پىلمەن كۇرەسۋ
تەك — ۇزىلمەيدى. كىسى قازا بولعان كەزدە كەۋدەدەگى جان ۇشىپ ءمولدىر الەمگە اينالادى، باسقا كەيىپكە ەنەدى، وزگە تۇرگە اۋىسادى، ايتسە دە ماڭگى باقي ۇشتى-كۇيلى جويىلمايدى دەگەن ءسوز بار. بۋددا موناحتارىنىڭ مىڭ جىلعى كون كىباتىنىڭ ىزىمەن «دۇنيەنىڭ جەتى كەرەمەتى» دەگەن كىتاپ جازعان نيكولاي رەريح: «جان ادامنىڭ دەنەسىنەن بولىنگەن سوڭ اۋەلى ءتاندى تاستاپ شىعىپ، ءمولدىر الەمگە اينالادى، ءمولدىر الەم ادامداردى، تابيعاتتى سەزىنەدى، كورەدى، كەرىسىنشە — كىسى الگى ءمولدىر الەمدى كورە المايدى... جىلدار وتە، ۋاقىت جىلجي عايىپتىڭ كۇشىمەن الگى ءمولدىر الەم وتتى الەمگە اينالادى... ميلليون-ميلليون جىلداردان كەيىن الگى وتتى الەم تاعى قۇبىلىپ مەتامورفوزاعا ءتۇسىپ، سىرتىنا باسقا بوتەن اعزانى يەلەنىپ، قايىرا جان يەسى — ادام بولىپ دۇنيەگە قايتا اينالىپ كەلەدى»، — دەيدى. قىسقاسى، جان ۇنەمى ءبىر ترۇدەن ەكىنشى تۇرگە الماسىپ، قايتالانىپ، دۇنيە تىرشىلىگىن شىرق اينالىپ دوڭگەلەنىپ جۇرەدى. سونىسىمەن ماڭگىلىككە ۇلاسادى دەيدى. جاننىڭ بيولوگيالىق ساپاسى — تەك كورىنەدى. «تەگى مىقتى»، «تەگى تازا»، «تەگىنە تارتقان» دەگەن سوزدەر، بالكىم، ىلكىدەن كەلە جاتقان كونە ۇعىم.
ورازگەلدى قينالعان، يا بولماسا قاپالانعان كەزدە ەسكى ءبىر اڭگىمە ەسىنە ورالادى. اكەسىنەن ەستىگەنى جادىندا تاسقا باسقانداي جاتتالىپ قالىپتى. كىسىنىڭ جاس كەزىندەگى جادى مىقتى ەكەنى راس.
اكەسى كەشەگى كۇندەرى قۇيقىلجىتىپ ايتىپ بەرگەن ويعا تومەندەگىشە:
ورازگەلدىنىڭ ناعاشى اتاسى جىگىت شاعىندا تارامىسىنا ىلىنگەن ارىق، اباجاداي سۇيەكتى، جاۋىرىنى جەرگە تيەيتىن بالۋان بولعان كورىنەدى. وتىزعا دەيىن ۇيلەنبەپتى. الدىنا مال بىتپەگەن، ءمىنىس اتىن، ۇستىندەگى كيىمىن عانا تۇزەگەن، ەل-ەلدى ارالاپ سەرىلىك قۇرعان، توي-جيىن دەسە ىشكەن اسىن ىسىرىپ قويعان، مورت مىنەزدى، ءبىرتوعا جىگىت بولعان كورىنەدى. جاز اۋا، كۇزگە سالىم مالدىڭ جىلىگىنە ماي ءبىتىپ، تولىسقان شاعىندا ەلدىڭ ۇلكەندەرى بۇحارعا مال ايدايتىن ۇزىلمەيتىن ءۇردىس سالت بار كورىنەدى.
