپ كەتىپتى.
— نە دەيسىڭ؟!—دەدى جوندەپ تۇسىنە الماي قالعان بۇركىت.
— حاسەن اعا مەن ايەلىن بىرەۋ باۋىزداپ كەتىپتى.
— قاشان؟ قايدا؟—دەۋگە عانا مۇرشاسى كەلدى بۇركىتتىڭ.
مىنا حابار ونىڭ توبەسىنە جاي تۇسىرگەندەي بولدى. بۇركىت سول سىرتقا شىعىپ وتىرعان قالپىندا، كويلەكشەڭ، حاسەننىڭ ۇيىنە قاراي اتا جونەلدى.
بۇل كەلگەن ۋاقىتتا پروكۋرور مەن ميليسيا قىزمەتكەرلەرى ۇيدەگى جۇرتتى تەگىس سىرتقا شىعارىپ، ءتيىستى تەكسەرۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتقان. اۋلانى قورشاعان ميليسيا قىزمەتكەرلەرى. كوشە بويى ءيىن تىرەسكەن جۇرت.
بۇركىت ەنتەلەي باسىن قوراعا كىردى، توقتاتپاق بولعان ميليسياعا بوي بەرمەي، ءۇي ىشىنە قاراي ۇمتىلا ءتۇستى.
كەنەت سىرتتاعى جۇرت ونىڭ:
— حاسەنىم، بوزداعىم! قوس باۋىرىم!—دەپ وكىرە جىلاعان داۋىسىن ەستىدى.
ەرتەڭىنە بۇكىل قالا بولىپ حاسەن مەن حانشايىمدى ارداقتاپ جەرلەدى. تاپ كۇرەسىنىڭ قۇربانى بولعان ەرلى-زايىپتىنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش ورناتىلىپ «ارداقتى ۇل-قىزىمىز، اتتارىڭ ماڭگى ەسىمىزدە ساقتالادى» دەگەن ءسوز التىن ارىپپەن جازىلدى.
حاسەن مەن حانشايىمدى قويىپ كەلگەننەن كەيىن، قاسىرەتتەن بۇركىت توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. بۇل قاندى ۋاقيعا اكپاردىڭ ءىسى ەكەنى كوپ كەشىكپەي انىقتالدى. شەت ەلگە قاشىپ بارا جاتقان جەرىنەن قولعا ءتۇسىپ، ايىبى موينىنا قويىلىپ، جەتىنشى اۆگۋست زاڭىمەن، اتىلۋ جازاسىنا بۇيىرىلدى. جاۋ جازاسىن تارتتى. ءبىراق ودان قازا بولعان ەكى دوس قايتا ورالار ما! بۇركىتتى ەندى ءبىر ۇلكەن ىزا، زۇلىمدىققا قارسى جانىن كۇيىندىرگەن دۇلەي كۇش بيلەدى.
بۇرىن «وسى مەن تاعى قاتەلەسىپ جۇرگەن جوقپىن با، مەن بىلەتىن قازاق ءبىر قازاق ەمەس پە ەدى، وعان تاپتىق كۇرەستى سوۆەت وكىمەتى كۇشپەن ەنگىزبەدى مە؟» دەگەن سەنىمسىز وي. دا پايدا بولاتىن. ال مىنا دوس ءولىمى، وعان قازاق ەلى دە تاپقا بولىكتەن، تاپتىق كۇرەستە ءبىرىن-بىرى اياماس ەل ەكەنىن ابدەن ۇقتىردى.
وسىنى تۇسىنگەن بۇركىت دوس اجالىنا ارنالعان ولەڭ جازدى. بۇل ولەڭى اقىن بۇركىتتىڭ ەڭ العاشقى تاپتىق سەزىمىنىڭ شىن ويانۋى بولاتىن. سوندىقتان دا ونى ولكەلىك پارتيا گازەتى ۇلكەن ارىپپەن ءبىرىنشى بەتىندە باسىپ شىعاردى.
بۇركىتتىڭ بۇل جىرى شىن جۇرەكتەن شىققان ادال سىرى، قايتپاس شەشىمى ەدى. كەزدەن شىققان جاس پەن جۇرەكتە ويناعان كەك بىردەي ورىن العان، كۇيزەلگەن اقىننىڭ جۇرەگىنەن شىققان وسى ءبىر وتتى ولەڭ بىلاي دەپ باستالعان:
جاۋ قولىنان قازا تاپتى،
قازا تاپتى جولداسىم.
كوزدەن ىستىق قان بوپ اقتى،
قان بوپ اقتى كوز جاسىم.
ومىردەن تەك ەلەس ىزدەپ،
كەيدە بىلمەي شوق باستىم،
جول تابا الماي، جانىم جۇدەپ،
اشىق كۇندە اداستىم.
سۇم تاعدىردىڭ اۋىر جۇگىن
كوتەرە الماي قىسىلدىم.
دوس اجالى اشتى بۇگىن،
اشتى كوزدى، ءتۇسىندىم.
حاسەن سەنگەن جاقسى زامان
بولسىن ەندى ارمانىم.
قيدىم ءبارىن، بەردىم سوعان
ءومىرىمنىڭ قالعانىن!
قايتا بۇراپ دومبىرامنىڭ،
بوساپ كەتكەن قوس ىشەگىن
قايتارارمىن قوس قىراننىڭ،
جاۋدا كەتكەن ءوش كەگىن.
بىرتىندەپ قايعىلى ۋاقيعانىڭ شۋى دا باسىلا باستادى... تەك ءزۋرا عانا ءالى ەش نارسەگە تۇسىنبەي، شەشەسىن «انە كەلەدى، مىنە كەلەدى» دەپ كۇندە كۇتۋدە بولدى. ول ءقازىر بالالار باقشاسىندا ەمەس، بوتەن جەردە. ۇكىمەت ونى اكە-شەشەسى قازا بولىسىمەن-اق كىشكەنتاي بالالارعا ارنالعان جەتىمحاناعا بەرگەن.
حانشايىم مەن حاسەندى جەرلەگەندەرىنە ءبىر اي تولعان شاقتا قارا كيىنگەن ولگا پاۆلوۆنا مەن قاسىرەتتەن جاڭا عانا باسىن كوتەرگەن بۇركىت ءزۋرانى ىزدەپ وسى جەتىمحاناعا كەلدى.
بالانىڭ اتى بالا ەمەس پە، بىرتىندەپ ءزۋرا دا اكە-شەشەسىن ۇمىتا باستاعان-دى. بۇلار كەلگەن كەزدە ول وزىڭدەي كىشكەنتاي قىزدارمەن باقشادا ويناپ ءجۇر ەكەن. ولگا شاقىرىپ ەدى، بىردەن تانىپ جاندارىنا كەلدى. كوزىنەن جاسى مولدىرەپ، انا ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك جاۋتاڭداي قۇشاقتادى. كەنەت ءزۋرانىڭ كوزى ولگانىڭ موينىنداعى مونشاقتارعا ءتۇسىپ كەتتى. بۇنى بۇركىتتىڭ ايەلىنە موسكۆادان حانشايىم اكەپ بەرگەن. شەشەسىنىڭ دە موينىنا تاعىپ جۇرەتىن وسىنداي مونشاعى بولاتىن. سول ويىنا ءتۇستى مە، ءزۋرا ءالسىن-السىن ولگا پاۆلوۆنانىڭ موينىنا قاراي بەردى.
كەنەت ول:
— ماما!—دەپ قالدى.
ولگا پاۆلوۆنانىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. ول ءزۋرانى باۋىرىنا قىسىپ، ايمالاپ سۇيە باستادى.
— اينالايىن، ءزۋراشىم...— دەدى ەگىلگەن جاسىن تىيا الماي،— جىلاماشى، جىلاماشى... بۇگىننەن باستاپ مەن سەنىڭ ماماڭمىن... ءيا، مەنمىن سەنىڭ ماماڭ...
بۇگىنگە دەيىن بالا كورمەگەن بۇركىت پەن ولگا پاۆلوۆنا بىرىنە-بىرى قارادى. ولار ءبىرىنىڭ ويىن ءبىرى ءتىل قاتىسپاي-اق ءتۇسىندى. حاسەن مەن حانشايىمنىڭ جالعىز قىزىن وزدەرى بالا ەتپەك بولدى.
جۇدەپ كەلگەن ەرلى-زايىپتى ەندى ۇيلەرىنە قۋانىپ قايتتى.
بۇركىت پەن ولگا پاۆلوۆنا الما-كەزەك قۇشاقتاپ كوتەرىپ كەلە جاتقان ءزۋرا شىن باقىتتى ەدى. جاڭا اكە-شەشەسىنە الدەنەنى ايتىپ، بىلدىرلاي سويلەپ كەلە جاتتى...
IV
ءومىر جولى كوشكەن كەرۋەن جول ءتارىزدى. ونىڭ بۇلتارىسى دا، جازىعى دا كوپ. اسۋى قيىن اسقارىمەن قاتار، تومەن قاراي قۇلدىراپ وتەر ىلديى دا بولادى. كەرۋەن جولى كەيدە ۇزاق، كەيدە قىسقا كەلەدى. ءبىراق قاۋىپ-قاتەرسىز، قيىندىقسىز بولمايدى. ويلاماعان جەردەن جەل تۇرىپ، سۇراپىل داۋىل سوعادى، قالىڭ جاۋىن نوسەرلەي قۇيىپ، بۇرىن سۋى تولارساقتان كەلەر تايىز جىرا كەنەت سارىلداي اققان، وتكەل بەرمەس، دولى وزەنگە اينالادى، كوشتى بوگەيدى.
بۇنداي بوگەتتەن تەك شارشامايتىن، تالمايتىن كەرۋەن عانا وتە الادى. توقتاماي كوشىپ ءوزىنىڭ دەگەن جەرىنە جەتەدى.
قاراڭعى ءتۇن. جۇرتتىڭ ءبارى الداقاشان ۇيىقتاپ قالعان. جاقىندا عانا العان جاڭا پاتەرىندەگى جۇمىس بولمەسىندە، ستولعا سۇيەنىپ بۇركىت وتىر. الدىندا ءالى ءارىپ تۇسپەگەن بىرنەشە تاراق، اق قاعاز، بەتى اشۋلى جاتقان الەكسەي تولستويدىڭ: «قىل كوپىر، قيامەت كەشۋ» رومانى. بۇل كىتاپتىڭ اۋدارام دەگەن بەتىن بۇركىت بىرنەشە رەت وقىپ شىقتى. ءبىراق بۇگىن كۇندەگىسىندەي ەمەس، ءبىر دە جولىن اۋدارا المادى... قولىنا قالامىن الىپ بىرنەشە رەت وقتالسا دا، ەسىنە باعانا كۇندىز ءوزىن شاقىرعان مەكەمەدەگى ءسوز تۇسە بەردى. ول ءسوز بۇركىتكە جىلانداي سۋىق تيگەن. سول سوزدەن كەيىن بۇركىت ءوزىنىڭ تاعدىرىن وقتاۋلى مىلتىقتىڭ اۋزىندا تۇرعانداي كوردى. تەك بىرەۋ سول مىلتىقتىڭ شۇرىپپەسىن باسسا بولعانى، ار جاعىندا الداعى تىرشىلىگى دە، كۇتكەن باقىتى دا، ءبارى دە بىت-شىت بولماق... جان القىمعا تۇسكەلى تۇرعان قىل ارقاننان قۇتىلار جول بار ما؟ جوق سىندى...
كوپ مەزگىلدەن بەرى كەڭەس وكىمەتىنە ىستەپ جۇرگەن زيانكەستىك قىلمىسى اشىلىپ، جاقىندا قاراجان ۇستالعان بولاتىن. بىرەۋگە قان قۇستىرۋ وعان جاقسىلىق ىستەۋدەن جەڭىل. قاراجان ءوزى كەتكەنىمەن قويماي، ۇزىننان ءوش قىسقادان كەگى بار بۇركىتتى دە الا كەتپەك بولعان. ءوزىنىن شىن سەرىكتەرىنىڭ اتىن اتاماي، باياعى اقاننىڭ قىرقىن بەرەر كۇندەگى كەڭەستەن باستاپ، بۇركىتپەن قاستىق ءىسىم دە، پىكىرىم دە ءبىر بولدى دەگەن جالعان جاۋاپ بەرگەن.
تەرگەۋشى بۇركىتتى شاقىرىپ الىپ، ءبىراز قىسا جاۋاپ العان. بۇركىت ءوزىنىڭ اداسقانىن، قالاي دۇرىس جولعا تۇسكەنىن ءبىرىن قالدىرماي، وعان اقتارعان. تەرگەۋشى بۇنىڭ سوزىنە سەندى مە، سەنبەدى مە، بەلگىسىز، ايتەۋىر بۇركىتتەن «قالادان ەش جاققا كەتپەيمىن» دەگەن قولحات الىپ، ازىرگە بوساتقان.
بۇركىتتىڭ قازىرگى قوبالجۋى وسىدان تۋعان. ءوزىنىڭ قاراجان سەكىلدى كورسەتۋشىسى بارىندا، امان قالام دەپ ول تاقا دامەلەنبەيدى. سوندىقتان دا، بۇركىت قاراڭعى تۇنگە سەسكەنە قارايدى، كوڭىلىن الدىنداعى جۇمىسىنا قانشا اۋدارام دەسە دە، اقىل شىركىن تۇنىپ قالعان قارا سۋداي ءبىر سەلت ەتپەيدى، بار ويىن كۇتكەن ءقاۋىپ بيلەپ العان.
بۇركىت اۋىر كۇرسىندى. كەنەت ونىڭ كوز الدىنا بۇگىن كورگەن بوتەن ءبىر سۋرەت ەلەستەپ كەتتى.
