InfoHub Logo

1. جازدىڭ قىسقا تۇندەرى

اپاسى العاش رەت: «جوعارعى اۋىلداعى ەلاماننىڭ قىزىنا قۇدا تۇسپەك ويىم بار» دەگەندە، توقتاس: «وي، انە ءبىر قىزعا ما؟» دەپ جاقتىرىڭقىراماي قالعان. مەكتەپتە ەكى كلاسس تومەن وقىعان ەدى.

— ە، نەسى بار ەكەن؟

بىرەۋدىڭ الاقانىنا سالىپ، الپەشتەپ وتىرعان قىزى. وي، ادىرە قال، سەنىڭ دە بىرەۋدى مەنسىنبەي قالعانىڭ، — دەپ اپاسى بىردەن جەكىپ الا جونەلدى. — قولى سيا-سيا بوپ، گورپىلدەتىپ كەڭ ەتىك كيىپ ءجۇرۋشى ەدى. — قولى سيا بولسا، سودان بەرى جۋعان شىعار. سول ەتىگىن گورپىلدەتىپ ءالى سۇيرەتىپ جۇرمەگەن دە بولار. ۋايىمىنىڭ ءتۇرىن… ەسى كىرىپ، ەندى كەلىنشەك العالى وتىرعان جىگىتتىڭ سوزىنە قارا؟ وي، ادىرە قال… اپاسى كوپ تاجىكەلەسۋدى كوتەرمەيتىن، مىنەزى شادىر ادام. ايتتى — ءبىتتى. كوپ ۇزاماي توقتاس الدىبەك دەگەن جاقىن تۋىسىمەن بىرگە جوعارعى اۋىلعا قىز كورۋگە باردى. باياعىدا كورىپ ەدىم دەگەنمەن، ادام وزگەرىپ كەتە بەرەدى ەكەن. قىز بوي جەتىپتى. بوي جەتكەندىگى بولار، ءتىپتى ادەمى بولىپ كەتىپتى. توقتاستىڭ ءوزى دە ايران-اسىر قالدى. اياعىندا باياعى گورپىلدەگەن كەڭ ەتىك جوق. قاسىقتاي بيىك وكشە قارا تۋفلي. قىز شاي قۇيىپ، سىمداي نازىك اق سۇيرىك ساۋساقتارىمەن شاي قۇيىلعان كەسەنى ءوزى ۇزاتىپ وتىردى. توقتاس سوندا بايقادى. قولدىڭ باياعى سياسى كەتكەن. سيا دەمەكشى… مۇنداي قولدى ءبىر كەزدە سياعا بىلعانىپ، ادام كورگىسىز بولىپ ءجۇردى دەگەنگە سەنۋ قيىن… وزگە تۇگىل، توقتاستىڭ ءوزى دە سەنبەس ەدى. «ءاي، ول باسقا ءبىر قىزدىڭ قولى شىعار» دەپ ويلانىپ قالار ەدى. قىزدىڭ اتىن دا ۇمىتىپ قالعان ەكەن، شاي ءىشىپ وتىرىپ ەسىنە الدى. نۇرشات…

بۇرىن ونىڭ اتىنا دا ءمان بەرە قويماعان ەكەن. ويلاپ قاراسا، ات بىتكەننىڭ ادەمىسى وسى! ەندىگى جەردە «قىز ىقىلاسى قالاي ەكەن؟ اكە-شەشەسى نە دەر ەكەن؟ ءاۋ باستا كونگەن سىڭاي ءبىلدىرىپ، كەلە-كەلە: «ويلانىپ قاراساق، رەتى كەلىڭكىرەمەيدى ەكەن، قىزىمىز جاس، باسى بايلاۋلى كورىنەدى، ولاي دا بىلاي ەكەن» دەپ اڭگىمەنىڭ سوڭىن پىشىراتىپ جىبەرەتىندەرى دە جوق ەمەس» دەپ ويلادى. اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتىپ اتىن شوقىراقتاتىپ قايتا- قايتا وزا بەرگەن الدىبەككە:

— الدەكە، قالاي ەكەن؟ — دەدى.

مۇنداعىسى قىز تۋرالى پىكىرىن بىلگىسى كەلگەندىكتەن عانا ەمەس، الدا بولاتىن توي باعدارىن دا ايتىپ قالار ما ەكەن دەپ دامەلەنگەنى-تىن. الدىبەك توماعا-تۇيىق جۋاس كىسى ەدى، وقىس وي ايتاتىنداي ءتۇيىلىپ ۇزاق وتىرىپ بارىپ:

— كەلىنىم بۇلدىرىقتىڭ بالاپانىنداي سۇيكىمدى بالا ەكەن، — دەدى دە، توقتاس قانشا ىنتىعا كۇتسە دە، الدىبەك ودان ءارى ۇندەمەي قويدى.

— جوعا… الگى قۇدالارىڭىز نە دەيدى؟ — جاۋابىن جەڭەشەمە بەرەر… ءبىزدىڭ مىندەتىمىز كەلىندى كورىپ قانا قايتۋ عوي، — دەپ الدىبەك اڭگىمەنى توقتاستىڭ شەشەسى بالىمعا سىلتەدى دە، اتىن شوقىراقتاتىپ تاعى دا العا ءتۇستى.

* * *

ەندى توقتاستىڭ تەزىرەك ۇيلەنگىسى كەلدى. نۇرشات ۇيىقتاسا تۇسىنەن، تۇرسا ويىنان كەتپەي قويدى. تۇسىنە باياعىشا اياعىنا گورپىلدەگەن ەتىك كيىپ، قولى سيا-سيا بولىپ ەنەدى دە، كەيدە اق سۇيرىك ساۋساقتارىمەن بۇعان شاي ۇسىنىپ وتىرادى…

سوڭعى كەزدە: «قۇدالارى تۇسپەگىر قايتىپ اينىپ قالماسا ەتتى» دەپ ۋايىمدايتىن بولدى. جاقسى حابار ايتىپ قالار ما ەكەن دەپ اپاسىنىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرەدى. جوق… نۇرشات جايلى، توي قامى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلار ەمەس. اقىرى شىداي الماعان سوڭ، ءبىر كۇنى ەكەۋدەن-ەكەۋ پەش جانىندا تاماق ءىشىپ وتىرعاندا:

— اپا، اناداعى اڭگىمەلەرىڭ نە بولدى وسى؟ — دەگەن.

— جازعا قالدى عوي… جايلاۋعا شىعا توي جاسايمىز.

— وي-ي، — دەدى توقتاس تىجىرىنىپ.

— جايلاۋعا شىققانشا نە زامان؟ اپاسى قايتىپ ۇندەگەن جوق. ءسوزىم ءسوز دەگەندەي ءمىز باقپاي وتىرا بەردى. قايتكەن كۇندە دە اپاسىنىڭ شەشىمىن وزگەرتكىسى كەلگەندەي:

— مال تولدەتكەن كەزدە قولعابىس ەتەر ەدى، — دەدى توقتاس تاعى دا. اپاسى بۇعان زىلمەن قارادى. قاراپ-قاراپ وتىردى دا:

— ساندالعان نەمە، — دەدى.

— ساندالعان نەمە…

قوي تولدەتەيىك دەپ جاتىرمىز، «سوعان كەرەك بولىپ تۇر، قىزىڭدى تەزىرەك بەرە قال» دەپ تە كىسى بىرەۋگە قۇدا تۇسە مە ەكەن؟.. قولى سيا، ەتىگى كەڭ دەپ كەكىرەيىپ ەدىڭ، ەندى قايدان اسىق بولا قالدىڭ؟.. توقتاس تومەن قارادى. ودان ءارى اپاسىنا تاعى دا بىردەڭە دەۋگە باتىلى جەتپەدى. بار بولعانى ىشتەي: «اپام دا قىزىق… جايلاۋعا شىعىپ، جالعىز ءۇي وتىرىپ توي جاساعاندا، نەندەي تاماشا بولادى دەپ ءجۇر ەكەن؟» دەپ ويلادى. …جايلاۋعا شىعا تويلارى بولدى… تويعا جينالعان تۋما- جەگجاتتار ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن تاراستى دا، ايدالاداعى جالعىز ۇيدە اپاسى، نۇرشات ۇشەۋى عانا قالدى. جايلاۋعا شىعىپ جاساعان تويدىڭ قىزىقسىز كورىنەتىڭدەي بولىپ جۇرگەنى انشەيىن عانا نارسە ەكەن. ارى-بەرىدەن سوڭ، توقتاس جالعىز ءۇي وتىرىپ ۇيلەنگەن قىزىق پا دەپ قالدى. نۇرشات ءتىپتى قۇلپىرىپ كەتكەن، الدىبەك ەكەۋى بارىپ كورەتىن جولىدا انشەيىن-اق ەكەن. تاپ ءقازىر وعان تەڭەسەر سۇلۋ دۇنيەدە جوق سياقتى. وتىرعانى قانداي… تۇرعانى قانداي… شايى كويلەگى سۋسىلداپ ءۇيدى اينالىپ، ارلى-بەرلى جۇرگەنى قانداي… توقتاس ءوز كەلىنشەگىنە ءوزى تاڭىرقاپ، اۋزى اشىلىپ قارايدى دا وتىرادى. ازاننان كەشكە دەيىن قاراۋعا جالىقپاس ەدى، اتتەڭ، قوي بار…

ازاندا كەتىپ، كەشكە كەلۋ كەرەك. توي وتكەننەن كەيىنگى ەكى كۇن قاتارىنان قويدى ماڭايعا تاستاپ، ۇيگە كەلىپ تۇستەنىپ جۇرگەن. قارىنى اشقاندىقتان عانا ەمەس، ۇيگە قاراي اڭسارى اۋادى دا تۇرادى. نۇرشاتتى كورگىسى كەلەدى. نۇرشاتتىڭ داۋىسىن ەستىگىسى كەلەدى. نۇرشاتتىڭ قولىنان بىردەڭە جەگىسى كەلەدى. العاشقى ەكى كۇنگى كەلگەنىنە اپاسى دا ۇندەگەن جوق ەدى، ءۇشىنشى كۇنى اتتان اپىل-عۇپىل ءتۇسىپ جاتقان توقتاسقا: — ءاي، كەلىنشەگىڭدى قاسقىر جەيدى دەپ قورقاسىڭ با؟ ءۇي ماڭىنان شىقپاي قويدىڭ عوي. كەلىنشەگىڭنىڭ جانىندا دارداي كەمپىر وتىرعاندا قاسقىر دا ويلاناتىن شىعار. ءۇي ماڭىنا جايعان مال وڭالا ما؟ — دەدى اپاسى. توقتاس ۇندەمەي قالدى. اتىنىڭ شىلبىرىن قازىققا بايلارىن الدە قايتادان كەتەرىن بىلمەي ءبىراز ءتۇردى دا: — ەندى تاماق ىشپەيمىز بە؟ — دەدى كۇڭك ەتىپ.

— كۇن سايىن ۇيىنەن تۇستەنىپ جۇرگەن قاي قويشىنى كوردىڭ؟ قويشىنىڭ كۇندەلىكتى تاماعى ءبىر تابا نان مەن ءبىر قارىن ايران… اپاسىنىڭ سوزىنە اشۋلانىپ، قايتادان قويعا كەتۋگە بەت الىپ، اتىنىڭ شىلبىرىن ەردىڭ باسىنا ىلە بەرگەنى سول ەدى، اپاسى تاعى دا: — كەلگەننەن كەيىن نەسىنە قايتاسىڭ ەندى؟ — دەدى. سونان سوڭ وشاق باسىندا جۇرگەن نۇرشاتقا داۋىستاپ:

— ءنۇرشات-اي، مىناۋىڭدى كەشكە دەيىن امان-ەسەن جەتەتىندەي ەتىپ، تويعىزىپ جىبەر، — دەدى. قانشا نامىسقا بەكىنسە دە، نۇرشاتتىڭ اتىگ اتالعان سوڭ-اق توقتاس قايتادان جۋاسىپ قالدى. ەرىنىڭ باسىنا ىلە بەرگەن شىلبىردى قولىنا قايتا الدى. اسىرەسە اپاسىنىڭ ءوزىن نۇرشاتقا تەلىپ «مىناۋىڭ» دەگەنى كوڭىلىن ءجىبىتىپ جىبەردى. ۇيگە كىرىپ تاماق ءىشتى. تاماق ءىشىپ جاتقاندا كەلىنشەگى شايى كويلەگى سۋسىلداپ كەپ جانىنا وتىردى. ۇلبىرەپ وتىرعانى قانداي!.. «اپام كەيىپ تاستادى-اۋ وزىڭە، ەشتەڭە ەتپەس» دەگەندەي جاۋدىرەپ قاراعانى قانداي. توقتاس ءىشىپ وتىرعان تاماعىنا قاراعان جوق، كەلىنشەگىنە قاراۋمەن بولدى. قاراعان سايىن ەلىتىپ، ەرىپ بارا ما-اۋ، نەمەنە… ارى-بەرىدەن سوڭ: «اپاما ەرەگىسكەندە، قويعا بارماي-اق قويسام با ەكەن» دەپ تە ويلادى. ءبىراق وعان شاما قايدا؟! كەشكە دەيىن ەمەس، تاپ ءبىر كەلەر جىلعا دەيىن كەتىپ بارا جاتقانداي كەلىنشەگىنە تەلمىرىپ قاراپ-قاراپ الدى دا، سىرتقا شىقتى. اتىنا ءمىنىپ، قويىنا كەتتى. سودان كەيىن-اق تۇسكى تاماققا كەلۋدى قويدى. اپاسى ايتقان ءبىر تابا نان مەن ءبىر قارىن ايران الىپ تاڭەرتەڭ كەتكەننەن كەشكىسىن ءبىر-اق ورالادى. ءبىر كوڭىلدى ءساتىن پايدالانىپ:

— اپا، تۇستە ىستىق تاماق ىشپەگەن سوڭ بولمايدى ەكەن، نۇرشاتتى تۇستە ءبىر مەزگىل ماعان جىبەرىپ تۇرساڭىز قايتەدى؟ — دەپ ەدى، اپاسى بەتىنە قاراپ-قاراپ وتىرىپ:

— ساندالعان نەمە، — دەدى.