ءبىر جاعى، ساۋدا جاساپ، ايداپ بارعان مالىن پۇلداپ، ەلدەگى بالا، ايەل، جۇراعاتىنا كيىم، قىسقا جەتەر ازىق-تۇلىك الادى، ەكىنشى جاعىنان، سول زاماندا باتىس پەن شىعىستان اعىلىپ كەلىپ ونەر كورسەتىپ، حالىقتى قىزىعىنا قارىق ەتىپ جاتاتىن تۇستىگى ءاندى، مىسىر، تەرىستەگى بۇلعار، التىن وردا حاندىعىنىڭ قىزىعىن كورىپ قايتۋعا ۇمتىلادى بىلەم. «مال ايداس، بۇحاردىڭ قان بازارىنان قىزىق كورەسىڭ» دەگەن اۋىلداستارىنىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاماي، قۇدايبەرگەن ناعاشىسى كولىگىن سايلاپ، جول ازىعىن قامداپ جەرلەستەرىنە ىلەسىپ، كۇندەردىڭ-كۇنى جولعا شىعادى. قىزىلدىڭ قۇمىن كوكتەپ ءوتىپ، تۇران ويپاتىنىڭ كىندىك تۇسىندا حالىقتىڭ كوپتىگىنەن ورتاسى شۇڭەيتتەنىپ جاتقان بۇحارعا دەيىن التى قونىپ، ات تۇياعى كۇيگەن شولدەن باسىپ، قۇس قاناتى تالعان تاۋلاردى اينالىپ ءوتىپ، جەتىنشى تاۋلىكتە ۇلكەن قالانىڭ قاقپاسىنا ماڭداي تىرەيدى. قاقپا الدىندا مۇزداي قارۋلانعان كۇزەتشى ساربازداردى كورىپ شوشىپ قالعان. ايتسە دە سۇستى نەمەلەر قاباعىن ءتۇيىپ قاراعانى بولماسا، ءلام دەمەستەن تاس ءمۇسىن قالپى تۇستارىنان وتكىزىپ جىبەرەدى. كەيىنشە ءبىلدى، قاقپا الدىنا جاۋاتىن نوسەر بۇلتىنداي تۇنەرىڭكى كۇزەتشى قويۋ باياعى ءامىر تەمىر زامانىنان قالعان سالت ەكەن: الىستان ۇزدىگىپ جەتكەن جولاۋشىعا سەس كورسەتىپ، ءارى كونە قالانىڭ سۇستى سالتاناتىن ارتتىرىپ تۇرسىن دەگەن ءۇردىستىڭ جالعاسى بولار بالكىم.
قالاعا ءتورت تۇلىك مالدىڭ نەشە اتاسىن ايداپ كەلگەنى بولماسا، بۇلار — قازىعۇرت قويناۋىنان ءسىڭىرىن سوزىپ شارشاپ-شالدىعىپ جەتكەن قازاقتار — بىلايعى جەردە ءشوپ باسىن سىندىرمادى دەسە دە بولادى. جالانىپ قارسى الدىنان شىققان دەلدال دەگەنى مالىن ايداستى... بازارىنا ءجون سىلتەدى... ساتىپ الۋشىمەن مامىلەگە كەلدى... ءتىپتى قونا جاتاتىن تاكيا جايدى سولار تاپتى؛ جامباس پۇلىنا دەيىن سولار كەلىستى. كولەڭكەلى سىز تامدا اياق سوزىپ، جان شاقىرىپ جاتۋ جايىنا قالدى.
نەگە ەكەنىن كىم بىلگەن، ايتەۋىر قالادا ۇلكەن دۇرلىگىس. كوشەنى كەرنەي شالعان الا تاقيالىلار باسىنا كوتەرىپ، داڭعازالاپ ەش ۇيىقتاتپايدى. ەرىكسىز قۇلاق سالادى.
ءارىسى مىسىر، بەرىسى باعدات، تۇستىگى ءۇندى، شىعىسى قاشقار جۇرتىنان مىنا بۇحارعا جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن، بىلەگىنە سەنگەن، ايتۋلى بالۋاندار جيىلىپ جاتىر دەپ ەستىدى. ءۇش جىلدا اينالىپ سوعاتىن بالۋاندىق سايىسى وسى ەكەن. جۇرتتىڭ اۋزىنا قاراساڭ — اس باتپايدى، دەلەبەڭ قوزادى، سۇيەگىنە قورعاسىن قۇيىلعانداي سەزىلەدى. نەسىن ايتاسىڭ، ۇيعىردىڭ تۇيە بالۋانى مىسىردىڭ جولبارىس العان بالۋانىن باسىنان اسىرىپ، شىرق ءۇيىرىپ، جامباسقا الىپ تاستاپ جىبەرگەندە، اق توپىراق لايعا اينالىپتى دەسەدى؛ قالا ءامىرى تورتكۇل دۇنيەدەن جينالعان جامپوزداردىڭ باعى جانىپ، باس بالۋان اتاعىن العان كىسىگە ەتەگىن جەل اشپاعان يسفاحان ارۋىن باس ەتىپ، جاساۋىمەن توعىز تۇيە تىگىپتى دەپ داۋرىعىسادى.