باعانا تەرگەۋشىنى كۇتىپ، قۇلازىعان تىپ-تىنىش كوريدوردا جالعىز وتىرعانىندا، جانىنا بىلق-بىلق باسىپ، سۇڭعاق بويلى، ءبىر كەربەز ايەل كەلگەن. ونىسىز دا كورىكتى بەتىن ادەمىلەپ بوياپ العان، ۇستىنەن جۇپار ءيىسى اڭقيدى. جۇدەپ وتىرعان بۇركىتكە ول «قانداي كەلبەتتى جىگىت ەدىڭ!» دەگەندەي، كوزىن سىناي ءبىر تاستاپ، اقىرىن كۇلىمسىرەگەن. جۇزىندە قۋانىش وينايدى. وسىناۋ تۇكسيگەن كوريدوردا قايعىسىز ادامدى كورگەنىنە اقىن تاڭ قالىپ، ونىڭ بەتىنە دۇرىستاپ قاراعان. بىردەن تاني كەتكەن. باياعىدا اقشاتىر قالاسىندا بىرەر كورگەنى بار، اتاقتى سۇلۋ مارۋكەي ەكەن. سول قىز كۇنىندەگىسىنەن ءتىپتى وزگەرمەگەندەي. سول ويناقشىعان كوز، سول سۇيۋگە جاراتىلعان قىپ-قىزىل ءبۇلدىرشىن ەرىن... ايەل بۇركىتپەن تانىسقانشا بولعان جوق، كوريدوردىڭ ءبىر قالتارىسىنان تەرگەۋشى كورىنگەن.
ول بۇركىتپەن امانداسىپ:
— ءقازىر،— دەپ مارۋكەيگە قارادى،—ۇمىتپاسام، ءسىز قاراجان ايباسوۆتىڭ ايەلى بولاسىز عوي... نەگە كەلدىڭىز؟
مارۋكەي تەرگەۋشىگە كۇلە جاۋاپ بەردى.
— زاياۆلەنيە اكيلدىم...
— نە جايىندا؟ — تەرگەۋشى ايەلدىڭ قولىنداعى قاعازىن الدى...
— پونيمايتە...— مارۋكەي قالاي دەپ ايتۋىن بىلمەي ءسال كىدىردى،— مين ۆراگ نارودانىڭ نيەۆيستاسى بولىپ نۋرا الميمىنبيت. ودان ءبيزنىم... بوتەن يگىتكە ەرگا شىعام...
تەرگەۋشى ايەلگە تەسىلە قارادى. ونىڭ شارشاعان جانسىز سۇرعىلت كوزىنىڭ تۇبىندە كەنەت ءبىر قاتال سەزىم جارق ەتە قالدى.
— تىم ەرتە ەكەن!—ول بۇل ءسوزدى ايتۋىن ايتسا دا، ءبىر سەكۋند وتپەي، بىرەۋ ەستىپ قالدى ما دەگەندەي، جان-جاعىنا قاراپ:
— مەيلىڭىز،— دەدى.— ءبىراق ءسىز ارىزىڭىزدى مۇندا ەمەس، سوتقا اپارىڭىز... ەرىڭىزدەن بەزگەنىڭىزدى تەك سوت قانا راستاپ ۇكىم شىعارا الادى.
— يزۆينيتە ۆ تاكوم سلۋچاە،— ايەل جىمىڭ ەتە قالدى،— قوش بولىڭىز...
— قوش...
كەتىپ بارا جاتقان ايەلدىڭ سوڭىنان تەرگەۋشى تاعى دا كوز تاستاپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، باسىن شايقاعان. سودان كەيىن ءوزىنىڭ قاتال پىشىنىنە قايتا كوشىپ:
— ءجۇرىڭىز،— دەدى.
بۇركىت قاراجاندى قانشاما جەك كورسە دە، ايەلىنىڭ وسىناۋ جەكسۇرىن مىنەزىنە تاڭ قالىپ، جاۋىن اياپ كەتتى. ءقازىر دە سول ويدان شىعا الماي تۇر... «ءتاڭىرىم، ونداي وپاسىزدىعىڭنان ساقتا».
بۇركىت شامدى جاعىپ، قايتادان كەلىپ ستولىنىڭ قاسىنا وتىردى. كىتاپتىڭ بەتىن اشىپ، قولىنا قالامىن الدى. ءبىراق، قوبالجىعان كوڭىل تاعى دا جۇمىس ىستەتپەدى. تاعىدا قايعى، تاعى دا قوبالجۋ... بويىن بيلەپ العان ءبىر تۇراقسىز سەنبەستىك سەزىم بار اقىل-ويىن وزىمەن بىرگە جەتەكتەپ اكەتىپ بارادى. «بۇيتە بەرسە، ەل-جۇرت نە بولادى؟ كەلەشەگىمىز نە بولادى؟ مۇنداي تەمىر تەگەۋرىندى ومىردەن ءولىم ارتىق ەمەس پە؟»
بۇركىت وسى ءبىر اۋىر ويدا ۇزاق وتىردى. الدەن ۋاقىتتا ۇيگە مايىسا كىرگەن سارى قىزداي، كۇن دە شىعا باستادى. قارا كولەڭكە ءۇي ءىشى ازدان كەيىن ءتىپتى جارىق بولدى.اعاش باستارىندا التىن ساۋلە وينادى. كوشەدە جۇرگەن ادام، جۇگىرگەن ماشينانىڭ ءۇنى قۇلاققا كەلدى.
كەلەسى بولمەدەن ولگا پاۆلوۆنانىڭ تۇرا باستاعان سىبدىرى ەستىلدى.بۇركىت كەنەت كىتاپقا ءۇڭىلىپ، ءولىپ-تالىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان ادامداي ەڭكەيە قالدى.
ۇستىندە جەلەڭ شاپان، شاشىن جوندەي، جانىنا ولگا پاۆلوۆنا كەلدى.
— نەمەنە، ءتۇنى بويى كوز ىلىكتىرمەگەنسىڭ بە،— ول ەرىنىڭ شاشىنان سيپاپ اقىرىن ەزۋ تارتتى،— بۇيتە بەرسەڭ، مەن جەسىر قالارمىن...
بۇركىت ايەلىنىڭ بەلىنەن قۇشاقتاي وزىنە تارتتى.
— ۇيقى قايدا كەتەر دەيسىڭ... ءومىر دەگەن ءبىر زۋلاپ وتە شىعار وت اربا ەمەس پە، دەر كەزىندە ودان ورىن الا الماساڭ، ايدالاعا قاڭعىپ قالاسىڭ... مۇمكىندىك بارىندا ەنبەك ەتۋ ءجون...
ولگا پاۆلوۆنا ەرىنىڭ الدىنداعى ءبىر اۋىز ءسوز جازىلماعان اق قاعازدارعا قارادى. بۇركىتتىڭ تاعى دا قانداي ءتۇن وتكىزگەنىن ايتپاي ءتۇسىندى. ونى وتە اياپ كەتتى.
— دەگەنمەن، ساعان ازىراق دەم الۋ كەرەك بولار. مۇنداي قالپىندا...— دەپ ايەل ءسوزىن اياقتاماي توقتادى.
— وقاسى جوق... بۇگىنگى ءتۇن ەسەپ ەمەس...— بۇركىت اقىرىن ەزۋ تارتتى.— اقىن دەگەن ءبىر بەيمازا ادام عوي، كەيدە وزىنە دە تىنىشتىق بەرمەيدى. الدەنەنى ويلاپ، ءوز جۇرەگىنە ءوزى الەك سالادى.— كەنەت ول الدىندا جاتقان كىتاپتى اقتارا باستادى.— جاقسى كىتاپ... شىن جۇرەكتەن جازىلعان... مۇنداي كىتاپتى اۋدارماۋ كۇنا... تەزىرەك اۋدار دەپ ءار بەتى ءوزى تىلەنىپ تۇرعانداي... ونىڭ ۇستىنە سەن دە ماعان كوپ جاردەم بەردىڭ... لەنينگرادقا الىپ بارعانىڭ قانداي جاقسى بولعان... قالاسى دا، ادامدارى دا — ءبارى كوز الدىمنان كەتپەيدى. جازىلا اۋدارۋىما بۇ دا زور كومەك...
ولگا پاۆلوۆنا ستول ۇستىندەگى الەكسەي تولستويدىڭ كىتابىن قولىنا الدى.
— «قىل كوپىر، قيامەت كەشۋ». ءيا، بۇل كەيبىر اداسقان ورىس ينتەلليگەنتتەرىنىڭ ريەۆوليۋسياعا بەت بۇرۋداعى اۋىر جولى...
— ءبىزدىڭ جولىمىز ورىس ينتەلليگەنسياسىنىڭ جولىنان دا قيىن بولدى عوي.
بۇركىت الىستاعى، تاۋ باستارىنا قارادى.
— قاڭداي ادەمى تاۋلار... اسىرەسە تاڭەرتەڭگى كەزدە... كوگىلدىر باسىن كۇن شالىپ، قالاعا تاياي تۇسكەندەي بولادى. قاراعىم كەلەدى دە تۇرادى.
ول كەنەت تەرەزەدەن كىلت بۇرىلىپ ستولدىڭ جانىنا كەلدى، ولگادان كىتاپتى الدى.
— ورىس ينتەلليگەنسياسىنا بىزدەن اناعۇرلىم جەڭىل بولدى عوي، ولگا، سەن بۇنى تۇسىنەسىڭ بە؟ ولارعا تەك ەكى تاپتىڭ قايسىسىنا قوسىلۋ قيىندىعى عانا بوگەت بولسا، ءبىزدىڭ الدىمىزدا بۇدان باسقا دا توتەنشە قيىندىقتار كوپ بولدى عوي. ەڭ الدىمەن بىزگە كىمگە ەرۋگە ءتيىستىمىز دەگەن سۇراقتى شەشۋ كەرەك بولدى. ءبىر جاعىمىزدا ادەت-عۇرپى، ءدىنى، مادەنيەتى، ءتىلى بىزگە جاقىن شىعىس تۇرسا، ەكىنشى جاعىمىزدا كەشە عانا وتارشىلىق ساياساتىن جۇرگىزگەن روسسيا تۇردى. كىمگە ەرۋ كەرەك ەدى؟ حالىق تاڭداۋىن ءوزى تاپتى. شىن جۇرەگىمەن تاپتى. ال ءبىز بولساق... اداستىق. «وقىعان ازامات» دەپ جۇرگەندەردىڭ كوبى اداستى. ارتىنان دۇرىس جول تابا الماي، تاعى قينالدىق...
— بۇركىت، سەن قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ وسى توتەنشە اۋىر جولى تۋرالى كىتاپ جازۋىڭ كەرەك.
— شىركىن-اي، جازا السام سول ءبىر كىتاپتى!.. ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي، بۇل — مەنىڭ كوپتەن بەرگى ارمانىم... ەندى مىنە...
— «ەندى مىنە...» دەپ نەنى ايتاسىڭ؟
— سەنىڭ تاڭداعانىڭ دا ءبىر دۇرىس ادام بولمادى عوي، وليا... قايدا بارسا الدىنان «قورقىتتىڭ كورىن» كورەتىن ءبىر سارى ۋايىمشىل جانعا نەگە شىقتىڭ؟.. اقىن بىتكەننىڭ ءبارى وسىنداي ما، الدە تەك مەن عانا وسىندايمىن با؟.. جوق تەك مەن وسىنداي سەكىلدىمىن... قوڭىلىمە تيتتەي كۇدىك تۇسسە، بۇكىل بويىمداعى دارىنىم سۋالىپ قالعانداي سەزىنەم. ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، مەن از شاتىسقام جوق. كەشە بولشيەۆيكتەردىڭ سوزىنە مۇلدەم سەنبەدىم. ال بۇگىن سول قاتەمدى ءتۇسىنىپ، قالعان ءومىرىمدى حالقىممەن بىرگە وتكىزەيىن دەپ شىن جۇرەگىممەن جاڭا جولعا شىعىپ ەدىم، كورىپ تۇرسىڭ عوي، كوڭىلىمە تاعى دا قارا ءتۇن ورناي باستادى. تاعى دا ەش نارسەگە تۇسىنبەي شاتىسۋعا اينالدىم.
بۇركىت توقتاپ قالدى، جانىنا جاقىن كەلگەن ولگا پاۆلوۆنا:
— سوندىقتان دا، بۇركىت، ساعان جازۋ كەرەك،— دەدى،— جۇرەكتەگى ءزىل كوزدەگى جاسپەن تەڭ، توگىپ-توگىپ الماساڭ، كوڭىلىڭ جەڭىلدەنبەيدى...
— سوندا نەنى جازۋىم كەرەك؟ قاي جاققا قاراسان دا، عاجايىپ تابىسقا كوزىن تۇسەدى. اناۋ قاراعاندى، ەمبى، جەزقازعان... ادام ايتىپ جەتكىزە الماس تابىس! حالىقتىڭ قايراتتى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى! ال سونىمەن قاتار، كۇندە «حالىق جاۋى» بولىپ ۇستالعان ازامات... بۇل ءبىر جالپى ينتەلليگەنسيا اتاۋلىعا، اسىرەسە جاڭا قىلتاناقتاپ كوكتەپ، كوتەرىلىپ كەلە جاتقان قازاق ينتەلليگەنسياسىنا توتەنشە ناۋبەت بولدى... نەگە بىلاي؟ تۇسىنبەيمىن... قاراجان سەكىلدىلەردىڭ سازايىن تارتقانى ساۋاپ. ال ءتىپتى كەيدە... تۇندە ون ءۇشىنشى پاتەردە تۇراتىن قارت ارحەولوگ پاۆەل ديميترييەۆيچتى اكەتتى. مەن تەرەزەدەن كورىپ تۇردىم. «بۇل شالدىڭ قانداي جازىعى بار؟» دەپ سۇراۋعا باتىلىم بارمادى... نەدەن قورىقتىم؟ بىرەۋ اتىپ تاستايدى دەپ سەسكەندىم بە؟ جوق، وليا، مەن اجالدان قورىقپايمىن. ادال ءىس ءۇشىن، كەۋدەمدى وققا توسۋعا بارمىن. ال تۇندە...— بۇركىت كەنەت ءۇيدى كەزىپ جۇرە باستادى،— اياعىمدى اتتاۋعا قۇدىرەتىم جەتپەدى. نەگە؟ مۇنداي رۋحاني كۇيزەلىسكە ۇشىراعان ءقازىر جالعىز مەن ەمەس... بۇركىتتى مەن جاقسى بىلەمىن. ءدال مۇنداي جاعدايدا ءجۇرىپ، قانداي شىعارما جازا الاسىڭ؟ جازعان كۇندە ول قانداي بولىپ شىعادى؟.. شىن جۇرەكتەن تۋماعان شىعارما دۇنيەگە شالا-جانسار كەلگەن بالا ءتارىزدى، ۇزاق ءومىر سۇرە المايدى. ونداي تۋىندى كىمگە كەرەك؟
بۇركىت تاعى دا ۇندەمەي قالدى. ولگا دا ءتىل قاتپادى. بۇلار وسىلاي ءۇن-تۇنسىز ۇزاق تۇردى.
