قۇلانشىدا قالعان ءىز
1
سەگىز جاسار دۇيسەنبى — قۇلانشىنى، بۇلاقتى، جۇمساق مىسىقتى، سوسىن ساعىمدى ساعىناتىن شىعارمىن دەپ ويلاعان.
قۇلانشى — قارا شاتقالدى جارىپ اعاتىن كوگىلدىر وزەن، قىساڭنان شىعار قويناۋىندا ۇلكەن دوڭگەلەك ساز، سازدىڭ ورتاسىندا جاپىراعىن شۋلاتىپ اۋليە اعاش تۇرادى. اعاش تامىرىنىڭ استىنان جۇلگەلەپ بۇلاق اعاتىن. جىلقى قامايتىن كەڭ دۋال قورا، قورا تورىندە ءتورتباق قورجىن تام. جىلقىشىنىڭ ءۇيى جالعىزدىققا ۇيرەنگەن. ەتەكتە باسىن تاسقا ۇرىپ سارقىراپ جاتقان تاۋ سۋى، ارادىك توبەدەن شاقپاق شاعىپ وتەتىن بۇلت، بۇتاعىن شايقاعان اۋليە اعاشتان وزگەسى تىم-تىرىس-اۋ، تىم-تىرىس. اسىرەسە، دۇيسەنبىگە قيىن. ءۇي ىرگەسىندەگى كۇنشۋاقتا وتىرىپ قالعىپ-مۇلگيتىن، جۇمساق مىسىقپەن ويناي-ويناي جالىعاتىن.
نان، باتەڭكە بار. جەتپەيتىن — ادام مەن ءسوز.
قۇرىعى شوشاڭداپ ءۇي كورمەيتىن كوكەسى ءسوزدى ءقايتسىن؟ ءۇي تىرلىگىنەن ارتىلمايتىن اپاسى ءقايتسىن؟ سوسىن وز-وزىنەن كۇبىرلەپ سەندەلىپ كەتەدى. اۋليە اعاشتىڭ تۇبىنە بارىپ قۇمىرسقا سانايدى، وزەننىڭ سىلدىرىن تىڭدايدى. ىڭىلداپ ءان ايتادى. بوگدە بىرەۋ ەستىسە وزەننىڭ سارىنى، اعاشتىڭ شۋىلى دەر ەدى؛ دۇيسەنبىنىڭ ءانى سول.
ۇيگە كىرسە عوي كەۋدەسىنەن كەلەتىن تەرەزە الدىنا تۇرىپ الىپ سىرتقا تەلمىرەتىن. «جارىقتى بەرمەيسىڭ»، — دەپ اپاسى جەكيدى. تەرەڭ كوكجيەك پەن بيىك بەلدەرگە ۇڭىلە-ۇڭىلە جانارى تالادى. ۇشقان قۇس كوكەسىنىڭ قالپاعى بوپ قالباقتايدى. جىرتىق بۇلت جوڭكىگەن جىلقىلار بولىپ ەلەستەيدى. قۇيرىق-جالى ۇيىسىپ كوشىپ جاتىر، كەتىپ جاتىر.
ءتۇن بالاسىنا جەلدىڭ ءۋىلى، اۋليە اعاشتىڭ شۋىلى كۇشەيگەن. جىلى كورپەنىڭ قۇشاعىنا ەنگەن. ۇيقى ۇيىعىنا شىم-شىمداپ باتىپ بارا جاتىر ەكەن دەيدى. اۋىزعى ۇيدە الدەنە سالدىرادى. كوزىن اشىپ الدى. الدەكىم قاراڭعىدا جۇرگەن سەكىلدى.
— اپا! — اپاسى وياۋ ەكەن.
— سىرتقى ەسىكتى ءىلىپ پە ەدىڭ؟
— ىلگەنمىن.
— اۋىزعى ءۇيدى ارالاپ جۇرگەن كىم؟!
— قورىقپا، قۇلىنىم. ول ەسكى قىستاۋدىڭ يەسى — ءۇي يەسى.
اپاسى تۇسىندىرەدى: ەسكى ءۇيدىڭ يەسى بولادى دەيدى. «ءۇي يەسى» كۇندىز كورىنبەيدى، تۇندە عانا كەلەدى. قازان-اياقتى ارالاپ تاماق ىزدەيدى. ادامعا تيمەيدى. قايتا وتباسىنىڭ اماندىعىن تىلەيدى. بالە-جالادان ساقتاندىرىپ جۇرەدى.
دۇيسەنبىنىڭ ەندى ەسىنە ءتۇستى، اپاسى ارتىلعان تاماقتى ىلعي تازا ىدىسقا قۇيىپ قوياتىن. الدەكىمگە ارناپ ساقتاپ جۇرەتىن.
— اپا، ءۇي يەسىنە تاماق قالدىرماي قويساق اشۋلانا ما؟
— اشۋلانبايدى، وكپەلەيدى. وكپەلەسە كەلمەي قويادى. سوسىن جاقسى تىلەك تىلەيتىن ەشكىم بولمايدى، قۇلىنىم.
ءۇي يەسى دۇيسەنبىنىڭ كوزىنە نە قيلى قۇبىجىق بولىپ ەلەستەيتىن. ءمۇساپىر، قايىرشى قۇبىجىق شە؟!
ەرتەسىنە قۇرىعى شوشاڭداپ كوكەسى كەلگەن. «قاراگەردىڭ ءۇيىرى ىلديعا قۇلادى»، — دەيدى. «قاراگەر ايعىر ساياقتاردى ۇيىردەن قۋىپ شىعارىپ جىبەرىپتى». «ساياقتاردى ىزدەيمىن دەپ بارماعان جەرىم، باسپاعان تاۋىم قالعان جوق». دۇيسەنبىگە توقپان جىلىكتىڭ مايىن شاعىپ بەردى. قولدان شاپقان جيدە دومبىراسىن الىپ شەرتتى. ءۇي ىشىنە ءسوز كىردى. پەش قىزۋىنا بالقىپ قالعىپ كەتكەن ەكەن دەيدى.