قازىعۇرتتان مال ايداپ جەتكەن، بۇلشىق ەتى بىلەۋلەنگەن قۇدايبەرگەن الگىنى ەسىتىپ، «باعىمدى سىناپ كورسەم قايتەدى!» دەپ ىشتەي تولعانادى. ويلانا-ويلانا وتىرعان ورنىنان تۇرىپ كەتە جازدايدى. «بولماس، بولماس، ادەيىلەپ ات ارىتىپ جەتكەندە، جامباسىمىز تەسىلىپ جاتا بەرمەي، بارايىق... كورەيىك... كەرەمەتىن ەلگە ايتىپ جەتكىزەيىك!..» دەسەدى جەرلەستەرى. ازىق-تۇلىگىن، سۋسىنىن قامداپ، اينالاسى ات شاپتىرىم، ورتاسى شۇڭەيت، قوس قاپتالى كىسى وتىراتىن جارلاۋىت تۇيە جون ەتىپ جاساعان تەكپىشەككە اياق ىلىكتىرەدى، مالداس قۇرادى. باس اينالىپ، كوز قاراۋىتقان بالۋان سايىسىنا نازار سالادى.
شۇڭەيتتەگى ورتالىق الاڭعا شىم توسەپ، سۋ سەۋىپ كوگىن ءوسىرىپتى، شاڭ شىقپايدى.
بۇلار بالۋاندىق سايىستىڭ سوڭىن الا جەتىپتى. قۇداي باسقا سالماسىن! ۇيعىردىڭ جالپاق جاۋىرىن، بالتىرى ءجۇندى، جۇرەك جۇتقان بالۋانى بەلدەسكەندى شىداتپادى. نەبىر ءابجىل، قىلىشتىڭ جۇزىنەن وتكەندەي، دومالانعان دوپتاي اراب كۇشتىسىن كوپ اڭدىسىپ، شاپ بەرىپ ۇستاپ يىعىنان اسىرىپ دومالاتقاندا بار عوي... الگى مىقتى مىقىنىن باسىپ تۇرا الماي قالدى. بىلەگى كەلساپتاي ءۇندى بالۋانى الاڭعا ويناقتان شىقتى، كەلساپ قولىن ءۇيىرىپ ويناپ جۇرگەن بالا سەكىلدەندى. ۇيعىردىڭ تۇيە بالۋانى قاپى قالدى... الگى نەمە اينالىپ سوعىپ، كەلساپ قولىمەن جاندى جەرىنە پەردى كەلىپ، پەردى كەلىپ. ۇيعىر بالۋانى جۇگى اۋىپ شوككەن تۇيەگە اينالىپ، تىزەسىن باسىپ تۇرا الماي، اقىرىندا كەسكەن تومارعا اينالدى. كەلساپ بىلەكتى ءۇندى بالۋانى الاڭدى اينالىپ، اقىرىپ-شاقىرىپ ءبىرازعا دەيىن ويناقتاپ ءجۇرىپ الادى.
كەرنەيشى كەڭىردەكتەپ، قۇلاقتى جارادى.
— كانەكەي، كىم بار شىعاتىن! ءۇندىنىڭ ءابجىلان بالۋانىن جىققان كىسى باس جۇلدەگە يە بولادى!
الىپ الاڭ تىم-تىرىس، جۇلقىنىپ شىعار جۇرەك جۇتقان شىعا قويمايدى.
— ءابجىلان بالۋانعا باس جۇلدەنى بەرىپ قويىپ، ومالىپ وتىرا بەرەمىز بە-ەي، قازاق، وزبەكتەر!
