قايراۋىق كۇيشى
«پارۋاردىگار زامان-اي، قىساستانعان كەساپات تاعدىر، جالعىز تۇيەنى جەتەلەتىپ، جورتاقى اتقا اياق ارتقىزىپ قىلاسىڭدى قىلدىڭ عوي»،— دەپ قايراۋىق ىشتەي جابىعىپ كەلە جاتقان؛ ءدال ساعىمنىڭ ەتەگىنە ورالىپ، كۇيىن ۇيىرىلگەن ماڭدا قارايىپ كۇنگە كۇيگەن ديقان ارىق كازىپ جاتقان. «ۋا توبەڭنەن نان جاۋعىر ديقانبابا، اتىزارىقتان اياق سۇرىنەدى، جازىلىپ كوكپار شابا المايمىز، بۇل تاعى نە قىرسىعىڭ»، — دەپ ءجون سۇرايدى عوي. ديقانبابا جاراتپاعان سىڭاي تانىتادى؛ «قولىنا كەتپەن ۇستاعان ءاربىر ديقاننىڭ ءوز ارىعى، ءوز اتىزى بولعانى ءجون، باسقانىڭ تىرلىگىنە ەمىنىپ ءجۇزىن سالعان ديقان ەمەس، سەن سىقىلدى ساۋداگەر عانا»، — دەيدى الگى. جولاۋشى ءتۇسىنىپ تۇر، بۇل وڭىردە ديقان مەن ساۋداگەر يت پەن مىسىق سەكىلدى، ءبىر-بىرىن جامانداپ جاراتپاي جۇرگەنى. بۇلاردىڭ داۋىن قان بازاردا كورسەڭ. ويپىرماي، قاۋىرسىنى تۇسكەن اتەشتەرشە قالباقتاسادى، ءبىرىن-بىرى كوزگە شۇقىپ، ءمىنىن بەتىنە باسىپ جاتقانى. قايراۋىق كەتپەنشىنىڭ ىشىرتكىدەي سوزىنە ءىشىن تارتىپ ىزالانعان جوق.
«وتىرار شاھارىن جەر جۇتىپ كەتكەن بە بۇل؟» — دەيدى.
ديقانبابا قولىن كوزىنە كولەگەيلەپ تۇرىپ-تۇرىپ: «انە ءبىر قۇبا بەل تۇيە وركەش ساعىمدى كوردىڭ بە، يە، تاپ سارى ساعىمنىڭ تۇستىگىندە ءشىلبيىپ تۇرعان توراڭعىنى شالامىسىڭ، توراڭعىنىڭ كولەڭكەسى ىسپەتتى قاراۋىتقان كۇمبەز سارايدىڭ مۇناراسى، سول مۇنارانىڭ استىندا قۇجىناعان ەل»،— دەپ الاقانىنا سالعانداي ەتىپ ايتىپ بەردى.
قايراۋىق كولىگىن تەبىنىپ تاعى بۇلكەكتەيدى، جەتەگىندەگى تۇيەسى مۇرىندىعىن اۋىرسىنىپ ماڭقىلدايدى. تاناۋىن تاقاۋدا تەسكەن تايلاق ەدى، ارى-بەرىدەن سوڭ تايراڭداپ جەلەدى، جەلىپ كەلە جاتىپ ارىققا ءسۇرىنىپ مۇرتتاي ۇشا جازدايدى. جولاۋشى ساۋداگەر بولماسا دا قارا جەردى شۇقىلاعان ديقان بىتكەنگە ىشتەي كەييدى. اتتەگەن-اي كۇپىرلىك جاساعانىن قاراشى، ورازا ۇستاپ، اۋىز بەكىتكەلى بەس-اق تاۋلىك وتكەن. «ءوي، ىنىرشاعىڭدى شيقىلداتقان قاتىن-بالانىڭ قامى-اي. اۋىز بەكىتىپ ورازا ۇستاپ سالقىن سىز ءۇيىنىڭ تورىندە شالجايىپ جاتپاس پا ەدى. قان شىلدەنىڭ ىستىعىندا جەلىگىپ «كۇي ايتىسىنا» قاتىسامىن دەپ شىعا قالىپتى. سىنعا تۇسكەن قارسىلاسىن جاڭىلدىرىپ اتى دابىرايسا جاقسى-اۋ، ساۋساعى ءسۇرىنىپ جۇرتقا كۇلكى بولىپ ءجۇنجىپ قايتسا سول جامان. «وندايىڭنان ساقتاي گور، جاراتقان. ارعى-بەرگى قوس ىشەكتىڭ پىرلەرى. قايراۋىق اتىممەن ايتىستان جەڭىلدى دەگەنشە جەر جۇتتى دەسەيشى». ءوستىپ كۇڭىرەنىپ كەلە جاتىپ بوكتەرىندەگى قورجىندى سيپالادى، ءبىر باسىندا بۇلتيعان دومبىراسى، كۇن كوزى ءتيىپ قاڭسىماسىن دەپ شەكپەنىنىڭ شالعايىمەن ۇقىپتاپ قىمتاپ قويدى. اياعىنىڭ استىنداعى جەتىم سۇرلەۋ كەلەسى سۇرلەۋگە قوسىلدى، كوپ ۇزاماي سارتابان سوراپقا اينالدى. توراڭعى تۇسىنان وتە بەرگەندە سال بوكسە كەرۋەن جولىنا قوسىلدى، كەرۋەن جولىنىڭ ەكى ەزۋى تولى ورىك، حۇرما اعاشى، جەمىسى ءپىسىپ الدەقاشان توگىلىپ كەتسە دە تاناۋدى قىتىقتاعان ادەمى ءيىس اڭقيدى. كۇيشى قايراۋىق شايىر ءيىسىن قۇنىعا جۇتادى، سوڭىندا سۇمەڭدەگەن تايلاقتىڭ تاناۋى دامىلسىز شۋىلدايدى. الدەنە جانارىن جىلت ەتىپ قارىپ وتكەنى، باعدارلاپ قاراسا— تال اراسىندا كەتپەنى جارقىلداپ جانە ءبىر ديقان ءجۇر.