— ساندالعان نەمە-اۋ، كۇيەۋىمە ىستىق تاماق اپارا جاتىرمىن دەپ تاۋ-تاستى ارالاپ جۇرگەن قاي قويشىنىڭ ايەلىن كوردىڭ؟! توقتاس قايتىپ ۇندەي الماي قالدى. جايلاۋعا شىققان سوڭ ۇيلەنسە كوڭىلدەرى ەلەگزيتىندەي، زەرىگەتىندەي بولىپ جۇرگەنى دە انشەيىن عانا نارسە ەكەن… ارى-بەرىدەن سوڭ كەيدە اپاسى دا ارتىق بولىپ كورىنەدى. اپاسىنىڭ كوزىنشە كەلىنشەگىنە ارتىق اۋىز ءسوز دە ايتا المايدى. كەيدە وڭاشادا كەلىنشەگىن قۇشاقتاعىسى كەلىپ، ەركەلەتكىسى، ياعني وعان ەركەلەگىسى كەلىپ جاقىنداي بەرسە بولدى-اق، كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ اپاسى كىرىپ كەلەدى دە، ەكەۋى دە قىسىلىپ قالادى. مۇندايدا توقتاس ىشىنەن:

«وي، اپام دا ءبىر-ر» دەپ جاراتپاعان سىڭايمەن تەرىس اينالىپ، الدە ءبىرجولا سىرتقا شىعىپ كەتەدى. بۇرىنىراقتا: «كەلىن السام، وندا بارام، مۇندا بارام، باراتىن جەرىم كوپ» دەپ اپاسى ۇيدە تۇرمايتىنداي سويلەۋشى ەدى، ەندى ۇندەمەيدى. توقتاس ىشتەي: «باراتىن جاعىنا بارماي ما ەكەن؟» دەپ ويلايدى، ءبىراق ايتۋعا باتىلى جەتپەيدى. اقىرى، شىدامى جەتپەگەن سوڭ، ءبىر كۇنى وڭاشادا نۇرشاتتان:

— اپام ەشقايدا بارام دەمەي مە؟ — دەدى.

— بارامىن دەيدى عوي. — قاشان بارادى ەكەن؟

— جاقىندا.

توقتاس ىشتەي قۋانىپ قالدى.

— اپام كەتسە، مەن جالعىز ءوزىم قورقاتىن شىعارمىن، — دەپ نۇرشات ۋايىم بىلدىرگەندەي بولىپ ەدى.

— قورىقپايسىڭ.

جانىڭدا بولامىن، — دەدى.

— قويدى قايتەسىڭ؟..

«وي، سول دا پالە بولدى-اۋ» دەگەندەي توقتاس ءبىر اۋىق ۇندەمەي قالدى دا: اپام اۋەلى كەتەتىن جاعىنا كەتىپ بولسىنشى، — دەدى. اقىرى اپاسى قىدىرىپ قايتۋعا بەكىنىپ، جول جابدىعىنا ازىرلەنىپ بولا بەرگەندە، اۆتودۇكەن كەلە قالعانى. ساتۋشى ءشايىم دەگەن سوزگە ۇيىرلەۋ، قىلجاقباس كىسى ەدى. توي كەزىندە ءبىر توپ ادامنىڭ كوزىنشە توقتاسقا: «ءاي، شىنىڭدى ايتشى، كەلىنشەگىڭدى جاقسى كورەسىڭ بە، الدە اپاندى جاقسى كورەسىڭ بە؟» دەپ جاۋداي ساستىرعان. ساساتىن دا ءجونى جوق ەدى، ايتەۋىر دەگبىرى قاشىپ توقتاس: «اپا-ا» دەپ اپالاقتاي بەردى دە، «نۇرشات-ت!» دەپ قالعانى. «نۇرشات!» دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە بايقامادى. نۇرشاتتى جاقسى كورگەندىگى مە، الدە اپاسىن عانا ايتسا، نۇرشات وكپەلەيتىندەي سەزىلدى مە… جۇرت دۋ كۇلدى. جانە جاي كۇلە مە، بازبىرەۋلەرى ءار نارسەنى ايتىپ توقتاستى مازاق ەتكەندەي بولدى. بالاسىنىڭ بالالىعىنا اپاسى دا قىزاراقتاپ: «ەسى جوق-اۋ، ەكەۋىن دە جاقسى كورەمىن دەمەيسىڭ بە؟» دەپ بۇعان بولىسىپ جاتىر. سودان كەيىن-اق ءشايىمدى جاراتپاي قالعان. جاراتپاعاندا نە ىستەسىن، بۇرىن-سوڭدى ارالاسىپ جۇرگەن اعايىن. ونىڭ بەر جاعىندا ەندى اپاسى سونىڭ ماشيناسىمەن كەتەدى. قايتىپ اكەلىپ سالاتىن دا سول بولار… سوندىقتان توقتاس كابينادان تۇسەر-تۇسپەستەن ءشايىمنىڭ الدىنان شىعىپ سالەم بەردى.

— قالاي، بالا؟ — دەدى ءشايىم سول قالجىڭباس قالپىمەن، مۇنىڭ سوزعان قولىن الا بەرىپ، سول سوزىمەن نەنى مەزگەپ تۇرعانى بۇلدىر كۇيدە.

— جاقسى عوي، — دەدى توقتاس سول قولىنىڭ ساۋساقتارىمەن باسىن قاسىپ تۇرىپ.

— ى-ى، — دەپ ول تاعى دا بالاسىنعانداي سىڭايمەن توقتاسقا كۇلە قاراپ تۇردى.

— كەلىنگە بىردەڭە الاسىڭ با؟.. توقتاس «المايمىن» دەي المادى. «الامىن» دەيىن دەسە، وسى قۋ تاعى دا مازاق ەتە مە دەپ قاۋىپسىنەدى. ءوستىپ تۇرعاندا سوزگە اناسى كەلىپ ارالاستى:

— ءاي، سەن جۇگەرمەك، مەنىڭ بالامدى نەگە اينالدىرا بەرەسىڭ؟ سەنىڭ دە كەلىنشەك العان كەزىڭدى بىلەمىز. ۇيلەنگەننەن سوڭ ءبىر جەتى وتكەندە اعاڭا: «كەلىنشەگىمنىڭ نان ءپىسىرىپ، كوجە ىستەۋدەن قولى بوسامايدى، ەنشىمىزدى بەرىڭدەر» دەپ بۇكىل ەل-جۇرتقا كۇلكى بولىپ ەدىڭ… ەندى سەن دە بىرەۋدى مازاق ەتكىڭ كەلەدى-اۋ؟! — قويدىم، جەڭەشە… قويدىم. ءشايىم ءسوز سوڭىن ارسىز كۇلكىگە جەڭدىردى. سول كۇنى كەشكىسىن اپاسى ءشايىمنىڭ اۆتودۇكەنىمەن سوۆحوز ورتالىعىنا كەتتى.
* * *
توقتاس وتاردى ءۇي ماڭىنا كۇندەگىسىنەن ەرتە الىپ كەلدى. بۇرىنعىداي ەمەس، ەكەۋى بىر-بىرىنە ەركىن. اپاسىنىڭ كوزىنشە ۇيالىپ سويلەسە دە المايتىن. كەشكىسىن شىمىلدىق ىشىندە جاتقاندا عانا ۇزاق-ۇزاق سىبىرلاساتىندارى بار-تىن. نۇرشاتتىڭ سىبىرلاپ سويلەگەنىنىڭ ءوزى قانداي ءتاتتى… ىستىق… اۋزىنان شىققان دەمى توقتاستىڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن جىلىتىپ جىبەرەدى… ەندى بىر-بىرىنە ەركىن. داۋىستاي سويلەسىپ، ءبىرىن ءبىرى قوستاپ كۇلىسىپ تە الادى. داۋىستاپ سويلەپ، كۇلىپ ءجۇرىپ توقتاس: «ويپىرماي، اپام دا كەتتى-اۋ، اقىرى… كەتكەنى قانداي جاقسى بولدى! انا قىلجاقباس دۇكەنشىنىڭ دە قۇداي ايداپ كەلە قالعانىن ايتسايشى» دەپ ويلايدى. نۇرشاتپەن بىرگە وشاق باسىندا جۇرەدى. نۇرشاتپەن بىرگە ۇيگە كىرەدى… اپاسى بولسا: «ايەلمەن قاباتتاسىپ، ايەلگە ۇساپ، و نەسى ەكەن، ارمەن ءجۇر» دەپ ۇرسىپ تاستار ەدى.. اپاسى جوق… راقات… قونعان شىبىندى قاققان بوپ، نۇرشاتتىڭ دەنەسىن سيپايدى. بىلەگىنەن ۇستايدى. سوندا دا قۇمارى قانبايدى… تاماق ءىشىپ وتىرعاندا دا ەكەۋى بۇرىنعىسىنشا داستارقاننىڭ ەكى شەتىنەن تەلمىرىپ وتىرماي، بىر-بىرىنە جاقىن وتىردى. ءتىپتى توقتاس جاقىن وتىرايىقشى دەگەن دە جوق ەدى، شايى كويلەگى سۋسىلداپ كەپ، مۇنىڭ ويىنداعىسىن تاۋىپ، نۇرشات جانىنا جايعاستى. تاماق ءىشىپ وتىرىپ ەكەۋى جارىسا اپاسىنىڭ وزدەرىمەن كەتەردەگى قايتا-قايتا قوشتاسقانىن، سونان سوڭ توقتاستىڭ ماڭدايىنان ءبىر، نۇرشاتتىڭ ماڭدايىنان ەكى ءسۇيىپ بولىپ، كابيناعا مىنە بەرەر كەزدە كويلەگىنىڭ ەتەگىنە ءسۇرىنىپ قۇلاپ قالا جازداعانىن ايتتى. اپاسى تۋرالى اڭگىمەلەپ وتىرسا دا، ەكەۋىنىڭ نەگىزگى ايتپاعى باسقا… باسقا جاي سەكىلدى بىرىنە ءبىرى قۇمارتا قاراۋمەن بولدى. تاماقتان سوڭ توقتاستىڭ جاتقىسى كەلدى.