— قانە، كىم بار بەلدەسەتىن!
ماڭاي تۇنجىرعان قالپى. مىنا وتىرعان قۇدايبەرگەن ورنىنان كوتەرىلىپ كەتەدى، ىزا بۋىپ، قان قۇيىلعان جانارى ەشتەمە كورسەتەر ەمەس، «مەن شىعامىن» دەيدى يىعىنان تۇيە ءجۇن شەكپەنىن سىپىرىپ. «ءاي، جىگىتىم، قابىرعاڭ كۇيرەپ مايىپ بولاسىڭ!» — دەيدى جەرلەستەرى؛ «قاراپ ءجۇرىپ ەلگە ولىگىڭدى ارقالاپ قايتپايىق!»، «قارا كوز كانيزاگى دە، توعىز باستاتقان بايگىسى دە ءادىرام قالسىن-اي!..» قۇدايبەرگەننىڭ قۇلاعى تارس بىتەلىپ قالعان، جىن يەكتەدى مە، الدە ىزا كوتەردى مە، ءوزى دە بىلمەيدى، تەڭسەلىپ الاڭ ورتاسىنا جىلدام باسىپ جەتىپ باردى.
ارىق اتانداي سيديىپ الاڭعا شىققان ۇزىنتۇرا جىگىتتى كورىپ، كەلساپ جۇدىرىق، ءابجىل جىلانعا ۇقساعان ءۇندى بالۋانى شىقىلىقتاپ كەپ كۇلەدى. كۇلىپ ءجۇرىپ الاڭدى اينالا جۇگىرەدى، باسىنان اسىپ اۋناپ تۇسەدى. باپكەر جىگىتتەر قۇدايبەرگەندى باپتاپ-شاپتاپ دەگەندەي، ءبىرازىراق بۋساندىرىپ الىپ، بۇيدا تىزگىنىن سىپىرىپ، الگى نەمەگە قارسى قويا بەرگەنى.
— اللا-ا-اي!-دەگەن يسفاحان ارۋىنىڭ شىڭىلدىر ءۇنى ەرىكسىز شىعىپ كەتەدى.
اۋەلگىدە قۇدايبەرگەن اڭىسىن اڭدىپ ءبىراز جۇرەرمىن دەپ ويلاعان، دوپشا دومالاپ ءۇندى بالۋانى بىردە وڭ جاعىنان، كەلەسىدە سول جاعىنان شىعادى. ءۇيىرىپ سوعار كەلساپ جۇدىرىققا ءتۇسىپ قالماۋدى ويلادى. الگى جۇدىرىق تيگەن جەرىن قاۋساتارى انىق. ەسىنە قۇبا جوندا بايگە اتىمەن قاسقىر قۋىپ، توبىلعا سويىلمەن سوعىپ العان ايلاسى ءتۇستى. ابدەن شارشاعان ارلان اعىزىپ كەلە جاتقان اتتىڭ ەكى جاعىنا كەزەك اۋناپ، ايلا جاساپ، سويىل دارىتپايدى، سوندايدا تەك الداۋسىراتۋ قاجەت. وڭ قاپتالدان زۋ ەتىپ وتە بەرگەن قارسىلاسىن قارماپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق، شىرق اينالىپ، سول قولىمەن تۇزاق جاساپ بۇگىلىپ قاپ، ءۇندىستىڭ بالتىرىنان شاپ بەردى. شالقاسىنان ءتۇسىردى. الگى نەمە ىشتەن پەردى. كىندىك تۇسى ءتۇيىلىپ تىزەرلەپ بارىپ بويىن قايتا تۇزەدى، قارسىلاسى بۇلت ەتىپ شىعىپ كەتتى. جامباسىنا الا الماي قور بولدى. ويناقتاعان ورعا تۇسەر دەگەندەي، ويناپ جۇرگەن ءابجىل نەمە قايىس بىلەككە قايتا قارمالدى. قۇدايبەرگەننىڭ قارا كۇشى جامباسىندا بولاتىن، ويدا جوقتا جامباسقا تۇسكەن ءۇندى بالۋانى شىرق ءۇيىرىلىپ، شاڭبىرەك اتىپ اياعى اسپاننان كەلدى. بويىن تىكتەپ تۇرەگەلگەن مەزەت جويقىن جامباسقا جانە ءتۇستى جانە جەر قۇشتى، اياق استىنان ەسەڭگىرەپ قالدى. جەڭىس قۇدايبەرگەنگە بۇيىردى.