سونادايدان داۋىستاپ سالەم بەردى. «ۋا، ديقانبابا، وتىرار شاھارى قاي تۇستا؟».
الگى نەمە كەتپەنىنە سۇيەنىپ شىرەنىپ تۇرار، سوسىن باسىنداعى تاقياسىن الىپ ۋماجداپ بەتىن سۇرتەر. «وتىرار شاھارى اتىڭنىڭ تۇياعىنىڭ استىنان باستالادى، بۇل تالدى كوشە دەپ اتالادى، وڭعا تامان قيىستاساڭ قىشكورعانعا تىرەلەسىڭ، ماڭداي الدىڭداعى ساۋداگەرلەر مەكەنى التىنتوبە، سول قاناتتاعى ەلدى مەكەن پىشاقشى كەشەسىنىن پۇشپاعى». ءسوز اراسىنا «قان بازارى قايدا؟» — دەپ ساۋال قىستىرىپ جىبەرگەن.
ديقاننىڭ ويى بۇزىلدى. «پايدا ىزدەپ جۇرگەن ساۋداگەر ەكەنىڭدى سەزگەم، قاڭعىباس نەمەلەر جول سۇراپ تىرلىك ىستەتپەيدى» دەپ كەيىگەن سىڭايلى ىشىنەن. «قان بازار ءانى» دەپ شاڭى شىعىپ جاتقان الامان ايتاقىردى نۇسقادى دا الاقانىنا تۇكىردى، قابىرعاسىنىڭ سايى شىعىپ جەردى بۇرقىلداتىپ شابا جونەلدى. قايراۋىقتىڭ قاراپ كەلە جاتىپ كوڭىلى قۇلازىدى. ساۋساعى دىرىلدەپ دومبىراسىن سيپادى. جاسى وتىزدى القىمداپتى، ءالى قوراسىنا مال بىتكەن جوق، ەلدى ەڭىرەتىپ پالەن كۇي شىعاردى، دەسە دە تەكەجاۋمىتىن تەبىنىپ كەدەيلىكتەن قۇرىق بويى ۇزاپ شىعا الماي ءجۇر. باعىن وسى جولى سىناماقشى.
اق توپىراقتى ارمانسىز كەشىپ قان بازاردىڭ ىشىنە كىرگەن. مۇنداعى جۇرتتىڭ بەتى جامان، بەينە قۇمىرسقانىڭ يلەۋى دەرسىڭ، ءبىرى ساتىپ، ءبىرى ساۋدالاپ وڭەش سوزىپ جاتقان دۇنيەاۋي پەندەلەر. قايراۋىق اۋزىن اشىپ اڭىرىپ كىدىرىپ قالدى، وزىنە تۋرا سالىپ بەس-التى كىسى جۇگىرىپ كەلەدى. «تالتۇستە توناماق پا، ءباتشاعارلار» دەپ ويلاۋى مۇڭ ەكەن، الگىلەر جەتىپ كەلىپ شالعايىنا جارماسقانى. قاۋعا ساقالدىسى ءجىتى قيمىلداپ مۇنىڭ قولىنداعى بۇيدا ءجىپتى جۇلىپ الدى دا تايلاقتى تايراڭداتىپ جەتەلەي جونەلدى. وزگە كىسىلەر «اتتەگەن-اي» دەسىپ بەت-بەتىمەن تاراسىپ كەتتى، بۇرىن جەتكەن كىسىنىڭ قولىنا جارماسپايتىن وزدەرىنىڭ سالتى بىلەم. قايراۋىق اتىن تەبىنىپ تايلاعىنىڭ سوڭىنان قۋا شاپتى، بوربايلاتىپ جەتىپ كەلدى: «ۋا، اقساقال، تالتۇستە توناماقپىسىڭ، بەرى اكەل، بۇيدانى»،— دەپ تاقىمداسا بەرگەن ەدى، قاۋعا ساقال بارق ەتە قالدى:
«توناۋشى ەمەسپىن، دەلدالمىن، تايلاعىڭدى ارتىق باعاسىنا ساتىپ بەرەمىن» — دەپ ءتۇسىندىرىپ جاتىر.
قان بازاردا دۇنيەڭدى، مالىڭدى اپ-ساتتە ساتىپ بەرەتىن الىپساتار دەلدالدار بولادى، ولار تىلىمەن اقشا تابادى، اۋزىمەن وراق ورادى دەگەندى ەستيتىن. مىنا قاۋعا ساقال ءداپ سول قىزىل كوزىڭ. مال بازارى اينالاسى ات شاپتىرىم كەلەتىن الاڭنىڭ ىشىندە ەكەن. «ساتاتىن تايلاعىم جوق» دەپ قايراۋىق قايىرا ءتىل قاتقانشا بولمادى، الگى قاۋعا ساقال تايلاعىن كوپ تۇيەنىڭ ىشىنە قوسىپ جىبەرىپ، شەتكە سىتىلىپ شىعىپ، ارشامەن ءتىسىن شۇقىپ تۇرا قالعاندا تەگى قايران قالدى.