اۋىز ءۇي جانە سالدىرادى. تاستاي قاراڭعى. ءبىلىپ جاتىر. ءۇي يەسىنە جىلىكتىڭ مايىن قالدىرماپپىن دەپ وكىنگەن. وكپەلەپ كەتەتىن بولدى دەپ ۋايىم جەگەن. كوكەسى اپىل-عۇپىل تۇرا ساپ شام جاقتى. كويلەك-دامبالشاڭ ارباڭداپ اۋىزعى ۇيگە جۇگىردى. سۇمدىق سوعىس باستالار دەپ ويلاعان. شىندىعىندا، وجاۋ ءتۇستى، زەرەن قۇلادى. تازا توستاققا قۇيىپ قويعان نارىن توگىلدى بىلەم. مياۋلاعان اششى دىبىس شىقتى. كوكەسى الدەنەنى باجىلداتىپ سىرتقا اتتى. ەسىكتى تارس جاپتى. تىرس ەتىپ دىبىس شىعارۋعا قورقىپ دۇيسەنبى جاتىر.
ءۇي يەسى دەپ جۇرگەنى — ءوزىنىڭ جۇمساق مىسىعى ەكەن، ەرتەسىنە ءبىلدى. ءجۇنى ءۇرپيىپ، جانارى جىپىلىقتاپ قاتتى جاۋراپ قالىپتى.
كوكەسى ءتارتىپ بۇزعاندى ايامايتىن. اسىرەسە، قاشاعان قۇلىندى قۋسا، تاباققا تيگەن مىسىقتى كورسە — جىنى قوزادى. تۇنگى وقيعانى ۇمىتپاپتى. تاڭ الەتىنەن تۇرىپ ەتىگىن كيدى، اتىن ەرتتەدى. جۇمساق مىسىقتى جىلاتىپ ۇستاپ دورباعا سالدى، دوربانىڭ اۋزىن تاس قىپ بايلادى. ەرىنىڭ باسىنا ءىلدى. «شۋ!» دەپ اتىنا ءمىنىپ قىر اسىپ جونەلگەن. جەر باسىنداعى جالعىز ءۇي قۇلازىپ قالدى سودان.
اپاسى بەرگەن ناندى جەمەدى، قىمىزدى ىشپەدى. ءۇي ىرگەسىندەگى كۇنشۋاقتا كۇنى بويى مۇلگىدى.
ەرتەسىنە بارىپ وزەن سۋىنىڭ سارىنىن تىڭداپ قايتقان. اۋليە اعاشتىڭ بۇتاعىنا ورمەلەيمىن دەپ كويلەگىن ايىرىپ العان. ءۇي ىرگەسىندەگى شۋاققا كەپ ماڭدايىن توسەدى. باسى كەۋدەسىنە دومالاڭداي باستاعان. الدەنە مياۋلاعان سەكىلدى.
قارايدى، قاقپا الدىندا دىردەكتەپ جۇمساق مىسىعى تۇر. قارنى قابىرعاسىنا جابىسىپ، ءجۇنى جاتىپ قالىپتى. تابانى ءتىلىم-تىلىم. تاۋدىڭ ارعى جاعىنان ءۇيدى تاۋىپ كەلگەنى تاڭعالارلىق. وزەن سۋىنان قالاي وتكەنى بەيمالىم. ەرتەسىنە قۇرىعى شوشاڭداپ كوكەسى كەلگەن. «مىناۋ ماقۇلىق ەمەس، شايتان العىر، شايتان شىعار»، — دەگەن. اپاسى: «ءبىر اشۋىڭدى قي، بالاعا سەرىك بوپ جۇرە بەرسىن»، — دەدى... ەندى عوي سول جۇمساق مىسىقتى ەكى تاۋ اراسىنا قيىپ تاستاپ جۇرە بەرۋگە قينالىپ وتىر.
2
كوكەسى سىرتتان كەپكەن اعاش ۇستاپ كىرگەن. ءۇي تورىندە وتىرعان مەكتەپ ديرەكتورى تويلىباي ورنىنان جەڭىل كوتەرىلىپ، قول بەرىپ سالەمدەستى. كىشىك كوڭىلمەن مال-جاننىڭ اماندىعىن سۇرادى.
— اۋليە اعاش قارتايىپتى، مىنا ءبىر بۇتاعى ۇشار باسىنان سىنىپ ءتۇسىپتى،— دەيدى. — ەندى ات بايلايتىن قازىق جاسايمىن. دۇيسەنبى، شاپپا شوت پەن جاڭعىرىقتى اكەلشى.
دۇيسەنبى سۇراعان زاتىن زاۋمەتتە تاۋىپ اكەلدى. تويلىباي قۇس كوپشىككە قىلجيا قۇلاعان.
— جاڭا وقۋ جىلى باستالعالى جاتىر. اناداعى ۋادەمەن دۇيسەنبىنى ينتەرناتقا الىپ كەتۋگە كەلدىم، دوسەكە.
— بالا جاس قوي ءالى، ءبىر جىل ماۋلەت بەرىڭدەر، اينالايىندار.
— بولمايدى، ءبىزدىڭ دە ۇستىمىزدەن قارايتىن وكىمەت بار.
كوكەسى شاپپا شوتتى سىلتەپ جاتىپ ويلاعان: قۇددى جەلىم دەپ. قىستاعى سوعىمنىڭ جارتى ەتىن العالى ەت باۋىرى ەزىلىپ شىعا كەلدى. اۋىز اشسا — دۇيسەنبىنى وقىتامىن، اۋىز اشسا — قىمىز بەن ەت. وتىزدىڭ جۋان ورتاسىندا ليكبەزدى ءبىتىرىپ جۇرت قاتارلى ءبىز دە ات ءمىنىپ ءجۇرمىز؛ فاشيستپەن اتىس دەدى — اتىستىق، جىلقىنى كوبەيت دەدى — كوبەيتتىك. ۇكىمەتتىڭ ايتقانىن جەرگە تاستاعان جوقپىز ايتەۋىر. تاپ وسىلار قارعاداي بالانى وقىمىستى ەتپەيدى، كور دە تۇر، ميىن سۋ قىپ جىبەرەدى.