تەرىستىكتەن، شىعىستان كەلگەن قازاقتار «ا، قۇدايلاپ» ورە تۇرەگەلدى.
تۇستىكتەن كەلىپ جەتكەن قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسى سەكىلدى ۇندىستەر، اۋعاندار، پۇشتىندار ءۋاج سوزگە توقتاماي ەرەگىسە كوتەرىلدى: «جوق، جەڭىستى قولدان بەرمەيمىز!» دەستى... «قازاق پالۋانى كۇشپەن جەڭگەن جوق، قايداعى-جايداعى ءتاسىلدى قولدانىپ ايلا اسىردى» دەستى... «ولسەك تە، تىريعان ارىق قاتپاعا بايگىنى بەرە المايمىز» دەستى. داۋ شىقتى، جۇرت دۇرلىكتى. توبەلەس تۋىپ كەتە مە دەپ قالا ءامىرى قوبالجىدى.
— سوندا نە قىل دەيسىڭدەر؟
— قازاق بالۋانى مىقتى بولسا، پىلمەن كۇرەسسىن. الگى ءۇندى بالۋانى بەلىن الا الماي جاتىر. سونىڭ ۇيرەتىلگەن ۇيدەي ءپىلى بار، سول ءپىلدى جەڭسە، سوزگە تۇرامىز، — دەسەدى قارسىلاستار، — جەڭە الماسا، بايگە بىزگە بۇيىرادى.
— ەندەشە، قازاق بالۋانى پىلمەن كۇرەسسىن، — دەپ قالا ءامىرى ءپاتۋا جاسايدى، — كۇنى ەرتەڭ وسى الاڭدا كەزدەسەتىن بولايىق، ساسكە تۇستە، بەلدەسۋگە شىقسىن!
قالا ءامىرىنىڭ ايتقانى — زاڭ. اپ-ساتتە كۇنى ەرتەڭ، ساسكە تۇستە قازاق بالۋانى ۇيدەي ۇلكەن پىلمەن كۇرەسەدى ەكەن دەگەن ءسوز كۇللى قالانى شارلاي جونەلەدى. ەستىگەن جۇرت قاراداي ۇرەيلەنەدى، ءتاۋباعا كەلەدى. «مۇنىسى نەسى؟ — دەسەدى، — قازاقپەن كادۋىلگى ادامشا بەلدەسەتىن كۇشتىسى قۇرىپ قالدى ما، بۇتى بورەنەدەي الپاۋىت حايۋانمەن قالاي بەلدەسەدى؟!» جانى اشىپ، جاقسى ءسوز ايتىپ جۇباتىپ جاتقاندارى بار. «ولمەسە، ومىرەم قاپسىن-اي» — دەپ قولىن سەرمەلەپ، ساسكە تۇستە قان مايداندى كورۋگە اسىعاتىندار قانشاما؟! تاكيا-جايعا كەلىپ، كوك ءشاي ءىشىپ، كىرپىگى قيمىلداپ وتىرعان قۇدايبەرگەنگە اقىل ايتۋشىلار تابىلدى. «قالا سىرتىندا، پالەن دەگەن جەردە، تۇگەنشە دەگەن ءجۇز جاستاعى كاريا بار، ءومىرىنىڭ جارتىسىن ءۇندىستاندا جالشىلىقتا وتكىزگەن، ءبىر بىلسە — ءپىلدىڭ جايىن سول بىلەدى، بارىپ كەڭەس سۇرا»، — دەپ الگىلەر جول سىلتەيدى. جازعان قۇلعا داۋا جاق، قۇدايبەرگەن ورنىنان تۇرىپ، تۇيە ءجۇن شەكپەنىن كيىپ، كوشە-كوشەنى كەزىپ، الگى شالدى ىزدەۋگە شىعادى. ءىڭىر ۇيىرىلە قالا شەتىندە، جەرتولەدە ۇڭىرەيىپ وتىرعان الگى شالدى تاۋىپ الادى. سالەمدەسەدى. «وسىلاي دا وسىلاي، ومىردەن كورگەنىڭىز كوپ، ەرتەڭ ساسكە تۇستە «پىلمەن كۇرەسەسىڭ» دەپ، قالا ءامىرى ىزعارىن توگىپ وتىر!.. نە ىستەيمىن؟.. قانداي اقىل بەرەسىز، اتا»، — دەيدى. الگى شال ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ قالادى، سول وتىرىسىندا شىبىن-شىركەي قونعان كۇيگەن تومارعا ۇقسايدى. ءبىرازداسىن كومەكەيى بۇلكىلدەيدى، جەر استىنان سويلەگەندەي ءۇنى كۇڭگىرلەپ شىعادى.
