قاۋىننىڭ ءيىسى
— اتتەگەن-اي، ۇيىقتاڭقىراپ قالىپپىن-اۋ… — ءار جەرىنەن ماقتاسى كورىنىپ تۇرعان ەسكى شاپانىنىڭ ءبىر جەڭىن سۇعىنىپ، سۇيرەتىلە سىرتقا شىققان، ارىق سارى شال ەسىك اۋزىندا اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. كوزى جىپىلىقتاپ قايتا-قايتا كۇنگە قاراي بەردى. اسىعىپ-ۇسىگىپ ەكىنشى جەڭىن سۇعىنىپ، قولىنان ۇستاي شىققان ۇلكەن كوك ورامالمەن بەلىن بۋدى. كۇن جەگەن ايىر قالپاعىن الاقانىنا قاعىپ-قاعىپ باسىنا كيدى.
قاۋىندى تۇنگى سالقىنمەن سۋارعان ابزال. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى سۋى… جوق. كەشىككەنىم جوق… ءالى دە الجي قويماس كارى ديقان». ول ءوزىن-وزى وسىلاي جۇباتتى. ازداپ ەزۋ تارتىپ تا قويدى. تامنىڭ كولەڭكەسىندە ەرنەۋىنە لاي قاتىپ تۇرعان تەسىك كەتپەنىنىڭ باسىن تاقىرعا بىر-ەكى ۇرعاندا كۇننەن كەۋىپ تۇرعان بالشىقتار جان-جاققا ۇگىتىلە ۇشىپ جاتتى. كەتپەنىن يىعى نا سالا ول ەندى تۋرا باس ارىققا قاراي ءجۇردى.
ول تۋرا باس ارىققا قاراي ءجۇردى. قاۋىنعا دەيىن سونى جاعالاپ بارماق بولدى. ۇيقىدان سوڭ دەنەسى جەڭىلدەنىپ، شيراپ قاپتى. قۇر اتقا مىنگەندەي… «قاۋىن سۋاراردىڭ الدىندا ۇيىقتاپ العانىم قانداي ءتاۋىر بولعان»، — دەپ ويلادى ول. «تاڭ ساز بەرە بىتە الار ما ەكەنمىن. ايتەۋىر، قاندىرا سۋارۋىم كەرەك. سوڭعى سۋى… ساعان دا سوڭعى سىن، جاداۋ شال»، — دەپ وز-وزىنەن كۇلىپ قويدى. ول جايشىلىقتا دا جاي ءجۇرۋ دەگەندى بىلمەيتىن. بۇل جولى ءتىپتى جىلدام ءجۇردى. ويتەتىن دە ءجونى بار. سۋ شىعاراتىن موتور بۇزىلىپ قاپ، قاۋىن سوڭعى سۋعا شولىركەپ جەتتى. اسىرەسە، بۇگىن تاڭەرتەڭ قارىقتاردى تۇگەل ارالاپ كورىپ، قارتتىڭ كوڭىلى جۇدەپ قايتتى. پالەكتەر بۇرىسە باستاعان ەكەن…
نۇرەكەڭ ارىققا جەتكەندە كۇن دە ۇياسىنا باتتى. سۋ تولىپ اعىپ جاتىر. شالدىڭجۇرەگى ورنىققانداي بولدى. «تاڭ اتقانشا وسىلاي اعىپ جاتسا، دۇنيەنىڭ جەرىن سۋارىپ الار بۇ جۇرت». كەتپەننىڭ باسىن سۋعا ءبىر مالىپ الىپ، ارىقجاعالاپ ءجۇرىپ كەتتى.
ول ءوزىنىڭ قۇلاقارىعىنا كەلدى. جيەگىنە شوكەلەپ وتىرا كەتىپ، ەتى قاشقان ساۋساقتارىمەن، قۇلاق ارىققا قويىلعان ترۋبانىڭ اۋزىنا تىعىلعان بالشىقتى تىرنالاي باستادى. سۋ جىبەرىلدى. سول وتىرعان كۇيى اقىرىن بۇرىلىپ، كوز جەتەر جەرگە سوزىلىپ جاتقان بىتىك وسكەن قاۋىن پالەكتەرىنە قارادى. ءبىر گەكتار…
«جالعىز ءوزىم وسىنشا جەردى تاڭ اتقانشا سۋارىپ بولسام، ەرلەگەنىم. قۇدايعا شۇكىر، ءازىر كوزىمنىڭ دە كورۋى جاقسى. ابىرجي قويماسپىن». نۇرەكەڭ لاي-لاي بولعان الاقاندارىن سۋعا مالىپ وتىرىپ، ءوزىن-وزى جۇباتىپ قويدى. «راس، بۇرىن شامام كەلمەس دەپ، ءبولىپ-بولىپ سۋارىپ ءجۇردىم. سوندا ەكى-ۇش كۇندە سۋارىپ بولاتىنمىن. ءبىراق ابىرجىعانىم جوق. شۇكىر، شامام كەلەدى ەكەن. باسقا شالدارداي قاۋساپ قالماپپىن». وسىنى ويلاعاندا قارتتىڭ كۇنقاققان، سوپاق جۇزىنە كۇلكى تابى ويناپ شىعا كەلدى. وز-وزىنە ريزا بولعانداي، ساقالىن تارامداي بەردى….