تويلىباي ويلاعان: ءومىر اعىمىنان قالىس جۇرگەن دۇمشەلەردەن قالدىق بالەگە دەپ. جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەن ينتەرناتقا بالا تولماي جاتقانى اناۋ؛ «جاس، جاس» دەپ قيسىعىنا قىڭىرايعان اكە مىناۋ. ەرتەڭدى كۇنى ونو-داعىلار جاسى جەتكەن بالانى وقۋعا نەگە تارتپاعانسىڭ دەسە، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ كەلەشەگىن ۇمىتقانسىڭ دەسە — نە دەپ اقتالماقشى؟
قىرتىستانىپ، كىرجيىپ وتىرىپ قوينىنا قولىن جۇگىرتتى. ساۋساعىمەن ساناپ ءبىر توپ قىزىل الا قاعاز سۋىرىپ الدى. جايىمەن جىلقىشىنىڭ جانىنا قويدى.
— ويباي، مۇنىڭ نە؟ — كوكەسى قاساقانا بىلمەگەنسىدى.
— قىستاعى جەگەن سوعىمنىڭ تەڭگەسى.
— قالتاڭدى بەكەر قاعاسىڭ. تاۋ اراسىندا جۇرگەن ادامعا اقشانىڭ كەرەگى قانشا؟! اعايىن اراسىندا ءاۋىس-تۇيىس بولماي تۇرمايدى.
كوكەسى اقشانى كورگەندە قۋانعانىن سەزدىرىپ قويدى.
— ادال اقشامىزعا جاس ەت تاۋىپ جەي المايمىز. كەرەگىندە قول ۇشىن بەرگەنىڭىزگە ريزامىن.
اقشانى ۇيالعاننىڭ كۇنىنەن بەرىپ وتىرعانىن بايقاتتى.
كوكەسى اقشانى الىپ، ەلەمەگەنسىپ، قالتاسىنا سۇڭگىتە سالدى. شاپپا شوتتى قاداپ سىلتەپ قازىق ۇشتاۋعا كىرىستى. بۇل مەزەتتە سىرتتان اعاش تەگەنەگە قىمىز قۇيىپ اپاسى كىرگەن. داستارحان جيەگىندە وتىرىپ وجاۋىن سوزىپ قىمىز ساپىردى. سۋسىننىڭ بەتى شىتىرلاپ كوبىك سىندىردى. بيەنىڭ ءسۇتى ساپىرۋمەن پىسەدى، كوبىگى سىنسا جۋاسىعانى دەيتىن.
تويلىباي سىرلى زەرەنمەن جۋاس قىمىزدى ءسىمىردى كەپ، ءسىمىردى كەپ. ماڭدايىنان تەر تامشىسى جىلتىراپ كەكىرىك اتتى. جانارىنىڭ نۇرى جاندى.
— بۇل بالا وزگەشە بولدى ايتەۋىر، — دەيدى اپاسى ۋايىم ارالاس ۇنمەن. — كوزىڭنەن تاسا قىلما، قاينىم. وزگە مالشى-قۇسشىنىڭ تەنتەكتەرى سۋ جاعالاپ، تاۋ-تاس كەزىپ جۇرگەندە مۇنىڭ ءموليىپ وتىرىسى مىناۋ. الدىنا قويماساڭ وزدىگىنەن اس تا ىشپەيدى. ءتىلى دە كەش شىقتى. مىنا باقىراۋىق شالعا تالاي ايتتىم: اتىڭدى ەرتتە دەپ، دۇيسەنبىنى مىنگەستىر، اۋدانعا تارت، ءداۋ دوقتىرعا كورسەت دەپ. قاتىننىڭ ءسوزىن قۇلاعىنىڭ سىرتىمەن تىڭداپ ۇيرەنگەن.
كوكەسىنىڭ كوزى الارىپ ەسىك جاققا شىرت تۇكىردى. «كوپ ءسوزدى قويىپ تاماعىڭدى بولدىر» دەيدى. «ءۇش جاسىندا ۇمىتىپ، ايدالاعا تاستاپ كەتسەڭ سەنىڭ دە ءتىلىڭ كەش شىعار» دەيدى.
ۇلكەندەردىڭ سوزىنەن ەسىندە. دۇيسەنبىنىڭ ءۇش جاسىندا قۇلا تۇزدە ۇمىتىلىپ قالعانى راس. كوكەسى عوي كوشى-قون دەسە جەلپىلدەپ كەتەدى ەكەن. ات جالىنا وراتىلىپ وسكەن سونىعا جىلقى جايۋعا اسىعا ما، الدە زەڭگىر اسپان، تۇنىق سۋعا ماس بولا ما — كىم بىلگەن؟! سول جولى دا كيىز ءۇيدىڭ قاڭقاسىن تۇيەگە تەڭدەپ بەرە سالىپ اتىنا ءمىنىپتى. «ەندىگى شارۋانى وزدەرىڭ تىندىرىڭدار»، — دەپ تاقىمى دىمدانىپ شوقىتىپ قىر اسىپ جوعالىپتى. كوشتىڭ قالعان بەينەتىن كورەتىن اپاسى، سوسىن قارتايعان ۇمىتشاق اجەسى. سوندايدا بەلىن ورامالمەن بۋىپ، بىلەگىن ءتۇرىپ، ءجىتى قيمىلداپ جۇك ارتقان اپاسى ەسىندە قالىپتى.
جۇك تيەلەر، كوش تىزىلەر. ءبىرى باس تۇيەنى جەتەلەپ، ءبىرى بيىكتەگى قوم ىشىندە قالعىپ-مۇلگىپ جونەلەر. بالانى الدى عوي دەپ بىر-بىرىنە سەنەر. كوپ ىرعالىپ قونالقىعا جەتەر. جۇكتى شەشىپ، ۋىقتى شانشيدى. قازاندى ءتۇسىرىپ، قول شايادى. سوندا بارىپ «بالا قايدا؟.. بالا قايدا؟..» بولادى. جار جيەگىنەن دومالاپ كەتتى مە دەپ ۇڭىلەدى، بۇيرا شالعىننىڭ اراسىندا ۇيىقتاپ قالدى ما دەپ ىزدەيدى — تابىلمايدى. تۇنىمەن دۇرلىگىپ شىعادى. ەرتەسىنە كوكەسى اتىن قان سورپا عىپ باياعى جۇرتقا قايىرا كەلەر. سويتسە دۇيسەنبى قاننەن-قاپەرسىز جابايى جۋانى ءۇزىپ جەپ ءجۇر دەيدى.