بۇرىن اناسىنىڭ كوزىنشە «ۇيقىم كەلىپ وتىر» دەپ ايتۋعا دا باتىلى جەتپەي، سول كىسىنىڭ: «ال جاتىڭدار ەندى» دەگەن ءسوزىن كۇتىپ وتىرا بەرەتىن. ەرەگەسكەندەي كەيدە نۇرشاتقا ءجۇن تۇتكىزىپ، ءوزى ۇرشىق ءيىرىپ وتىرىپ الاتىنىن قايتەرسىڭ… ەندى جالتاقتايتىن ەشكىم جوق. داستارقان جينالىسىمەن-اق نۇرشاتقا: — جاتقىم كەپ تۇرعانى، — دەدى وتىرىك ەسىنەگەن بولىپ وتىرىپ. نۇرشات قارسى ءسوز ايتقان جوق، شايى كويلەگى سۋسىلداپ ءجۇرىپ، شىمىلدىقتى سۋسىلداتا ءتۇسىپ، شايى كورپە، شايى جاستىقتاردى سۋسىلداتىپ توسەك سالدى. اۋەلى توقتاس جاتتى. سالدەن سوڭ شايى كويلەگى سۋسىلداي كەپ، نۇرشات سۋسىلداتىپ شايى كورپەنىڭ شەتىن اشتى. كۇندەگىدەي ەمەس، بىر-بىرىنە سوزدەرى دە، وزدەرى دە ەركىن. كۇندەگىدەي سىبىرلاسىپ تا اۋرە بولعان جوق، اشىق-جارقىن سويلەستى. اسىرەسە توقتاستىڭ سويلەگەنى، كۇلگەنى قاڭعىرلاپ- كۇڭگىرلەپ قارا ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ كەتەدى. ۇيقىلارى كەلە قويماعان سوڭ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا قايتا تۇرىپ، ەكەۋى التى كارتا ويناماق بولدى. توقتاستىڭ سۋ جاڭا كارتاسى بار ەدى. ءقايسىبىر كۇنى ءىشى پىسىپ، نۇرشاتپەن ويناماق بولعاندا، اپاسى: «جامان ۇيرەنىپ كەتەسىڭدەر. ماسقارا، جۇرت توقتاستىڭ ءوزى دە، كەلىنشەگى دە قۇمارپاز ەكەن دەپ جۇرەر» دەپ رۇقسات ەتپەي قويعان. ەندى قارسىلىق ەتەتىن اپالارى جوق. راقات! نۇرشات تۇرىپ، وندىق شامدى جاقتى. توقتاس جينالعان تەكەمەتتىڭ قۋىسىنان كارتاسىن الدى. قايتادان شالبارىن كيىپ اۋرە بولعان جوق. ءۇي ىشىندە ترۋسيشەڭ ءجۇردى. كارتا وينار كەزدە دە نۇرشاتتىڭ جانىنا ترۋسيشەڭ وتىرا كەتتى. بۇل دا راقات! شارتتارى دا قىزىق. توقتاس ۇتسا، نۇرشاتتىڭ بەتىنەن ءبىر رەت سۇيەدى دە، نۇرشات ۇتسا، توقتاس ونى توردەن ەسىككە دەيىن ءبىر رەت ارقالاپ بارادى. ءا دەپ باستاعاندا-اق توقتاستىڭ قولىنا كارتالار شىعىپ ءبىر بەرسىن… كوزىر دەيسىڭ بە، ءتۇز بەن كورول دەيسىڭ بە، وڭشەڭ كارتانىڭ دوكەيلەرى قولىنان شىقپاي قويدى. ءتىپتى نۇرشاتتى وپ-وڭاي ۇتتى. وپ-وڭاي ۇتقاندىقتان با، كەلىنشەگىنىڭ بەتىنەن ءسۇيۋ قىزىقسىز بولاتىنداي كورىنگەن. ونىڭ بەر جاعىندا التى كارتاسىز دا ءسۇيىپ جۇرەتىن بەتى عوي… دەگەنمەن، ويىن شارتىنا وراي، نۇرشاتتىڭ قاشقاقتاعانىنا، ۇيالعان سىڭايىنا قاراماي ۇمتىلىپ ەدى… سويتسە، التى كارتادان ۇتىپ ءسۇيۋدىڭ ورنى ءبىر بولەك ەكەن. بۇل دا وزىنشە قىزىق بولدى. ءسۇيىسىپ بولعان سوڭ ەكەۋى دە قىزاراقتاپ، ەكەۋىنىڭ دە بەتتەرى دۋىلداپ، بىر-بىرىنە ۇيالا قاراسىپ ءبىراز وتىرعان سوڭ، توقتاس كارتانى قايتا تارتا باستادى. ەكىنشى ويىندا نۇرشات ايلا تاۋىپ الدى. توقتاسقا ەركەلەگەن بوپ تىزەسىنە شىنتاقتاپ، ءتىپتى قولتىعىنا كىرىپ، مۇنىڭ كارتاسىن قارايتىن بولدى. قاراماسايشى دەپ توقتاس تا ايتا المادى. قايتا كەلىنشەگىنىڭ سول قىلىعى جاراسىپ تۇرعانداي… كەلە-كەلە: «ول كارتاڭدى جۇرمەشى، باسارىم جوق، اناۋىڭدى ءجۇرشى»، — دەپ توقتاستىڭ جۇرەتىن كارتاسىن دا كورسەتىپ بەرەتىن بولدى. امال جوق. توقتاس وعان دا كوندى. ىرسىڭ-ىرسىڭ كۇلەدى دە، نۇرشاتتىڭ سۇيرىكتەي ساۋساعى كورسەتكەن كارتاسىن قالاي ءجۇرىپ جىبەرگەنىن ءوزى دە بايقاماي قالادى. توقتاس ەكى رەت قاتار ۇتىلىپ، نۇرشاتتى توردەن ەسىككە دەيىن ارقالاپ اپاردى. اۋەلدە كەلىنشەگىن ارقالاپ ءجۇرۋ ەرسى ءىس سياقتى كورىنىپ ەدى، سويتسە، بۇرىن-سوندى قيسسالاردىڭ ءبىر دە بىرىندە جازىلماعان عاجايىپ وقيعانىڭ ناعىز ءوزى بولدى. نۇرشاتتىڭ دەنەسى دەنەسىنە تيەدى. ءوزى جەپ-جەڭىل. كۇلكىسى قانداي! كەلىنشەگىن ارقالاپ كەلە جاتىپ توقتاس: «تولەگەن دە قىز جىبەكتى ءوستىپ ارقالاي الدى ما ەكەن، شىركىن»، — دەپ ويلادى ىشىنەن ەلجىرەپ. — ءاي، ارقالاي دا الماعان شىعار… ارقالاسا، جىرشىلار جازار ەدى عوي. تولەگەن مارقۇمنىڭ ورىڭدالماعان ءبىر ارمانى وسى بولعان شىعار-اۋ». اپاسى بولىپ، نۇرشاتتى ارقالاپ قارا ءۇيدىڭ ىشىندە مۇنىڭ وڭكەڭدەپ جۇرگەنىن كورسە! «كەلىنشەگىڭدى الدەن ارقالاساڭ، جەتىسكەن ەكەنسىڭ؟» دەپ ۇرسار ەدى. ايتەۋىر، اپاسى جوق. «ءاي، اپامنىڭ كەتكەنى مۇنداي جاقسى بولار ما؟! — دەيدى ىشتەي راقات سەزىمگە بولەنىپ… ءۇشىنشى ويىندا نۇرشات ءتىپتى ەركىنسىپ الدى. انا قارعاڭدى ءجۇرشى، مىنا كارتاڭدى ءجۇرشى دەگەندى قويىپ، ەندى توقتاسپەن كارتا ايىرباستاپ الاتىندى شىعاردى. «شىبىننىڭ داماسىن بەرىپ، مەنەن شىبىننىڭ توعىزدىعىن الشى» دەيدى. كورشى-قولاڭ قويشىلار وسىلاي دەسە، توقتاس شارت-بۇرت اشۋلانىپ، ويىندى تاستاپ كەتەر ەدى، بالكىم، كارتانى جىرتىپ تا تاستار ما ەدى… نۇرشات ايتقان سوڭ امالى جوق. ايتقانىنا كوندى. ارى-بەرىدەن سوڭ ءبىر كەزدە نۇرشات مۇنىڭ قولتىعىنا باسىن تىعىپ وتىرىپ: «كوزىردىڭ تۇزىن بەرشى، مەن وندىق كوزىر بەرەيىن» دەگەنى… كەلىنشەگىڭ سۇراعان كۇن- دە دە، قۇرىعىر كوزىردىڭ تۇزىن ءما دەپ ۇستاتا سالۋ قيىن ەكەن. توقتاس قىزاراڭداپ قالدى. قىزاراڭداپ وتىرىپ:

— ءنۇرشات-اي، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇردىڭ-اۋ، — دەدى.

— بەرگىڭ كەلمەي مە؟ — دەدى نۇرشات تا ەپتەپ بۇرتيعان بوپ. وكپەلەگەنىنىڭ ءوزى قانداي ادەمى. توقتاس ىشتەي: «بەرسەم بە ەكەن، بەرمەسەم بە ەكەن؟ — دەپ ويلادى. تاعى دا:

— كوزىردىڭ تۇزىنسىز دا تالاي ويناپ ءجۇرمىن عوي. بەرسەم، بەرەيىن، — دەپ ويلادى.

— كوزىردىڭ تۇزى نۇرشاتتان جاقىن ەمەس شىعار». الدەن سوڭ نۇرشاتقا امالسىزداۋ ايتقانداي بولىپ:

— الا عوي، — دەپ ەدى. ول ەركەلەي سويلەپ:

— ءوزىڭ بەر، — دەدى.

سونان سوڭ ءوزى ۇسىندى. سوڭعى ويىندا نۇرشات تاعى ۇتتى. توقتاس ونى ءۇشىنشى رەت توردەن ەسىككە قاراي ارقالاپ كەلە جاتىپ تاعى دا: «الدا، تولەگەن مارقۇم-اي، — دەدى ىشتەي. — قىز جىبەكتى ءبىر ارقالاي الماي دۇنيەدەن سەن دە كەتتىڭ-اۋ. ءبىرىسى كەم دۇنيە-اي، وپاسىز جالعان-اي…» ويىننان كەيىن نۇرشات شايى كويلەگى سۋسىلداي ءجۇرىپ شىمىلدىقتى سۋسىلداتا ءتۇرىپ، شايى كورپە، شايى جاستىقتاردى سۋسىلداتىپ توسەكتەرىن قايتا سالدى. توقتاس سىرتقا شىعىپ، يىرىلگەن وتاردى ءبىر اينالىپ كەلىپ، قايتادان توسەگىنە جاتتى. توقتاس جانىنا جاتا بەرسە، كەلىنشەگى: «كارتا ويناي بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي» دەدى ەركەلەي كۇلىپ. كۇلگەنى قانداي… توقتاس: «جوق، ويناي الامىن» دەپ داۋلاسقان جوق. ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ۇتىلعانىنا ريزا بولعانى شىعار. كەلىنشەگىن قۇشاقتاپ جاتىپ: «التى كارتانىڭ قانداي ويىن ەكەنىن بۇرىن بىلمەيدى ەكەنبىز عوي» دەپ ويلادى… ويىننىڭ قىزىعى التى كارتا ەكەن. سالدەن سوڭ ول: «ايدالادا جالعىز ءۇي وتىرىپ، ۇيلەنگەن قىزىق، ءتاتتى بولادى ەكەن-اۋ. قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىندا وتىرىپ ۇيلەنگەندەر ءقايتىپ ءجۇر، نە وينايدى دەشى… ءدال مىناداي قىزىق بولمايتىن شىعار-اۋ… — دەپ ويلادى. — تويدى جايلاۋعا شىققان سوڭ جاسايمىز دەپ اپاسى قويماپ ەدى. وسىلاي بولاتىنىن بىلگەندىكتەن ەكەن عوي…» ول كەلىنشەگىن بۇگىن ايرىقشا جاقسى كورىپ كەتتى. سول ايرىقشا جاقسى كورگەندىگىنەن بولار، كيىكتىڭ لاعىنداي بولىپ، قۇشاعىندا جاتقان نۇرشاتقا ءبىر كەزدە:

— اينالايىن-ن-ن! — دەدى.

— سوسىن… — دەدى نۇرشات، وسىلاي سويلەۋىن قىزىقتاعانداي، قۇشاعىنا تىعىلا ءتۇسىپ. — قۇدايدىڭ بەرە سالعانى… نۇرشات سىقىلىقتاي كۇلدى. — جاساعاننىڭ يە سالعانى… نۇرشات ۇزاق كۇلدى. جانە كۇلگەنى قانداي! توقتاس ەر ادام ايەلىن اينالۋى كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە، اينالسا، قالاي اينالۋى كەرەك، ول جاعىن انىق بىلمەيتىن. بىلەتىنى — ءوزىن جاقسى كورگەندە وسىلاي اينالۋشى ەدى. — مۇنى كىم ۇيرەتتى؟ — دەدى نۇرشات كۇلكىسىن تىيا بەرىپ. — اپام… نۇرشات تاعى دا كۇلدى… وسى ءبىر كۇلكى قۇلا تۇزدەگى جايلاۋعا، جايلاۋداعى جالعىز ءۇيدىڭ تورىنە مول شاشىلعان كۇمىس سىڭعىرىنداي بولىپ كوپكە دەيىن ەستىلىپ جاتتى دا، اقىرى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا بارىپ ەكەۋى قۇشاقتاسقان كۇيلەرى ءتاتتى ۇيقىعا كەتتى… تاڭەرتەڭ وتاردى كۇندەگىدەن كەش ورگىزدى. ونىڭ ۇستىنە، كوپ ۇزاتقان جوق. ءوزىنىڭ ۇيگە كەلىپ تۇرۋىنا قولايلى بولۋىن دىتتەپ، ءبىر قىر اسىپ بارىپ جايدى. كىشى ساسكەدە كەلىپ، ازانعى شايىن ءىشتى. ۇلى ساسكەدە كەلىپ، ايران ءىشتى. ءىشتىم دەگەندەگىسى انشەيىن اتى عانا. بار ىقىلاسى كەلىنشەگىندە. نۇرشاتتى كورگىسى، نۇرشاتتىڭ جانىندا وتىرعىسى كەلەدى. ءتۇس كەزىندە وتاردى سۋاتقا ەرتەرەك قۇلاتىپ، ءوزى اتىن بوربايلاتا شاۋىپ ىستىق تاماق ءىشۋ ءۇشىن ۇيگە كەلدى. تاماق ءىشىپ وتىرىپ نۇرشات:

— تۇستەن كەيىن مەن دە قويعا بارايىنشى، — دەدى.