قارت بيىل جەتپىسكە شىقتى. سونىڭ ەلۋ جىلىن ديقان-شىلىقپەن وتكەرگەن ەكەن. باقسا، بەلى بەكىپ، بۇعاناسى قات-قاننان يىعىنا كەتپەن سالىپ، سۋ جاعالاپتى.
بۇل نۇرجان سودان بەرى مۇراپ تا بولدى. جۇگەرى دە ەكتى. قاۋىن دا ەكتى. مىنا قارا جەردىڭ قىرتىسىمەن ەلۋ جىلداي سىرلاس بولىپتى.
قايدا قيىن جۇمىس بولسا، كولحوز نۇرجاندى سوندا جەگەتىن. سوڭعى جىلدارى ەسكەرۋسىز قالعان شالدىڭ قارتايىپ، زەينەتكەرلىككە شىققانىمەن، ءالى قۋاتى بار-دى. ءبىراق ونى ەلەگەن ەشكىم بولعان جوق. اۋىلداعى سىر مىنەز كىسىلەر بولماسا، باسشى، بريگاديرلەر بۇرىنعىداي شالمەنەن شارۋا-شىلىق جونىندە كەڭەسپەيتىن بولدى.
وسىلاي جۇرت كارى ديقاندى ۇمىتا باستادى. ءبىراق نۇرەكەڭ جايقالعان نۋ كوك ەگىستى، كوپ جىل باۋىر باسىپ قالعان تەسىك كەتپەنىن ۇمىتا العان جوق. ءتىپتى دە قوشتاسقىسى كەلمەدى. جىل سايىن جەكە مەنشىگىنە تيگەن ازعانتاي جەرىنە قاۋىن-قاربىز ەگىپ ءجۇردى. كۇندە ەلەڭ-الاڭنان ادەتتەگىدەي يىعىنا كەتپەنىن سالىپ ۇيدەن نۇرەكەڭ دە شىعادى. نە ىستەپ نە قوياتىنىنا تولىق ەسەپ بەرمەيدى. ايتەۋىر، قىبىر-جىبىرمەن كۇندى ءبىر-اقباتىرىپ، ۇيىنە دىڭكەسى قۇرىپ جەتەدى.
كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇما وتىرىپ كەشكى ءشايىن ىشەدى. ءشايدى وقتا-تەكتە ءبىر ۇرتتاپ وتىرىپ كەمپىرىنىڭ شاڭ-قىلداعان داۋسىن ەستيدى.
— قۇداي-اۋ، وسى سورلى شال كىمىن اسىراي الماي ءجۇر. پەشەنەڭە جان تىنىشتىق جازىلماعان بايعۇس، اقىرى مۇرىنىڭا سۋ جەتپەي ءجۇرىپ، وتەرسىڭ ءبىر كۇنى، — دەيدى. بىردە ۇرىسسا، بىردە ايايدى. كەيدە:
— ويباي-اي، وسى كەتپەننىڭ سابى بىت-شىت قىپ، وتقا تىعىپ جىبەرەيىن بە؟ — دەپ اشۋلانادى. ءبىراق نۇرەكەڭ ونىڭ بىرىنە دە مىڭق ەتپەيدى. قۇلاعى ۇيرەنگەن.
وسى كوكتەمدە نۇرەكەڭنىڭ باسىنا كىشىگىرىم ب ا ق قوندى. سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا كولحوز قاۋىنىنىڭ ءجوندى بىتپەي جۇرگەنىن جاقسى بىلەتىن. كول-كوسىر عىپ-اق ەگەدى. ءبىراق كوزىن تاۋىپ ىستەمەگەن سوڭ، نە كەرەك. وسىنى باسشىلار بيىل ويلانسا كەرەك. قاۋىننىڭ بابىن بىلەتىن، كونەكوز بىرەۋدى ىزدەپتى.
مۇنى ەستىپ نۇرەكەڭ فەرما مەڭگەرۋشىسىنە ءوزى باردى. كەڭسەگە جۇرەگى الىپ-ۇشىپ كەلسە دە، كىرەر جەردە: «ياپىرماي-اي، وسىنىڭ ءوزى نە دەر ەكەن؟ تاعى دا بىردەڭە ايتىپ ۇنجىرعامدى تۇسىرمەسە يگى ەدى»، — دەپ كىبىرتىكتەپ قالدى. ءبىراق شال بار ويىن باتىلدىققا جەڭگىزدى. فەرما مەڭگەرۋشىسىنىڭ الدىندا ساسقالاقتاعان جوق.
— ايتەۋىر، ءۇش اي جاز عانا بەينەتى بار نارسە عوي. سەنسەڭدەر، مەن-اق اينالدىرىپ كورەيىن، — دەپ بار ويىن اشىقايتتى.