بالانىڭ تاڭدايىن باسىپ، ۇيىنە الىپ كەلىپتى.
3
كارىسىن بۇتاعى سىنىپ تۇسكەن ءزاۋلىم داراق ءبىر كۇندەرى قۇلاسا قۇلانشىنى نە قاراۋىلدايدى؟ قۇستار قاي بيىككە ۇيا سالار، تىنىمسىز قۇمىرسقالار قايدا ورمەلەر؟ تەرەزەدەن قاراپ تۇرىپ دۇيسەنبى اۋليە اعاشقا جانى اشىدى.
— وسى سەن قازانىڭا تاس سالىپ قايناتىپ جاتىرمىسىڭ؟ — دەيدى كوكەسى كەيىپ. — الگىنىڭ قارىنىن ءبۇرىن جالاپ كەتتى عوي.
ەتەگىنە تولىپ قالعان اعاش جاڭقاسىنان سىلكىپ توگەدى. تويلىباي ديرەكتوردىڭ ۋايىمى بوتەن.
— ادال اقشامىزعا جاس ەت تاۋىپ جەي المايمىز، — دەيدى.
اپاسى سىپىرا جيەگىندە ەتكە نان جايۋعا كىرىسكەن.
— قاينىم، بىلمەيسىڭ عوي، — دەيدى. — مىنا اعاڭ ءتورت جىل سوعىستا شوقايى سارتىلداپ ءجۇرىپ الاقانداي التىن ساعات ولجا اكەلگەن. وسى بالا قۇرتتى سونى سورلاتىپ.
كوكەسىنىڭ ءتورت جىل بويى جاۋمەن اتىسىپ ءجۇرىپ التىن ساعات اكەلگەنى راس. شىعىرشىق باۋى سالاقۇلاش، جيەگى ساپ-سارى، سىرتىلداپ كەپ سوعاتىن. كوكەسى اۋدانعا بارسا شىنجىرىن توگىلدىرىپ ءتوس قالتاسىنا سالىپ الاتىن. جىلقىعا شىقسا كەرەگەنىڭ باسىنا ءىلىپ كەتەدى. كوڭىلدىڭ ىنتىعى، كوزدىڭ قۇرتى تەگى. ساعات تاقسام بويىم تەز وسەر، اقىلىم كوبەيەر دەپ ويلاعان دۇيسەنبى.
جەلىدە قاسقا قۇلىن بۋىنعان كۇنى شە؟
كوكەسى قۇلىندى بوساتۋعا جۇگىرگەن. اپاسى بيە ساۋىپ جۇرگەن. تاۋەكەل دەپ كەرەگەنىڭ باسىنا ورمەلەدى. جەڭىن جىرتتى، قارنىن تىرناتتى. التىن ساعاتتى الىپ ءتۇستى اقىرى. موينىنا استى. دەمدە وزگەرىپ كەتكەن شىعارمىن دەپ ويلاعان.
ءۇي سىرتىندا استى ۇيىق، بەتى تۇنىق سۋات بولاتىن. ايناسى سول. بارا قوس تىزەرلەپ ۇڭىلگەن. ايدىن بەتىنە اقشىل ساۋلە جۇگىردى. جۇزىنە نۇر شاعىلدى. كەنەت التىن ساعات موينىنان سىپىرىلىپ سۋعا شولپ ەتتى. ۇيىققا شىم باتتى. زارەسى ۇشتى. بالاعىن ءتۇرىپ سۋاتقا قويىپ كەتتى، ءارى جۇگىردى، بەرى جۇگىردى. سۋات تۇبىنەن قارا لاي كوتەرىلدى. ەنتىگىپ كوكەسى جەتكەن. قولىن سالىپ ىزدەپ-ىزدەپ تابا المادى. بار ايتقانى: «تۇنىق جاتقان سۋدى بەكەر لايلادىڭ»، — دەدى. سول كۇنى اپاسى ەكەۋىن قۇر قىمىزبەن جاتقىزعان.
الگى جەر ءالى كۇنگە التىن سۋات اتالادى.
— اتاسىنىڭ كورى، فاشيستەن ولجا تابامىن دەپ جۇرگەن مەن دە اقىماقپىن، — دەيدى كوكەسى قازىقتى ۇشتاپ جاتىپ كەڭكىلدەپ.
— نەگە؟! تابانى قالىڭ تروفەي باتەڭكە كيىپ كەلگەندەردىڭ تالايىن كورگەم، — دەيدى تويلىباي جەڭىستىك بەرمەي.
4
تاباقتاعى جاس ەتتىڭ ءيسى تاناۋ قىتىقتادى. كوكەسى ءمۇيىز ساپتى كەزدىگىمەن قازى تۋرادى. تويلىباي توقپان جىلىكتى جۇدىرىعىمەن ۇرىپ سىندىرامىن دەپ قۇلاشتادى-اي كەپ. قولىن اۋىرتىپ الدى. بولماعان سوڭ مايلى كەمىككە ازۋ باستى.
— ىلديداعى ىزديما قىزمەتكەرلەر شەتىنەن تاۋىق پەن قويان اسىراپ جاتىر دەپ ەستىگەم.
تويلىباي وز-وزىنەن يىعى سەلكىلدەپ كۇلگەن. اۋەلدە جىلاپ وتىر ما دەپ قالدى.