— نەسىنە باراسىڭ؟ قوي باققاندى قىزىق نارسە دەپ ءجۇرسىڭ بە؟ ءىشىڭ پىسادى، — دەپ ەدى، ءبارىبىر كەلىنشەگى كونبەدى. — ءبارىبىر بارعىم كەلەدى، — دەپ قيىلىپ وتىرىپ الدى. سونان سوڭ توقتاس كوندى. كونگەنى سول — اتىن قايتا ەرتتەپ، ەردىڭ ۇستىنە توي-كوكپارعا عانا سالاتىن سۋ جاڭا قۇراق كوپشىك سالدى. ءسويتىپ جاتىپ: «ەرگە نۇرشات وتىرسىن، ماعان اتتىڭ جالاڭاش ارقاسى دا بولادى عوي» دەپ ويلادى. ەرگە نۇرشاتتى وتىرعىزىپ، ءوزى اتتىڭ جالاڭاش ارقاسىنا جارماسىپ، تۇستەن كەيىن ەندى قوي باعۋعا ەكەۋى شىقتى. ءدال وسى قالپىندا كورسە، اپاسى: «جەتىسكەن ەكەنسىڭ… و زامان دا، بۇل زامان، كەلىنشەگىنىڭ ارقاسىنا جارماسىپ وتىرعان كىمدى كوردىڭ؟» — دەپ ۇرسار ەدى. ول كىسى جوق. راقات… اۋەلدە: «قوي باعۋعا اپارعانىم قالاي بولار ەكەن؟ كوڭىلسىز بولاتىن شىعار» دەپ ويلاعان. ولاي بولمادى. بىتىراپ جايىلعان وتاردىڭ شەتىنە وتىرىپ ەكەۋى التى كارتا وينادى. ويىندارى تاعى دا تۇندەگىدەي قىزىق بولدى. تاعى دا توقتاس ءبىر رەت كەلىنشەگىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، ءۇش رەت ەسىك پەن توردەي جەرگە ارقالادى. دالادا وتىرىپ كەلىنشەگىنىڭ بەتىنەن سۇيگەن، سونان سوڭ ارلى-بەرلى ارقالاپ جۇرگەن قىزىق بولادى ەكەن. ەكەۋى دە ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى. بۇلار كۇلگەن كەزدە قويلار «بۇگىن قوجايىنىمىزعا نە بولعان ءوزى؟» دەگەندەي بۇرىلىپ-بۇرىلىپ قاراپ تۇردى. ءوستىپ ءجۇرىپ كەشتىڭ دە قالاي بولعانىن بىلمەي قالدى. وتاردى الدارىنا سالىپ، ۇيگە قايتتى. كەشكى شايلارىن ءىشتى. كەشكى شايلارىن ءىشىپ بولعان سوڭ، تاعى دا ەرتە جاتىپ قالدى. جاتقانىمەن، ۇيىقتاي قويمادى. ۇيىقتاي قويايىق دەگەن نيەتتەرى دە بولا قويعان جوق. قايتىپ تۇرىپ وندىق شامدى جاعىپ، التا كارتا وينادى. بۇل جولى توقتاس ءتاۋىر كارتالاردى نۇرشاتقا بەرىپ، ءبۇرىنعىداي اڭقيىپ وتىرا بەرمەي، كەيدە ءوزى دە كوڭىلى قالاعان كارتاسىن ايىرباستاپ الىپ جاتتى. بۇل ءتۇنى تەڭ ويىن بولدى. نۇرشاتتىڭ بەتىنەن ەكى رەت ءسۇيىپ، ەكى رەت توردەن ەسىككە دەيىن ارقالاپ اپاردى. شامدى ءوشىرىپ، توسەكتەرىنە قايتىپ جاتقاننان كەيىن دە ارالارىندا ازىل-كۇلكى تىيىلعان جوق. باياعى بالا كەزدەرىن ەستەرىنە الدى. ءبىر كەزدە توقتاس:

— قولىڭ سيا-سيا بولىپ ءجۇرۋشى ەدىڭ، — دەپ ەدى نۇرشاتقا.

— سوندا سول سيانى سەنىڭ بەتىڭە جاعۋىم كەرەك ەكەن، — دەپ ول سىقىلىقتاي كۇلدى. كەلىنشەگىنەن قايتكەن كۇندە دە اسىپ تۇسكىسى كەلگەندەي، توقتاس تاعى دا: — اياعىڭداعى ەتىگىڭ گورپ-گورپ ەتىپ ءجۇرۋشى ەدىڭ عوي، — دەدى.

— اپامنىڭ ەتىگى بولاتىن، — دەدى نۇرشات كۇلكىسىن تىيىپ.

— ءوزىڭنىڭ ەتىگىڭ جوق پا ەدى؟ — شالبارىڭنىڭ جىرتىعىنان تىزەڭ جىلت-جىلت ەتىپ، سەن دە ءجۇرۋشى ەدىڭ عوي. نۇرشات ءزىلسىز ايتسا دا، مىنا ءسوز توقتاسقا اۋىر ءتيدى. وكپەلەگەن بوپ تەرىس قاراپ توڭقيىپ جاتتى. نۇرشات: «سوعان دا اشۋلانىپ قالدىڭ با؟» دەپ موينىنان، قولتىعىنان قىتىقتاعان بولىپ ەدى، ءمىز باقپادى. وكپەلەمەۋىنە دە بولاتىن ەدى، ايتەۋىر وكپەلەگىسى كەلدى. تەرىس قاراپ توڭقيىپ جاتىپ تا: «سول كەزدە دە ماعان كوز قىرىن سالا جۇرەدى ەكەن-اۋ… سوندا-اق سۇيەتىن بولعانى ما؟..» — دەپ ويلادى. وكپەلەسە دە كەلىنشەگىنە ءىشى جىلىپ جاتتى.

* * *

تاڭەرتەڭ تۇنگى وكپەسىن ۇمىتىپ، قايتىپ جايراڭداپ-اق كەتۋىنە بولار ەدى، نامىسى تۇسپەگىر: «وكپەلەسەڭ، دۇرىستاپ وكپەلە، وكپەلەگەن كۇيى قويعا كەتىپ قال» دەدى. سول نامىستى تىڭدادى دا، ءۇن-تۇنسىز كيىنىپ: «تۇستە كەلمەيسىڭ بە؟» دەگەن كەلىنشەگىنىڭ سۇراعىنا دا جاۋاپ بەرە قويماي، قامشىسىن بۇكتەي ۇستاعان كۇيى سىرتقا شىعىپ، بىردەن اتىنا بەتتەدى. شىققان بويدا قويدى ءبىراز ۇزاتىپ جايىپ كەتتى دە، كۇن تۇسكە تايانعان ساتتە، قايتادان اۋىل ماڭىنا تايادى. استىنداعى اتىن تۇساپ، ەتەككە جايىلىپ جاتقان قوي اراسىنا قويا بەردى دە، ءوزى قىر باسىنا شىعىپ، توبىلعىنىڭ تاساسىندا جاتىپ، ءۇي جاققا قارادى. نۇرشات ساماۋىرىن قويىپ ءجۇر ەكەن. جەروشاقتان دا ءتۇتىن كوتەرىلىپ جاتىر. «تۇسكى استىڭ قامىنا كىرىسكەن ەكەن، — دەپ ويلادى توقتاس. — ەندى ەكى كوزى ءتورت بولىپ مەنى كۇتىپ وتىر-اۋ». ءىشى جىلىپ قالدى. تاڭەرتەڭ ءنار تاتپاي شىققاندىقتان، قارنى اشقان. تاماقتى ويلاعاندا، اتىنا مىنە ساپ ۇيگە قاراي شاپقىسى كەلدى. ءبىراق نامىسى تۇسپەگىر: «وكپەلەسەڭ، دۇرىستاپ وكپەلە» دەپ ەتەگىنەن باسىپ جىبەرمەي قويعانى. توبىلعىنىڭ تاساسىندا جاتىپ، نۇرشاتتىڭ ۇيدەن شىققانىن كوردى، ۇيگە قايتىپ كىرگەنىن كوردى. سىمباتى قانداي!.. جۇرگەن ءجۇرىسى قانداي!.. «اينالايىن، — دەدى ىشتەن توقتاس. — اينالايىن-اي، مەنىڭ شالبارىمنىڭ جىرتىعىن قايدان ەسكە سالا قويىپ ەدىڭ… بولماعاندا عوي، ءقازىر جايرانداپ جانىندا جۇرەتىن ەدىم…» كەلەسى قىردى اسىپ بىتىراپ جايىلىپ بارا جاتقان قويلارىن سۋاتقا قۇلاتىپ كەلىپ، تاعى دا توبىلعىنىڭ تاساسىندا جاتىپ ءۇي جاققا قارادى. قاراسا، ءۇي جانىندا ساماۋىر جوق. جەروشاقتان كوتەرىلىپ جاتقان ءتۇتىن دە جوق. «نۇرشاتتىڭ شىنىمەن-اق مەنى كۇتپەستەن شايدى ءوزى ءىشىپ جاتقانى ما؟» دەپ ويلادى توقتاس. قارنى ابدەن-اق اشتى. اتىنا مىنە ساپ، تاماق سۋىماي تۇرعاندا جەتىپ بارۋعا دا بەكىنىپ ەدى، اتتەڭ، نامىسى تۇسپەگىر: «تاعى دا شىداپ ب ا ق، ابىرويىندى توكپە» دەپ ەتەگىنەن باسقانى. قويلاردى سۋاتتان ورگىزىپ كەلىپ، تاعى دا قىر باسىنداعى توبىلعىنىڭ تاساسىنان ءۇي جاققا قاراعان. ەشكىم كورىنبەيدى. ساماۋىر دا، جەروشاقتاعى كوتەرىلگەن ءتۇتىن دە جوق. قارا ءۇيدىڭ ەسىگى جابىق. «اۋ، وسى نۇرشات ۇيدە مە ەكەن ءوزى؟، — دەپ ويلادى توقتاس. — مەن وعان وكپەلەپ جۇرگەندە، ول ماعان وكپەلەپ، اۋىلىنا تارتىپ كەتىپ جۇرمەسىن… ويپىرماي، ءسويتىپ جۇرمەسە ەتتى…» وسىلاي ويلاۋى-اق مۇڭ ەكەن، توقتاستىڭ بەرەكەسى كەتتى. توبىلعىنىڭ تاساسىن قويىپ، قىر باسىنا شىعىپ ءۇي جاققا دۇرىستاپ قارادى. «جوق»… قارا ۇيدەن ەشكىم شىقپايدى. «نە دە بولسا بارىپ ءبىلىپ كەلسەم بە ەكەن؟» دەپ دەگبىرسىزدەنىپ ەدى، تاعى دا الگى نامىسى تۇسپەگىر: «كەلىنشەكتىڭ الدىندا بەرەكەسىز بولىپ كورىنبە… شىدا» دەپ بولماي قويعانى. ەندى كەشتى باتىرا الماي قويدى. تەڭسەلىپ ارلى-بەرلى ۇزاق ءجۇردى. كۇن دە ەرەگىسىپ ءبىر ورنىنان جىلجىماي قويدى. ۇيگە كۇندەگىسىنەن ەرتە قايتقىسى كەلىپ ەدى، ەرەگىسكەندە، جەتى جىلدان بەرى ءشوپ كورمەگەندەي، قويلارى جەرگە جارماسىپ، باستارىن ءبىر كوتەرەر ەمەس. «سەندەردىڭ ەسەپتەرىڭ تۇگەل-اۋ، — دەدى توقتاس بىتىراپ جايىلىپ جۇرگەن قويلارىن ۇيگە قاراي ازەر بۇرىپ ءجۇرىپ. — سەندەرگە ءشوپ بولسا، بولدى عوي. جۇرتتىڭ كەلىنشەگى ۇيدە مە الدە توركىنىنە كەتىپ قالدى ما، وندا شارۋالارىڭ جوق». قويلارىن قىردان تومەن قۇلاتىپ، ءوزى ءۇيدىڭ جانىنا كەلىپ اتتان ءتۇسىپ جاتتى. ءبىراق نۇرشات شىعا قويعان جوق. بىر-ەكى رەت جوتەلىپ تە قويدى. ەشقانداي دىبىس بىلىنەر ەمەس. «ءاي، ماسقارا بولماسام ەتتى؟ — دەدى ول اتىنىڭ شىلبىرىن قازىققا بايلاپ جاتىپ.

— «توقتاستىڭ كەلىنشەگى كەتىپ قالىپتى» دەگەندى ەستىسە، جۇرت بەتىن شىمشىپ كۇلەر. اپام شە؟ ويباي، ول كىسى ەستي كورمەسىن». ۇيگە قاراي سالى سۋعا كەتىپ، اياعىن سامارقاۋ باسىپ كەلە جاتتى. ءۇيدىڭ ەسىگىن دە باتىلسىز اشا بەرىپ، شايى شىمىلدىقتىڭ ءدىر ەتە قالعانىن بايقادى. «ءا، ۇيدە ەكەن عوي، — دەپ ويلادى كوڭىلى ورنىعىپ. ءتور الدىنا جايىلعان داستارقاندا ەت ءالى ءتۇر.

— كۇتكەن-اق ەكەن-اۋ، — دەپ ويلادى كوڭىلى جىلىپ.