— شاي قويايىنشى،— دەدى الدەن ۋاقىتتا بارىپ ولگا پاۆلوۆنا.
ول اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتىپ، ازدان كەيىن قايتا ورالدى.
— بۇگىنگى گازەتتەر...
بۇركىت سىلبىر قيمىلداپ، گازەتتەردى قاراي باستادى. اس ۇيدە پريمۋس جاعىپ جۇرگەن ولگا پاۆلوۆنا كەنەت بۇركىتتىڭ ستولدى قولىمەن تارس ەتكىزىپ ۇرىپ قالىپ، «ايۋان!» دەگەن قاتتى داۋىسىن ەستىدى. ايەلى جۇگىرىپ ۇيگە قايتا كىردى.
بۇركىتتىڭ قولىندا گازەت، ءجۇزى اشۋدان قارا كۇرەڭدەنىپ كەتكەن، نە ىستەرىن بىلمەگەن ادامداي، كىتاپ شكافىنا سۇيەنىپ تۇر. كوزىندە ۇلكەن قايعى...
— كوردىڭ بە مىنا ماقالانى؟—دەدى ول ايەلى كىرگەننەن كەيىن گازەتتى كورسەتىپ.— نەتكەن قان شەلەك جان ەدى مىنا جولىبەكوۆ!..
— جولىبەكوۆىڭ كىم؟ انەۋگۇنگى جينالىستا ساعان قارسى شىققان قارا ءسۇر جىگىت پە؟ نە جازىپتى؟
— ءيا، سول. كورىنگەندى «حالىق جاۋى» دەپ ولكەلىك گازەت بەتىنە كۇندە ءبىر ماقالا جازادى. مىنە «قاراجان ايباسوۆتىڭ اۋىز جالاسى» دەپ، مەنى دە جازىپ قويىپتى. قاراجان ۇستالعاندا، بۇل نەگە قالدى دەيدى...
— سوندا سەنىڭ ورنىڭا ەگىن ەكپەك پە؟
— قازىرگى جاعداي وسەك-اياڭعا، پالە-جالاعا جول بەرىپ تۇرعان جوق پا؟ قاستاسقان ءوشىن الار، كورە الماعان قاقپان قۇرار اۋىر كۇن تۋدى عوي. بىرەۋدىڭ كوز جاسى ارقىلى ەزىنىڭ وسۋ جولىن كوزدەيتىندەر دە از ەمەس. جولىبەكوۆ تا سونىڭ ءبىرى. كور دە تۇر، ول جاقىندا ءوزىنىڭ ديرەكتورىن قۇرتىپ، سونىڭ ورنىنا وتىرادى...
ءبىراق ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى قارا جۇزدىلىگى بەتىنە باسىلماي ما؟ سونى دا ويلاماعانى ما ونىڭ؟ ءيا، سولاي سەكىلدى. دەمەك سەندە نە شارۋاسى بار؟ سەن ديرەكتور ەمەسسىڭ عوي؟.. جوق، بۇركىت، مۇنداي پالەدەن تەز قۇتىلۋ ءۇشىن سەن ءقازىر بارۋىڭ كەرەك.
— قايدا؟ كىمگە؟
— ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە، نە بولماسا ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنداعى سەرگەي ستەپانوۆيچقا... ول سەنى جاقسى بىلەدى عوي.
— مىنانداي ماقالادان كەيىن، ولكەلىك پارتيا كوميتەتى نە مەن نە بەتىممەن بارام؟ مەن سەكىلدى كەشەگى ۇلتشىل، پارتيادا جوق جانمەن كىم سويلەسەدى؟ جوق، مەن وندا بارمايمىن. بارعانمەن، ەشتەڭە شىقپايدى.— بۇركىت اقىرىن ۋھلەدى.— سەرگەي ستەپانوۆيچقا جولىعۋعا بولار ەدى، ءبىراق ول كوپتەن بەرى اۋرۋ كورىنەدى.
سەرگەي ستەپانوۆيچ گاۆريلوۆ اقشاتىر قالاسىندا حاسەننىڭ ءوتىنىشى بويىنشا بۇركىتتى اباقتىدان بوساتقان كىسى، ءقازىر ول قازاقستان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى. الماتىعا كوشىپ كەلگەنىنە ەكى جىلدان اسقان. بۇركىتتى بىرنەشە رەت ۇيىنە شاقىرىپ، ءوزى دە بىر-ەكى رەت ونىڭ ۇيىندە بولعان. اقىنمەن وتە دوستاسىپ كەتكەن. كەشە بۇركىت تەرگەۋشىگە جاۋاپ بەرىپ شىققاننان كەيىن، گاۆريلوۆتىڭ قابىلداۋ بولمەسىنە بارعان. ونىڭ اۋىرىپ ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ اۋرۋحاناسىندا جاتقانىن ەستىپ، ۇيگە رەنجىپ قايتقان. اۋرۋحاناعا بارىپ، جۇرت كوزىنشە جولىعۋعا، قارالى بولىپ جۇرگەندىكتەن، باتىلى جەتپەگەن. ءبىر كەسىرىم تيەر دەپ تە سەسكەنگەن.
بۇركىت كەشە ءوزىن تەرگەۋشى شاقىرعانىن ولگا پاۆلوۆناعا ايتپاعان ەدى. ءبارىبىر قولىنان نە كەلەدى، ءالى مەنى ۇستار-ۇستاماسى بەلگىسىز عوي، كۇنى بۇرىن نەسىنە شوشىتام دەپ ويلاعان. سوندىقتان دا ولگا پاۆلوۆنا ەرىنىڭ نەگە مۇنشا تۇڭىلە قالعانىن تولىق ءتۇسىنىپ تۇرعان جوق. ول مىنا جالا ماقالادان قۇتىلاتىن جول بار دەپ ويلايدى. «ادىلەت» دەگەن سوزگە يمانىڭداي سەنەدى.
ال بۇركىت بولسا، بۇل ماقالانىڭ جاي ماقالا ەمەس ەكەنىن بىردەن ۇقتى. موينىنا قىل ارقاننىڭ تۇسكەلى تۇرعانىن ەندى ابدەن ءتۇسىندى. سويتسە دە، ولگا پاۆلوۆنانى كۇنى بۇرىن قامىقتىرمايىن دەگەن نيەتپەن:
— كورىنگەن بىلشىلعا كوڭىل ءبولىپ قايتەمىز، ولەچكا؟— دەدى كۇلىمسىرەي قاراپ.— اققا قارا جاققانمەن، دىم دا شىقپايدى... ودان دا شايىڭدى دايىنداشى، باسپاحاناعا بارۋىم كەرەك ەدى.
— ءقازىر...
وسى كەزدە اۋىز ۇيگە ۇيقىسىنان ويانعان ءزۋرا شىقتى.
كۇن سايىن حانشايىمعا ۇقساي تۇسكەن. مىنەزى دە شەشەسىنىڭ جاس كەزىندەگىسىندەي ەركە شولجاڭ. ول بولمەسىنەن شىعا جۇگىرىپ كەپ ولگا مەن بۇركىتتى قۇشاقتاپ كەزەك-كەزەك ءسۇيدى.
— پاپا،— دەدى ەكى كوزى كەنەت جايناي ءتۇسىپ،— كەشە مەن كلاستا ولەڭ ايتتىم، ءمۇعالىم اپاي ماعان بەس قويدى.
— قانداي ولەڭ ايتتىڭ، قالقام؟
— سەنىڭ ولەڭىڭدى. «بەسىك جىرى» دەگەن انا كىتاپتىڭ ىشىندە بار. ءانىن ءوزىم شىعاردىم.
— قويشى؟!.
— نانباساڭ تىڭداشى... اپام دا ءالى ەستىگەن جوق. ەكەۋىڭ دە تىڭداڭدار... ءقازىر مەن ايتىپ بەرەمىن.
ءزۋرا اكە-شەشەسىن قولدارىنان جەتەكتەپ، ءوزىنىڭ بولمەسىنە الىپ باردى، ۇلكەن قارا كۇيساندىقتىڭ پەرنەلەرىن ەكى قولىمەن بىردەي باسىپ، كىشكەنتاي كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىرلاعان داۋىسىمەن ولەڭدى شىرقاپ قويا بەردى:
ۇيىقتاشى، قالقام، ۇيىقتاي عوي،
ەمدىڭ عوي اپاڭ ەمشەگىن.
ۇيىقتاشى ەندى ۇيىقتاي عوي،
ۋىلدەمەي، تەنتەگىم...
بالبىراپ جىلى جاتسىن دەپ،
جابايىن قىمتاپ كورپەڭدى.
ۇيقىعا ءتاتتى باتسىن دەپ،
تەربەتەيىن ەركەمدى!..
بۇركىت تاعى قۋاندى. سول مينۋتتا ول ءزۋرانى ولەڭ-كۇيگە كوبىرەك اۋەستەندىرىپ، وزىنە جەكە ءمۇعالىم اپەرمەك بوپ شەشتى.
شايلارىن ءىشىپ بولىپ، بۇركىت قىزىن مەكتەپكە اپارىپ سالدى دا، باسپاعا بارىپ ءوزىنىڭ اقىرعى شىققالى جاتقان كىتاپتارىنىڭ جاڭا عانا باسىلىن بىتكەن بەتتەرىن الىپ، ۇيىنە قايتتى. كوڭىلى ءسال كوتەرىلە ءتۇستى. كىتابىن توقتاتپاعاندارىنا قاراعاندا، بۇركىتكە ەشكىم تيمەيتىن ءتارىزدى... وسى ساعاتتان باستاپ سارى اۋرۋداي سوزىلعان كۇندەر وتە باستادى. «كەرەك بولساڭىز، تاعى دا شاقىرارمىن» دەگەن انەۋگى تەرگەۋشىدەن ەش دەرەك بولمادى. نە ول «ەندى ءسىز بوسسىز» دەگەن حابار بەرمەدى. جالعاندا كەلەشەگىڭە كوزىڭ جەتپەي، كۇپتى بولۋدان جامان نە بار، بۇركىت ابدەن جۇدەپ كەتتى. ءۇيىنىڭ جانىنا ماشينا كەلىپ توقتاي قالسا دا، «مەنى اكەتۋگە كەلگەن ەكەن» دەپ، ءتۇن ۇيقىسىنان شوشىپ وياناتىندى شىعاردى. اۋدارىپ جاتقان جۇمىسى دا ونبەدى. قايعىلى قاتەرلى سەزىمگە بۋلىققان، «قاشان اكەتەدى» دەپ سەكەم العان كوڭىلدەن نە شىقسىن، العا باسقان اياعى كەيىن كەتىپ، بۇركىت كۇر ىشتەي تۇنشىعىپ جۇرە بەردى...
كۇيەۋىنىڭ مۇنداي جاعدايىن كەرگەن ولگا پاۆلوۆنا دا نە ىستەۋگە بىلمەي ابدەن داعداردى. ونىڭ دا كوڭىلىنە «بۇركىتكە شىن تيمەس پە ەكەن؟» دەگەن ءبىر ءقاۋىپتى كۇمان پايدا بولدى. قولدان كەلەر دارمەن جوق، بۇ دا ارتىن كۇتىپ، جان كۇيىگىن سابىرلىققا جەڭگىزۋگە تىرىستى.
انەۋگۇنى مارۋكەي سىلانىپ-تارانىپ تەرگەۋشىگە تەككە كەلمەگەن ەكەن، تاپ تارتىسىنا «قىراعى» جاس جىگىت ماحابباتقا كەلگەندە سۋداي سوقىر بولىپ شىقتى، كوپ كەشىكپەي مارۋكەيدەي سۇلۋ ايەلگە ۇيلەنگەنىن ەزى دە بىلمەي قالدى. بۇركىتتىڭ ءىسىن «تەكسەرىپ» بولىپ، ونى ۇستاۋعا ارنالعام بار ماتەريالىن حالىق كوميسسارىنا بەرگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە، «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلىنە ۇيلەنگەنى ءۇشىن جۇمىستان بوساتىلدى.
حالىق كوميسسارى بۇركىتتىڭ ءىسىن ءوزىنىڭ ورىنباسارى گاۆريلوۆنا جىبەردى. سوڭىنان قاداعالاپ وتىرعان تەرگەۋشىسى جوق ءىس سەرگەي ستەپانوۆيچ اۋرۋحانادان شىققانشا جاتىپ قالدى. بۇل كەزدە قاراجان دا ءوزىنىڭ جازاسىن الىپ، سوناۋ قيىر كۇنشىعىسقا ايدالىپ كەتتى. بۇركىتكە ەندى ەشكىم تۇيىلە قويمادى. مىنە وسى كەزدە گاۆريلوۆ تا اۋرۋحانادان شىقتى. بۇركىت ۇيىنە بارىپ جولىعىپ، ونىمەن ۇزاق سويلەستى.
...ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ورىنباسارىنىڭ اۋىزعى قابىلداۋ بولمەسى. شاعىن عانا ستولدا جاسى قىرىقتار شاماسىنداعى ايەل ماشينكا باسىپ وتىر. قابىلداۋ بولمەسى مەن كابينەتتى جىلىتاتىن وراسان ۇلكەن پەش قابىرعاعا قابىسىپ، توبەگە تىرەلەدى.
قابىلداۋ بولمەسىنە حالىق كوميسسارياتىنىڭ ورىنباسارى گاۆريلوۆ كەپ كىردى. اۋرۋىنان بوتەن، ءسىرا، ءىسى دە قيىن بولۋ كەرەك، ءجۇزى سولعىن، ابدەن جۇدەپ كەتكەن.