— تاۋىق پەن قويان، — دەيدى كەڭكىلدەپ. — ەھە-ەھە، ەھە-ەھە! ءبىر جاز قويان اسىرايمىن دەپ ءۇيىمدى قۇلاتىپ الا جازدادىم. ول شىركىندەر اشىقسا بولدى جەردىڭ استىن كەۋلەپ كەتەدى ەكەن. وتىز قوياننىڭ بىرەۋىن عانا تىسىمىزگە باستىق. وڭگەسى بەت-بەتىمەن قاشىپ كەتتى. تاۋىقتى دا ۇستادىق. ەسىك الدىنداعى كوگەرىپ تۇرعان جوڭىشقانى جەپ ءبىتىردى، جەم دە شاق كەلمەدى. بار راحاتىن كورشىنىڭ ۇرى ءيتى كوردى.
اپاسى ۇيەمە تاباق ەتتىڭ ۇستىنە كوك جۋا تۋراعان تۇزدىق قۇيدى. دۇيسەنبىنىڭ وزەن بويىنان تەرىپ كەلگەن كوك جۋاسى.
— قاينىم، بۇل بالا كىشكەنتاي كۇنىندە ساعىمدى قولىمەن ۇستايمىن دەپ قاڭعىپ كەتكەن.
— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
— شىلدەدە ساعىم شىقپاۋشى ما ەدى، سونى قولمەن ۇستاپ كورەمىن دەپتى بۇل اقىماق.
...اپاسى مەن كوكەسى بۇل ۇيىقتاپ جاتقاندا كورشى قونعان قويشىنىڭ ەرۋلىگىنە كەتىپ قالىپتى.
كيىز ءۇي. ءتۇرۋلى ەسىكتەن ءۇپ ەتىپ لەپ سوقپايدى. شىلدەنىڭ كۇنى جانىپ تۇرعان. ىستىق قازاننان شورشىعان باۋىرساق سەكىلدى ءالسىن-الى اۋزىن اشقان تورعايلار ەسىكتەن ۇشىپ كىرەدى. دۇيسەنبى باسىن كوتەردى، تۇرىپ، تابالدىرىق تۇبىنە كەلدى. وي-حوي-وي!.. دالا مۇنشاما كەڭ بولادى دەپ ويلاماعان. دۇنيە ەسىك پەن توردەي دەپ جۇرگەن.
الىستا سۋدىڭ تولقىنى، نە تۇيەنىڭ وركەشى سەكىلدى سۇلۋ يرەك سىلاڭدايدى. سىرعىپ ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر. اۋەلدە اپاسىنىڭ اقشىل جاۋلىعى ما، كولەڭدەگەن ەتەگى مە دەپ ويلاعان. قولىمەن ۇستاپ كورگىسى كەلگەن تۇعىن.
تابالدىرىقتان اتتاپ تىسقا شىقتى. شەكەسىن كۇن قىزدىردى. جالاڭ اياعىنا جۋسان باتتى، سوسىن شوڭگە. اسەم تولقىن قول سوزىمعا كەلتىرمەي سىرعىپ قاشا تۇسەدى. قول بۇلعاپ شاقىرادى. بۇل تومپاڭداپ ىلەسە بەرەدى. سۇلۋلىققا قىزىعادى. اڭقاسى كەۋىپ ابدەن شولدەگەن. تالاي ءسۇرىنىپ الاقانىن تىرەپ قايىرا تۇرەگەلگەن. تىزەسى دىرىلدەپ دارمەنى بىتكەن. كوكجيەككە تەلمىرىپ جىلاپ جىبەرگەن.
كوكەسى ءتۇس اۋا جۋسان اراسىندا تاناۋى تەرشىپ ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن تاۋىپ الىپتى. دۇيسەنبى كەيىنشە ءبىلدى — ادام بالاسىنا جەتكىزبەيتىن ارمان دەگەن بولادى ەكەن، سول ارمان مەن سۇلۋ ساعىم ەگىز سەكىلدى.
— جولداستارىم مازاق قىلىپ كۇلەدى. ايتپەسە ءبىر جاز شوشقا اسىراسام با دەپ ويلايمىن، — دەيدى تويلىباي. — قويان مەن تاۋىقتان ءبۇيىرىمىز شىعاتىن ەمەس. مەگەجىن لاستاۋ حايۋان، ءبىراق اقشانىڭ كوزى. ءبىر تۋعاندا وننان اسىرا توراي بەرەدى. كۇزدە سەمىرتىپ، ءۇيىتىپ ساتسا عوي، اقشا پىشەن بوپ ۇيىلەدى. باياعى اتا-بابالارىمىزدىڭ ەكى جىلدا ءبىر بوتالايتىن تۇيە اسىراپ، ءسىڭىرى شيقىلداپ كەدەي بولىپ وتكەنىن وسى كۇنى ءتۇسىندىم.
كوكەسى كەزدىگىن الاقانىنا جانىپ تاباقتان شەگىنىپ كەتتى. قاباعى قىرتىستانىپ قوناعىنا جاراتپاي قارايدى. سىرتتان قاتتى جەل شايقاعان اۋليە اعاشتىڭ گۋىلى ەستىلەدى. تويلىباي ءوزىنىڭ اڭقىلداپ وتىرىپ اڭعال سويلەگەنىن جاڭا سەزگەن. سونىسىن جۋىپ-شايعىسى كەلدى بىلەم. شەكەسىنە كولدەنەڭ تۇسكەن سۇيىق شاشىن بىلەگىنىڭ سىرتىمەن جوعارى ىسىردى.
— دۇيسەنبى جونىنەن قام جەمەڭىز. جاڭا ينتەرناتقا جاتادى، استىندا اق جايما، اۋزىندا اق بولىشكە بولادى. قىسقا قاراي كۇن سۋىپ كەتسە، ءبىزدىڭ ۇيگە جاتىپ وقىر. كەلىنىڭىز بالاجان.