الگىدە عانا ارباڭداپ جۇگىرىپ كەلىپ شىلاۋىنا جارماسقان ارسىز ادامنىڭ ورنىندا بىلىكتى، بىلگىر بازاركەش قالعان، مال ساۋدالاعان كەلىمسەكتىڭ توبەسىنەن قارايدى، ماردىمسي ءتىل قاتادى. «ءپالى، ءبۇيتىپ نان تاپقانىڭا بولايىن» دەپ ويلاعان تايلاق يەسى ەندى قاۋعا ساقالدىڭ قالاي ساۋدالاسارىن بىلگىسى كەلىپ ەرىكسىز توسىلدى. تايلاعىن ساتۋعا ىشتەي كەلىسىم بەردى. «ايتىستان جەڭىپ سىي-سياپاتقا كەنەلسەم جۇك ارتىپ قايتارمىن» دەپ شيبورباي ءيىر مويىن نەمەنى جەتەلەي شىققان. ەندى قارسى كەزدەسىپ قاعىپ اكەتكەن دەلدالدان قايمىعىپ-اق تۇر، تۇيە ساتىپ العىشتار اعىلىپ كەلە باستادى.
— جەتى كۇن جورتسا دا شالدىقپايتىن جەلمايانىڭ تۇقىمى، ساداق سيراق تايلاقتى ءتورت دينارعا ساتامىن، — دەدى قابا ساقال دەلدال. قايراۋىق ۇياتتان بەتى ورتەنىپ، اياعىنىڭ باسىنا قاراعان. «دەلدالدىڭ ساۋدالاپ تۇرعانى تىشقاق تايلاق، سۇراعانى قوس ناردىڭ اقشاسى، بەتى بۇلك ەتەتىن ەمەس». ساۋداشى دا كوپتى كورگەن ساعىر ەكەن، بىتىسپەدى.
-جارتى ديناردان ارتىق بەرەرىم جوق،— دەپ قاسقايىپ قاراپ تۇر. قانىپەزەردىڭ ايتىپ تۇرعانى تۇساق قويدىڭ باعاسى.
دەلدال دا، الۋشى دا بەرىسپەي ءبىراز تاجىكەلەستى. ەندىگى ءبىر مەزەتتە شۇيىركەلەسىپ سوزگە ويىستى. جان بەرەتىن ناۋقاستاي قالىپسىز ءدۇبارا كۇيگە تۇسكەن. اقىرىندا سىبىرلاستى، جىمىڭداستى، قول سوقتى، ناقا كوپ جىل كورىسپەي ءجۇرىپ جاڭا كورگەندەي قۇشاقتاسا كەتتى. قايراۋىقتىڭ قولىنا جالعىز دينار ءتيدى، سويتكەنشە بولماي الدەبىر كۇمىس تەڭگەنى قابا ساقال ءوز قالتاسىنا جىتىردى. «بۇل مەنىڭ ءتىل اقىم» دەدى. الۋشى تايلاقتى جەتەلەپ جونەلدى. دەلدال بازار سىرتىنا جول توسۋعا اياڭداپ بارا جاتتى. تاعى دا تاقىمى دىمدانىپ ءتورت تۇلىك ايداپ كەلگەن قىر قىپشاعىنىڭ جاعاسىنان الادى، مالىن ءتىزىپ بازارعا سالادى، «قول اقى»، «ءتىل اقى»، «كوز اقى» دەگەن پالەلەرىن ءتىزىپ تۇرىپ قالتاسىنا جىتىرادى.
جازعىز ديناردى الاقانىنا قىسىپ اياڭداپ شەتتە قاڭتارۋلى قالعان اتىنا كەلدى. ەندى كۇي ايتىسى بولاتىن جەردى ىزدەمەكشى. اتقا قوندى. بازاردى سىرت اينالا شوقىتتى، جۇرەگى داۋالاماي، ىعى-جىعى جۇرت يلەۋىنە جولار ەمەس، جامان شوشىنىپتى. جۇرەگى قۇرعىر شايلىعىپ قالىپتى. ءوستىپ كەلە جاتقاندا توعاي بوپ وسكەن شوق تالعا ماڭداي تىرەدى. شوق تالدىڭ ءىشى ءاۋىز. اۋىزدەن ءارى كوتەرىڭكى اعاش ساكىلەر، جينالعان جۇرت وتىراتىن الاڭقاي جاساپتى. اق سالدەلىلەر تەكەمەت ۇستىنە قاپتاي جايعاسىپتى. الاڭقاي تورىندەگى بيىك تاقتا ماڭدايى كەڭ، جانارى ۇلكەن ءسۇيىر ساقالدى، زور دەنەلى كىسى وتىر. قايراۋىق اتىن قاڭتارىپ القا جۇرتقا تاقاي بەرگەن. «جانسىزدى جازالاعالى جاتىر»،— دەدى قاتارىنداعى كىسى سىبىر ەتىپ. «بۇزىقتى جۇرت كوزىنشە جازالايتىن ءداستۇر وسى».