— سالەمەتپىسىز، پولينا گاۆريلوۆنا!
— وي، ەسەنسىز بە، سەرگەي ستەپانوۆيچ... كىرگەنىڭىزدى دە ابايلاماي قالىپپىن... ساۋىعىپ شىعۋىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن.
— راحمەت.
— ءالى دە ەمدەلىپ جاتا تۇرمادىڭىز با؟
— تورت اي بويى دوڭبەكشىدىم. جەتەر. سار جۇرت بولعان ەسكى جارا، بۇدان ارتىق. جاتا بەرۋگە بولمايدى. جۇمىس باستان اسىپ جاتىر... پولينا گاۆريلوۆنا، ماعان كەلگەن حات-حابار بار ما؟
— از دا بولسا بار. ءسىز جوق، بولعان سوڭ، كەلگەن حابار-وشاردىڭ ءبارىن دەرەۋ بولىم-بولىمگە تاراتىپ بەرەم. ءسىزدىڭ ەمحانادان شىعاتىنىڭىزدى ەستىسىمەن كەيبىر جەكەلەگەن ىستەردى بولەك ساقتاپ ءجۇر ەدىم.
— راقمەت... ماعان اكەلە قويىڭىزشى سولاردى.
سەرگەي ستەپانوۆيچ كابينەتىنە وتكەن كەزدە، سەكرەتار ايەل سەيفتى اشىپ، قاعازداردى الا باستادى.
سەرگەي ستەپانوۆيچ ستول جانىنا بارىپ وتىرا بەرگەن كەزدە سەكرەتار ايەل كەپ كىردى، قولىندا شاعىن عانا ءبىر توپ ءىس قاعازى. سولاردىڭ ۇستىڭگى جاعىندا ءبىر كىتاپشا بار. سەرگەي ستەپانوۆيچ تاڭعاجايىپ «دوكۋمەنتكە» تۇنەرە قارادى.
— ماعان ساقتاپ قويعان بۇل ءوزى قانداي كىتاپ؟
— ولەڭدەر.
— ولەڭدەر دەيسىز بە؟ بىزگە قاشاننان بەرى جىر جىبەرەتىن بولعان؟
— سىزگە دەپ حالىق كوميسسارىنىڭ وزىنەن كەپ ءتۇستى. اقىن بۇركىت كۇنتۋاروۆتىڭ ءىسى. ىشىندە ايىپتاۋ قورىتىندىسى دا بار.
سەرگەي ستەپانوۆيچ ءىستى قولىنا الدى. ىشىندە بۇركىتتىڭ بۇرىنعى كەزدە ۇلتشىلدىقپەن جازعان ولەڭدەرىمەن بىرگە حاسەن ءتىرى كەزدە شىققان العاشقى كىتابى دا بار. تەرگەۋشى ايىپتاۋ قورىتىندىسىن مىقتاپ جازىپتى. كوبىنە قاراجاننىڭ سوزىنە سۇيەنىپتى. حالىق كوميسسارى ورىنباسارىنىڭ ءوڭى سۇرلانا قالدى.
— پروكۋرور بۇعان نە دەپتى؟—دەدى ول از-كەم ءۇنسىز تۇرعاننان كەيىن.
سەكرەتار ايەل ءبىر توپ قاعازدىڭ جوعارعى جاعىنداعىسىن الىپ، دوكۋمەنتكە كوز جۇگىرتتى.
— تۇتقىنعا الىنىپ، جاۋاپقا تارتىلۋىنا قارسىلىعىم جوق دەپتى.
— سولاي دەڭىز؟ قاراپ كورەيىنشى!
سەرگەي ستەپانوۆيچ الدىنداعى ءىستى تاعى دا ءبىر شولىپ ءوتتى.
— بۇركىت تاماشا جىگىت. مەن ول جونىندە قاتەلەسپەگەن ەكەم. ال قاراجاننىڭ مىنا كورسەتۋى... جالا. ەگەر بۇل ءىس مەنەن بوتەن كىسىنىڭ قولىنا تۇسسە...
ول ءىستى تاعىدا قولىنا الدى دا، تەرگەۋشىنىڭ قورىتىندىسىنىڭ ۇستىنە «دۇرىس تەكسەرىلمەگەن. بۇركىت دۇرىس ادام. ءىس قىسقارتىلسىن» دەپ جازدى دا، قول قويدى.
— مۇنىڭىز نە، سەرگەي ستەپانوۆيچ؟
— پولينا گاۆريلوۆنا، ءسىز ەكەۋمىز قىزمەتتەس بولعانىمىزعا قانشا ۋاقىت ءوتتى.
— توعىز جىلداي...
— سوندىقتان دا مەن سىزگە سەنۋگە داعدىلانعام. مەنىمشە، ءسىز 1924 جىلدان پارتيا مۇشەسى بولساڭىز كەرەك؟
— ءيا، ون ءۇش جىلدان استى. لەنين ۇرانىمەن ۇندەس كەلەم.
— ال مەنىڭ پارتيا قاتارىنا وتكەنىمە شيرەك عاسىر. ريەۆوليۋسياعا انىق، دۇشپان، قاسكوي جاۋلارعا قارسى كۇرەستىڭ ءمان-جايىن كوپتەن بىلەتىن دە سياقتى ەدىم، سول كۇرەستى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان چەكيستەردىڭ ءبىرىمىن دەپ بىلەمىن. سويتە تۇرا قازىرگى قيمىلىمىزدا مەن تۇسىنبەيتىن جايلار بار-اۋ دەپ ويلايمىن. باسىندا وڭىنان تۇرعان جەل بارا-بارا دۇلەي داۋىلعا اينالىپ، ازالى ناسىرعا شاپقانداي كورىنەدى. وسى سۇراپىل استان-كەستەن ىشىندە بىرەۋلەر لاۋازىمعا كول سوزدى، بىرەۋلەر بىر-بىرىنەن ءوش الۋدىڭ جولىنا ءتۇستى، ال ەندى بىرەۋلەر ءشۇبالانۋ اۋرۋىنا شالدىقتى. سونىڭ اقىرى بۇرقىراعان ارىز، تاۋ-توبە جالا-پالە جازۋعا اكەپ سوققان ءتۇرى بار. بايقايسىز با؟
پولينا گاۆريلوۆنا تىڭداپتى دا قاپتى.
— سولاي بولعاندا تىم بولماسا مۇنداعى بىزدەر، ءومىرى پارتيا جولىن اياققا تاپتامايتىن چەكيستەر، ءبىر جاعىنان، بۇرىنعىشا جاۋعا مەيرىمسىز، ىمىراسىز بولايىق، ەكىنشى جاعىنان، انىق ادال جاندارعا جابىلعان جالانى تاني بىلەيىك؛ ريەۆوليۋسيا ارداگەرى فەليكس ەدمۋندوۆيچتىڭ وسيەتى سولاي ەدى عوي. كانە، تاعى قانداي ءىس بار؟ بەرىڭىز!..
سەرگەي ستەپانوۆيچ ورنىنا وتىردى دا، كەزەكتى ءىستى قاراي باستادى. مىنە، ول قاعازدان كوز قيىعىن اۋدارىپ، ءالى دە تۇرەگەپ تۇرعان سەكرەتار ايەلگە قارادى.
— ءسىز نەگە تۇرەگەپ تۇرسىز، وتىرىڭىز...
ول پولينا گاۆريلوۆناعا جۇمساق ورىندىقتى نۇسقاپ، ءوزى تاعى دا الدىنداعى قاعازعا ءىجديھاتتانا ءۇڭىلدى.
ەرتەڭىنە سەرگەي ستەپانوۆيچ بۇركىتتى شاقىرىپ الىپ، بۇگىننەن باستاپ ونىڭ بوس ەكەنىن، ءىستىڭ قىسقارتىلعانىن ايتتى. قۋانعانىنان بۇركىت ۇيدەن قالاي شىققانىن دا بىلمەي قالدى. ءبىراق ونىڭ بۇل قۋانىشى ۇزاققا بارمادى. كەنەت جۇرەگى ۋداي اشىپ، كوزىنە جاس كەلدى. ءوزىنىڭ ءىسى قىسقارتىلعاننان ون كۇن وتكەننەن كەيىن، ول سەرگەي ستەپانوۆيچتىڭ ۇستالعانىن ەستىدى. «حالىق جاۋى» دەگەن ءسوز كەيبىرەۋگە كۇر تاعىلعان جالا؛ ەكەنىنە بۇركىتتىڭ كوزى ەندى انىق جەتتى. ءبىراق قولدان كەلەر امال جوق، كۇر كۇيىنگەن؛ ۇستىنە كۇيىنە ءتۇستى. ەگەر بۇركىت گاۆريلوۆ نە ءۇشىن ۇستالعانىن بىلسە، قازىرگى كۇيىنۋى ءتىپتى ويىنشىق بولىپ قالار ەدى. تەك ايتەۋىر بىلگەن جوق.
ال سەرگەي ستەپانوۆيچتىڭ ۇستالۋىنا سەبەپ بولعاننىڭ ءبىرى بۇركىتتىڭ ءىسى ەدى. مەنى كورسەتكەن بۇركىت دەپ قاتە تۇسىنگەن قاراجان سوناۋ كۇنشىعىسقا ايدالىپ بارا جاتىپ، اقىننىڭ امان قالعانىن ەستىگەن. وشتەسكەن جاۋ ايانىپ قالمادى. بۇركىت ۇستىنەن ارىز ۇستىنە ارىز جازدى. ءبىر قاعازىندا گاۆريلوۆتىڭ ونى اقشاتىر قالاسىندا ءبىر رەت تۇتقىننان بوساتقانىن ايتا كەلىپ، ءوزىنىڭ تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىنا قوسا، سەرگەي ستەپانوۆيچتىڭ بۇركىتتىڭ ءىسىن قىسقارتقان كۇنى الماتىعا كەلىپ تۇسكەن. بۇركىت پەن گاۆريلوۆتىڭ ءبىر تىلەكتەگى ادام ەكەنى ەندى ەشكىمدى. دە كۇمانداندىرماعان. وعان گاۆريلوۆتىڭ باسقا دا «حالىق جاۋلارىنا جەڭىل قاراعان» ىستەرى قوسىلىپ، ول ون جىلعا سوتتالدى. ال بۇركىت كۇنتۋاروۆ جونىندە جاڭادان تەرگەۋشى تاعايىندالىپ، ءىسى قايتا قارالۋعا ۇيعارىلدى.
ءبىراق وسى كەزدە ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ فيەۆرال مارت پلەنۋمىنىڭ قاۋلىسى شىعىپ ۇلگىرىپ، بۇركىتتىڭ ءىسى ەندى ءبىرجولاتا قىسقارتىلدى.
بۇنىڭ ءبىرىن دە اقىن بىلگەن جوق. قارالى كوڭىلىن قايتسەم اشامىن دەپ، بۇركىت قايتادان قالامىن قولعا الدى.
V
بۇركىتتىڭ باسىنان وتكەن سوڭعى ءۇش جىل ون جىلعا تاتىرلىق بولدى. ول وسى ءبىر قىزىق تا، قيىن دا كەزەڭدە حالقىنىڭ جاڭا ومىرىنە ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسامىن دەپ نەلەر ءتۇندى ۇيقىسىز وتكىزدى، ايلاپ ۇيىنەن شىقپاي كىتاپ جازدى. بۇركىتتىڭ باعىنا بۇل مەزگىلدە ولگا بالالار باقشاسىنا تاربيەلەۋشى بولىپ قىزمەتكە كىرىپ، ەندى ول از ۋاقىتقا قاننەن-قاپەرسىز ادەبيەتپەن شۇعىلدانۋىنا مۇمكىندىك الدى.
اقىننىڭ بۇل كەزدە جازعان داستان، پەسا، پوۆەستەرىندە جاڭا ءبىر كۇي، جاڭا ءبىر ارمان باردى. ونىڭ حالقىممەن بىرگە بولسام دەگەن تىلەگى ەندى جۇرتشىلىققا ايقىن ەستىلە باستادى.
دەمەك، اداسىپ كەلىپ ءۇيىرىن تاپقان دارىن يەسىنىڭ بۇل كەزەڭى ءالى دە بولسا ىزدەنۋ كەزەڭى ەدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە ۇلى وتان سوعىسى باستالدى. تاسىعان سۋداي قارقىنداپ، جۇتۋعا كەلە جاتقان اجداھاداي، ارانىن اشا ۇمتىلعان سوناۋ جاۋ نيەتى اقىننىڭ دا جانىن تۇرشىكتىردى. ول بىردەن ەندى جەكە ادامنىڭ تاعدىرى ەمەس، بۇكىل وتان تاعدىرى، حالىقتار تاعدىرى سىن ساعاتتا تۇرعانىن ءتۇسىندى. دارىن دارياسى قايتا تولقىدى. بۇركىت قولىنا نايزا ورنىنا قالام الدى، جاۋعا وقتاپ وتكىر ءسوز اتتى. جالىندى اقىننىڭ بۇل كەزدە جازعان داستانى دا، وتكىر ءۇندى ماقالالارى دا حالقىن ەرلىككە، جاۋعا قارسى شابۋىلعا شاقىردى.
سوعىس باستالىسىمەن، بۇركىت قاھارمان جەرلەستەرى جايىندا كىتاپ جازباق بوپ، لەنينگرادقا كەلدى. ءاربىر ادام قىمبات سوناۋ ءبىر قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ كۇزىندە وعان كەرەك جۇمىس تەز تابىلدى. سولتۇستىك مايداننىڭ ساياسي باسقارماسى بۇركىتتى ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى سوعىس گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ەتىپ بەكىتتى.