جىلقىشى دوسكەي ويلاعان: وسى كۇنگىنىڭ زىمىستانى سەن بولارسىڭ دەپ. جىلاندى دا جەكجات قىلارسىڭ بۇل تۇرىڭمەن. ىلديداعى مەكتەپكە ديرەكتور بولىپ كەلگەنىڭە ەكى-اق جىل: سەگىزدى ون جىلدىق ەتتىڭ، مالشىلاردىڭ بالالارىنا ينتەرنات كوتەردىڭ، جۇرتتىڭ اۋزىندا «تويلەكە!.. تويلەكە!..» ەكى ءسوزىڭنىڭ ءبىرى «مالشىنىڭ بالاسى... مالشىنىڭ قامى». دۇيسەنبىگە ءمۇعالىمدى جۇمساي سالۋعا قۇدىرەتىڭ جەتپەي قالعان جوق. ءتۇپ ويىڭ — ارىدەن تۇزاق تاستاۋ، جىلقىشىنىڭ قامقورشىسى بولىپ كورىنۋ، كوكەشىم.
تويلىباي ويلاعان: بۇرىن فاشيستپەن شايقاسقان، وردەن العان ابىرويلى جىلقىشى بار، ءبىراق مىنەزى مىنەز ەمەس دەگەنگە سەنبەۋشى ەدىم. ەندى كوزىم جەتىپ وتىر. اۋ، بۇگىندە دۇنيەنىڭ بەت-جۇزىنە قارامايتىن، العان مىرزا ەمەس، بەرگەن مىرزا دەپ شاشىپ جۇرەتىن مالشى وزعان جوق پا؟! جيىرماسىنشى عاسىردىڭ كوزى ءتىرى شىعايبايى عوي بۇل. وردەنگە ۇسىناردا باسشىلار وڭباي جاڭىلىسقان.
سىرتتان اۋليە اعاشتىڭ ۇلارداي ازىناپ شۋلاعان دىبىسى ەستىلدى: دۇيسەنبى داستارحاننان شەگىنىپ كەتتى. قولىن مايلىق ورامالعا ءسۇرتتى. سىرتقا شىققان. ەسىك الدىندا ديرەكتوردىڭ ءۇش اياقتى سۋ جاڭا تىرىلداعى تۇرعان. اينالىپ قىزىقپادى. اعاشتى ايادى.
ءزاۋلىم داراق تۋعان توپىراقتى، تىرشىلىكتى قيماي زور دەنەسىمەن تەڭسەلىپ تۇر ەكەن. تارامىس تامىرى قارا جەردى قاتىپ ۇستاعان. اعاشتى ەرتەدە دۇيسەنبىنىڭ باباسى تىگىپتى، سودان بەرى قۇلانشى بويىندا جامانشىلىق، جۇت بولعان ەمەس دەسەدى كاريالار.
بۇلاق باسىنا كەلگەن. جيەگىنىڭ ءشوبى جاتىپ سارعايا باستاپتى. كودەگە قۇيرىق باستى. بۇرقىلداپ قايناپ شىعىپ جاتقان كاۋسارعا ساۋساعىن مالعان. ءموپ-مولدىر، مۇزداي. سۋ بەتىندە شەڭبەر سىزىپ ساقينا ءجۇزدى. جيەكتەگى جالبىز تەربەلدى.
بۇلاقسىز كۇنى وتپەيتىن.
الدەنەگە رەنجىسە، نە ءجابىر كورسە سالىپ جەتىپ وسىندا كەلەتىن. سۋىنان ۋىستاپ سىمىرەدى. باسىندا وينايدى. بارا-بارا سۋعا تونسە-اق، ويىن بولسە-اق سەرگىپ جۇرە بەرەتىن بولدى. تامىر-تامىرىنا شىمىرلاپ كۇش قۇيىلاتىن. ىشىنەن تۇناتىن.
انا جىلى اپاسىنا ىلەسىپ، تاۋ اسىپ، ناعاشىسىنا قىدىرىپ بارعان. ناعاشىسى ات ءدۇبىرىن ەستىسە اس باتپايتىن شاباندوز ەكەن. كۇنىگە قۇيىن قۋىپ كوكپار شابادى. كۇنىگە ەر-تۇرمانىن وڭدايدى. ۇيگە قايرىلۋ جوق. قوناق كۇتەتىن دە، شىڭىراۋدان سۋ تارتاتىن دا، مال جايعايتىن دا — ناعاشى اپاسى. كەي-كەيدە شولدەپ ءبۇيىرىن سوققان كيىكتىڭ لاعى ءۇي جانىنا دەيىن كەلەتىن. سوندا ءجۇرىپ شولدەگەنى ەسىنەن كەتپەيدى.
ويلايدى: ديرەكتورعا ىلەسىپ ىلديعا جونەر، مەكتەپكە بارار، سوندا بۇلاعىن كىمگە قالدىرماقشى؟.. سۋسىنىن ءقايتىپ قاندىرماقشى؟.. ەڭ قيىنى سول بولار!..
5
ەتپەتتەي جاتىپ بۇلاقتىڭ ءتىس سىندىرعان سۋىنان ءسىمىردى كەپ، ءسىمىردى كەپ. تۋ سىرتىنان داۋىس شىقتى. ەڭسەسىن جازىپ باسىن كوتەردى. ءۇي الدىندا كوكەسى قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇر ەكەن. جايلاپ تۇرىپ، كولەڭكەسىن قيعاش باسىپ، جانىنا كەلگەن.
— اعايىڭ ىلديعا الىپ كەتەدى، — دەيدى. — ۇستىڭدەگىنى سىپىر دا تازا كويلەك-دامبالىڭدى كي، قىمىزعا قانىپ ءىش.
تويلىباي اعاسى باسىنان سيپادى.
— شاشى ءوسىپ كەتىپتى، وقاسى جوق، شاشتارازعا سوعىپ سىپىرتىپ تاستايمىن.
— ۇستارامەن قىرسىن، — دەيدى كوكەسى. — ءيىس سۋ سەپپەسىن. جۇرەگىم كوتەرىلەدى.
موتوسيكلدىڭ دوڭعالاعىن تەۋىپ كورىپ جاتقان تويلىباي تاڭدانادى.
— ءيىس سۋدى بالاڭىزعا سەبەدى عوي.
— و نە، مەن نە — تارتىپ تۋعان سوڭ!