كىلەڭ سالدەلى كىسىلەر حاننىڭ كەڭەسشىلەرى بولعانى. جەل سوقسا جاپىرىلار قوعا سەكىلدى، قوس قولىن كەۋدەلەرىنە ايقاستىرىپ ارادىك بۇگىلە تۇسەدى. قايراۋىقتىڭ حاندى كورگەنى وسى. تۇلعاسىنا ءسۇيسىنىپ، سالتاناتىنا قاراپ تۇرىپ قايران قالدى. حان سۇق ساۋساعىن كوتەرىپ ەدى، ارىدەن، ءاۋىز تاساسىنان ەكى جىگىت دەنەلى كىسىنى دەدەكتەتىپ سۇيرەپ كەلەدى ەكەن، ءداپ ورتاعا جەتە بەرگەندە دەنەلى كىسى بۇلقىنىپ قالىپ جىگىتتەردەن بوسانا ساپ ەتبەتتەي سۇلادى، حان اياعىنا باس ۇرا جىعىلدى.
وتىرار ءامىرشىسى قانىنا قارايعان، ءداشتى-قىپشاقتىڭ كىندىگىندە ءجۇرىپ كۇندەس قاتىنداي كۇڭكىل سالعان ءبادريدديننىڭ قىلمىسىن ايتىپ، ايىبىن بەتىنە باستى، جۇرت جۇزىنە قاراعىسىز ەتىپ جەرلەدى. قىزىلباستارعا، ءارىسى قاراحان اۋلەتىنە تۋعان جەرىنىڭ قۇپياسىن ايگىلەپ، جات قۇلاققا سىبىرلاپ جۇرگەن بەياۋىز بەيشاراعا قاھارىن قاتتى توككەنى ەدى. كۇن استىندا جۋساعان قويداي بولىپ ءيىرىلىپ وتىرعان كەڭەسشىلەرىنە پارمەن بەردى. «جانسىزعا لايىق جازا ويلاپ تابىڭدار» دەپ تاپسىردى. ەتبەتىنەن ءتۇسىپ اق توپىراقتى يىسكەپ جاتقان بەيباققا كوز قىرىن دا سالمادى، تاس تۇعىرعا اينالىپ شانشىلعان كۇيى وتىرىپ قالدى. وڭ قاناتتان بارسا كەلمەس دەگەن ارالدى جايلاعان، سول ارالدان شارشاپ جەتكەن ۇلكەن كىسى ءسوز سۇرادى. «تەنتەكتى قاراڭعى جەرگە قاماپ، جايىن بالىقتىڭ ەتىن جەگىزەيىك، الا سيىردىڭ ايرانىن ىشكىزەيىك، استىنا اق كيىز توسەيىك. اق پەن بالىقتى اي بويى قوسا قابىلداعان كىسى الاپەس بولىپ شىعا كەلەدى» دەپ ماعلۇمدادى. ودان تومەنىرەك، قۇيرىق باسقان كەسە قولباسشى: «قوپاعا جىبەرەيىك، جولبارىسقا جەم بولسىن» دەدى. «ەكى باستى جىلان اكەلىپ سوعان ارباتايىق، ىسىپ-كەۋىپ جاتىپ جان كەشسىن» دەدى. «بۇتقا تاڭىپ قويالىق تا تابانىن جالاڭاشتاپ سيىرعا جالاتايىق، كۇلكىدەن ىشەگى ءتۇيىلىپ ءولسىن»، — دەستى. قىزىلقۇمنان كەلگەن كاريا ءسوز سۇرادى. «قاڭسىعان شىڭىراۋدىڭ تۇبىنە تىرپ ەتكىزبەي بايلاپ قويامىز دا شەكەسىنە ارادىك سۋ تامىزامىز، ءۇش تاۋلىك بويىنا شەكەسىنە سۋ تامىزساق وز-وزىنەن ەسىرىك بولىپ شىعا كەلەدى» دەدى. ءامىرشى سۇق ساۋساعىن جوعارى كوتەردى، بۇل ونىڭ سوڭعى جازاعا توقتاعانى ەدى. پالەندەي كوپ كۇشتىڭ قاجەتى جوق، كىسىنىڭ جانىن اۋىرتىپ كينامايدى، بايلاپ قويىپ شەكەسىنە تىرس-تىرس سۋ تامىزا بەردى. «قيالي بولىپ كەتسىن ءباتشاعار». ءامىرشى قولىن سىلكىدى. ەكى جىگىت جاڭاعى ەتبەتتەپ جاتقان جالالىنى قولتىعىنان الىپ سۇيرەلەي جونەلدى. بەيباق كول ىلىگەر قارماۋ ىزدەپ تىرباڭداپ جانتالاسىپ بايبالامعا باستى. الىستاي بەرە ءۇنى ءوشتى.
قايراۋىق الدەبىر جان اۋرۋىن باستان كەشىرگەندەي قاتتى كۇيزەلىپ جونەلە بەردى. «ءقازىر وسى الاڭدا ونەر جارىسى باستالادى»، دەگەن جارشى داۋسىن ەستىپ كىلت كىدىردى. كەرى قايرىلعاندا بايقادى، كەڭ توردە وتىرعان ءامىرشى ءتۇسىپ جىلىتىپ جاڭادان جارلىق بەرىپتى. اۋقىمدى الاڭنىڭ ورتاسىنا سۋ سەبىلىپ، ۇستىنە ۇزىن جولاق كورپەشە، كىلەم توسەلىپتى.
الگىندە عانا الا كوز اجال كەزگەن كەلەڭسىز ورتانى ەندى دومبىرا ءۇنى جەلپىلدەتە باستاپتى.