بۇركىت وسى قىزمەتتە شاۋلايدان باستاپ لەنينگرادقا دەيىن شەگىندى. ءبىراق قولىنداعى قالامىن مىلتىقتاپ بەرىك ۇستادى. كوپ ۇلتتى سوۆەت اسكەرىنىڭ ەرلىگىن ءوز كوزىمەن كوردى. ءوزى دە سۋارىلعان كوك قۇرىشتاي، جاۋعا دەگەن كەككە شىنىعىپ، ابدەن مىزعىماس تاس جۇرەك ەر بولىپ الدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە ستالينگراد تۇبىندەگى ايقاستا نەمىس فاشيست باسقىنشىلارىنىڭ جەڭىلگەن قىستىڭ كوكتەمى شىقتى. ءقازىر بۇركىت جەڭىل ماشينامەن، گازەت تاپسىرماسى بويىنشا، لەنينگراد تۇبىندەگى ءبىر بەكىنىس دەريەۆنياعا كەلە جاتتى. كەشكى مەزگىل. جاقىندا عانا وسى ارادا سوعىس بولىپ ەتكەن. قيراعان تانكى، زەڭبىرەكتەر. بىت-شىت بولعان سامولەت سىنىقتارى. سنارياد، بومبى ءتۇسىپ ك ۇلى كوككە ۇشقان، مىجىرايا قۇلاعان ۇيلەر، كەيبىرەۋلەرىنىڭ ورىندارىندا تەك قيراعان پەشتەرى عانا قالعان. جەر مەن كوك الەم-تاپىرىق، استان-كەستەڭ. تامىرىمەن قوپارىلىپ قۇلاعان قاراعاي، ەمەن، ءبىر تال ءشوبى قالماي كۇيىپ كەتكەن توعايلى الاڭدار، الەم بىتكەن قارا قۇيقالانا ورتەنگەن ناعىز ءبىر دۇنيەنى دوزاق وتىنا ۇستاپ ءۇيتىپ العانداي... ءبىراق، وسىنشاما جان تۇرشىگەر ءتۇرسىز الەمدە كوز توقتاتارلىق ويدىم-ويدىم جاسىل شوپتەر دە كورىنەدى. كوكتەمنىڭ اتى كوكتەم ەمەس پە، كەشە عانا سوعىس جالىنى شارپىپ وتكەن كەيبىر الاڭدا جاسىل كوگال دۋ ەتە قالعان.
بۇركىتتىڭ ەسىنە وسىدان ون بەس جىلداي بۇرىن ەتكەن ءبىر سۋرەت ءتۇسىپ كەتتى. وندا دا وسىنداي ورتەنگەن دالا بولاتىن. وندا دا ءدال قازىرگىدەي كوڭىلى الەم-تاپىرىق ەدى. سول جولى ەدى عوي ءوزىنىڭ العاشقى رەت تاياق جەگەنى. سول جولى ەدى عوي ەركەبۇلان مەن نۇرجامالدان ايىرىلىن، ومىردە جازىلماستاي جارالى بولىپ قالاعا قايتقانى. ءبىراق ۇمىتىلمايتىن قايعى جوق دەپ حالىق بەكەر ايتپايدى ەكەن، ول قايعى دا ۇمىتىلعان جوق پا، مىنا قايعى دا ۇمىتىلار، ەركەبۇلان مەن نۇرجامال ورتەنگەن تۇبەكتەي، كەلەسى جىلى بۇل ارانى دا جاسىل شالعىن، قىزىلدى-جاسىلدى بايشەشەك گۇل جابار. جۇرەكتەگى جارا جازىلىپ، كەزدە قۋانىش ساۋلەسى دە وينار، جاماندىق كورگەن ءتۇس سەكىلدى، ۇمىتىلار، كۇن وتەر، اي وتەر، جىل وتەر، كورگەن قيانات، زورلىق، قيىندىق — ءبارى دە ەستەن شىعار. ادام بالاسى كەشىرىمپاز كەلەدى عوي، ءبارىن دە كەشىرەر، ءبارىن دە ۇمىتۋعا تىرىسار. وسىنداي ويدا كەلە جاتقان بۇركىت ءبىر شاعىن توعايدى جاناي ەتە بەرگەندە، ماشينا ايداپ كەلە جاتقان جاس اسكەرگە كەنەت:
— توقتا!—دەپ ءامىر ەتتى.
ماشينا توقتاعانشا بولعان جوق. بۇركىت سەكىرىپ جەرگە ءتۇسىپ، جۇگىرىپ توعاي شەتىنە باردى.ماشينا ايداۋشى اۆتوماتىن قولىنا الىپ جانىنا كەلگەندە، كوزىندە جاسى مولتىلدەپ، جۋانداۋ بىتكەن قايىڭ باسىنا قاراپ تۇرعان مايور ءتىلشىنى كەردى. اسكەر جىگىت تە جوعارى قارادى دا، ءتۇسى بۇزىلىپ، ءسال كەيىن شەگىندى.
— ايۋاندار!—دەدى ماشينا ايداۋشى اقىرىن كۇبىرلەي سويلەپ.
قايىڭ بۇتاعىنا اسۋلى ورىستىڭ سەگىز-توعىز جاسار بالاسى تۇر. ۇستىندەگى كيىمى البا-جۇلبا، جالاڭ اياق، كوپتەن بەرى الىنباعان ۇزىن سارعىلت شاشى ۇيىسا جاعاسىنا تۇسكەن. كوگىلدىر كوزى شاراسىنان شىعا، ناعىز ءبىر كوك شىنى ءتارىزدى تاپجىلماي قاتىپ قالعان. بالانىڭ اسۋلى تۇرعان بەينەسىندە «نە جازىعىم بار ەدى؟» دەگەندەي ءبىر ايانىش قالىپ سەزىلەدى. موينىنا بايلاعان ۇيەڭكى تاقتايدا «پارتيزان» دەگەن جازۋ بار.
جاڭا بۇزىلا باستاعان بالانىڭ دەنەسىن بۇركىت پەن جاس اسكەر اعاشتان شەشىپ الىپ، سول قايىڭنىڭ تۇبىنە ءقابىر قازىپ، شامالارى كەلگەنشە قۇرمەتتەپ قويدى. ەكەۋىندە دە ءۇن جوق. ماشينالارىنا ءمىندى. ويدىم-ويدىم توعايلى جولسىز جازىق كەن دالادا ءجۇرىپ كەلەدى. كەي جەرلەردە ءتىپتى قار دا كەتپەگەن، قىرقانىڭ سولتۇستىك جاقتارىن تەگىس الىپ، اپپاق بوپ تۇتاسىپ جاتىر. بۇركىت قالىڭ ويدا. «جوق، جوق،— دەيدى ول كەنەت وزىنەن-وزى قىزىنا سويلەپ،— بۇنى ۇمىتۋعا بولمايدى! بۇل — ەركەبۇلان مەن نۇرجامالدى ولتىرگەن ءوزىمشىل جاباعى بايدىڭ دورەكى قاندى نامىسى ەمەس، بۇل بۇكىل ادام بالاسىن قۇلدىققا اينالدىرعىسى كەلگەن قان ىشەر توپتىڭ جان اياماس شابۋىلى. سوندىقتان دا ولار بالانى دا، كەمپىر-شالدى دا مۇسىركەمەيدى، كىمدە-كىم كونگىسى كەلمەسە، جاڭاعى نارەستەدەي اعاشقا اسادى، وتقا ورتەيدى.
بۇلاردىڭ بۇگىنگىسىن ۇمىتۋ — ءوزىڭنىڭ ەرتەڭىڭدى ۇمىتۋ».
بۇركىت كوڭىلى الاي-تۇلەي. ونىڭ كوز الدىندا الگى اسىلعان بالا ءالى تۇر. ناعىز ءوز بالاسىنداي، كوكىرەگىنەن، وي-ساناسىنان ءبىر شىقپايدى. سول بالانىڭ جازىقسىز توگىلگەن قانى ءۇشىن بۇركىت ءوز قانىن اياماۋعا بار، وشتەسكەن جاۋىمەن جەكپە-جەككە شىعۋعا دايىن.
بۇركىت ءبىر ساتتە وسى ادىلەتتى جولعا قالاي تۇسكەنىن ويلاي قالدى. «ءيا، ءيا،— دەدى ول تاعى دا كۇبىرلەي سويلەپ.— دەر كەزىندە بۇرىلدىم. كوپ راقمەت ساعان، حاسەن، گاۆريلوۆ، حالقىم... ەگەر سەندەر بولماساڭدار، نە بولار ەدى مەنىڭ كۇنىم؟.. بۇگىن قاي جاقتا جۇرەر ەدىم؟ گيتلەر قۇر عانا ءوزىنىڭ قارۋ-جاراعىنا سەندى مە؟ ول قارسى جاعىنىڭ اراسىندا الا اۋىزدىق، سەنىمسىزدىك تۋعىزىپ، ونىڭ كۇشىن وسالداتام دەپ ويلاعان جوق پا؟ ءسويتىپ جەڭىسكە جەتۋدى ماقسات ەتتى ەمەس پە؟
ارينە، سەنىمسىزدىك يدەيا جاعىنان بەرىك ەمەس ادامداردان شىعادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن دۇرىس جولعا تۇسە الماسام نە بولار ەدىم؟ اكپار مەن قاراجاننىڭ جولىن قۇشار ەدىم... ءيا، وندا مەن ءدال بۇگىنگىدەي ءوزىمدى-وزىم تابا الماس ەدىم...»
ماشينا سولتۇستىككە قاراي جۇرگەن سايىن، كۇن سۋىتا باستادى، قار دا قالىڭداي ءتۇستى. ءسىرا، الدىڭعى شەپ جاقىنداپ قالعان بولۋ كەرەك، اۋىق-اۋىق اتىلعان زەڭبىرەك داۋىسى جيىرەك ەستىلە باستادى. مايدانعا بارا جاتقان ساپتار دا ءجيى كەزدەسە ءتۇستى. ءتۇن ورتاسى بولا بۇركىتتەر وزدەرى بەت العان بەكىنىس پۋنكتىنە كەلىپ كەتتى. بۇل جەردە ءبىر توپ ەر جۇرەك قازاق جىگىتتەرى بار دەپ ەستىگەن. گازەت سولار جايىندا ماقالا جازۋعا جىبەرگەن. بۇركىت تۇندە باتالون شتابىندا قونىپ قالدى دا، تاڭەرتەڭ قاسىنا اقسارى كاپيتان جىگىتتى ەرتىپ، دالاعا شىقتى.
اسپان اشىق. شاعىرماق تاڭ. جالت-جۇلت ەتكەن كۇمىستەي قار ۇستىندە كولبەڭ-كولبەڭ ەتكەن كولەڭكەلەر. توڭىرەكتىڭ ءبارىن ءالى كەتە قويماعان قار باسىپ جاتسا دا، اۋادا كوڭىلدى كوكتەم جەلى ەسىپ تۇر... ارتيللەريا اتقىلاعاننان كەيىن قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورناعان.
تاقاۋ ارادان شاڭق ەتكەن تەمىر شىنىلى ەستىلىپ، قاردى شىقىرلاتا باسقان ءجۇرىس تىنا قالدى...
مىنە، بۇل قورعانىس شەبىنىڭ الدىنعى وكوبى. ەكى پۋلەمەت ءۇياسى اتقىشتار ورنىنا مۇقيات ورناتىلعان. ولارعا جۋىق جەردە، وكوپ قابىرعاسىنان سورەلەر قازىلىپ جاسالعان. وندا سولداتتاردىڭ ونى-مۇنىلارى جاتىر.
كاپيتان بۇركىتتى قازىلعان جەر ارقىلى وكوپتان كەيىن قاراي ەرتە شىعىپ، ورتەنگەن بورەنەمەن جابىلعان جەرتولەگە اپاردى، ودان قازاقتىڭ ءبىر حالىق ءانىنىڭ اۋەزى ەستىلدى.
— تەمەكىلەرىڭدى تارتا بەرىڭدەر،— دەدى كاپيتان ءوزى كەلگەندە قالشيىپ تۇرا قالعان وكوپتاعى سولداتتارعا:
— ساۋ-سالەمەتسىزدەر مە، ىنىشەكتەرىم... جاعدايلارىڭىز قالاي؟— دەدى بۇركىت سولداتتارعا قاراپ.
— راقمەت. جاعداي جامان ەمەس. ستالينگرادتاعى جەڭىس شابۋىلىنان كەيىن كوڭىلدى بوپ تۇرمىز.
بۇركىت جان-جاعىنا قاراپ كۇلدى.
— جاقسىلاپ ورنالاسقان ەكەنسىزدەر. تاستاپ كەتۋگە قينالمايسىزدار ما؟
— كەيىن شەگىنگەندە، ارينە، قينالامىز، ال ءبىز ەندى العا، العا تارتپاقپىز، العا!
بۇركىتتىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن جاستار ءيىن تىرەسە اقىندى قورشاپ الدى. انانى-مىنانى سۇراپ، بوساتار ەمەس. بۇركىت تە سۇڭعاق بويلى، كەلبەتتى قازاق سولداتتارىنا سۇقتانا قاراپ:
— وزدەرىڭ قاي جەردىكىسىڭدەر؟— دەدى.
— ەرتىس بويىنان،— قارا تورى سولدات جاۋاپ بەردى.— ەستۋىڭىز بار ما، تاكەجان دەگەن قارتىمىز بار، ءبارىمىز سونىڭ اۋىلىنانبىز...
بۇركىت قۋانىپ قالدى. «ريزامىن، قارتىم، تۇلەكتەرىڭدى دۇرىستاپ-اق دايىنداعان ەكەنسىڭ؟»
بۇركىت ىلگەرىگە بوي سوزا قارادى. ونىڭ كوز الدىندا ور جەردە ويدىم-ويدىم توعاي قاراڭداپ، كوك جيەكپەن استاسقان ورماندى بەل، بەلەستى القاپ جاتتى. وكوپتان ءبىر شاقىرىمداي قاشىقتىقتا تاستان سوعىلعان ءۇيدىڭ تامتىعى كورىنىپ، ارىدە، ورمان تۇسىندا شاعىن دەريەۆنيانىڭ توبەلەرى دەس بەردى.
ىسقىرا ىزىڭداعان وق سىبىسى ەستىلدى. بۇركىت ەڭكەيە قالدى...
— ابايلاڭىز، جولداس جازۋشى،— دەدى ەگدە تارتقان ورىس سولداتى.— بۇل ارادا، ولاردىڭ تۇرىمتايى جوق، سويتسە دە، ساقتىقتا قورلىق بولماس.
— قايداعى تۇرىمتاي؟— دەدى بۇركىت.