دۇيسەنبى ۇيگە كىردى. ىشكى بولمە استان-كەستەڭ. اپاسى كورپەلەردى قۇلاتىپ، ابدىرەنى اشىپ شالا ءبۇلىنىپ جاتىر. سۋ جاڭا باتەڭكە شىعاردى، شي بارقىت شالبار الدى. باتەڭكە كەڭ بولىپ تۇمسىعىنا قاعاز تىعىپ كيدى. كوكتەمدە كوشكەندە قۇلاقشىنى جۇرتتا قالعان. كوكەسى اۋدانعا بارعاندا كيەتىن الا كەپكاسىن بەردى. لىق ەتىپ كوزىنە ءتۇستى. گازەتتى شەڭبەرلەپ بۇكتەپ ىشكى كەمەرىنە سالعان، ەندى ەكى ۇرتى ەدىرەيىپ شىققانى. اپاسى ءالما-ال جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن جانارىن سۇرتەدى. شالبارى ۇزىنداۋ بولىپ، بالاعىن ىشىنە قايىرىپ تىگىپ جاتقان. كوكەسى كىشكەنتاي دۇيسەنبىنىڭ سىقپىتىنا قاراپ وتىردى-وتىردى دا ورنىنان تۇرىپ، قامشىمەن قونىشىن سابالادى.
— مۇنداي تىرشىلىكتىڭ ءىشىن ۇرايىن!.. ون جىل قۇيىمشاعىم تەسىلىپ، تەپەكتەگەنىم جەتەر، جىلقىنى وتكىزەمىن، ىلديعا كوشەمىن. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تابىلار. دۇيسەنبىنى وقىتامىن. مەن دە قيسايتىپ شاپكە كيىپ، قىديىپ كوشەدە جۇرەمىن!
— سىزدەي سەرى ىلديداعى بۇلت سەكىلدى ماسا مەن كىلكىگەن شاڭعا شىدامايدى، — دەپ تويلىباي جۇگىنەدى. — ايتپادى دەمەڭىز، وكىنەسىز، ماكارون قۋىرىپ جەپ، جىلى كۆاس ىشەسىز. بۇل كۇنىڭىزگە زار بولاسىز!
— مىناۋ نە ەندى؟.. وسى دا ءومىر مە؟.. گازەتتىڭ ءبارى بىلتىرعى. راديو سويلەمەيدى. كەيدە نوسەردىڭ گۇرىلىن ماشيناعا جورىپ ەلەگزيمىز كەپ.
تويلىباي ويلاعان: بۇل جىلقىشىنىڭ ءبىر شاريگىن سوعىستا نەمىس اتىپ تۇسىرگەن دەپ. ايتپەسە بيىك استاۋىنان، قىمىز بەن قارتادان جەرىپ؛ قاعاز دەپ، كوشە دەپ موڭىرەر مە؟! قىراندى جەرگە، قۇمايدى كوككە تەلمىرتىپ ىنتىق قىلعان قىم-قيعاش تاعدىر تالكەگى وسى. ىلديداعى ماي توپىراقتىڭ اراسىندا مىندەت، جاۋاپكەرشىلىك بولماسا ءبىر كۇن تۇرماس ەدىم. جانعا جايلى جۇمىس پەن سايالى جەر ىزدەپ قارامدى باتىرارمىن.
كوكەسى ويلاعان: ىلديدى سىعالاپ جۇرگەن بىرەر قۋ دەپ. سول تانىسىم سەكىلدى كەڭسەدە قالعىپ-مۇلگىپ وتىرۋدى مەن دە بىلەمىن. سوسىن ءشانيىپ جاتىپ تەليەۆيزور كورەدى، شاحمات وينايدى، كروسسۆورد شەشەدى. ۋاقىتتى قالاي ءولتىرۋدى بىلمەي مىنا بىزدەر ءتورت قابىرعاعا سىيمايمىز، جەلدىڭ ءۋىلىن، اعاشتىڭ شۋىلىن تىڭدايمىز. تەگى بولماعان سوڭ اتقا ءمىنىپ ويعا-قىرعا لوقىلداتا جورتاقتايمىز. ەكى تاۋ اراسىندا قىمىز اشىتىپ، قازى اينالدىرىپ جۇرە بەرسىن دەيدى بۇلار.
— كەي تۇندەرى ويدان وي قۋىپ كوز ىلمەي شىعامىز، — دەيدى جىلقىشى.
— اسىرەسە، ۇلكەن كوشەنىڭ بويى جامان. كۇندىز-تۇنى اعىلعان ماشينا ميىمىزدى شاعىپ بىتەدى. باسىمىز جاستىققا تيسە-اق قور ەتە قالامىز، — دەيدى ديرەكتور.
— اكەسىنىڭ كورى، وسى دا تۇرمىس پا؟! ءتورت جۇكاياق، قوس كەبەجە، ەكى ساندىق، قوساۋىز مىلتىق. بۇل ءۇيدىڭ بارشا مۇلكىن بازارعا شىعارسا مىڭ سومعا جەتپەيدى، — دەيدى جىلقىشى كوكەسى.
«ەكى مىڭعا اراب توسەگىن الامىز دەپ قاتىن قۇلاعىمدى جەپ جۇرگەن» دەپ ىشىنەن ءىريدى تويلىباي. «الدىڭعى جىلعى دەمالىس اقشاما فورتەپيانو تۇسىردىك، بالالاردىڭ ءبارى ءقازىر اينالىپ قاشادى، بوسقا ورىن الىپ تۇر انشەيىن. بىلتىر عانا قوناق بولمەنى سىقاپ اعاشقا تولتىردىق. اس ۇيدە اينالاتىن جەر قالمادى. موتوسيكلگە ءمىنىپ باستىڭ اۋعان جاعىنا قاڭعىپ كەتسەم دەيمىن كەيدە. جەتپەيدى-اۋ اقشا، جەتپەيدى...»