كۇتۋشى جىگىتتەر بوتا تىرسەگى مايىسىپ جەمىس سالعان ۇلكەن تاباقتى كوتەرىپ كەلەدى، سوڭدارىندا قۇمىرا ۇستاعان قىزدار اقساقال-قاراساقال اتاۋلىنىڭ الدىنا بارىپ ءيىلىپ قولعا سۋ قۇيادى، سۋسىن ۇسىنادى. يبالى قىزمەتى مەن ادەمى الپەتى ەركەكتەردىڭ اجارىن اشىپ جۇزدەرىنە قان جۇگىرتتى. قايراۋىق سوڭىنا كايىرىلىپ قورجىنىنان دومبىراسىن الدى، اتىنا شىدەر سالدى. قايتا اينالىپ الاڭعا كەلگەندە ماناعى سالتاناتتى تورگە تاقاي المادى، قۇجىناعان جۇرت قاقپاقىلداپ ىلگەرى جىبەرەر ەمەس، جارشىنىڭ ساڭقىلداعان داۋسىنان دومبىرا جارىسىنىڭ باستالىپ كەتكەنىن اڭعاردى. شاناعى ۇلكەن، سابى كەلتە قىزىل دومبىراسىن قىسىپ ۇستاپ ىلگەرى ءوتتى. كەۋدەسى قىسىلىپ، شالعايىن الدەكىمدەر تارتىپ قالعانىن بايقادى، قولىمەن ساۋمالاي بەرگەندە دىر ەتىپ جىرتىلىپ كەتتى.
شالعايى جىرتىق، قايراق تاستاي قاتىڭقى جىگىتتى جۋان ورتا كوزىنە ىلمەدى. «ءاي، مەنسىنەتىن ەمەس» دەپ ويلاپ كۇلاعىن ءتۇردى. تۇرىكپەن كۇيىنىڭ ماقامىمەن بوزداعان دومبىرا ءۇنىن ەستىدى؛ الگى ءۇن كۇزگى بوزانىڭ ۋىتىنداي تۇلا بويدى دۋ-دۋ قىزدىرىپ بارادى. الدەن ۋاقىتتا: «بەس كۇيشىمدى جەڭسەڭ باس بايگى وزىڭدىكى، جىگىتىم» دەگەن ءامىرشى داۋسى ەستىلدى. داۋرىقپا جۇرت كۇيشىنىڭ اتىن اتاپ قوشەمەتتەپ جونەلدى. دۋىلداق ورتانى: «ءامىرشىنىڭ ايگىلى بەس كۇيشىسى كەلەدى»، — دەگەن سىپسىڭ حابار جايلادى. سول-اق ەكەن جۇرت جارىلىپ جول اشتى، قازداي ءتىزىلىپ، بىلەكتەرى سىبانۋلى، بەلدەرى بۋۋلى بەس جىگىت ورتانى جارىپ ءوتىپ كەلە جاتقان؛ قايسىسىنىڭ كارى، قايسىسىنىڭ جاس ەكەنىن اجىراتۋ قيىن. كىلەڭ قاۋقيتىپ ساقال قويعان، ماردىمسي ماڭعازدانعان، اۋلەتتى كىسىلەر، القا ورتاعا جەتتى دە اۋەلى امىرشىگە، سوسىن حالىققا بۇرىلىپ ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. «تۇرىكپەننىڭ جىنىن كاعىپ الادى ەندى»، «پىسى باسىپ بارادى»، «ساۋساقتارى قامشىنىڭ سابىنداي ەكەن» دەگەن سوزدەر قۇلاق تۇندىرادى. الگىلەر كىلەم ۇستىنە القا قوتان وتىرىستى دا تۇرىكپەن كۇيشىسىن ايتىسقا شاقىردى.
ءداستۇر بويىنشا العاشقى جولدى قوناققا بەردى. قوس ءيىنىن سالىپ جىبەرىپ، باسىمەن تىزەسىن ۇرا جازداپ ەكى بۇكتەلىپ بۇلكىلدەدى دەرسىڭ. كەۋدەسىنىن استىندا الدەبىر توتى قۇس قۇلپىرىپ سايراپ جاتقانداي تەگى. تولعاپ-تولعاپ توقتاعاندا تىڭداۋشى جۇرت سىلتىدەي تىنا كالىپتى، بەس كۇيشى تۇنەرىپ اياقتارىنىڭ باسىنا قاراستى.
جۇرتقا قىلعان جورتا بوپساسى كورىنەدى، تومەندەۋ وتىرعان جالپاق جاۋىرىندى كۇيشى الگى تۇرىكپەن كۇيىن ءدال اينىتپاي شەرتە جونەلدى، ول داعى شاعىن دومبىرانى توتى قۇستاي سايراتتى.
ۇزاق كۇيدىڭ ىرعاعىن جالعىز مارتە سالعاندا-اق قاعىپ الىپ، قايتا تارتىپ بەرۋگە سۇڭعىلا ساققۇلاق اسا العىر زەيىن كاجەت-تى. ونداي قاسيەتسىز كۇي ايتىسىنا كاتىسا المايسىڭ. الگى زارلاۋىق سارىن باسىلدى، كۇيدىڭ قارىمتاسى قايتتى. ەندى جالپاق جاۋىرىندى جىگىت ايتىسقا ارناپ ءوز كۇيىن تارتىپ جىبەرگەلى قومدانا بەرگەنى سول ەدى، جۋان توردەگى ەگدە كۇيشى: «ءجا، سالدىرامامەن باسىمدى اۋىرتپا» دەپ تەجەپ تاستادى. ەندى ءوزى بىلەگىن ءتۇرىپ، ەكى ءيىنىن بۇلكىلدەتىپ، بيپاڭداتىپ شەرتىپ جونەلدى.