قارا مۇرتى ەدىرەيگەن مەڭگەرۋشى شالعا ۇزاق قارادى. ءوزىن سىناي قاراپ تۇرعانىن بۇ دا جاقس ءتۇسىندى. ءۇن-تۇنسىز سازارىپ تۇرا بەردى. «نە دەر ەكەن؟ قانداي ءمىن تابار ەكەن مەنەن؟ قۇدايعا شۇكىر، ءازىر باسقالارداي بەلىم يلىگىپ، تاياق ۇستاپ كورگەنىم جوق. پالەندەي اۋرۋ-سىرقاۋىم تاعى جوق… تەك دەنەمنەن ەت قاشقانى بولماسا. ونىڭ ەسەسىنە قاۋىننىڭ بابىن وسى اتىراپتا مەنەن ارتىق بىلەتىن ادام كەمدە-كەم».
وسىنداي ويلار شالدىڭ باسىن شىرماپ الدى. «زەينەتكەرسىڭ، ساعان بولمايدى» دەر مە ەكەن. ويتەتىندەي مەن كۇنىمدى كورە الماي كەلىپپىن بە؟
ولاي دەيتىن بولسا، شالدىڭ دۇرسە قويا بەرەتىنىنە دە كۇمان جوق ەدى. ءبىراق مەڭگەرۋشى ونى ايتپادى. تەك ۇزاق قادالعان كوكشىل كوزدەرى «اقساقال، قارتايدىڭ عوي. وسىنى ويلادىڭ با؟» دەپ تۇرعانداي. نۇرەكەڭ وسى ءبىر ويدى جازباي تانىدى. ءبىراق جاسىعان جوق. ارىقتا بولسا تىپ-تىك دەنەسى، ايىر قالپاقتىڭ استىنان جىلتىراپ تۇرعان شۇڭىرەك كوزدەرى «ويلاندىم. قۋاتىم بار عوي، شۇكىر». مەڭگەرۋشى وسىلاي از-كەم وتىردى دا: «سەنەمىن»، — دەپ ءبىر-اقاۋىز كەلىسىمىن بەردى.
سول كۇنى نۇرەكەڭنىڭ قۋانىشىندا شەك بولعان جوق. انشەيىندە قىبىر-جىبىرى كوپ شال كەشكە دەيىن دامىل تاپپادى. كەتپەنىن قايتا ساپتاپ شىڭدادىدا، باسىن جاتاردا سۋعا سالىپ قويدى. ءبىراق نە ىستەيتىنىن، نەندەي جاڭالىق بولعانىن كەمپىرىنە ايتقان جوق.
ءبارىبىر قۋانبايتىنىن بىلەدى. نۇرەكەڭ ول كۇنى ءۇن-تۇنسىز كۇندەگىسىنەن ەرتە جاتىپ قالدى. ەرتەڭنەن باستاپ كولحوزدىڭ ءبىر گەكتار قاۋىنىن ءوز قاراماعىنا العانىن ويلاعاندا، ونىڭ جۇرەگى الىپ-ۇشتى. تۇلا بويىن جاستىقتىڭ وتى بيلەپ كەتكەندەي، سول كۇنى كوپكە دەيىن دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المادى….
نۇرەكەڭ ورنىنان تۇرىپ، قۇلاقارىقتى جاعالاپ، قاۋىنعا قاراي ءجۇردى. سۋدا قارىققا جەتىپ قالعان ەكەن. كەتپەنىن اتىزدىڭ باسىنا قويىپ، قاۋىنىن ارالاۋعا كىرىستى. قارىقتىڭ ىشىنە ءتۇسىپ جاتقان پالەكتەردى كەيىن قايىردى. «ءبارىن سوڭعى سۋى شەشەدى» دەپ ديقاندار بەكەر ايتپاعان عوي. ءبىراز قارىقتاردى ارالاپ شالدىڭ كوڭىلى تولدى. ءدال بيىلعىداي قۋاڭشىلىق جىلى قاۋىننىڭ مۇنداي بىتىك بولۋى — اسا سيرەك كەزدەسەتىن جاي.
نۇرەكەڭ قارىقتىڭ باسىنا شىعىپ تۇرىپ و شەتى مەن بۇ شەتىنە كوز سالدى. ءبارى دە بىركەلكى شىققان. اسىرەسە، قاۋىندى ەگەر كەزدە ارا قاشىقتىعىنا كوپ كوڭىل ءبولىپ ەدى. بريگاديردىڭ دە ايتقانىن ىستەمەي ءوزى قادامداپ، ءاربىر قارىقتىڭ اراسىن التى قادام ەتكەن. كوكىرەگىنە تۇيگەنى كوپ، كارى ديقان الجاسپاپتى. پالەكتەر جازىلىپ ەركىن ءوسىپتى. ەندى كوپ تۇينەك سالادى، ءارى قاۋىندارى ءىرى بولادى.