«كەلەر كۇزدەن قالمايمىن»، — دەپ بەكىندى دۇيسەنبىنىڭ كوكەسى. «جىلقىسىن وتكىزەمىن، ىلديعا كوشەمىن. تەكەمەت پەن الاشانى ورتەيمىن. ساقىر-سۇقىر ەتكەن اعاشتىڭ نە كەلىستىسىن كوكەڭ جيسىن، كروسسۆوردتى كوكەڭ شەشسىن. مەكتەپتىڭ قاراۋىلى بولسام دا قاتارىمنان قالماي سيگار شەگەمىن، ەكى ۇرتى تومپايعان گاليفەنى تاستاپ، سىم شالبار، سۋدىراق پلاشش كيەمىن، بايگە كۇرەڭدى ساتام دا موتوسيكل الامىن، كوشەدە زىرلاتامىن سودان. كوردە تۇر — كىمنىڭ شاڭى زور ەكەن».
اپاسى عانا قامكوڭىل، دۇيسەنبىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، وبەكتەيدى. موتوسيكل قورابىنا ۇلكەن تورسىق قىمىز تاڭدى. تويلىبايدىڭ قورجىنىنا سىباعاڭ دەپ قوس قازى، توستىك، تۇيمەش، سىقپا قۇرت سالدى. جىلاپ قالماسىن دەپ قايتا-قايتا نىعىزداپ تاپسىرىپ جاتىر. «قارنىڭ اشسا جەرسىڭ» دەپ قالتاسىنا كەپكەن ىرىمشىك تولتىردى. «ال قوش، قۇلىنىم»، دەستى. كوكەسى قامشىسىمەن قونىشىن سابالادى.
كىشكەنتاي دۇيسەنبى موتوسيكل قورابىندا سەلكىلدەپ تاۋ اسىپ بارا جاتىپ قۇلانشىنى، بۇلاقتى، اۋليە اعاشتى ويلادى، جۇمساق مىسىقتى ويلاپ جانارىنا جاس ءۇيىرىلدى.
6
ديرەكتور تويلىباي كىشكەنتاي دۇيسەنبىنى ىلديداعى مالشى بالالارىنا ارناپ سالعان ينتەرناتقا ءتۇن ىشىندە اكەلىپ ورنالاستىرعان. تاۋ جولى، بەينە، ماشينا دوڭعالاعىنداي كەدىر-بۇدىر. سەلكىلدەپ-سەكەكتەپ جولاي ابدەن سىلكىلەگەن. توسەككە جامباسى تيىسىمەن تاس بولىپ ۇيىقتاپتى. ەرتەسىنە كۇن كوتەرىلە ءبىراق ويانعان.
قارايدى: اڭىرەيگەن كەڭ بولمەدە ەكى-اق بالا جاتىر. وزگەلەر تاۋدان ءالى تۇسە قويماپتى. سەرىگى شاشىن ۇستارامەن قىرعىزعان، كەرتىش تاناۋ، قالقان قۇلاق، كەتىك ەكەن. سىر بويىنداعى قاۋىنشى ديقاننىڭ بالاسىمىن، اتىم — مىڭجاسار دەپ تانىستىردى. ءوزى الدەقاشان ويانىپتى: مۇنىڭ ۇيقىسىن كۇزەتىپ كوپ وتىرىپتى. تۇرىپ كيىندى، جۋىندى. مىڭجاسار ەكەۋى تىزبەكتەلىپ سىرتقا شىقتى. اۋلانىڭ ءىشى ابىر-سابىر: ءبىر تاتەي ساتىعا ورمەلەپ قابىرعانى اكتەپ جاتىر، ءبىر تاتەي الدىنا الجاپقىش بايلاپ اس ۇيدە ءجۇر.
تىزبەكتەلىپ قاقپانىڭ الدىنا شىعىپ تۇردى. ارى بارۋعا قورىقتى. كوشە تولى قۇجىناعان ماشينا، باسىپ كەتەر دەپ ويلادى. ينتەرنات دەگەنى — دىم جاقسى ەمەس، تۇك تە جاقسى ەمەس، تۇك تە قىزىق ەمەس دەپ تۇيگەن دۇيسەنبى.
— باسىنا ورمەلەيتىن اعاشى، جارىسىپ وينايتىن قۇلىنى جوق، توڭقالاڭداعان ماشينا ىلعي، — دەيدى دۇيسەنبى. — مەن بىلسەم ءقازىر ءجۇزجاسار ءسولى سورعالاعان قاۋىن جەپ وتىر، — دەيدى مىڭجاسار.
— ءجۇزجاسارىڭ كىم؟
— ءىنىم عوي ول، وقۋعا جاسى جەتكەن جوق دەپ تاستاپ كەتكەن، ىلەسەمىن دەپ بوتاداي بوزداپ قالىپ ەدى.
— ءۇيدىڭ توبەسىنە ورمەلەپ شىعايىق، — دەدى دۇيسەنبى. — مۇمكىن، ەكى تاۋ اراسىنداعى ءبىزدىڭ ءۇي كورىنەر، مۇمكىن، تۇتىنىنەن تانىرمىن، جىلقىلاردىڭ ءدۇبىرىن ەستىرمىن.
مىڭجاسار تاۋدان كەلگەن قۇرداسىنا بۇرىلعان. شىنىمەن داۋسى دىرىلدەپ، شىنىمەن ءۇي توبەسىنە شىقپاقشى. كوز ۇشىندا بۇلدىراپ، كوگەرىپ، كولدەنەڭ كوسىلگەن قاراتاۋعا ۇڭىلە قاراعىسى كەلىپ-اق تۇر ەكەن.
You Might Also Like
-
جەتىسۋ ولكەسىنىڭ تەرىستىك شىعىسىندا ۇزاق جورىقتان شالدىعىپ جەتىپ ات شالدىرۋعا كىدىرگەن باتىر... سول باتىردىڭ شوكەلەپ وتىرىپ پاسكە مىزعىپ كەتكەن كوزى... وسىلاردىڭ تاسقا اينالعان سىرت سۇلباسىن از دا ...
-
اۋدارما تاريحى عالىمدار مەن تاريحشىلار ۇزاق ۋاقىت بويى تالقىلاعان تاقىرىپ بولدى، دەگەنمەن اۋدارما كيەلى كىتاپتان بۇرىن پايدا بولعانىن ءتۇسىنۋىمىز قاجەت. كيەلى كىتاپتا ءار ءتۇرلى تىلدەر تۋرالى اي...