— ءبىزدىڭ ءبىر بالا جىگىت... بالاقان، جازۋشى جولداسقا ءوزىڭنىڭ ۆينتوۆكاڭدى كورسەتشى.
— ءسويت، كورسەتە عوي، كورسەت، جولداس جۇماتوۆ،— دەپ سوزگە كاپيتان ارالاستى.
زور دەنەلى، اشىق-جارقىن ءجۇزدى جاس قازاق العا شىقتى. ول ءدۇمى جىرىق-جىرىق بولعان سنايپەر ۆينتوۆكاسىن بۇركىتكە ۇسىندى.
— ءبىر كەزدە اڭشى بولعانسىڭ-اۋ ءوزىڭ، ءا؟—دەدى بۇركىت ۆينتوۆكانى اينالدىرا قاراپ تۇرىپ.
— اكەم مەرگەن ادام،— دەدى تۇرىمتاي.— مىلتىق اتۋدى ماعان دا ۇيرەتكەن...
— سەن دە ناشار اڭشى بولماعان سياقتىسىڭ؟
— جوق... مەن اڭ اۋلاۋدى جەك كورەتىنمىن. قاسقىر بولماسا، باسقاسىن اتۋ وبال عوي...
— ال مۇندا شە؟
— «مۇنداسى» قالاي؟
بۇركىت ۆينتوۆكانىڭ ءدۇمىن كورسەتتى.
— مۇندا مەن ءوز ەلىمدى قورعاپ ءجۇرمىن.
— ءاز ەلىمدى...— دەپ باياۋ قايتالادى بۇركىت.
ءبارى تىنا قالدى. تەك جەرتولەدەن باياۋ قالىقتاعان قازاق ءانى ەستىلەدى.
— تۇرىمتاي، سەن قاي جەرلىكسىڭ؟— دەدى بۇركىت.
— تۇلكىباستىكىمىن.
ءقازىر وڭتۇستىك قازاقستاندا كۇن جىلى. بارلىق جەردە گۇلدەر شەشەك اتۋدا عوي...
توڭىرەككە كوز جىبەرىپ، ءۇنسىز تۇرىستى ولار. تەك ءان عانا ەستىلەدى.
— تامىلجىتىپ ايتۋىن-اي ءاندى،— دەدى بۇركىت.
— ءۇيىن ساعىنعان عوي. ءوزى سوعىس باستالاردان ءبىر اپتا بۇرىن عانا ۇيلەنىپتى. بالاسى اكەسىز ءوسىپ جاتسا كەرەك. ەكى جاستا... بىلدىرلاپ سويلەپ، جۇگىرىپ ءجۇر عوي، ال اكەسىن ءالى كورگەن جوق... مۇمكىن، جەرتولەگە كىرەرسىز، ۇيدەن كەلگەن كۇرت بار. الماتىنىڭ تەمەكىسى دە جوق ەمەس. مۇندا قوي سويىپ بەرە المايمىز. ال سوعىس بىتكەن سوڭ تۇلكىباسقا كەلىڭىز. وندا، ارينە، بالبىراپ پىسكەن ەت قاشان دا بولسا دايىن...
— راقمەت، بارام،— دەپ ەزۋ تارتتى بۇركىت.— سوعىس ءبىتسىن.
ءدال وسى كەزدە جەرتولەگە اسىعا ەكى جىگىت كىردى. ءبىرى سۇڭعاق بويلى، جۇقا ءوڭدى، تەگەۋىرىندى. ەكىنشىسى ەكى ۇرتىنا سۋ تولتىرىپ العانداي تومپاق ۇرتتى، ءتورتباق جاس قازاق. قولدارىندا ۇستاعان اۆتوماتتارىنان بوتەن، مويىندارىنا ءىلىپ العان دۇربىلەرى.
— جولداس لەيتەنانت، رۇقسات ەتىڭىز،— دەدى.
— سويلە، جاقىپ.
ەكى جىگىت ايتايىن دەگەندەرىن قيماعانداي جات ءپىشىندى بۇركىتكە قارادى.
— ايتا بەرىڭدەر،— دەدى لەيتەنانت.— بۇل كىسى ءبىزدىڭ قوناعىمىز... گازەتتەن.
— بىزگە جول بەرمەي تۇرعان التىنشى بەلگىدەگى توبەشىكتەر جەرگە كومىپ تاستاعان تانكىلەر سەكىلدى. ءوزىڭىز قاراڭىزشى،— دەدى الگى سولدات.
— شىن با؟
بۇركىت پەن لەيتەنانت سىرتقا شىقتى. سولداتتار مەڭزەگەن جاققا دۇربىمەن قاراي باستادى. بۇركىتتىڭ قارسى الدىندا كىشكەنتاي قارلى ورمان. دۇنيە ءجۇزى اق تەڭبىل. توبەدە اق تاڭداق سەلدىر بۇلتتار. اعاش اراسىنان دۇرىستاپ قاراساڭ، ويدىم-ويدىم قارا كولەڭكە توبەشىكتەر كورىنەدى. ناعىز ءبىر قار ارالاس توپىراق ۇيىلگەن زيراتتار ءتارىزدى. ءدال وسى ساتتە بۇكىل الەم بىتكەن دە يەسىز قالعان مولادان اۋسايشى، ءۇن-تۇنسىز.
— قۇلاققا ۇرعان تاناداي نەتكەن تىنىشتىق ەدى،—- دەدى تاڭدانعان بۇركىت.
— بۇل داۋىل الدىنداعى تىلسىم عوي. كەشە كورسەڭىز، دال وسى جەردە اقىر زامان ورناعان با دەر ەدىڭىز. از شىعىنىمىز بولعان جوق،— لەيتەنانت شارشاعان ادامداي سىلبىر سويلەپ تۇر.— بەس كۇننەن بەرى سوناۋ ءبىر نەمىس بەكىنىسىن الا الماي جان تالاسۋدامىز،— ءدۇربىنى كوزىنەن الماعان قالپىندا جانىنداعى سولداتتارعا:—راس كومىلگەن تانكتەر،— دەدى.
ءدال وسى مەزگىلدە جۇگىرىپ جانىنا ءبىر سولدات جەتتى.
— جولداس لەيتەنانت، جاڭا عانا شتابتان تەلەفون سوعىلدى، 12.00-دە ارتيللەريا دايىندىعى، 12.20-دا شابۋىل،— دەدى.
لەيتەنانت ءۇن-تۇنسىز قولىنداعى ساعاتىنا قارادى دا، بۇركىتتى ەرتىپ كەيىن ءجۇردى.
...جەرتولە ءىشى كەنەت بۇرىنعىداي كوڭىلدى بولماي قالعان. تامىلجىعان ءان دە ەستىلمەيدى، ءازىل-وسپاق، دۋماندى كۇلكى دە جوق. ءىشى كەنەت كۇڭگىرت تارتقانداي.
تەك اسىعا كيىنىپ جاتقان جۇرت. باعزى بىرەۋلەرى كيىنىپ بولىپ اۆتوماتتارىن تەكسەرىپ، كەيبىرى بەلدەرىنە گراناتتارىن تاعىپ جاتىر. ءۇي ءىشى سارت-سۇرت شاپشاڭ قيمىل، باياۋ شىققان مەتالل ءۇنى. كەنەت الدەكىمنىڭ «بۇگىن فريستەردى قورعاسىنعا مىقتاپ تويدىرماسام بولماس» دەگەن كۇلكىسى ەستىلدى. الدەكىم وعان «كەشەدەن بەرى قارنى اشىپ قالدى دەيسىڭ بە؟ كەشەگى تويعانىنان ءالى دە ىقىلىق اتىپ جاتقان شىعار» دەپ قالجىڭداي قوشەمەتتەيدى.
لەيتەنانت جان-جاعىنا ۇمسىنا قاراپ تۇر. كەنەت ول باعاناعى «تاكەجان اۋلىنىكىمىز» دەگەن تونىنىڭ سىرتىنان اق حالات كيگەن قارا تورى جىگىتكە قاراپ:
— جانساي، دايىنسىڭ با؟— دەدى.
جىگىت سول قولىنداعى قىزىل شۇبەرەك شيىرشىقتالا ورالعان قىسقالاۋ قۇرىق اعاشتى كورسەتتى.
— دايىنمىن، لەيتەنانت جولداس.
— وندا جونەل! تەك كۇنى بۇرىن وق شىعارماۋعا تىرىس.
— قۇپ، لەيتەنانت جولداس.
جانساي جەرتولەدەن شىعا بەردى. لەيتەنانت بۇركىتتىڭ ەشتەڭەگە تۇسىنبەگەنىن سەزىپ:
— جاۋ بەكىنىسى ءبىزدىڭ ەكى پولكتىڭ تەڭ ورتاسىندا تۇر. قاي پولكتىڭ سولداتتارى جاۋ بەكىنىسىن بۇرىن السا، باسىنا قىزىل تۋىن تىگەدى. بۇل — سولداتتار اراسىندا ەرلىك باسەكەگە ارنالعان ادەت... ءبىزدىڭ روتا بۇل جولى ءبىرىنشى بوپ جاۋ شەبىنە جەتۋگە ۋادە بەرگەن. جانساي سول تۋدى اكەتتى.
— مۇنداي ىستە ىلعي جانساي جۇرەدى،— دەپ كۇڭك ەتە قالدى باعاناعى جاقىپ دەگەن تاكەجان اۋىلىنىڭ سارى جىگىتى،— بىزگە دە كەزەك تيەر كۇن بار ما ەكەن، ءسىرا وسى...
لەيتەنانت كۇلدى.
— جانساي سەكىلدى ايلاكەر بولساڭ، ساعان الدەقاشان-اق كەزەك تيەر ەدى، وزىڭنەن كور قۇر ەرلىككە سۇيەنگەن.
بۇركىت مىرس ەتىپ كۇلدى. «ەرلىكتىڭ دە كەسىرى تيەدى ەكەن-اۋ!» ءدال وسى ساتتە ول كەپتەن بەرى مايدانداعى قازاق سولداتتارى جايىندا جازباق بولىپ ويلاپ جۇرگەن رومانىنىڭ اتىن تاپتى. «تاكەجان اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى!» ول تاعى جىمىڭ ەتتى. «قانداي تاماشا ات! قارت قىران ۇشىرعان جاس تۇلەكتەر!.. قار جامىلعان جالپاق دالا... جاۋعا شۇيىلگەن جاس قازاق».
كەنەت ونىڭ ويىن لەيتەنانت ءبولىپ جىبەردى.
— بولدىڭدار ما؟—دەدى داۋىستاپ، ءسويتتى دە ءالى دە ويىنان ايىرىلا الماي جايباراقات تۇرعان بۇركىتكە قاراپ::—جولداس جازۋشى، ايقاس باستالماي تۇرىپ، سىزگە. كەيىن قايتۋعا تۋرا كەلەدى.
— سوندا مەن قايدا بارۋىم كەرەك؟
— ارت جاقتاعى شتابقا.
بۇركىت ساسىڭقىراي جاۋاپ بەردى.
— جوق، لەيتەنانت جولداس، ءسىز عافۋ ەتىڭىز، مەن وسى ارادا قالۋىم كەرەك. تاكەجان اۋىلىنىڭ جىگىتتەرىنىڭ شابۋىلىن ءوز كوزىممەن كورۋگە ءتيىستىمىن...
— كىمنىڭ؟ كىمنىڭ دەيسىز؟
— تاكەجان قارتتىڭ،— لەيتەنانتتىڭ تاكەجاننىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىنى ەسىنە ءتۇسىپ بۇركىت ەزۋ تارتتى.— قازاقستاندا تاكەجان دەگەن بەلگىلى قارت بار... ءسىزدىڭ سولداتتارىڭىزدىڭ كوبى سول قارتتىڭ اۋلىنان. مەن ولار تۋرالى كىتاپ جازباقپىن.
— ءا.؛. ءا!
— سوندا سوعىستا تەك شىعىس قازاقستان جىگىتتەرى عانا بولعانى ما...— دەپ تۇرىمتاي وكپەلەگەندەي كۇڭك ەتە قالدى.
— نەگە؟—بۇركىت الپامساداي زور دەنەلى تۇرىمتايدىڭ يىعىنان قاقتى.— ءبارىڭدى دە ۇمىتپايمىن.
لەيتەنانت بۇركىتتى جاڭا كورگەندەي تاندانا قارادى.
— ەڭ بولماسا التى اتارىڭىز دا جوق ەكەن...
— ادام بالاسىنا قول كوتەرىپ كورگەن ەمەسپىن.
— ادام بالاسى —ءوز الدىنا. فاشيستەر ادام بالاسى ەمەس. ولار ناعىز جىرتقىشتار!..
بۇركىت نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى. «راسىندا مۇنىم قالاي، بۇكىل حالىق قان ىشەر جاۋىمەن جان قيىپ ايقاسىپ جاتقاندا، مەن قولىما قان جۇقتىرماي وتپەكپىن؟ تەك قالام قايراتىم ەل-جۇرتىمنىڭ الدىنداعى بورىشىمدى وتەۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى تولەۋىم بە؟» كەنەت ەكى الدىنا كەشە وسى مايدانعا كەلە جاتقاندا كەرگەن اعاشقا اسۋلى تۇرعان سارى شاشتى جاس بالا ەلەستەپ كەتتى. بۇركىتتىڭ ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە قالدى. بويىن قاجىر بىلمەس جويقىن اشۋ بيلەي جونەلدى.
— انداعىلاردىڭ بىر-ەكەۋىن ماعان دا بەرىڭدەر،— دەدى ول قولىن سوزىپ، لەيتەنانتتىڭ بەلىندەگى گراناتتاردى كورسەتىپ.
لەيتەنانت ءۇن-تۇنسىز بەلىنەن قوس گراناتتى بوساتىپ الدى دا، بۇركىتكە ۇسىندى.