— «كۇتە-كۇتە كەلمەگەن سوڭ، جاتىپ قالعان ەكەن عوي». ەسىك اۋزىنا ەتىگىن شەشتى. ءتور الدىنا بارىپ كوستيۋمىن شەشىپ، كەرەگە باسىنا ءىلدى. داستارقانداعى تاماققا باس سالعىسى كەلىپ-اق تۇر، اتتەڭ، تاعى دا «تاك-تاك» دەپ نامىسى تۇسپەگىر جىبەرمەدى. بۇل ءتور الدىنا جانتايىپ ەندى جاتا بەرگەن كەزدە، شىمىلدىق ىشىنەن نۇرشات شىقتى. قاباعىندا كىربىڭ بار. ءبىراق ءلام دەپ ۇندەگەن جوق. ءۇن-تۇنسىز كۇيى ساماۋىردى كوتەرىپ سىرتقا كەتتى. ول سىرتقا شىعىسىمەن-اق توقتاس داستارقانداعى تاماققا باس قويدى. نامىسى: «شىدا، سابىرلى بول» دەپ-اق ەدى، ونى تىڭدار مۇرشاسى بولمادى…

نۇرشات قايتىپ ۇيگە كىرگەن كەزدە، توقتاس تاباقتى بوساتىپ تا قويعان. نۇرشات كوزىنىڭ استىمەن بۇعان ءبىر، بوساعان تاباققا ءبىر قارادى. ءبىراق ۇندەگەن جوق. جايشىلىقتا بولسا: «قارنىڭ اشقان-اق ەكەن» دەپ كۇلەر ەدى. وعان بۇل دا قوسىلار ەدى. سالدەن سوڭ قايناعان ساماۋىردى كىرگىزىپ، بۇعان شاي قۇيىپ بەردى. تاعى دا ەكەۋىنىڭ اراسىندا اڭگىمە بولا قويعان جوق. توقتاستىڭ بىردەڭە دەپ ءسوز باستاعىسى كەلدى-داعى، رەتىن تاپپاي-اق قويدى. شايدان كەيىن ءۇي جانىندا ءيىرىلىپ جاتقان قويلارىن ءبىر اينالىپ كەلدى دە، شەشىنىپ شىمىلدىققا كىردى. ەندى نۇرشاتتىڭ جاتۋىن كۇتتى. ەرەگىسكەندە، ول ىدىس-اياق جۋىپ، ءۇي ءىشىن جيناستىرىپ ءبىر شىعىپ، ءبىر كىرىپ ءجۇرىپ العانى. «نۇرشات، جاتسايشى ەندى» دەپ باتىلى جەتىپ ايتا المادى. اقىرى، شىمىلدىقتى ءتۇرىپ، شايى كويلەگى سۋسىلداپ كەلدى-اۋ جانىنا. اۋەلدە ەكەۋى بىر-بىرىنە توڭ-تەرىس كۇيدە ءۇنسىز جاتتى دا، سالدەن سوڭ توقتاس بۇرىلىپ، ونى قۇشاقتادى. كەلىنشەك ۇندەمەدى، ءبىراق قولىن دا قاققان جوق. سودان سوڭ موينىن قىتىقتادى. تاعى دا ءۇن جوق. كەۋدەسىنە قىسا قايتا قۇشاقتاي بەرىپ، توقتاس: «اينالايىن»، — دەدى. «اينالايىن» دەعەن كەزدە داۋسى دىرىلدەپ، ەت باۋىرى ەلجىرەپ كەتتى. سول-اق ەكەن، كەلىنشەك جۋاس ۇنمەن:

— تۇستە كەلمەدىڭ عوي، — دەدى.

«ادەيى كەلگەنىم جوق» دەپ قالاي ايتسىن. ولاي دەۋگە اۋزى بارار ما؟

— تاڭەرتەڭ قويدى ۇزاتىپ كەتكەن ەكەنمىن، سودان جانۋارلار جايىلسىنشى دەپ… سولاردى ايايمىن دەپ، ۇيگە جەتە الماي قالعانىم… وسىلاي دەدى دە، ول كەلىنشەگىن قايتا قۇشاقتادى. ءسۇيدى. سودان سوڭ-اق اڭگىمەلەرى جاراسىپ كەتە باردى. ارى-بەرىدەن سوڭ توسەكتەن تۇرىپ، وندىق شامدى جاعىپ، ەكەۋى تاعى دا التى كارتاعا كىرىستى. كەشەگىدەي، ءتىپتى كەشەگىسىنەن گورى دە كارتانى اسەرلى، كوڭىلدى وينادى. توقتاس تاعى دا كەلىنشەگىنىڭ بەتىنەن ەكى رەت ءسۇيىپ، ەكى رەت توردەن ەسىككە دەيىن ارقالادى. سوسىن سول بۇرىنعى بىر-بىرىنە ەمىن-ەركىن، ارقا-جارقا قالىپتارى شامدى ءسوندىرىپ، قايتادان توسەكتەرىنە جاتتى. ۇيقىلارى كەلمەدى. ۇيىقتاي قويايىقشى دەگەن نيەت وزدەرىندە دە بولعان جوق.

— سەنى كەتىپ قالدى ما ەكەن دەپ قورىققانىم، — دەدى توقتاس كەلىنشەگىن قۇشاقتاپ جاتقان كۇيى، ءقاۋپىن ەندى ايتىپ.

— قايدا كەتەم؟.. — دەدى نۇرشات كۇلە سويلەپ.

— سەنى تاستاپ… — اينالايىن-ن… توقتاستىڭ داۋىسى ەلجىرەپ كەتتى:

— قۇدايدىڭ بەرە سالعانى… جاساعاننىڭ يە سالعانى… نۇرشات تاپ كەشەگىدەي داۋسى سىڭعىرلاپ ۇزاق كۇلدى. كۇلكىسى قانداي!.. كەلىنشەگىنىڭ كۇلكىسىنە ەلتىپ جاتىپ توقتاس: «توپىراعىڭ تورقا بولعىر تولەگەن-اي، قىز جىبەكتىڭ كۇلكىسىنە كومىلىپ وسىلاي ءبىر جاتا دا المادىڭ-اۋ» دەپ ىشتەي تولەگەندى مۇسىركەپ كەتتى. مىنا ءۇيدىڭ دە، قۇلا تۇزدەگى جايلاۋدىڭ دا جالعىز ءسانى — شىمىلدىق ىشىنەن ەستىلىپ جاتقان وسى ءبىر كۇلكى عانا سەكىلدى.

* * *

…ەكەۋى تاڭنىڭ اتقانىن دا بىلگەن جوق. گۇر-ر ەتىپ كەپ ءۇي جانىنا توقتاعان ماشينا ۇنىنەن وياندى.

— ويباي-اۋ، بۇل قوي باعۋدى قويعان ەكەن عوي، — دەگەن اپاسىنىڭ داۋسىن ەستىگەندە، توقتاس شىمىلدىق ىشىنەن قالاي اتىپ شىققانىن اڭداماي دا قالدى. كيىمىن اسىعىس كيىپ جاتىپ، بار بولعانى: «وي، اپام دا ءبىر-ر… — دەدى. — اعايىن-جەگجاتتى ارالايمىن… ەل ىشىندە جاتىپ الامىن» دەگەندەگىسى وسى ما؟ ەكى كۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى كۇنى جەتىپ كەلىپ تۇرعانى…» تۇندىك، ەسىك جابىق بولعان سوڭ، بايقاماپتى، راسىندا دا كۇن كوتەرىلىپ، توڭىرەك اي-جاي بولعان ەكەن. ءۇي جانىنا جەتە بەرگەن اپاسىنا امانداسپاق بولىپ، ەلپەكتەي ۇمتىلىپ قولىن سوزا بەرىپ ەدى، ول كىسى مۇنىڭ قولىن الماستان بۇرىن، زىلدەنە سويلەپ:

— اۋ، ءبۇل نە جاتىس؟ — دەدى.

— ۇيىقتاپ قاپ-پ…

— سەنىڭ ۇيقىڭنىڭ قانۋىن ءبىر وتار قوي كۇتىپ جاتۋى كەرەك پە ەكەن؟ مەن كەتكەلى ۇزاتىپ جايماپسىڭ دا عوي.

— نەگە، جايعام-م…

— انا قويلارعا قاراشى. ىشتەرى قابىسىپ قالىپتى. اپاسى قولىن قىرعا بىتىراي ءورىپ بارا جاتقان قويلارعا قاراي سىلتەدى. توقتاس ەندى نە دەرىن بىلمەگەندەي، بار بولعانى ماڭدايىنا تۇسكەن شاشىن سيپاي بەردى. ءوزى اپاسىنا ايتار ءۋاج تاپپاي قىسىلىپ تۇرسا، ءشايىم قىلجاقباس:

— ءاي، بالا، ۇيقىڭ قانباي قالدى-اۋ، — دەپ ازىلدەيدى. توقتاس قارا ءۇيدىڭ جانىندا جاتقان ەرتوقىمدى كوتەرە ەندى اتىنا قاراي ۇمتىلدى. وسى كەزدە سىرتقا نۇرشات شىعىپ ەدى، اپاسى ونىڭ ماڭدايىنان قايتا-قايتا ءسۇيدى.

— قورىققان جوقسىڭ با، شۇكىرىم-اۋ… سەن جالعىزسىراپ، قورقىپ ءجۇر مە دەپ ۋايىمداپ، ىشكەنىم ءىرىڭ، جەگەنىم جەلىم بولدى ەمەس پە؟ — قورىققان جوقپىن، — دەدى نۇرشات جۋاس قانا. — اينالايىن-ن… قورىقپاساڭ بولعانى… اپاسى نۇرشاتتى قۇشاقتاعان كۇيى ۇيگە كىردى. «نۇرشاتتىڭ جانىندا مەنى وگەي بالاداي ەتتى-اۋ» دەدى. توقتاس اتىن ەرتتەپ جاتىپ. ءبىراق اپاسىنىڭ نۇرشاتتى وزىنەن گورى دە جاقسى كورگەنى كوڭىلىنە ۇنايتىن سەكىلدى. اتىنا مىنە بەرگەندە، نۇرشات جارتى تابا نان مەن بوتەلكەگە قۇيعان ايراندى قولىنا ۇستاتتى. «تۇستە كەلە المايتىن بولدىڭ عوي ەندى…» دەگەندەي بۇعان جاۋدىراي قاراپ تۇرعانى قانداي… بوتەلكەدەگى ايران مەن جارتى تابا ناندى ۇسىنعانى قانداي… توقتاس كەلىنشەگىنە قاراي-قاراي قوي سوڭىنان كەتە باردى.

بۇگىن قويدى ۇزاتىپ جايۋى ءتيىس. كەشكىسىن اپاسى قويلاردىڭ ىشىنە، جۇرىستەرىنە قارايدى. ول كىسىنى الداۋ قيىن… كەيدە قوي جاتقان جەردەگى قيعا دا نازار سالادى. قىردان اسا بەرە توقتاس: «سەندەردى تويعىزا الماي-اق كۇيدىم-اۋ وسى» دەگەندەي، قويلاردى توعىتقا ايداعانداي توپىرلاتا ءبىراز قۋىپ الدى. سونان سوڭ ءبىر اۋىق ءۇي جاققا كوز سالدى. نۇرشات كويلەگى قىزاراڭداپ، سىرتقا ساماۋرىن كوتەرىپ شىقتى. ساماۋرىنعا سۋ قۇيىپ، وت سالىپ بولعان سوڭ، وسىلاي قاراي قاراپ ءبىراز تۇردى. «الدا، اينالايىن-اي، ءبىزدىڭ توقتاس ۇزاپ كەتتى مە ەكەن دەپ تۇر-اۋ». قانشا قاراسا دا كوزى تويار ەمەس. قاراي بەرگىسى كەلەدى. جۇرگەنى قانداي… ءسامى تالدىڭ بۇتاعىنداي ءيىلىپ، ەڭكەيگەنى قانداي… توقتاس ءسويتىپ تۇرىپ تاعى دا تولەگەندى ەسىنە الدى: «قايران، توكەم-اي، قىز جىبەك جەڭگەمە الىستان قىزىعا قاراپ كوز سۋارىپ تا تۇرا المادىڭ-اۋ… الدا، بەيوپا دۇنيە-اي!..» كۇزگى جەلدىڭ ءۋىلى قوي ۇرىقتاندىرار كەزدە بارىپ بۇلار تومەنگى اۋىلعا قۇلادى. جوعارعى اۋىلداعىداي جەر قايىسقان ەل بولماسا دا، جيىرما شاقتى ءۇي ىرگە تەپكەن جەرگە كەلگەن سوڭ، ۋ-دۋعا ارالاسىپ، كوڭىلدەرى جايلانىپ قالدى. ءبىراق جۇمىستارى بۇرىنعىدان اۋىرلاپ كەتتى. قويدىڭ قوشقار تۇسكەنى بار، ەندى تۇسەتىنى بار، سولاردىڭ ءبارىن توپ-توپقا بولگەندە، توقتاستىڭ ءبىر ءوزى بىلاي تۇرسىن، شەشەسى، نۇرشات — ءبارى جابىلىپ جۇرگەندە ازەر جەتەتىن كەزدەرى بولدى. دەگەنمەن، توقتاس تا، نۇرشات تا شارشاعاندىقتارىن دا ەلەمەي، كوڭىلدى ءجۇردى. كەمپىر عانا كوبىرەك قيمىلداعان كۇنى «بەلىم-بەلىم-م» دەپ كيرەلەڭدەپ قالادى. ونىڭ ەسەسىنە، بۇل اراعا كەلگەلى ول كىسى اڭگىمەشىل بولىپ الدى. وسى تومەنگى اۋىلعا العاش جوعارعى اۋىلدان ۇزاتىلىپ كەلگەن ەكەن… وسى تومەنگى اۋىلدا العاش كەلىنشەك بولىپ ىزىلىپ جۇرگەن ەكەن. سولاردىڭ ءبارىن كونە قيسسانىڭ ۇزىگىندەي ەتىپ، نۇرشاتقا ايتىپ بەردى. تومەنگى اۋىلعا كەلگەلى نۇرشات پەن توقتاس تاعى دا ەكى رەت وكپەلەسىپ قالعان. العاشقىسىندا توقتاس بۇرىنعىسىنشا اينالىپ-تولعانىپ بولماعان سوڭ، ءوزدى-وزى تابىستى دا، ەكىنشىسىندە ەكەۋىنە دە ۇرسىپ-ۇرسىپ، كەمپىر تاتۋلاستىردى. سودان بەرى جاقسى-تىن… بۇرىنعىسىنشا نۇرشات تا ويناپ-كۇلىپ ءجۇر ەدى… قوي ۇرىقتاندى بىتەدى دەگەن كۇنى ويدا جوقتا نۇرشات تاعى رەنجىپ قالدى…