ازىرشە ءوڭ بەرگەندەرى از. بۇل — قاۋىندار ءالى جەتىلە تۇسەدى دەگەن ءسوز. نۇرەكەڭ سەلدىر ساقالىن ساۋساقتارىمەن قايتا-قايتا تارامداپ وز-وزىنە ريزا بوپ قالدى. «قارتايعاندا اتىڭ ءبىر شىقسا جامان بولمادىڭ، جاداۋ شال. نۇرجان كولحوزدىڭ ءبىر گەكتار قاۋىنىنا يە بوپتى دەگەندە، بىرەۋلەر ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلگەن ەكەن، شالىڭ الجىعان ەكەن دەپ. شالدىڭ كۇشىن ەندى كورسىن. كورسىن…»
بويدى الدەقانداي قىزۋلىق بيلەپ كەتتى. ءتىپتى بەلىنە اي قاستىرا ۇستاپ كەلە جاتقان قولدارىنىڭ دا قالاي ءتۇسىپ كەتكەنىن بايقاعان جوق. جاقىندا كولحوزدىڭ باسقارماسى قاۋىندى سىرتتاي بايقاپ: «اقساقال، بيىل كولحوزعا ون-ون ەكى ماشينا قاۋىن بەرسەڭىز، ەرلەگەنىڭىز»، — دەگەندە، قارت ەزۋ تارتقان دا قويعان. ال قاۋىنى مىنا سىڭايىنان ون سەگىز-جيىرما ماشيناعا قازان بولا قويماس.
دالانى قاراڭعىلىق باستى. تەرىستىكتەن سوققان جەل سۇپ-سۋىق. بۇگىنگى ءتۇننىڭ سالقىن بولۋى كادىك. قولىنا كەتپەنىن الىپ، نۇرەكەڭ قاۋىننىڭ ورتاسىنداعى ءۇي ورنىنداي اشىقالاڭعا قاراي اياڭدادى. وسى جەردەن كۇركەنىڭ ورنىن سايلاماق.
ول جەر تەگىستەپ جاتىپ، قاۋىنىن تاعى ءبىر كوزبەن شولىپ ءوتتى. «اي تۋعانشا انا ءبىر ون بەس قارىقتى سۋارىپ بولسام، قالعان بولىگىن اي باتقانشا قالايشا بىتىرە الماس ەكەنمىن. قۇدايعا شۇكىر، سۋ دەگەنىڭ كول-كوسىر. ايتەۋىر ءبىر وسال جەرىنەن ورىپ كەتپەگەي». وسى ءبىر ويىنان شال ازداپ سەكەم الدى.
كۇركەنىڭ ورنىن ازىرلەپ بولىپ، قۇلاق ارىققا باردى. تاڭدايى كەبەرسىپ قاپتى. سۋ ىشكىسى كەلدى. ءبىراق ارىقتىڭ سۋى جىلىمشى، ءارى لايساڭ ەكەن. قوس ۋىسىن تولتىرا ۇرتتاعان سۋدى قايتا بۇركىپ تاستادى. «وسىندايدا اشىعان كوجەنىڭ سۋى بولار ما ەدى. ىدىسىمەن مۇزداي سۋعا باتىرىپ قويىپ، كوتەرىپ ءبىر ىشسەڭ… پا، شىركىن، جەتى اتاڭا تيەر ەدى-اۋ… شۇكىر، كەلىن-كەشەك دەگەنىڭ ىبىرسىپ جاتىر. ءبىراقبىر قازان جۇگەرى كوجە ىستەپ، اشىتىپ قويۋدى بىرەۋىنە بىلدىرمەي قويسا قايتەسىڭ. ونان دا جاپىراق-جاپىراق بولعان وزدەرىنىڭ كاپوسكە كوجەسىن ءتاۋىر كورەدى. و، قۇدايدىڭ قۇدىرەتى…»
نۇرەكەڭ جۇدىرىعىمەن جەر تايانىپ ورنىنان تۇردى. ايىر قالپاعىن ولاي-بۇلاي جىلجىتىپ، دۇرىستاپ كيگەن بولدى. قولىنا كەتپەنىن ۇستادى. تاعى دا قىبىر-قىبىر تىرلىگىنە كىرىستى.
اي تاس توبەگە كەلگەنشە ول قاۋىننىڭ جارىمىنان كوبىن سۋارىپ بولدى. بۇعان دەيىن قۇلاق ارىقتىڭ ءۇش جەرىنەن سۋ قاشتى. وسىنىڭ ءوزى-اق نۇرەكەڭدى ەداۋىر شارشاتىپ تاستادى. ءبىراق شال ءالى سىر بەرگەن جوق. ءتىپتى، ءوزىنىڭ بۇرىنعىدان گورى قالجىراڭقىراپ قالعانىن مويىنداعىسى كەلمەدى. تەرىستىكتەن سوققان سامالعا ارقاسىن بەرىپ، كەتپەنىنە سۇيەنىپ تۇرىپ اسپانعا قارادى.