تۇرىكپەن جىگىتى جول اڭدىعان باۋكەسپەدەي ءاربىر ءۇندى قالت جىبەرمەي زەردەسىنە توقي باستادى، كۇي لىقىلداپ قۇيىلا بەردى. بۇل بارىنەن وزگەشە ساز، وڭكەڭدەي جەلگەن جەلمايا ما، قيسسا وقىعان جىراۋ ما، الدەبىر عالامات سارىن. تىڭداۋشى جۇرت جاعاسىن ۇستاعان: «باقسىنىڭ ارقاسىن قوزدىراتىن ماقام مىناۋ»، «جولدان تايدىراتىن پالەكەت سارىن»، «ۇزاق سۇڭقىلدى قالايشا قايتالايدى ەندى» دەسىپ سىبىرلاسا باستاعان.
جاڭا اڭعاردى، كۇن اۋىپ بەسىن ۋاعى بولىپ قالىپتى. ۇلكەندەر جاعى قوزعالا باستادى، ءامىرشى ءالى تاپجىلماي ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان. ەگدە كۇيشى شەرتپەسىن اياقتاعان كەزدە تۇرىكپەن جىگىتى سول سارىندى بۇزباي شۇبىرتىپ تارتا جونەلدى.
توردەگى يلانشى قادىرحان ءبىر مەزەتتە قاباعىن شىتىندى، جات جەرلىك جىگىت ۇستىڭگى ىشەكتى ارەدىك بوس قاعىپ وتىر، ەگدە كۇيشى سەكىلدى ءدامدى دىبىستى تەرىپ تارتپايدى، اقىرى ساۋساعى قارىسىپ جول ورتادا ءۇزىلىپ تىندى. ساراپشىلار بايگەنى كۇمبەز سارايدىڭ باس كۇيشىسىنە بەردى، تۇرىكپەن جىگىت سۋعا سۇڭگىتىپ العان سۋىرداي بورشاسى شىعىپ، دومبىراسىن ەگدە كۇيشىنىڭ الدىنا تاستاپ شەتكە ىعىستى.
كۇمبەز سارايدىڭ كۇمىس ساۋساق كۇيشىلەرىنە قارسى ايتىسقا شىعۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارمادى، كايتا-قايتا جۇرتتى شاقىرىپ جارشىنىڭ داۋسى قارلىقتى. وسى مەزەت جەتىم كوڭىل بوپ تۇرعان قايراۋىقتىڭ دەلەبەسى قوزدى، كوڭىلىن جەلىك بيلەپ كوتەرىپ كەتتى، ورتاعا شىقتى. جۇرت قىران-توپان كۇلىستى، جىگىتتىڭ جىرتىق شالعايىنا، سۇرىقسىز نۇسقاسىنا، شاناعى ءداۋ، سابى كەلتە دومبىراسىنا كۇلگەن ەدى. ءامىرشى: «ايتىستى ءارى جالعاي بەرىڭدەر»، — دەپ ورنىنان كوتەرىلدى، ورتاعا شىعىپ تىزەسى دىرىلدەپ جايعاسىپ بەلىن بۇگىپ جاتقان جىگىتتى قومسىندى. «وسىدان ءدامدى كۇي شىعا قويماس» دەپ ويلاعان.
قان بازاردىڭ ءاۋىزدى الاڭىنان الىستاپ كۇمبەز سارايعا بەتتەگەن، جارىم جولدا ويى بۇزىلدى بىلەم، قيىس كەتتى. سوڭىندا سەنىمدى نوكەرى ماقسۇت ىلەسىپ كەلەدى. كوشەنى كوكتەي ءوتىپ، ءماسىسىن اق ۇلپا شاڭعا بوكتىرىپ، شاھاردىڭ كۇنگەي شەتىنە ويىستى. مۇندا جيدە توعايى بار. سول توعايدىڭ ىشىندە جورىق شاتىرى تىگۋلى ەدى. ءامىرشىنىڭ كوڭىلىن قۇبىلتىپ، ويىن بۇزىپ، دەدەكتەتىپ بارا جاتقان پالە بار، ول ماڭعۇل ەلشىلەرى سىيعا بەرىپ كەتكەن تاڭعۇت قىزىنىڭ بۋى ەدى. سارايىنان بولەك ۇستاپ، حانشاعا كورسەتپەي قۇپيا ساقتاپ كەلگەن. بۇگىن وڭاشادا سىر تارتىپ تىلدەسىپ كورمەكشى. ماقسۇتتى سىرتقا قالدىرىپ ءوزى شاتىرعا ەندى. اۋەلگىدە ءۇي ىشىنەن ەشتەمە كورە المادى، قىزدى قاشىپ كەتتى مە دەپ ويلاپ، وقىس بۇرىلعان. سەلك ەتە قالدى.
تۇتقىن كىز بوساعاعا جابىسىپ تۇر ەكەن. سۇلۋدىڭ قولىنان ۇستادى، جۇزىنە جىلۋ جۇگىرتىپ جىميعان بولدى، ايتسە دە قىز ءدىر-دىر ەتەدى. ورتاعا جەتەكتەپ كەلىپ تۇلا بويىن تىنتە قارادى؛ ۇستىندە جەلەڭ جىبەك شاپان، ىشىندە لىپاسى جوق، ماڭعۇلداردىڭ تۇتقىن ايەلدى وسىلاي جارتىلاي جالاڭاش ۇستايتىنىن بىلەدى. جانارى ۇلكەن، تۇڭعيىق، اق-قاراسى ايقىن، ىشىنە تۇسسەڭ تەرەڭىنە تارتىپ اكەتەر ءيىرىم سەكىلدى، كىرپىگىن ءالسىن-الى قاعىپ سول تەرەڭدى كولەگەيلەي تۇسەدى، ۇركىپ ءتۇر.