— تەك جاۋعا عانا لاقتىرىڭىز،—دەدى ازىلدەي، ءسويتتى دە، قاسىندا تۇرعان تومپاق ءۇرت جىگىتكە:— سابىر، سەن بۇگىن شابۋىلعا قاتىناسپايسىڭ، جازۋشى جولداستىڭ قاسىندا بولاسىڭ.— كەنەت ول سابىرعا تۇكسيە قارادى،— بايقا، بۇل كىسىنى ساۋ ساقتاۋعا باسىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ،— دەدى. سولدات بىردەمە ايتپاقشى بولىپ كەلە جاتىر ەدى، لەيتەنانت قولىن كوتەرىپ رەنجي قارادى.— ءجا، ءجا، بىلەم. «فريستەردەن ەشكىمدى الا الماي قالام» دەمەكسىڭ عوي. سەنىڭ ۇپايىڭدى وزگەمىز جىبەرمەيمىز. جازۋشى جولداستىڭ جانىندا بولاسىڭ عوي، ۋادە مە؟
— ۋادە، لەيتەنانت جولداس...
— سابىردىڭ فريستەردە ەرەكشە ءوشى بار،— دەدى لەيتەنانت بۇركىتكە كۇلە قاراپ،— كەشە كەزەگى كەلىپ الدىڭعى شەپكە اس اكەلە جاتقانىندا بوتقا باعىنا فريستەردىڭ سناريادى ءتيىپ، بۇكىل روتا اش قالدى. جولداستارىنىڭ الدىندا ايىپتى،— سولداتتار كۇلىسىپ قالدى.— سول ايىبىن جولداستارىنىڭ الدىندا ەرلىك ىستەپ جۇماق ەدى، امال جوق، بۇل جولى ءسىزدى قورعاۋعا قالىپ تۇر.— لەيتەنانت بۇركىتكە قايتا قارادى،— سىزدەن ءوتىنىش، كەيىن قايتقىڭىز كەلمەسە، وسى جەرتولە ماڭايىنان الىس كەتپەڭىز. وق ەشكىمدى دە تاڭدامايدى.
— قۇپ بولادى.
لەيتەنانت قولىنداعى ساعاتىنا كوز تاستادى دا، داۋىستاپ:
— ارتيللەريالىق دايىندىققا. بەس مينۋت قالدى. كانە، جىگىتتەر، ورىندارىڭا بارىڭدار!
سولداتتار توپىرلاسا شىعا باستادى.
بۇركىت پەن سابىر جەرتولەنىڭ ءدال ەسىك الدىنداعى وكوپتان ورىن الدى. الدارىڭ ءبارى اپ-ايقىن كورىنەدى. كۇن جوعارى كوتەرىلگەن. ازىراق جەل تۇرىپ، بەتكە ءالى دە بولسا ساپ-سالقىن كوكتەمنىڭ دىمقىل اۋەنىن اقىرىن سيپاي ۇرادى...
كەنەت سابىر:
— اعاي، ءسىزدىڭ فوتواپپاراتىڭىز بار ما؟—دەدى.
— جوق ونى قايتەسىڭ؟
— قاپ! ۇيگە ءتىرى فريستەردى تۇتقىنعا الىپ جاتقان سۋرەتىمدى جىبەرەيىن دەپ ەدىم.
بۇركىت ۇندەگەن جوق، ىشىنەن كۇلدى دە قويدى. «بۇگىن نەمىس سولداتتارىن تۇتقىنعا الاتىندارىنا سابىردىڭ كوزى جەتەدى. ەرلىك ىستەرىن الىستاعى قۇربى-قۇرداسىنا ماقتان ەتپەك. وكىنبە، سابىر، فوتواپپاراتپەن سۋرەتىڭدى تۇسىرە الماسام دا، قالامىمنىڭ ۇشىمەن بەينەڭدى حالقىڭا جەتكىزەرمىن».
بۇركىتتىڭ كوزى ويلاماعان جەردەن ءدال قارسى الدىندا، قىرقا ەتەگىندەگى ومبى قاردىڭ ۇستىندە، زەڭبىرەكتىڭ اۋزى سەكىلدى بولىپ، قارايىپ تۇرعان الاقانداي ەكى نۇكتەگە ءتۇستى. وكوپتان ءجۇز مەتردەي جەردە، اق قار ۇستىندە اپ-ايقىن بولىپ كورىنەدى. ار جاعىندا ءۇش ءجۇز مەتردەن جەردە جاۋ شەبى...
— اناۋ نە؟—دەدى بۇركىت الگى قارايعان ەكى نۇكتەنى كورسەتىپ.
سابىر كۇلىپ جىبەردى.
— جانسايدىڭ قوس تابانى عوي...
بۇركىت تە كۇلدى. سابىر مايدانداس جولداسىن ماداقتاي جونەلدى.
— ول سونداي قۋ... جەرمەن-جەكسەن بولىپ، تەك قارلى جەردى عانا قۋالاي جاۋ شەبىنە جىلجي بەرەدى. اق حالاتى اق قار ۇستىنەن جاۋعا بايقاتپايدى. سوڭىرا «ۋرالاپ» جاۋىنگەرلەر شابۋىلعا شىققاندا، جاۋ شەبىنىڭ ءدال تۇمسىعىنان شىعا كەلەدى. جەلبىرەگەن قىزىل تۋدى كورىپ ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر وعان جەتكەنشە اسىعادى، بويلارىنا كۇش ۇستىنە كۇش قوسىلادى. ال جاۋ شەبى ءدال قاسىنان پايدا بولعان جالاۋدى كورىپ، بىزدەردى كەلىپ قالعان ەكەن دەپ ساسىپ قالادى، كەيدە وكوپتارىن تاستاي قاشادى.
بۇركىت سابىردان بىردەمەنى سۇراماق بولىپ اۋزىن اشا بەرگەندە، ەڭ الدىمەن كۇن كۇركىرەگەندەي ءبىر سۇراپىل قاتتى دىبىستار پايدا بولدى دا، جەر مەن كوكتى گۇرس-گۇرس ەتىپ تۇتاسا شىققان جاقىن جەرگە قويىلعان زەڭبىرەكتەردىڭ ءۇنى بولەي جونەلدى. ولارعا اۋقىن-اۋقىن اتىلعان الىستاعى اۋىر گاۋبيسالاردىڭ كۇمپىلى قوسىلادى. جان تۇرشىگەرلىك الەم-تاپىرىق سۇراپىل. انكۇر-ماڭكۇر جەر بەتىن گۇرزىمەن سابالاپ جاتقانداي، قارلى توپىراق بۇرق-بۇرق ەتىگى كوككە كوتەرىلىپ، جۋان-جۋان اعاشتار شىبىقتاي اسپانعا اتىلىپ جاتىر. بۇركىت وسى سۇراپىل ۇستىنە ورناعان جاۋ شەبىنەن كوزىن الماي تابىلماي قالعان. وعان دۇنيە بىتكەن دەم الا الماي تۇنشىعىپ بارا جاتقانداي. جاۋ شەبى ءدال وسى كەزدە ءبىرجولاتا جەر بەتىنەن جوق بولىپ كەتكەندەي. جان-جاعىنا كوز تاستاپ ەدى، وكوپ بىتكەننەن بۇكىل سولداتتار باستارىن شىعارا قاراپ تۇر ەكەن. جۇزدەرىندە قۋانىش. «ۋرا!» سالىپ ايقايلاعان داۋىستار دا ەستىلەدى. كەيبىرەۋلەرى كاسكالارىن باستارىنان جۇلىپ الىپ «الاقايلاپ!» كوككە لاقتىرىپ جاتىر. جاۋدى ەندى ماڭگى قۇرتقانداي، ايقارا قۇشاقتاسىپ ءبىرىن-بىرى قۇتتىقتاعاندار دا از ەمەس.
— مۇنداي عاجايىپ بۇرىن بولعان ەمەس.— سابىردىڭ ەكى كوزى وتتاي جايناپ كەتكەن.— جارايسىڭ ارتيللەريستەر! بالەم، فريستەر سازايلارىڭدى تارتتىڭدار ما!
ارتيللەريا دايىندىعى ءبىر مەزەتتە پىشاقپەن كەسكەندەي باسىلا قالدى. ءدال سول مينۋتتا ءبىزدىڭ وكوپتىڭ ءار جەرىنەن كوككە كوگىلدىر راكەتالار اتىلدى. راكەتالاردىڭ ۇشقىندارى كەك جۇزىندە سونبەي-اق كومانديرلاردىڭ: «العا!» دەگەن داۋىستارى ەستىلدى.
توسىننان اساۋ وزەن بوگەتتى بۇزا جونەلگەندەي، بۇركىتتىڭ وڭ جاعىنان، سول جاعىنان، وسى ۋاقىتقا دەيىن تىنىپ جاتقان سوناۋ كوكجيەككە دەيىن سوزىلعان وكوپ بىتكەننەن قالىڭ قول جاۋ شەبىنە قاراي لاپ قويدى. «ۋرالاپ!» ايقايلاعان قاھارمان ۇننەن اۋا تىنادى. وعان تىنباي اتىلعان اۆتومات، مىلتىق ءۇنى قوسىلعان. شابۋىلعا شىققان قاپتاعان قالىڭ سولداتتار قانداي قامال بولسا دا الماي قويار ەمەس. لەك-لەگىمەن ءبىر جاتىپ، ءبىر تۇرىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى كوتەرىلگەن داۋىلدى كۇنگى تەڭىزدىڭ بۇرقىراعان تولقىنى ءتارىزدى، العا قاراي ۇمتىلىپ بارادى. بۇعان شىدار بوگەت بولماس.
وسىناۋ عاجايىپ كورىنىسكە ءماز بولعان بۇركىت ءوزىن-وزى ۇستاي الماي:
— قاراشى، سابىر، قانداي ايبىندى كۇش!— دەدى داۋىستاپ،— ءقازىر-اق جاۋ شەبىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارادى!
وعان ەشكىم جاۋاپ بەرمەدى. بۇركىت بۇرىلىپ جانىنا قاراپ ەدى، قاسىندا سابىر جوق ەكەن. ول باعانا العاشقى «ۋرا!» شىققاندا-اق وكوپتان اتا جونەلگەن.
بۇركىت باسىن قايتا كوتەرگەندە، اۆتوماتىن تارسىلداتا اتىپ وڭ جاقتارىنان شابۋىلعا شىققان تاكەجان اۋىلىنىڭ سولداتتارىنا قوسىلىپ جاۋ شەبىنە قاراي جۇگىرىپ بارا جاتقان سابىردى كوردى.
— جارايسىڭ، جىگىتىم!—دەدى ريزا بولىپ كەتىپ.— تاپسىرمانى ورىنداساڭ وسىلاي ورىندا!
كوپ قارقىنى دەگەن ۇلى كۇش، كىمدى بولسا دا اساۋ ەكپىنىمەن بىرگە الا كەتەدى. ءوز «كۇزەتشىسى» سابىردى ەندى الدىڭعى قاتارداعى شابۋىلشىلارمەن بىرگە كەرگەن بۇركىت وكوپتا جالعىز قالۋدى دۇرىس كورمەدى، نە بولسا دا، جۇرتپەن بىرگە بولعىسى كەلدى. مۇنداي شەشىمگە قالاي كەلگەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. وڭ قولىنا بۋدىر قابىرعالى دوڭگەلەك گراناتتى قىسا ۇستاپ «ۋرالاي!» ايقاي سالىپ جاۋ شەبىنە جۇگىرىپ بارا جاتقانىن ءبىر-اق سەزدى. بۇركىتتىڭ دە ويى تاكەجان اۋىلىنىڭ جىگىتتەرىمەن سىن ساعاتتا قاتار بولۋ. ۇلى جەڭىسكە تەك قالامىمەن عانا ەمەس، جاۋعا لاقتىرعان اجال تەرىمەن دە ۇلەس قوسۋ.
ادامدا قىسىلعاندا پايدا بولاتىن جاسىرىن كۇش بولۋى مۇمكىن. وزگەلەردەن كەيىن قالمايمىن دەپ جانتالاسا جۇگىرگەن بۇركىت الدىندا ءجۇز مەتردەي جەردە كەلە جاتقان سابىرعا دا جەتىپ قالدى. تەك ءبىر مەزەتتە الدەكىمنىڭ:
— جات!—دەپ زەكىرە بەرگەن بۇيرىعىن ەستىدى. بۇيرىققا ءتۇسىندى مە، تۇسىنبەدى مە، جان-جاعىنداعى سولداتتاردىڭ جەر باۋىرلاپ جاتا باستاعانىن كورىپ، بۇركىت تە ءبىر ويپاتتاعى قالىڭ قارعا كۇمپ ەتتى. سول ساتتە ءدال قاسىنان توپىراقتى كەككە كوتەرە زەڭبىرەكتىڭ وعىنىڭ، جارىلعانىن قۇلاعى شالدى. كەزىندە جاي وعىنداي جارق ەتىپ ءبىر جارىق پايدا بولدى دا، سونە قالدى. بۇركىت ۇستىنە قۇلاپ كەلە جاتقان قالىڭ توپىراقتى كورگەندە، ەڭ الدىمەن ويىنا كەلگەنى—«شىركىن-اي. تاكەجان اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى جايىنداعى كىتابىمدى جازا الماي كەتتىم-اۋ» دەگەن وكىنىشى، ارمانى بولدى. كەككە كوتەرىلگەن قويۋ توپىراق ۇستىنە باسا ءتۇستى. وسى وقتىڭ جارىلۋىمەن قاتار، بۇكىل الەمگە قايتادان اقىر زامان تۋعانداي جەر مەن كوك الاي-تۇلەي بولدى دا كەتتى. بۇل جولى وق پەن بومبى نەمىستەر جاعىنان بورادى. نەمىس بەكىنىستەرىن سوۆەت جاۋىنگەرلەرى بىرنەشە كۇننەن بەرى بوسقا الا الماي جۇرمەگەن ەكەن، ءار اعاشتىڭ تۇبىنەن، ءار جەرگە جەرمەن-جەكسەن بولىپ بەكىتىلگەن تانك-دزوتتان قورعاسىنمەن بىرگە اجال جاۋدى. قيعاشتاي تۇسكەن پۋلەمەت وقتارى ناعىز ءبىر جەردى ساباۋمەن ساباپ جاتقانداي، توپىراق ارالاس قاردى بۇرق-بۇرق ەتكىزەدى. سوۆەت ارتيللەرياسىنىڭ جيىرما مينۋتتىق سۇراپىل اتىسى، بولات پەن بەتون كيگەن نەمىس بەكىنىسىن مۇلدەم قۇرتىپ جىبەرە الماعانى ەندى ايقىن بولدى.