جۇلدىزدار جاپىرلاپ تۇر ەكەن. «وسىنداي تۇندە دە ادام شارشايدى ەكەن-اۋ»، — دەدى ول راقاتتانا سەرگىپ. كەنەت نۇرە-كەڭنىڭ ءتاتتى ويىن باس ارىق جاقتان شىققان سارىل ءبولىپ جىبەردى. سۋدىڭ سارىلى. ول ءتاۋىر ەستيدى دەيتىن سول جاق قۇلاعىن سارىلعا توستى. سۋدىڭ سارىلىن ەندى اپ-انىق ەستىدى.
«ارىقتىڭ ءبىر جەرىن سۋ ورىپ كەتكەن بولدى عوي. ويپىر-ر-اي…» وسىنى ويلاعاندا شالدىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ كەتتى. كەتپەنىن يىعىنا سالا ساپ، ارىققا قاراي شاپانىنىڭ ەتەگى دالاقتاپ، جۇگىرە جونەلدى. نۇرەكەڭ جەتە بەرە اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. ءبىر قادامداي جەردى ورىپ كەتىپتى. قاشقان سۋ كولحوزدىڭ جۇگەرىلىگىنە قۇلاپ جاتىر.
موتور تاڭ اتقانشا ءجۇرىپ، مىنا سۋ وسى قالپىمەن اعا بەرسە، اتىز تولىپ، قاۋىندى دا سۋ باسىپ كەتۋى كادىك. شالدىڭ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلدى. «ءيا، قاۋىنعا… — بۇكىل جاز بويعى ەڭبەگىم». ول الدىمەن قالپاعىن جەرگە اتىپ ۇردى. ودان سوڭ بەلبەۋ، شاپانىن شەشىپ تاستادى. ەندى ءبىر ءسات كىدىرسە، ورىلعان جەردىڭ ەكى قادامعا جەتەرىنە داۋ جوق. ول كەتپەنىن الا ساپ، سۋدى كەشە جونەلدى. سۋ ورعان جەرگە كەپ تۇرا قالعانشا نە ىستەيتىنىن ويلاعان دا جوق-تى. راس، ارىقتا ونشالىقتى ۇلكەن بولماعانىمەن، ءبىر كىسىگە جەڭىل دە ەمەس. نۇرەكەڭنىڭ ايقايلاعىسى كەلدى.
«ەسىتكەن سۋشىلار كومەككە كەلەر. ءبىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن كىم ءجۇرسىن. قايسىسى ەدى جۇرەتىن، قۇداي-اۋ. كادۋىلگى ادەتتەرىمەن قۇلاق ارىقتاردى اعىتىپ الدەقاشان قايتىپ كەتكەن شىعار. ءيا، راقاتتانىپ ۇيىقتاپ جاتقان بولار، وڭشەڭ كەلىباستار»، — دەپ شال كىجىنىپ قويدى. «بۇل ۋاقىتقا دەيىن جۇماباي مۇراپ قانا ءجۇرۋشى ەدى. ءبىراق و سورلى ءقايبىر جەتىسىپ ءجۇر دەيسىڭ. ونىڭ ۇستىنە قۇلاعى مۇكىستەۋ… داۋسىمدى ەستىمەس تە».
سۋدىڭ مىنا اعىسى توپىراق تۇگىلى ءوزىن دە جۇلىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. شالدىڭ ەسىنە كەشە عانا «كۇركە جاساسام كەرەك بولار» دەپ اكەپ قويعان ءبىر باۋ جاس جىڭعىلى ءتۇستى. ءبىر كادەگە اسار دەپ اكەپ قويعان ەكى-ۇش قازىقشاسى دا بار ەدى. سولارمەن توسقاۋىلداپ، ارەكەت جاساماسا باسقا لاجى جوق. ول سۋدى شولپىلداتا كەشىپ قايتادان سىرتقا شىقتى. جۇلىقتارى تەسىك كەرزى ەتىگىنە سۋ كىرىپ، زىلدەي بوپ كەتىپتى. نىعىزداپ بۋىلعان ۇلكەن باۋ شىبىقتى يىقتاپ اكەپ، سۋ قۇلاپ جاتقان جەرگە گۇرس ەتكىزىپ تاستاي سالدى. ورعان جەرگە كەپتەلىپ، جاقسى توسقاۋىل بولسىن دەپ، ادەيى ارىقتىڭ ءىش جاعىنان تاستادى. شىبىقتاردىڭ ەكى جاعىن كەرزى ەتىگىمەن جانشىپ بالشىققا كىرگىزىپ جىبەرىپ قازىقشا قاقتى. ەندى ىسكە كىرىسە بەرۋگە بولادى.
نۇرەكەڭ الدىمەن ارىققا جۋىق جەردەگى جانتاقتاردى قىرشىدى. ءبىر شومەلەدەي جانتاقتى دومالاتىپ اكەپ باۋ جىڭعىلدىڭ ۇستىنەن تاستادى. ءبىر ءتاۋىرى، سۋ قۇلاعان جەر ارىقتىڭ ەندىلەۋ تۇسى ەكەن. بۇ دا بولسا ۇلكەن سەپ. ەندى ەنسىزدەۋ تۇسىنان ورىلعاندا ءبىر ادام تۇگىلى، بىرنەشە ادامعا بوي بەرۋى ەكىتالاي ەدى.