يلانشى قادىرحان ەشكىمگە زالال جاسامايتىنىن ىممەن ۇعىندىرىپ كوردى، قىز تۇسىنبەدى بىلەم، باسىن شايقايدى. «ەلىڭدى ساعىندىڭ با؟» — دەدى، «بوساتىپ قويا بەرەيىن بە؟» — دەدى. باسىن جانە شايقادى. جاڭا اڭعاردى، الدىنداعى نازىك جاننىڭ كوزدى ارباپ، كوڭىلدى قىجىلداتىپ قىزىقتىرار سىرى ايقىن جانارى دا، ۇزىن كىرپىگى دە، جۇقا جىبەك شاپان استىنداعى جالاڭاش ءتانى دە ەمەس، قىزارىپ، كوپسىپ تۇرعان استىڭعى ەرىنى ەكەن.
قىپشاق سۇلۋىنىڭ ەرىنى جۇقا كەلەدى، ءامىرشىنىڭ مىناداي قانى شىعا قىزارعان توق ەرىندى كورگەنى وسى. شىداي الماي قىزدى قاپسىرا قۇشتى، كوس قولىن جوعارىلاتا سۋسىتىپ سۇلۋدىڭ باسىنان ۇستادى: بەينە سىندىرىپ الماۋعا تىرىسقان اسىل قۇمىراداي قوس قولداي قىسىپ، الگى ادەمى ەرىننەن ءسۇيىپ الدى. ءبىر مەزەتتە تۋ سىرتىنان تىسىر ەستىلدى، اسىل قۇمىرا قولىنان ءتۇسىپ كەتتى.
ماقسۇت ەكەن: «حان يەم، سىرتتا بەس كۇيشىڭىز كەلىپ تۇر»، دەپ حابارلادى.
ءامىرشى شاتىردان شىققاندا كۇننىڭ قىزارعان شاپاعى بەتىنە شاشىلدى. ەكىندىگە ەڭكەيىپ قالىپتى. ەندى از ۋاقىتتا باتىپ كەتۋگە بەت العان. ارىدە بەس كولەڭكە تۇر، كولەڭكە ەمەس-اۋ، سوعان ۇقساعان سورايعان كۇيشىلەرى ەكەنىن تانىدى. رۋحى كەمىپ، مويىنى ىشىنە ءسىڭىپ بۇعىنا ءتۇسىپتى، دومبىرادان ايرىلعان. تاقاپ كەلىپ ءمان-جايدى سۇرادى. ەگدە كۇيشى ەگىلە جاۋاپ قاتتى.
— قايراۋىق دەگەن كۇيشىنىڭ سوڭعى سارىنىن سالا الماي قور بولدىق، تاقسىر.
— قايراۋىعى نەسى؟
— الگى جىرتىق شاپان، شاكشا باس، ءداۋ دومبىرالى جىگىت شە...
— پالەكەتتى شارشاتا الماي سىلەمىز قاتتى.
— جانى جوق جىن با دەپ قالدىق، تاقسىر.
— التى ساۋساقتى ەكەن، تاقسىر.
— كۇيدى باشپايىمەن تارتقاندا سالىمىز سۋعا كەتتى، تاقسىر.
كۇيشىلەردىڭ ەندىگى سوزىنە قۇلاق سالعان جوق، دەرەۋ تۇلپارىن الدىردى، جاراعىن اسىندى، اتقا قوندى. سوڭىندا ماقسۇت، شاۋىپ وتىرىپ ماناعى كۇي ايتىسى وتكەن ءاۋىزدى الاڭعا جەتكەن. جۇرت تاراپ كەتىپتى.
ءامىرشى قاتتى قاپالانىپ تۇتىگىپ بەت-الپەتىن شاڭ باسىپ، جوسقىنداي جورتىپ قان بازاردى ءسۇزدى. ماناعى كوزىنە سونشاما قوراش كورىنگەن جاس كۇيشىنى ىزدەدى، جۇرتتان ايىرا الماسا دا، كۇمبەز سارايدىڭ ساڭلاق كۇيشىلەرىنەن جەڭىپ العان بەس دومبىراسى-اق انادايدان شالىنار ەدى. ۇشتى-كۇيلى قاراسى ءۇزىلىپتى، جەر جۇتىپ كەتكەندەي.
ءامىرشى جان-جاقتاعى توعىز توراپ كەرۋەن جولدارىنا شولعىنشى شاپتىرعان. ءوستىپ جۇرگەندە كۇن باتىپ، قاس قارايدى. الدەن ۋاقىتتا تەمىرقازىق جۇلدىزى استىمەن كەتەتىن كىشى جولدان شولعىنشىسى ورالدى: «التى ساۋساقتى كۇيشى جالباعاي جەتىم كەرۋەننىڭ سوڭىنان ىلەسىپ بارادى»،-دەپ حابار ايتىپ كەلدى.
يلانشى قادىرحان ات باسىن كىشى جولعا بۇردى.