تاڭەرتەڭ شايى شىمىلدىقتىڭ ىشىندەگى جىلى توسەگىنەن ازەر تۇرعان… ءبىراق ازەر تۇرسا دا، قاباعىنا كىربىڭ ۇيالاتپاي، ۇستىنە توقتاستىڭ ەسكى كۇپايكەسىن كيىپ، ءۇي ىسىنە ارالاسىپ كەتتى. ساماۋىر قويىپ، تۇننەن قالعان استى جىلىتىپ، ونىڭ قاباتىندا ءسۇت ءپىسىردى. وزەننەن يىناعاشپەن سۋ دا اكەلدى. سوسىن ىسىعان تاماقتى تاباققا قۇيىپ قويعان كۇيى: «اپام شايدى كۇتىپ قالدى-اۋ» دەپ ويلاپ، شاينەكپەن شاي دەمدەپ، ساماۋىر ىشكە كىرگىزىپ، داستارقان جايىپ جۇرگەندە، الگىندە ىسىتقان تاماققا كۇشىك ءتيىپ كەتكەنى. قىرسىققاندا، ونى دا ءوزى بايقاماي، ەنەسىنىڭ بايقاعانى. — ءاي، انا تاماعىڭدى ادام ىشەتىن بە ەدى؟ الدە يت ىشەتىن بە ەدى؟ — دەدى سىزدانا سويلەپ. نۇرشات سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ: «كەت-اي، كەت-ت» دەي بەرگەنشە، الگى كۇشىك تاباقتاعى استى اقتارىپ كەتتى. سوسىن-اق ەنەسىنىڭ قاباعى اشىلمادى. شاي ءىشىپ وتىرىپ: — ءادىرا قال، سالاق قاتىن بولايىن دەگەنىڭ دە، — دەدى رەنجي سويلەپ. نۇرشات ۇندەگەن جوق. ۇندەمەگەنى بار بولسىن، «سالاق قاتىن» دەگەن ءسوز ارقاسىنان قامشىمەن وسىپ وتكەننەن ءارى بولدى. «قاتىن» دەگەن سوزگە قۇلاعى ءالى ۇيرەنبەگەن ەدى. نە دە بولسا، ەندىگى نيەتى ۇندەمەي قۇتىلۋ ەدى، ءبىراق ەنەسى اڭگىمەسىن الگى سوزبەن دوعارا سالمادى. سالاق قاتىن بولاتىنىڭدى شايى كورپەنىڭ استىنان مامىرلاپ ازەر ءتۇرعانىڭنان-اق بىلگەنمىن. اقىرى كۇيەۋىڭە ىسىتقان استى كۇشىككە ىشكىزىپ تىندىڭ. اسىن كۇشىككە ىشكىزىپ وتىرعان كەلىنشەكتەن ءتاۋىر قاتىن شىعادى دەپ مەن ءوزىم ايتا المايمىن. ال ەندى وتىر… ءتىپتى قالاساڭ، شايىڭدى جينا دا، قايتادان توسەگىڭە جات، — دەپ اڭگىمەنى ءبىراز جەرگە جەتكىزىپ تاستادى. نۇرشات تومەن قاراعان كۇيى وتىرا كەتتى. ەنەسىنەن ەستىگەن العاشقى قاتتى ءسوزى بولعاندىقتان، كوڭىلىنە اۋىر الىپ قالدى. داستارقاندى دا ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ جينادى. ساماۋىرداعى قالعان سۋدى قۇمانعا قۇيىپ، قازانداعى ءسۇتتى كاستريۋلگە قوتارىپ جۇرگەندە دە قاباعى ءتۇسىپ ءجۇردى. كەلىنىمنىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتىپتى-اۋ دەپ ەنەسى جادىراي قويعان جوق. قامزولىن جۇرە جامىلىپ، سىرتقا شىعا بەرىپ:

— سالاق قاتىن بولادى دەمەي، قايتەيىن، وشاعىڭنىڭ باسىندا ءبىر تال وتىن قالماپتى. بۇگىن-ەرتەڭ كوشەتىن ءۇيدىڭ دە وتىنى بولماس پا؟ كەرەك دەسەڭ، مەن ايتايىن… ەستى قاتىننىڭ وتىنى كوشكە ارتىلىپ جۇرەدى، — دەدى. نۇرشات ەندى ەنەسىنە ءبىرجولا رەنجىدى. تۇسكەنىنە التى اي تولماعان جاس كەلىنگە «قاتىن، قاتىن» دەگەنى-اق باتادى ەكەن… «اپام ءتىپتى مەيىرىمسىز كىسى ەكەن عوي، — دەپ ويلادى وشاق ماڭىنداعى ىدىس-اياقتارىن جيىستىرىپ ءجۇرىپ. — مەيىرىمسىز بولماسا، وسىنشا قاتتى ايتپاسا كەرەك ەدى عوي». الگىندەي سوزدەردەن كەيىن ءوزى دە ەنەسىنىڭ جانىندا قالعىسى كەلمەي، الدەقايدا كەتىپ قالماق بولىپ تۇر ەدى، وتىننىڭ تاۋسىلعاندىعىن ايتقانى سەبەپ بولدى دا، ارقانىن يىعىنا سالىپ، شاعىن اۋىلدىڭ ۇستىنە قۇلاپ كەتەردەي بولىپ ءتونىپ تۇرعان ايىرتاۋدىڭ بوكتەرىنە بەتتەدى. …العاش رەت جەڭگەلەرى: «بالىم كەمپىردىڭ بالاسى كەلىپ كورەدى ەكەن» دەگەندە، نۇرشات تا: «ە-ە، انە بىرەۋ مە؟» دەپ قومسىنىڭقىراپ قالعان. سوسىن جەڭگەلەرىنە توقتاستىڭ بالا كەزىندەگى جىرتىق شالباردان دەنەسىنىڭ جىلتىلداپ جۇرەتىنىن ايتىپ بەردى. «ونىڭ ۇستىنە، ءوزى قويشى ەكەن عوي»، — دەپ ءبىر قويدى. ءبىراق جەڭگەلەرى: «نەمەنە، قايداعىنى ەسىڭە الا بەرىپ. ەندىگى شالبارىن اۋىستىرعان شىعار. قويشى دەيسىڭ… قويشىلىق تا جەردە قالىپ جاتقان كاسىپ ەمەس. قوينى قۇتتى بولسا، ءقايتۋشى ەدى» دەپ اڭگىمەنى الا قالجىڭعا اينالدىردى. كەيىنىرەك توقتاستى كورگەن سوڭ بارىپ كوڭىلى ورنىعىپ، ىشتەي: «اپ-ادەمى-اق جىگىت بولىپتى عوي» دەپ ويلادى. جەڭگەلەرى: «جىرتىق شالبار كيەتىن كۇيەۋىمىز» دەپ سويلەسە، نامىستانىپ قالاتىن بولدى. «ءتىپتى سول اڭگىمەنى وسىلارعا نەسىنە ايتا قويدىم ەكەن؟» دەپ تە ءوزىن ءوزى كىنالادى. قويشىلىعىن ءمىن ەتكەندەرگە دە: «اتا-بابالارى تۇگەل تاقتا وتىرعانداي» دەپ، جاراتپاي تىڭدايتىن بولدى. توقتاستىڭ ءوزىن كورگەن سوڭ: «ەنەڭ قاسقىربەت كىسى ەكەن، كىم ءبىلسىن. وسى اۋىلدىڭ قىزى ەكەن عوي. ءبارى دە ايتىپ وتىر» دەپ كۇدىك ەتە سويلەگەندەرگە دە ءمان بەرگەن جوق- تى. …ءدال ءقازىر سول العاشقى قومسىنۋى دا، ەنەسى تۋرالى وزگەلەردىڭ ايتقانى دا ورىندى سياقتى بولىپ كەتتى.

* * *

ايىرتاۋدىڭ ارعى بەتى جوعارعى اۋىل ەكەنىن ول بىلەتىن. جاقىندا عانا كوكپارعا بارىپ قايتقاندار: «كوكپاردى جوعارعى اۋىلدىڭ جىگىتتەرى الىپ كەتتى» دەپ كوكىرەكتەرى قارس ايرىلارداي وكىنىشپەن كەلگەندە، كوكپاردى ءوز اۋىلداستارىنىڭ الىپ كەتكەندىگىنە نۇرشاتتىڭ ءىشى جىلىپ قالعان. ءىشى جىلىپ تۇرىپ: «كوكپارعا كەلىپ جۇرگەندەرىنە قاراعاندا… بۇل تۇستان ءبىزدىڭ اۋىل ءتىپتى جاقىن ەكەن-اۋ» دەپ ويلاپ ەدى. قازىرگى اشۋ-ىزامەن ول ەندى ايىرتاۋدان اۋىلىنا قاراي اسىپ كەتۋگە دە بەكىنگەندەي… كەلىنشەكتىڭ ءبىر ارقا وتىندى ەتەكتەن-اق قامداپ، كەرى قايتۋىنا بولاتىن-دى. ءبىراق نۇرشات ءار جەردە جاتقان قۋ ءبۇتاقتارعا كوزىن دە سالماستان، تاۋ اسۋىنا قاراي تىرمىسا ورمەلەپ بارا جاتتى. …توقتاسقا كۇيەۋگە شىعۋىنا ايرىقشا ىقىلاستى بولعان شەشەسى ەدى دە، اكەسى جارىلىپ ەشتەڭە دەي قويماعان. اكەسىنىڭ سونىسىن نۇرشات ءقازىر ىشتەي قوستاپ كەلە جاتتى. «ۇندەمەگەنىندەي-اق بار ەكەن. كوكەم ءبارىن الدىن الا اينى قاتەسىز-اق سەزگەن ەكەن-اۋ» دەپ ويلادى كەلىنشەك باۋرايداعى بىتىك وسكەن جۋسانداردىڭ اراسىنان جەڭىل اتتاپ كەلە جاتىپ. وسى ءبىر ويى كوڭىلىن بوساتىپ، يەگى كەمسەڭدەپ كەتتى. ول اكەسى مەن شەشەسىن ابدەن-اق ساعىنعان-دى. كەلىن بولىپ تۇسكەنىنە بەس ايدان اسىپتى. سودان بەرى ءالى ەشقايسىسى سوققان جوق. انا جولى بىرەۋلەردەن: «تومەنگى اۋىلعا قوي ۇرىقتاندىرۋعا كوشىرىپ كەلسە، مىنا جاقتان ءبىز دە بارىپ قايتارمىز» دەپ سالەم ايتقان ەكەن. سودان بەرى نۇرشات ايىرتاۋدىڭ باسىنان جىلانشا يرەتىلىپ تۇسەتىن، جوعارعى اۋىلدان كەلەتىن جولعا قانشا تەلمىرىپ قارادى. ءتىپتى تاڭنىڭ اتۋىنان كۇننىڭ باتۋىنا دەيىن كوزىن المادى دەسە دە بولعانداي. ءبارىبىر كەلمەدى. كەلمەگەنى سول، قايتىپ حابارلاسپاي دا قويدى. «مەنى ولار ۇمىتقان ەكەن. مەنەن قۇتىلا الماي-اق ءجۇر ەكەن دە» دەپ نۇرشاتتىڭ ەنەسى مەن كۇيەۋىنەن جاسىرش جىلاپ تا العان ساتتەرى بولدى. ءتىپتى نۇرشاتتىڭ ولارعا ابدەن كوڭىلى قالعان دا كەزى ەدى بۇل…