نۇرەكەڭ ارىقتان ءۇش-تورت قادام ۇزاپ بارىپ ەندى توپىراقتاستاۋعا كىرىستى. كەتپەنىن قۇلاشتاپ سەرمەگەندە ۇڭعىسىنا دەيىن باتىپ كەتتى. شال ىشىنەن قۋانىپ قالدى. ىزا جەر ەكەن. بۇل توپىراقتىڭ شاشىلماي، ءارى كوزدەگەن جەرىنە ءدال تۇسۋىنە جاقسى، ءارى ءونىمدى بولادى. ونىڭ لاقتىرعان توپىراقتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى دۇرسىلدەپ، جانتاقتىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ جاتتى. ازىرشە كەتپەن سىلتەسى مىعىم دا شيراك، ءوزىنىڭ قازىرگى قيمىلىنا كوڭىلى تولىپ قالدى. ول كەتپەندى بارعان سايىن قۇشىرلانا سىلتەيدى.
باياعىدا سۋناقاتانىڭ ارىعىن قازعاندا توپىراقتى وسىلاي اتۋشى ەدى. قۇلاعىنا «ءاۋپ-ۋ-پپ، ءاۋۋ-پپ» دەپ، كۇڭىرەنگەن ەركەكتەردىڭ داۋسى كەلگەندەي بولدى. پا، شىركىن-اي، و دا ءبىر قىزىق زامان ەكەن-اۋ. ونداعى نۇرجان قايدا ءقازىر… ونداعى قۋات، جىگەر قايدا ءقازىر… مىنا كەتپەن سىلتەسى سول ايباتتى جاستىعىنان قالعان انشەيىن ءبىر جۇرناق-تاعى. شالدىڭ كوزىنە ءبىر تامشى جاس ىركىلدى. وندا وتىزدىڭ بەسەۋىندە ەدى. ەندى جەتپىسكە جەتتى…
نۇرەكەڭ سول قارقىنىمەن 40-50 كەتپەن توپىراق اتتى. وكپەسى سىرىلداپ القىنا باستادى. ءبىراقالى كوپ توپىراقتاستاۋ كەرەك ەدى. سوندىقتان الدەن سىر بەرگەنىن كەشىرگەن جوق. كەتپەنىن قۇلاشتاپ سەرمەي بەردى. ءبىراق بۇل كەزدە شالدىڭ ادەپكى قارقىنى باسىلىپ، اق سۇرىپ كويلەگى الدەقاشان مالماڭداي بوپ، دەنەسىنە جابىسىپ قالعان.
ول ءبىر بۇرىلىپ قاراعاندا وسى ۋاقىتقا دەيىن تاستاعان توپىراعى ارىقتىڭ بۇلقىنا اققان سۋىن ۇستاپ تۇرارلىقتاي ەمەس ەكەنىن بايقاپ قالعان. «ەندى ءبىر وتىز كەتپەن تاستاسام»، — دەپ ءتۇيدى ول ىشىنەن. ءسويتىپ، تاعى ءبىراز ۋاقىت كەتپەنىن جان تالاسا سىلتەپ باقتى. ءبىراق ابدەن سانسىراپ شارشاعان دەنەسىنىڭ قايتىپ يكەمگە كەلمەي قالۋىنىڭ دا مۇمكىن ەكەنىن ويلاپ قويدى. شال تاعى ءبىراز ۋاقىت سىلتەدى… قاتتى تيتىقتاعان ەكەن. لاقتىرعان توپىراقتارى جان-جاققا شاشىلا باستادى. «تىم بولماسا ەندى ءبىر ون كەتپەن»، — دەپ قايرادى ول ءوزىن. كوزىنە قۇيىلىپ جاتقان ۋداي اششى تەرىن دە ەلەگەن جوق. «بەس كەتپەن…» بۇل كەزدە نۇرەكەڭ ۇڭعىسىنا دەيىن باتقان كەتپەنىن ارەڭ كوتەرىپ، ءالسىز اتقان توپىراقبەي-بەرەكەت شاشىلا بەردى. ول تاعى ەكى-ۇش كەتپەن لاقتىرىپ، ساز بالشىققا بويلاي كىرگەن ەڭسوڭعى كەتپەنىن قايتىپ سۋىرا الماي قالدى.
ول وتىرا قاپ، كويلەگىنىڭ ەتەگىمەن بەتىن ءسۇرتتى. كەتپەنىنە سۇيەنىپ، ورنىنان ارەڭ تۇردى. اياعىن اقىرىنداپ باسىپ، توپىراق تاستالعان جەرگە كەلدى. قالپاعىن كيدى، شاپانىن ءبىر قولتىعىنا ءىلىپ الدى. ەندى ءتىپتى ءجوندى جۇرە الارلىقتا ءحالى جوقەكەنىنە كوزى جەتتى. ەندىگى بار ويى قۇلاق ارىقتىڭ قۇبىرىن بىتەۋ. ويتپەسكە لاجى جوق. «ياپىر-اي، قاۋىن نە كۇيدە ەكەن!» وسىنى ويلاپ اۋىر دەم الدى. «ەڭبەگىم ەش بولماسا يگى ەدى. ايتەۋىر، الگىندە بار ارىقتىڭ قۇلاعىن اشىپ كەتكەنىم قانداي ابزال بولعان».