بۇركىتتىڭ ازدان كەيىن ەسى كىرىپ، كوزىن اشقاندا، ەڭ الدىمەن سەزگەنى ءتىرى قالعانى بولدى. ەش جەرىنە وق تيمەگەن ەكەن، تەك تارىلعان سناريادتىڭ اۋا تولقىنى ەسىن تاندىرا جەرگە قاتتى ۇرعانىن ءبىلدى. ول ءسال قيمىلداي، ءۇستىن باسقان قالىڭ توپىراقتان قوزعالا-قوزعالا بوساتىپ، باسىن ءسال كوتەرىپ جان-جاعىنا پارادى. جاتقان ورنى سنارياد ءتۇسىپ شۇڭقىر بولىپ قالعان جەردىڭ ەرنەۋى ەكەن. ون جاعى تومپەشىك. بۇل — سناريادتىڭ قوپارعان توپىراعى. وڭ جاقتان تىنباي اتقان پۋلەمەتتىڭ وعىنان بۇركىتتى ساۋ ساقتاپ تۇرعان دا وسى تومپەشىك سەكىلدى. ءار جەردە قارعا جابىسا جاتقان سولداتتار. كەيبىرەۋلەرى قازا تاپقان. جارالانعان سولداتتاردىڭ ىڭىرسىعان ءۇنى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. وق بوراپ تۇر. جان-جاعىنداعى الاڭنىڭ قار مەن توپىراعىن بۇرق-بۇرق ەتكىزەدى. باس كوتەرتەر ەمەس. سوعان قاراماي، سوۆەت جاۋىنگەرلەرى دە جەرگە جابىسا ءتۇسىپ، جاۋ شەبىنە قاراي اۆتوماتتارىنان وق جاۋدىرۋدا. بەتپە-بەت كەلگەن اجال. قاي جاعى جەڭبەك. بۇركىت ەندى ءبىر قاراعانىندا وزىنەن ەلۋ مەتر جەردە، جاۋ شەبىنىڭ ءدال تۇمسىق الدىنداعى جالپيا سوزىلعان بەلەستىڭ قارلى ىلديىندا شوقيا وتىرعان اق حالاتتى جاۋىنگەردى كوردى. ناعىز ءبىر اتىلا جونەلۋگە ىڭعايلانعان ور قويان ءتارىزدى. جانىندا جاتقان ۇزىن قۇرىقتان ونىڭ جانساي ەكەنىن بۇركىت بىردەن تانىدى. ءتىپتى جاۋ شەبىنىڭ ءدال تۇبىندە تۇر. ەندى ءبىر ىرعىسا، بەلەس ۇستىنە شىعا كەلەتىن. ءبىراق سول ىرعۋ وڭايعا تۇسەر ەمەس. جانسايدىڭ باسىنان اسا بوراعان جاۋ وعى. بۇركىت ەندى جان-جاعىنداعى ۇرىستى ۇمىتىپ كەتكەندەي سوناۋ جالعىز جاۋىنگەردەن كوزىن الار ەمەس. ونىڭ ول جەرگە قالاي بارىپ قالعانىن دا تۇسىنبەيدى. وسى ءبىر ەر جۇرەك جاۋىنگەر ءتىرى قالادى ما، وعان دا كوزى جەتپەيدى. تەك «بۇدان ءارى نە بولار ەكەن» دەپ، جانسايدان كوزىن الماي قاتتى دا قالدى. وق ءالى بوراپ تۇر. ءبىر مەزەتتە ون جاقتاعى پۋلەمەتتەردىڭ بىرەۋى قاقالعان ادامداي كۇركىلدەي ءتۇسىپ تۇنشىعا قالدى. سول سەكۋندتە جارىلعان گراناتتاردىڭ داۋسى ەستىلدى. ءسىرا پۋلەمەت ۇياسىنا سوۆەت جاۋىنگەرلەرى گرانات لاقتىرعان سەكىلدى. وسى ءبىر بولماشى تىلسىمدى كۇتكەندەي، ءدال سول سەكۋندتە جانساي بەلەسكە قاراي اتا جونەلدى. بۇركىت ار جاعىندا نە بولعانىن تاعى تۇسىنبەي قالدى. تەك، كوزىن اشىپ-جۇمعانشا جاۋ شەبىنىڭ ءدال ورتاسىندا بەلەس ۇستىندە جەلبىرەگەن قىزىل تۋدى كوردى. سول-اق ەكەن قايتادان جەر جارا گۋىلدەگەن، ۋرالاعان داۋىستار ەستىلدى. باعانادان بەرى ازەر جاتقان سوۆەت جاۋىنگەرلەرى سوناۋ جەلبىرەگەن قىزىل جالاۋ ماگنيتىمەنەن تارتا جونەلگەندەي، ناعىز ءبىر بوگەت بۇزعان تاسقىنداي جاۋ شەبىنە قارسى لاپ قويدى. قاپتاپ كەلە جاتقان سوۆەت سولداتتارى مەن ءدال وزدەرىنىڭ ۇستىندە جەلبىرەگەن قىزىل تۋدى كورىپ، فاشيستەر كەنەت ساسىپ قالدى. كەيبىرەۋلەرى وكوپتارىن تاستاي قاشتى. ءدال سول ساتتە نەمىس شەبىن باسا كوكتەي سوۆەت جاۋىنگەرلەرى دە جەتتى.
بەلدەسكەن ايقاس شاپشاڭ ءبىتتى. جاۋ جەڭىلىپ، بىرنەشە كۇننەن بەرى بەت قاراتتىرماي تۇرعان نەمىس بەكىنىسى الىندى. كەشكە تامان قازا تاپقان سولداتتاردى جەرلەپ بولعاننان كەيىن، لەيتەنانت ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلەرىن تەگىس جيناپ الىپ، قاتارعا تۇرعىزىپ، سان ۇلتتى سولداتتارىنىڭ الدىندا بۇركىتكە باعاناعى نەمىس بەكىنىسىنىڭ باسىنا جانساي تىككەن قىزىل تۋدى بەردى.
بۇركىت جەلبىرەگەن جالاۋدى قولىنا الىپ، وعان سيا قارىنداشپەن باتتيتا اسىعىس جازىلعان «ۇلى وتانىن قورعاۋ ءۇشىن قان مايدانعا ەر جۇرەك ۇل-قىزىن جىبەرگەن ءقادىرلى قازاق حالقىنا لەنينگرادتى قورعاعان 131ء-شى گۆارديالىق پولكىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنەن ەسكەرتكىش» دەگەن جازۋدى وقىپ شىقتى.
نەلەر قىرشىن جاس قازا تاپقان، تابان تىرەسكەن ايقاستا جاۋ شەبىنىڭ ۇستىنە تىگىلگەن، قابىعى الىنباعان جاي قيسىق قۇرىققا بايلانعان وسىناۋ ەسكى قىزىل شۇبەرەك بۇركىتكە دۇنيە جۇزىندەگى ەن قىمباتتى زات بولىپ كورىندى. ول كەنەت كوزىنە كەلگەن جاستى بيالايىمەن ءسۇرتىپ:
— راقمەت دوستار،— دەدى تولقي سويلەپ.
سول كۇنى تۇندە، تار، ىستىق جەرتولەدە، سىقسيعان ماي شامنىڭ قاسىندا وتىرىپ، ءوزىنىڭ مايدانعا كەلگەننەن بەرى ارمانى بولىپ جۇرگەن «تاكەجان اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى» رومانىن العاشقى رەت باستادى.
* * *
ارادا كوپ جىل ءوتتى. قازاق وقىعاندارىنىڭ ءبىرازىنىڭ باسىندا بولعان اداسۋ، تولقۋ، جول تابا الماي شاتىسۋ بۇركىتتى دە از قيناعان جوق. ءبىراق حالىق پەن پارتيا بەرگەن مۇمكىنشىلىكتى بۇركىت اقتاپ شىقتى.
بۇركىتتىڭ الماتىداعى كابينەتى. توڭىرەگى تولا كىتاپ. ەدەننەن ءۇيدىڭ توبەسىنە دەيىن جەتەتىن كىتاپ شكافتارى سولاردىڭ ىشىندە ماركس، ەنگەلس، لەنيننىڭ تومدارى دا بار. اشىق تەرەزەنىڭ الدىندا، جازۋ ستولىندا، حاسەن — حانشايىمعا اۋماي ۇقساعان ءزۋرا وتىر.
بۇركىتتىڭ ءوڭى ەگدە تارتقان. ماڭدايى قىرتىستانىپ، بەت اجارىنا ءاجىم ۇيمەلەگەن. شاشى دا سيرەپ، اعارعان. تەك كوزى عانا بۇرىنعىشا جالىنداپ شوق شاشادى.
ستول ۇستىندە اۋماعى قالىڭ قولجازبا جاتىر.
— بۇل كىتاپتى جيىرما جىل بويى جازدىم،— دەدى بۇركىت باياۋ سويلەپ— مەن بۇل ەڭبەگىمدى «زامانا پەرزەنتىنىڭ تابىسۋى» دەپ اتادىم. مەنىڭ اقىل-وي، اسىل ارمانىم دا، اياعىمدى شالىس باسقان قاتە-كەمشىلىگىم دە، بولاشاق سەنىمىم دە — ءبارى دە وسى قولجازبادا. ەندى كىتابىمنىڭ دا، ءوز ءومىرىمنىڭ دە ۇكىمىن وقۋشىلارىمنان كۇتەم.
— مەن ءسىزدىڭ بۇل ەڭبەگىڭىزدى دە جۇرت قۋانا قارسى الاتىنىنا سەنەم...
— سولاي ويلايسىڭ با، قالقام؟ ولاي بولسا، مەن تەك مەن ءومىر سۇرمەگەن جان ەكەنمىن.
بىرەۋ ەسىك قاعىپ ەدى. بۇركىت وعان:
— كىرىڭىز،—دەدى.
ۇيگە ۇستىندە قىرى سىنباعان سۋداي جاڭا قارا كوستيۋمى بار، تاياققا سۇيەنگەن اپپاق قۋداي كارتاڭ ادام كىرىپ كەلدى. بۇل گاۆريلوۆ ەدى. وسىدان ءۇش اي بۇرىن سوناۋ قيىر شىعىستان قايتقان. بۇركىت وڭتۇستىك قازاقستانعا ساياحاتقا بارار الدىندا، وسىدان ەكى اي بۇرىن ەكەۋى كەزدەسكەن. باستارىنان وتكەندەرىن ايتىپ ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن شەر تارقاتىپ اڭگىمەلەسكەن.
— سەرگەي ستەپانوۆيچ!—دەدى بۇركىت ورىنان ۇشىن تۇرەگەپ.
ەكەۋى قۇشاقتاسا امانداستى.
— قاشان كەلدىڭ وڭتۇستىكتەن؟— دەدى گاۆريلوۆ قۇشاعىن جايىپ.
— ءبىر جەتىدەي بولىپ قالدى.
— سودان بەرى مەنىمەن حابارلاسپاي جاتقانىڭا جول بولسىن؟— سەرگەي ستەپانوۆيچ كۇلدى.— قالاي بارىپ قايتتىڭ؟ ەل-جۇرتتىڭ ءحالى قالاي ەكەن؟
وي، نەسىن ايتاسىز!—دەدى بۇركىت جايناي ءتۇسىپ.— گۇل جايناعان قازاق دالاسى!.. سالىنعان زاۆود-فابريكتەر. سوناۋ قىزىلقۇمعا دەيىن سوزىلعان جالپاق دالادا قاپتاعان مال، قۇلپىرعان باۋ-باقشا.— بۇركىت تاعى كۇلدى،— ءبىر عاجابى، مەنىڭ «تاكەجان اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى»، «بولات مىنگەن قازاق» سەكىلدى كىتاپتارىم جوق ءبىر ءۇي كورمەدىم. جازعانىمدى وقيتىن ەلىم بارىنا توبەم كوككە تيگەندەي بوپ قۋانىپ قايتتىم.
گاۆريلوۆ جىميا كۇلدى.
— ال «اۋىلىم دا جوق، باۋىرىم دا جوق» دەپ ەڭىرەگەن كىم ەدى؟
بۇركىت سەرگەي ستەپانوۆيچ قالجىڭىنا الدىمەن تۇسىنبەي، ءسال ويلانا قالدى دا، ەسىنە باياعى ءوزىنىڭ جازعان ولەڭى ءتۇسىپ كەتىپ:
— جوق، جوق، ونىمنىڭ ءبارى قاتە ەكەن! اۋىلىم دا كوپ، باۋىرىم دا كوپ ەكەن!— دەدى شاتتانا.
ءدال وسى كەزدە ۇيگە ولگا پاۆلوۆنا كىردى. بىرىنە-بىرى عاشىق جانداي قاراما-قارسى قۋانا قاراپ تۇرعان بۇركىت پەن گاۆريلوۆتى كورىپ، بۇ دا جىميا ەزۋ تارتتى.
— ەسكى دوستار كەزدەسكەن ەكەن عوي،— دەدى ول انانداي جەردە ءۇن-تۇنسىز وتىرعان ءزۋراعا قاراپ.— ءزۋرا، دوس بولساڭ وسىلارداي بول! بۇلاردىڭ دوستىعى ورىس، قازاق حالقىنىڭ بۇزىلماس دوستىعى ءتارىزدى ماڭگى بەرىك، ادال دوستىق.
ءزۋرا قىزىققانداي وسىناۋ ءبىر ءومىردىڭ سان قاتەرلى وتكەلىنەن تالاس-تارتىسپەن قاجىماي وتكەن ەكى ادامعا كۇلىمدەي كوز تاستادى.
You Might Also Like
-
استانادا مۇعالىمدەر كۇنىنە وراي وتكىزىلگەن ايتۋلى ءىس-شارادا «ۇزدىك پەداگوگ» رەسپۋبليكالىق بايقاۋىنىڭ جەڭىمپازدارى ماراپاتتالدى.