ۇزىك كەرۋەننىڭ قاراسى كورىندى. بۇل شوعىر بازارعا ايداپ اكەلگەن قورالى قويىن، ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسىن ساتىپ، ساتقاندا دا دەلدالدىڭ قولىنا ءتۇسىپ ءتۇتىلىپ شىققان قىر بايى بولاتىن. اقشاسىنا استىق، ماتا، تۇز، جەمىس، ورىك، مەيىز ساتىپ الىپ، ازعانا تۇيەسىنە تەڭدەپ قالادان شىققان بەتى وسى ەدى. قالادان شىعار كەزدە «مەنى دە ىلەستىرە كەت»،— دەپ التى بىردەي دومبىرا وڭگەرگەن جىگىت ۇشىراستى. قىر بايى اۋەلدە ەرتكىسى كەلمەي كوپ قيقاقتاعان. ۇرى بولار دەپ سەنبەگەن. جىگىتتىڭ جىلى شىرايىنا، جوندەم سوزىنە قاراپ ءىشى جىلىدى. «ىلەسسە — ىلەسە قويسىن، التى دومبىرا ارقالاعانىنا قاراعاندا اۋىسىپ كەتكەن پاقىر بولار» دەپ ىشىنەن اياعان.
ەندى عانا شاھاردان قارا ۇزاپ شىققانى سول ەدى، سوڭىنان ساتىرلاتا شاپقان ات ءدۇبىرىن ەستىدى. قىر بايى جامان شوشىندى. تۇيەلەردىڭ ارتىندا ءىلبىپ ەرىپ كەلە جاتقان جىگىتكە جەتىپ كەلدى، توبەسىنە قامشى ءۇيىردى. «ءاي، سوڭىمىزدان سالىپ كەلە جاتقان قاراقشىلار سەنىڭ جەمتىكتەسىڭ بولماسىن، ايت، قانە؟». «ءپىرادار-اۋ، مەن جالعىز اتتىلى كەدەيمىن». «ءاي، ارام قاتقىر، قالانىڭ دەلدالىنا جاڭا الگىدە وڭباي جەم بولىپ ەدىم، ەندى جول توسقان ۇرىسىنا جەم قىلماقپىسىڭ»،— دەپ قايراۋىقتى ات باۋىرىنا الىپ ساباۋعا وقتالدى.
ارت جاقتان اڭىراتا شاپقان الىپ تۇلعالى ايبارلى ادام بۇلاردىڭ الدىن وراعىتتى. كەرۋەن ءبىر ۋىس بولىپ ۇيىرىلە قالدى.
«قايراۋىق قايسىڭ؟» — دەپ اقىردى كۋعىنشى كىسى. قايراۋىق اتىن تەبىنىپ، التى دومبىراسىن ساۋدىراتىپ العا وزدى. باي جىگىتتىڭ تۇقىم-تۇياعىن قويماي قارعاپ جاتىر. قۋعىنشى كىسى اتىنان ءتۇستى. قايراۋىق تا اتىنان تۇسپەك بولىپ، وڭ اياعىمەن ۇزەڭگىنى ىزدەپ جانتايىپ جاتقان. الگى كىسى ادىمداپ كەلىپ جاس جىگىتتى ەر ۇستىنەن تىماقشا ءىلىپ الىپ باۋىرىنا باستى. قاتتى كۇشىپ ءبىراۋىق تۇرىپ قالدى.
— قۋشىق كەۋدەڭە سيعىزىپ جۇرگەن قاسيەتىڭنەن اينالدىم، — دەدى تەبىرەنە كۇبىرلەپ.
الدەن ۋاقىتتا ەكى ەركەكتىڭ قۇشاعى اجىرادى. يلانشى قادىرحان وسى سۋىت ءجۇرىسىنىڭ ءمانىسىن ايتتى.
— قايراۋىق ءىنىم، استىڭداعى جامان تەكەجاۋمىتتى انا قاقساۋىققا قالدىر، ءقازىر كەلىپ جەتەتىن اتقوسشىنىڭ جەتەگىندەگى تۇلپارعا ءمىن، التى دومبىرانى الىپ وتىرارعا ءجۇر، بۇدان بىلاي وتىراردىڭ ساڭلاق كۇيشىسى اتاناسىڭ، — دەدى.
كەيىندەپ كالعان شابارمان، اتقوسشىلار كەلىپ جەتتى. امىرشىگە جاپىرلاپ تاعزىم ەتىپ، اياعىن ساناپ باسقان سايگۇلىكتى قايراۋىقتىڭ الدىنا توستى. ەت قىزۋمەن بيلەپ تۇرعان تۇلپارعا ازەر ءمىندى. شوعىر توپ تاسىرلاتىپ كەيىن جوسىدى. ەندى ءبىر ۋاقىتتا كۇمىس ساۋساقتى كۇيشىنىڭ سوڭىندا... جازىلىپ بىتپەس اڭگىمەسى بار كەر دالا، كەرۋلى ءتۇن پەردەسى، پەريزات قىلىقتى سامال جەل، ءۇرپيىسىپ، ۇرىككەن كەرۋەن جەتىمسىرەپ قالا بەردى. ءداشتى-قىپشاق جۇرتىنىڭ جانە ءبىر جارىق جۇلدىزى سورعىپ بارىپ وتىرار قالاسىنان مەكەن تاپتى.
You Might Also Like
-
تەك — ۇزىلمەيدى. كىسى قازا بولعان كەزدە كەۋدەدەگى جان ۇشىپ ءمولدىر الەمگە اينالادى، باسقا كەيىپكە ەنەدى، وزگە تۇرگە اۋىسادى، ايتسە دە ماڭگى باقي ۇشتى-كۇيلى جويىلمايدى دەگەن ءسوز بار. بۋددا مونا...
-
اۋدارما ءىسى - بۇل اۋدارما ماسەلەلەرىن، ونىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىن، ونىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىن - جالپى جانە جەكە ەرەكشەلىكتەرىن، اۋدارما پروسەسىنىڭ ءادىسناماسى مەن تەحنيكاسىن، قال...