نۇرەكەڭ قۇبىردى بىتەپ، قۇلاق ارىقتىڭ بويىمەن قاۋىندىققا قاراي ءجۇردى. شىلقىعان كەرزى ەتىگى باسقان سايىن قورق-قورق ەتەدى. بىرجەرگە قيسايسا قايتىپ وڭايلىقپەن تۇرا الماسىن دا جاقسى سەزدى. «نە دە بولسا قاۋىننىڭ ماڭىنا جەتىپ قۇلاسام ەكەن… ودان سوڭ تاعى ءبىر كارى بولار…»
تاپ وسى كۇنى شال ءوزىن ەندى ۇققانداي بولدى. زىلدەي ەتىگىن ارەڭ كوتەرىپ باسىپ كەلە جاتىپ، «قارتايعان ەكەنمىن»، — دەپ كۇبىرلەپ قويدى وزىنە-وزى. قارتايعان ەكەنمىن… بۇل پەندە شىركىننىڭ كوڭىلى ەكەن عوي وڭايلىقپەن قايتپايتىن. بولماسا جەتپىسكە كەلگەندە ءبىر گەكتار قاۋىن نە تەڭىم ەدى، قۇداي-اۋ! ەندى مىناۋ كەتپەنگە جالىنىپ… بۇل كەتپەندى قانداي ويناتىپ جىبەرۋشى ەم قارۋىمنىڭ بارىندا. مىنە، جەڭگەنى ەمەي نەمەنە… بۇل بولسا، ءالى قىلپىپ تۇر… مەن بولسام، مىناۋ…» ول اي ساۋلەسى ويناعان كەتپەنىنىڭ جۇزىنە قاراپ قويدى.
«ءيا، ءبارى دە جەڭدى… ءبارىڭ دە جەڭدىڭدەر مەنى. كارىلىك، سەن جەڭدىڭ… سەن دەگەنىڭە جەتتىڭ اقىرى…» شەتكى قارىقتىڭ قاسىنا كەپ، كەتپەنىنە سۇيەنىپ ءبىراز تۇردى. جارقىراپ جاتقان سۋ تولىق ارىقتارعا قارادى. بىر-ەكى قارىقتىڭ سۋى تولىپ، پالەكتەردى كومىپ كەتىپتى. «اتتەگەن-اي، انا ءبىر جەرىنەن بوس قارىققا قاراي جىرىپ جىبەرسە عوي! تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان تورلاما، باسبالدىلاردىڭ باۋىرىن سۋ جالايتىن بولدى-اۋ!. ءوزى قاۋىندارى ءىرى قارىق ەدى. وبالداعى-اي، ەندى… شامالى تىنىستاپ الايىن». نۇرەكەڭ كوزىنە جايلىلەۋ كورىنگەن ءبىر جەرگە قيسايا كەتتى.
«پاي-پاي، باياعىدا قۇلقىن سارىدەن قارا كەشكە دەيىن، قايقايىپ كەتپەن شاۋىپ، ءبىر اياق كوجەنى تۇرەگەپ تۇرىپ ءسىمىرىپ ساپ، تۇنىمەن وراق وراتىن نۇرجان ەدى بۇل…
ايحاي، داۋرەن-اي… كوركىڭنەن، جىگەرىڭنەن اينالايىن جيىرما بەس-اي، ءوتتىڭ-اۋ، كوزدەن ءبىر-بىر ۇشىپ… كەتتىڭ-اۋ. وندا مىنا قولدار دەگەنىڭ بالعاداي ەدى. بۇلشىق ەتتەرى بۇل-تىلداپ ويناپ، تەرىلەرى قاپ-قارا بوپ جىلتىڭداپ تۇرۋشى ەدى. ەندى مىناۋ…» ول وڭ قولىن ءسال جوعارى كوتەرىپ سىلق ەتكىزىپ قايتا تۇسىرە سالدى. تەرىسى بولبىراعان ارىق بىلەگىنەن ءبىرتۇرلى جيىركەنىپ كەتكەندەي بولدى. «ءيا، كادەگە اساتىن تۇك تە قالعان جوق. سول-لاي…»
نۇرەكەڭنىڭ قۇلاعىنا الىستان «ىحى، ىحىلاعان» داۋىس كەپ جاتتى. داۋىس بىرتە-بىرتە جاقىنداي بەردى. ول جاندارمەن كۇيدە جاتىپ-اق ايتەۋىر ەسەكتىلى بىرەۋدىڭتاياپ قالعانىن سەزدى.
— ەي، جاداۋ شال، ءسۇيىنشىڭدى…
ول جۇمابايدىڭ گۇجىلدەگەن اشىق داۋسىن انىقەستىدى.