كەلىنشەك ايىرتاۋدىڭ اسۋىنىڭ جارىم ورتاسىنا جەتپەي-اق القىنىپ قالدى. ءتۇلا بويى تەرگە مالشىندى. ونىڭ ۇستىنە، بىتىك جۋساننان ازەر وتكەندە، بۇتا ارالاس وسكەن قالىڭ ءشوپ ءجۇرىسىن وندىرمەي قويدى. ارى-بەرىدەن سوڭ: «الگىندە قاسقايىپ جولمەن-اق جۇرە بەرمەگەن ەكەم» دەپ ويلادى نۇرشات. ابدەن تيتىقتاپ شارشاعان كەزدە كەلىنشەك تىزەسىن بۇگىپ، از وتىرىپ، ويدا قالىپ بارا جاتقان تومەنگى اۋىلعا قارادى. اۋىلدىڭ ءبىر شەتىندە وزدەرىنىڭ قارا ۇيىنە كوزى ءتۇستى. ءبىراق ءۇي ماڭىنان ەشكىم كورىنگەن جوق. «جاۋلىعى اعارانداپ، ماعان قاراپ ەنەم تۇر ما» دەپ ويلاعان. جوق ەكەن. ءتىپتى، ءوزى كەتكەن سوڭ سول قارا ءۇي قۇلازىپ قالعانداي كورىندى. قوي قاشىراتىن قورا ماڭىندا عانا قاراڭداپ ارلى-بەرلى جۇرگەندەر كورىندى. ءتىپتى، ولاردىڭ شاڭ-شۇڭ داۋىستارى دا كومەسكىلەۋ بولسا دا قۇلاققا جەتىپ جاتتى. نۇرشاتقا اۋىلداعىلاردىڭ ءبارى دە ءبىر ۇيگە جينالىپ الىپ، وسى قايتە قويار ەكەن دەپ، كەرەگەدەن مۇنى باقىلاپ وتىرعانداي سەزىندى. ءبارىنىڭ ورتاسىندا جاۋلىعى كولدەي بولىپ ەنەسى وتىرعانداي… نۇرشات ولاردىڭ ءبارىن دە جەك كورىپ كەتتى. ارى-بەرىدەن سوڭ، تومەنگى اۋىلعا ەندى قايتقىسى كەلمەي، شارشاعانى ءالى باسىلماسا دا، ورنىنان كوتەرىلىپ، تاۋ اسۋىنا قاراي جۇرە باستادى. …اكەسى مۇنى كىشكەنە كەزىندە «مەنىڭ قارا قىزىم» دەپ ەركەلەتەتىن. سول ادەتىن نۇرشات ەرجەتكەن سوڭ دا قويعان جوق. ءتىپتى نۇرشات دەپ سيرەك اتايتىن. قيت ەتسە: «مەنىڭ قارا قىزىم ءسويتتى، مەنىڭ قارا قىزىم ءبۇيتتى» دەپ وتىراتىن. سول ادەتىن بۇل كۇيەۋگە ۇزاتىلعانشا قويماعان-دى. تەك نۇرشات ۇزاتىلىپ بارا جاتقاندا عانا كەۋدەسىنە باسىپ، شاشىنان يىسكەگەن كۇيى سولقىلداپ جىلاپ تۇرىپ: «نۇرشاتجان-اي، اينالايىن-اي!» دەگەنى. بۇرىنعىشا «قارا قىزىم» دەسە دە بولار ەدى. قىزىم وكپەلەپ قالادى دەگەندەي مە الدە سولاي دەسەم، قىزىم جۇرت الدىندا قىسىلىپ قالار دەگەنى مە؟» كەيىننەن اكەسىنىڭ ءدال قوشتاسارداعى داعدىسىن بۇزىپ، «قارا قىزىم» دەپ ايتا الماعانىن ەسىنە الىپ، نۇرشات الدەنەشە رەت كوزىنە جاس العان. يىعىنداعى ارقانى زىپ-زىلدەي بولىپ، كەلىنشەك تاستاق جەرمەن اسۋعا قاراي تىرمىسىپ كەلە جاتىپ تا جىلاپ الدى. اسىرەسە مۇنىڭ ءۇسىنعان قولىن قايتا-قايتا ءسۇيىپ، اكەسىنىڭ جىبەرمەي تۇرىپ العان ءساتى ەسىنە تۇسكەندە كادىمگىدەي ەگىلدى. شەشەسى تابيعاتىندا سالقىنقاندىلاۋ ەدى. بۇل ۇزاتىلاردا دا سول سالقىنقاندىعىنان وزگەرە قويمادى. قايتا: «نەمەنە سونشا، قايتىپ كورمەيتىندەي» دەپ اكەسىنە جەكىپ تاستاعانى ەسىندە. سوندىقتان بولار، نۇرشاتتىڭ كوز الدىنان شەشەسىنەن گورى اكەسىنىڭ كەسكىن-كەلبەتى قايتا-قايتا ەلەستەي بەردى. كەلىنشەك قاتتى ەنتىگىپ، اياعىن ازەر كوتەرىپ باسىپ كەلە جاتىپ يىعىنداعى ارقاڭدى تومەنگى اۋىلعا قاراي لاقتىرىپ تاستاپ كەتۋدى دە ويلاعان. ءبىراق وعان باتىلى جەتپەدى الدە ۇياتى جىبەرمەدى. ايتەۋىر، سول ارقان بۇگىن يىعىندا ءجۇرۋى ءتيىس سياقتى. …كۇن تۇسكە تىرمىسا نۇرشات تا ايىرتاۋدىڭ اسۋىنا جەتتى. جەتكەندىگىن سەزگەنى: سار-ر ەتىپ جوعارعى اۋىل جاقتان جەل سوقتى دا، ارتىنشا ارعى بەتتەن بىتىراپ جايىلعان قويداي بولىپ جوعارعى اۋىلدىڭ ءوزى دە كورىندى. بەتىنە العاش جەل تيگەن ساتتە-اق نۇرشاتتىڭ ءبىرتۇرلى كوڭىلى ەلەۋرەپ، الىپ-ۇشىپ بارا جاتقانداي ەدى، اۋىلى كوزىنە تۇسكەندە ءتىپتى ەسى شىعىپ كەتتى. سارىلداپ سوققان جەلمەن جەلبىرەگەن ورامالىن ءبىر قولىمەن باسا تۇرىپ تەلمىرە كەپ قارادى. انىق ءوز اۋىلى! انە، اۋىل ورتاسىنان بۇراڭداي اعىپ وتەتىن وزەنى… قالىڭ باۋى… باۋدىڭ ارعى تۇسىندا… وقشاۋلاۋ بولىپ ءوز ءۇيى تۇر… ءوز ءۇيىن كورگەن ساتتە نۇرشاتتىڭ يەگى كەمسەڭدەپ كەتتى. ول ساعىمنان ءارى الىستىقتان ءوز ءۇيىن انىق كورە العان جوق-تى. ءبىراق ءوز ءۇيى ەكەنىن بىلگەن سوڭ-اق كوڭىلى بوساپ، العا قاراي تاعى ەكى-ۇش اتتاپ ءجۇردى. «سول عوي… ءبىزدىڭ ءۇي عوي…» دەدى كەلىنشەك ىشتەي، ەرىندەرى دىرىلدەپ تۇرىپ. الگىندە اسۋعا جەتسە اۋىلمەن، ۇيىمەن قوسا، اۋلا ىشىندە قالباڭداپ جۇرگەن اكەسى مەن شەشەسىن، ىنىلەرىنىڭ ارلى-بەرلى شاپقىلاعانىن كورەتىندەي بولىپ ەدى. كوڭىلى عانا جەتىپ، ءوزى جەتپەي تۇرعان سول اۋىلعا قاراي ونىڭ جۇگىرىپ تە كەتكىسى كەلدى. شىنىمەنەن جۇگىرىپ بارسا قايتەر ەدى؟ اكەسى قۇشاقتاپ تۇرىپ شاشىنان يىسكەپ، قولىنان شوپىلدەتىپ سۇيەر ەدى… ءسۇيىپ تۇرىپ نە دەر ەدى… «اينالايىن، كەلدىڭ بە؟ كەلگەنىڭ قانداي جاقسى بولدى…» دەي مە؟ شەشەسى دە قۇشاقتاپ بەتىنەن ءسۇيىپ، ىنىلەرى دە جابىلا ۇمتىلىسىپ جاپىرلاسىپ-اق قالار ەدى-اۋ.

ءبىراق ماۋىقتارىن باسقان سوڭ: «ال قىزىم، بۇل قاي ءجۇرىسىڭ» دەيدى عوي. ەتتەن ءوتىپ، سۇيەككە داريتىن دا، سوسىن جەرگە قاراتاتىن دا سول ءسوز عوي… سول ءسوز-ز… نۇرشاتتىڭ كوڭىلى قانشالىقتى الىپ-ۇشىپ تۇرسا دا، ۇيىنە جەتىپ بارۋدىڭ ىڭعايسىز ەكەنىن سەزدى. قولىنان بار كەلگەنى مۇرنىن جەلگە توسەپ تۇرىپ، قالىڭ باۋدىڭ ار جاعىنداعى بۇلدىراپ كورىنگەن ۇيىنە كوزىمەن ىشىپ-جەپ قاراۋ عانا بولدى. جەلبىرەگەن ورامالىن ءبىر قولىمەن باسقان قالپى جوعارعى اۋىلدان كوز المادى. ابدەن شارشاپ، تيتىقتاپ كەلە جاتىپ: «اسۋعا شىققان سوڭ تىزەمدى بۇگىپ وتىرىپ، تىنىستارمىن» دەپ ويلاپ ەدى، ەندى تىزەسىن بۇكپەك تۇگىل، وكشەسىن كوتەرە ءتۇستى. كۇزگى جەل سالقىن ەدى. ءبىراق نۇرشات ونىڭ سالقىندىعىن سەزگەن جوق. جەلدىڭ اسۋعا العاش شىققانداعى سارىلداعان ءۇنى ءبىر قالىپتى ۋىلگە اينالعان. سول ءۋىل ەندى كەلىنشەكتىڭ كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، قويىن-قونىشىنا كىرىپ، ايمالاپ جۇباتىپ جاتتى. جەلدىڭ وسى ءبىر قىلىعى تىم ىستىق ءارى مەيىرىمدى ەدى. «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جەلى» دەگەن سەزىم نۇرشاتتىڭ جان دۇنيەسىن جىلىتىپ جىبەرگەندەي ەدى. كەلىنشەك كادىمگىدەي جۇباندى… تۇلا بويىن تىرسيتقان اشۋ دا تاراعانداي. ول ەندى يىعىنداعى ارقانىن جەرگە تاستاپ، كىشكەنە تىزە بۇكتى. ءبىراق جوعارعى اۋىل جاقتان كوزىن العان جوق.

ءسويتىپ وتىرىپ، نۇرشات تومەنگى اۋىلدى دا ەسىنە الدى. تۇستىكتەن اۋىپ بارا جاتقان كۇنگە بەتىن بۇردى. بەسىنگە دەيىن ۇيگە جەتىپ، شاي قويۋى كەرەكتىگىن، شايدان ارتىلعان ىستىق سۋدى مۇزداي سۋمەن تومىرتقالاپ قۇمانعا قۇيىپ، ەنەسىنىڭ قولىنا ۇستاتۋ كەرەكتىگىن دە ويلادى. وعان دەيىن ءبىر ارقا وتىن تەرىپ الاتىندىعى ءوز الدىنا… كەلىنشەك قايتادان ورنىنان تۇردى. ۋىلدەگەن جەلگە بەتىن توسىپ، وكشەسىن كوتەرىپ تۇرىپ تاعى دا جوعارعى اۋىلعا… اۋىل ورتاسىنان بۇراڭداي اعىپ وتەتىن وزەنگە… قالىڭ باۋعا… سول باۋدىڭ ار جاعىندا اعاراڭداپ، بۇلدىراپ كورىنگەن ءوز ۇيىنە قارادى. سونان سوڭ جەردە جاتقان ارقاندى قايتادان يىعىنا سالىپ، كەرى ءبۇرىلدى.