— وقۋدان بالاڭ كەلدى-ەي.
— الدا، اينالايىن-اي!. .
— نۇرەكەڭنىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلدى. ورنىنان تۇرماقشى بوپ، ارى-بەرى تىرباڭداپ ەدى، بولمادى… توت باسقان توپساداي دەنەسى يلىگەر ەمەس. ءدال ءقازىر ءار مۇشەسىن قوزعالتۋ ءبىر بيابان جۇمىس ەكەنىن ول جاقسى سەزدى.
— قاشان-ەي، الگىندەگى پويىزدان-اۋ، قۇدايدىڭ بەرە سالعانى، — دەپ بىردەڭەلەردى ايتىپ جاتتى.
اشەيىندە بولسا، «سەنىڭ نيەتىڭ جامان. الجىعاندا قاۋىن ەكتىڭ… شۇكىرشىلىك ەتىپ وتىرۋ جوق. سەن وڭدايسىڭ، مۇندايسىڭ»، — دەپ ازىلدەپ باسىن اۋىرتار ەدى. بۇل جولى جۇماباي ءلام دەگەن جوق. ول ارىقتىڭ بەكىتىلگەن جەرىن كورگەن. شيدەي بوربايىن سوزىپ جىبەرىپ، ءتىرى ارۋاقتاي سەرەيىپ جاتقان زامانداسىن اياپ كەتتى. جانىندا كوپ تە تۇرا العان جوق.
— نۇرەكەڭ-اۋ، مەن كەتتىم. تەك سونى ايتىپ قۋانتايىن دەپ — ول بۇل سوزدەردى اقىرىن عانا ايتتى دا، ەسەگىنىڭ باسىن قاقپالاپ، باس ارىقتى جاعالاپ كەتتى.
نۇرەكەڭ تاعى دا بالاسىن ويلادى. «اينالايىن-اي، مەنىڭ قازىرگى سيقىمدى كورسە نە دەر ەدى؟ نە دەر ەكەن ماعان؟ جاس-تايىنان قارىق كەشىپ، قاۋىن كوتەرىپ ءوستى عوي. جامان شالدىڭ جانىن تۇسىنەر-اۋ…»
ەسىنە قاۋىن جايى ءتۇستى.
«نە دە بولسا قاۋىنىم جاقسى سۋ ءىشتى، — دەدى شال كۇبىرلەپ.
— بۇل بىتىك قاۋىن بولعالى تۇر. ىلايىم بولسىن. ديقاننىڭ ەڭبەگى جانسا، ماڭداي تەرىنە ريزا دا. بۇ جارىقتىقتىڭ الدى سارعايىپ شىقتى دەگەنشە، بوي بەرمەي كەتەدى عوي. تەك شەتىنەن ءۇزىپ، ىرىتپەي-شىرىتپەي كولحوزعا جونەلتە بەرۋ كەرەك. قاۋىندى دا جونىمەن ۇزسە بولعانى. كۇتىمىن تاپساڭ پالەك دەگەنىڭ قازىنا عوي. توپىراقتان تىسقارى بوپ دەنىم ساۋ تۇرسام، قاۋىندى ءوزىم ۇزەمىن بالا-شاعا پالەكتى بەي-بەرەكەت باسىپ تاستايدى». نۇرەكەڭ شاپانىن جوندەپ قىمتانىپ الدى. دەنەسى توڭازيىن دەگەن ەكەن. وڭ قولىن ارەڭ قوزعاپ اكەپ، ساۋساقتارىمەن ساقالىن تارامدادى. «ەھە، شىركىن، ول كۇنگە جەتسەك…» شالدىڭ بەتىنە تىرشىلىك ساۋلەسى شىعا كەلدى. جۇمۋلى كوزىن اقىرىنداپ اشىپ اسپانعا قارادى.
جۇلدىزدار سونگەن. اسپان باۋىرىندا شاراينانىڭ جارتى سىنىعىنداي بوپ اي قالقىپ بارادى. ونىڭ مۇرنىنا تەرىستىكتەن سوققان سامالمەن ىلەسىپ، تاياۋ جەردەن قاۋىننىڭ بۇرقىراعان ادەمى ءيىسى كەلىپ جاتتى.
You Might Also Like
-
سoناۋ ءبىر ءتۇندe مeكeندeءرىنىڭ جانىنان ءبۇيىرىندe جىلت eتكeن ءبىر oتى جoق، نe سىرت eتكeن ءۇن شىعارماي جىم-جىرت قالپىندا تۇتاس مeكeننeن دe ۇلكeن، شىركeءۋدىڭ قoڭىراۋلى مۇناراسىنان دا بيىك، oراسان زoر يeن ج...
-
«ۇركىنشىلىك جىلدارى» اتالىپ كەتكەن سوناۋ ءبىر كەزدە شىعىس تۇركىستان جەرىنەن ۇدىرە كوشكەن قازاقتار باس ساۋعالاپ، قايدا بارمادى؟ الدى ىرگەلەس جاتقان موڭعولياعا اۋسا، سوڭى گيمالاي اسىپ، تاك...