* * *

باسىن تومەن سالعان كۇيى، اياعىن سامارقاۋ باسىپ، كەلىنشەك ايىرتاۋدىڭ اسۋىنان تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتتى. بەت الىسى تومەنگى اۋىل بولسا دا، ول جاققا قاراعان دا جوق. جول-جونەكەي كەزدەسكەن بۇتالاردى تەرە جۇرەيىن دەگەن ويمەن كوزى تابان جولى مەن جان-جاعىن قىدىرىپ ءجۇردى. ءسويتىپ كەلە جاتىپ تا جوعارعى اۋىلدى ويلادى. كوز الدىندا الگىندەگى جوعارعى اۋىلدىڭ كورىنىسى بۇلىڭداپ، قۇلاعىنان كۇزگى جەلدىڭ ءۋىلى كەتپەي قويدى. تاۋ باۋرايىنىڭ ءبۇتالار-شوپ ارالاسا وسكەن تۇسىنا كەلگەندە نۇرشات ارقانىن ۇزىننان جايىپ جىبەرىپ، ءبىرجولا وتىن جيناۋعا كىرىستى. ارقانىنىڭ ۇشتارى بىر-بىرىنە ازەر جەتەتىندەي ەتىپ وتىندى ءۇيدى دەيسىڭ… ەركىن كوتەرىپ جۇرەتىندەي، ازداۋ جيناۋىنا دا بولاتىن ەدى. «ءادىرا قال، ازاننان كەشكە دەيىن ءجۇرىپ جيناعان وتىنىڭ وسى-اق پا؟» دەپ ەنەم ۇرسىپ جۇرەر دەگەن كۇدىگى تاعى بولدى. وتىندى كوپ جيناعانى سونشالىق، بۋىپ بولعان سوڭ، ارقاسىنا سالىپ، ەندى تۇرماق بولعاندا، ءۇش رەت ىرعاپ بارىپ ازەر كوتەرىلدى. شامادان تىس ارقالاعانىن كەلىنشەك قالىڭ ءشوپ پەن بۇتالاردىڭ اراسىنان اياعىن تالتىرەكتەي باسىپ كەلە جاتقاندا بارىپ انىق بايقادى. ال تاۋ باۋرايىنىڭ بىتىك وسكەن جۋساندارىنان ازەر اتتاپ ءجۇرىپ، اۋىر وتىن يىعىن سىندىرىپ جىبەرەردەي بولعان سوڭ، از ۋاقىت وتىرىپ دەمالۋدى دا ويلاپ ەدى، تاعى دا ەسىنە ەنەسى ءتۇسىپ، سول كىسى: «ءتايىرى، مىناۋ تۇرعان جەردەن ءبىر ارقا وتىنمەن بالەن رەت دەمالىپ جەتكەن قاتىن دا قاتىن با؟» دەمەسىنشى دەپ، اياقتارىن كىبىرتىكتەي باسىپ، العا قاراي جۇرە بەردى. اۋىلعا تاياپ كەلگەندە، الدىنان قوي قايىرىپ كورشى كەمپىر شىقتى. بۇگىندىككە كورمەپ ەدى، ۇيىلگەن ءبىر ارقا وتىننىڭ استىندا بۇكشيىپ كەلە جاتىپ سالەم ەتپەي-اق وتۋىنە دە بولاتىن ەدى. ءبىراق ولاي ەتپەۋگە ءداتى جەتەدى… تومەنگى اۋىلعا كەلىن ەكەندىگىن ەسىنە الىپ، نۇرشات بۇكشيگەن ۇستىنە بۇكشيە ءتۇسىپ، ءبىر ارقا وتىننىڭ استىنان سالەم ەتتى. «مىنا كەلىن جۇدىرىقتاي بولىپ مىنشا وتىندى قالاي كوتەرىپ كەلە جاتىر» دەپ ويلادى ما الدە «سالەم ەتپەي قالاي وتەر ەكەن. كورىپ قالايىن» دەدى مە، الگى كەمپىر بۇل جاقىنداعاننان-اق تەسىرەيىپ قاراۋمەن بولعان. بۇل سالەم ەتكەن سوڭ بارىپ، كۇبىر ەتىپ العىسىن ايتتى دا، قويىن قايىرعان كۇيى كەتە باردى. ءبىر ارقا وتىننىڭ استىنان ازەر كورىنىپ، نۇرشات ەندى ءوز ۇيىنە قاراي ءجۇردى. وشاعىنىڭ باسىنا دا كەلدى… ءۇي ماڭىنان ەشكىم كورىنبەدى. ءتىپتى قارا ءۇيدىڭ ىشىندە دە ەشكىم جوق سياقتى. ءبىر ارقا وتىننان يىعى ەزىلىپ، اياعى مايىسىپ كەلە جاتقان كەلىنشەك ارقاسىنداعى وتىندى وشاق باسىنا سىلق ەتكىزىپ تاستاي سالۋىنا دا بولاتىن ەدى. ءبىراق ولاي ەتپەدى. ول وسى ۇيگە كەلىن ەكەنىن ۇمىتقان جوق… ابدەن شارشاعان اياقتارىن ازەر بۇگىپ، تىزەرلەپ بارىپ، ارقاسىڭداعى وتىندى جەرگە اقىرىن قويدى. سوسىن ارقاندى دا اسىقپاي شەشىپ، وتىن استىنان اقىرىن عانا سۋىردى. ءبىر اۋىق تىنىستاپ وشاق باسىندا وتىرا تۇرۋىنا دا بولاتىن ەدى. ولاي ەتپەدى: ارقانىن جيناپ، سورەنىڭ ۇستىنە تاستادى دا، ساماۋىر سۋ قۇيدى. سوسىن ساماۋىرعا سالۋ ءۇشىن ءوزى اكەلگەن وتىننان ءبىر بۇتاقتى سۋىرىپ الىپ، بالتامەن اسىعىس جارىپ جاتتى. شاي قايناعان كەزدە بارىپ ۇيگە كىرىپ، تورگە داستارقان جايدى. ەنەسى ءجۇن ءتۇتىپ وتىر ەكەن. داستارقان جايىپ ءجۇرىپ، بىردەڭە دەپ تاعى دا تيىسەر مە ەكەن دەپ نۇرشات وعان قاراعىشتاپ ەدى، ءبىراق ەنەسى ۇندەمەدى. تاڭەرتەڭگى ىزعارى بايقالمايدى. قايتا ءجۇزى جابىعىڭقىلاۋ ما، قالاي؟ ەكەۋى شايدى ءۇنسىز ءىشتى. «توقتاس كەلدى مە؟ كەلسە، نە ىشىپ-جەدى؟» دەپ وزىنشە ەنەسىن سوزگە تارتقىسى كەلدى دە، تاعى دا باتىلى جەتپەدى. بار قولىنان كەلگەنى ەنەسىنە اندا-ساندا كوزىنىڭ استىمەن عانا ۇرلانىپ، قاراعىشتاعانى بولدى. ەنەسى ءمىز باققان جوق. الدەبىر ويدىڭ قۇشاعىنا ەنگەندەي تۇنجىراپ العان.

— ايىرتاۋدىڭ اسۋىنا شىقتىڭ با؟ — دەدى ەنەسى الدەن ۋاقىتتا نۇرشات سوزعان كەسەنى الا بەرىپ. نۇرشات اۋەلى قاي ويمەن سۇراپ وتىر، قالاي دەگەنىم دۇرىس بولار ەكەن دەگەندەي، ءبىراز توسىلىپ وتىردى دا، اقىرىن عانا ءتىل قاتتى:

— شىقتىم-م…

— جوعارعى اۋىل كوزىڭە وتتاي باسىلعان شىعار-ر… اۋىلىڭدى، ءۇيىندى تانىدىڭ با؟

— تانىدىم-م…

— باقىتىڭ بار ەكەن؟ — دەدى ەنەسى داۋىسى دىرىلدەپ. — ايىرتاۋدىڭ اسۋىنا شىعىپ، ارعى بەتتەگى اۋىلىڭدى، ءۇيىندى كوردىڭ… باقىتىڭ بار ەكەن… بالكىم، كوزىڭدى دە جاسقا شى-لاپ العان شىعارسىڭ. ال مەن اسۋعا جەتە المايتىنمىن. وكپەم ءوشىپ، ايىرتاۋدىڭ باۋرايىندا وتىراتىنمىن. مەن بۇل اۋىلعا كەلىن بوپ تىم جاس ءتۇستىم عوي. ون تورتىمدە… كەمپىردىڭ يەگى كەمسەڭدەپ كەتتى.

— ءويبۋ-ۇي، ون ءتورت جاس دەگەنىڭ بالا عوي، قۇداي-اۋ! سەن دەگەن ون سەگىزىڭدە كەلدىڭ… ون سەگىزىمىزدە مىنا ءبىز سارى قارىن قاتىن بولعانبىز. بوي جەتىپ كەلدىڭ عوي، تاۋدىڭ اسۋىنا بارىپ جۇرگەنىڭ. مەن بەيباق باۋرايدا اڭىراپ جىلاپ وتىرىپ، اسۋدان اسىپ سوققان جەلگە تۇمسىعىمدى توساتىنمىن… ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ جەلى عوي دەپ… شاشىمدى جەل كوتەرسە، ءقۇداي-اۋ، شەشەمنىڭ الاقانى تيگەندەي ەگىلەتىنمىن!.. كەرەگەدەن قاراپ وتىردىم. قاراپ وتىردىم دەيمىن… اڭىراپ جىلاپ وتىردىم. جەتە الار ما ەكەن، جەتە الماي جولدان مەن قۇساپ قايتپاي، جەتسە، اسۋعا شىقسا ەكەن دەپ تىلەكشىڭ بولدىم. سەن ورامالىڭ جەلبىرەپ، تاۋعا شىققاندا، ءوزىم شىققانداي اسەر الدىم. قاراعىم، اسىقپاي ابدەن قاراسا ەكەن دەدىم… ماۋقىن باسىپ بولىپ قايتسا دەدىم. وت باسىنىڭ تىرشىلىگى بىتەر دەيسىڭ بە، ءتايىرى. بىتسە، مەن-اق بىتىرەر ەدىم دە… ەلۋ جىل بولادى وسى ءۇيدىڭ قازانىنىڭ قۇلاعىن ۇستاپ كەلە جاتقانىما… اقىرى بىتىرە الماي، وزىڭە بەرگەن جوقپىن با؟ بىتپەيدى. كورەرسىڭ ءالى… ءوزىڭ دە بىتىرە الماسسىڭ. كەمپىر قولىنداعى كەسەسىن داستارقاننىڭ جيەگىنە قويىپ، ەڭكەيىپ كەلىپ ماڭدايىنان سۇيگەندە، نۇرشاتتىڭ ەت-باۋىرى ەلجىرەپ كەتتى. ەنەسىنە قوسىلىپ ءوزىنىڭ دە يەگى كەمسەڭدەدى. ەنەسىنىڭ ەرنى مەن الاقانى تيگەن جەرلەر ىسىپ بارا جاتقانداي. كەمپىر كەسەسىن كوتەرە بەرىپ: — سەن جوقتا اۋىلدان حابار كەلدى. قۇدا مەن قۇداعي ەرتەڭ كەلەدى ەكەن، — دەدى. بۇل ءسوزدى نۇرشات كەشە ەستىسە، ەلەڭ ەتە قالار ەدى. ەلەڭ ەتۋ بىلاي تۇرسىن، بالكىم: «راس پا؟ شىن ايتىپ وتىرسىز با؟ ولار دا مەنى ەسىنە العان ەكەن-اۋ. تومەنگى اۋىلعا قىز ۇزاتقاندارىن ۇمىتپاعاندارىنا دا شۇكىر» دەپ ەڭىرەپ قويا بەرەر ەدى. ءدال ءقازىر بۇل حابار سونداي ءبىر ەرەكشە اسەر ەتكەن جوق… ول الگىندە عانا سول اۋىلعا بارىپ كەلگەندەي ەنەسىنىڭ ءسوزىن سالقىنقاندىلاۋ كۇيدە، ءۇنسىز تىڭدادى. سالدەن سوڭ بارىپ، كەلەتىن قۇدا مەن قۇداعيدىڭ كىم ەكەندەرىن ەمىس-ەمىس تۇسىنگەندەي، كۇندىكى جولدان وتىن ارقالاۋدان قاجىپ كەلگەن جۇزىنە قان ويناپ شىعا كەلدى. ۇياڭ عانا ەزۋ تارتقان قالپى ەنەسىنە بۇرىلعان ساتتە، كوزىندە نۇر ويناپ ءتۇردى. ەكەۋى شايدى ۇزاق ءىشتى. ۇزاق ىشكەنى سول، ەنەسى تاعى دا كەلىن بوپ العاش تۇسكەن كۇندەرىن ەسىنە الىپ، يىناعاشپەن ەكى شەلەك سۋدى ازەر كوتەرىپ، كۇبىنى اياعىنىڭ استىنا جاڭعىرىق قويىپ پىسەتىنىن ايتقاندا، ەكەۋى تاعى دا قوسىلىپ جىلاپ الدى. الدارىنداعى شايلارىن دا ۇمىتىپ، قوسىلا جىلاپ وتىرعاندارىنىڭ ۇستىنە توقتاس كەلدى. تابالدىرىقتان اتتاعان بويى اۋەلى شەشەسى مەن كەلىنشەگىنە كەزەك-كەزەك قارادى دا، ساسقالاقتاپ:

— وي، اپا-ا… نۇرش-شات-ت، — دەدى.

— ويناپ وتىر ما-ا دەسەم، شىندا-اپ-پ! وي، جابىلا جىلاعانى نەسى، تۇگە… سولاي دەپ ول تورگە وزىپ، سىرت كيىمىن شەشتى دە، داستارقاننىڭ شەتىنە جانتايدى. نۇرشات قۇيىپ بەرگەن كەسەدەگى شايدى اسىقپاي ۇرتتاپ وتىرىپ، بۇلاردى الدارتقاتپاق بولعانداي، قوي ۇرىقتاندىرۋدىڭ بىتكەنىن، ەندى از كۇندە قىستاۋعا كوشەتىندىكتەرىن ايتقان. ءسويتىپ جاتىپ ول ءبىر كەزدە ۇيىقتاپ تا كەتتى. توقتاستىڭ قورىلى ەستىلگەن كەزدە بارىپ بۇلار دا كوز جاستارىن ءسۇرتىپ، نۇرشات داستارقاندى جينادى. ساماۋىردى شىعارىپ، ءتۇبىنىڭ كۇلىن قاقتى. سوسىن ۇيگە كىرىپ، شايى شىمىلدىقتى سۋسىلداتىپ اشىپ توقتاسقا توسەك سالدى. سوسىن ەكەۋى ەكى جاقتاپ توقتاستىڭ ءبىرى كويلەگىن، ءبىرى شۇلىعى مەن شالبارىن شەشىپ جاتتى. سويتە ءجۇرىپ كەمپىر كۇڭكىلدەپ سويلەۋمەن بولدى:

— باياعىدا ءبىر ەنەڭ كۇيەۋىن ارقالاپ ءجۇرىپ جۇباتادى ەكەن، شىراعىم. ارقاسىندا ءجۇرىپ كۇيەۋى: «جوندەپ ارقالامادىڭ» دەپ قامشىسىمەن ۇرىپ، بوقتايتىن كورىنەدى… بۇلار وسىنداي ءبىر قۇداي تاعالانىڭ ىقىلاسى تۇسكەن حالىق. بىردەڭە دەسەڭ، كۇناھار بولاسىڭ… «بۇلار كىم ءوزى، سونشا اۋليەسىنەتىن» دەپ جاسىراق كەزىمىزدە ءبىز دە كەيدە اشۋلاناتىنبىز. سويتسەك، ەركەكتەر دەگەن وسىلار ەكەن… ەنەسى وسىلاي دەپ جۇرگەندە نۇرشات ەزۋ تارتتى. ءتىل قاتقان جوق. سوسىن نۇرشات كەۋدەسىنەن، ەنەسى ەكى اياعىنان ازەر كوتەرىپ توقتاستى شىمىلدىقتىڭ ىشىنە جاتقىزدى. توقتاستى جاتقىزىپ بولىپ، شايى شىمىلدىقتى سۋسىلداتا جاپقان سوڭ دا، ەنەسىمەن ەكەۋى الگىندە عانا ايىرتاۋدىڭ باۋرايىنان وتىن ارقالاپ كەلگەندەي ءبىر اۋىق ەنتىگىپ ءتۇردى…

* * *

كەشكىسىن شايى شىمىلدىقتى سۋسىلداتا اشىپ، شايى كورپەنى سۋسىلداتا كوتەرىپ، توقتاستىڭ جانىنا جاتقان سوڭ دا نۇرشات ەنەسى تۋرالى ويلاۋمەن بولدى. دۇنيەدەگى ەڭ مەيىرىمدى ەنە تەك سول كىسى سياقتى كورىندى.

---