— بالام، ءپىلدىڭ كۇشى تۇمسىعىندا، — دەيدى تامسانىپ وتىرىپ، — ۇيرەتىلگەن ءپىل ءبىر ورنىندا شىرق اينالىپ تۇمسىعىمەن سوعادى. سوققان كەزدە جان بالاسى شىداپ تۇرا المايدى.
سىڭىرىنە ءىلىنىپ وتىرعان شال ارۋاعىنا مىنسە — باسى قاقشاڭداپ، سويلەمپاز بولىپ كەتەدى ەكەن ءۇي ىرگەسىنە سۇيەپ قويعان الدە دۋتار، الدە دومبىرا — ۇزىن مويىن، دومالاق شاناق اسپابىن الىپ سوياۋ ساۋساعىمەن سابالاپ قاڭسىعان كەرنەيدەن شىققان جەلدەي ازىناعان ءۇن ءشىعارادى-اي. اۋەلگىدە شالدى جىن يەكتەدى مە دەپ ويلاعان. ايتپەسە بەيتانىس كىسىلەردىڭ الدىندا، ەكى كەشتىڭ اراسىندا ازىناتىپ ءبايىت ايتادى دەگەن كىمنىڭ ويىندا بار. وسىندا ىلەستىرىپ الىپ كەلگەن جولباسشى جىگىت ايتادى: اقساقال جاسىندا ارقاسى بار اقىن بولعان، ارقاسى قوزىپ، ارۋاعى ۇستاپ جىر ايتقىسى كەپ وتىر، «ايتسا-ايتسىن»، — دەيدى قۇدايبەرگەن ناعاشىسى. ۇلكەن كىسىنىڭ ءۇنى تارعىل، كەي ءسوزىن ۇمىتىپ، ءبازبىر ىرعاعىن بۇزىپ ءبىراز شارشايدى. ۋاقىت بولسا زىمىراپ ءوتىپ جاتىر، ەرتەڭگى كۇرەسكە قانىق ۇيىقتاپ، ءنارلى تاماقتانىپ كۇش جيناۋى قاجەت. اقىل ايتادى-اۋ، امال تابادى عوي دەپ ۇمىتتەنىپ كەلگەن كارى قاقپاسىڭ ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنىپ، كونە ءبايىتىن كۇڭىرەنتىپ، كون شاناعىن سابالاپ سارناپ وتىرىسى مىناۋ. «وسىنى بىردەمە بىلەدى دەپ كەلگەن ءبىز اقىماق شىعارمىز» دەپ قۇدايبەرگەن ىشتەي ءتۇيىلىپ، جولسەرىگىن الا كوزىمەن اتا قارايدى، ارى-بەرىدەن زىعىردانى قاينايدى.
«و-و-اۋ، دۇنيە-اي، جيىرما بەستە جارقىلداپ الداسپانىم، وتىز بەستە قاراداي اداسقانىم...» دەپ كۇڭىرەنىپ، دوڭگەلەنىپ، گوي-گويلەتىپ جۇزگە تامان جاقىنداپ جەتكەندە... ءاي، ءداۋ دە بولسا ءبايىتى بىتەتىن بولار دەپ دامەلەنىپ ەدى. شال-ەكەڭ جۇزدەن جوعارى ورلەپ بەتكەيلەتىپ جورعالاپ بارادى. قۇدايبەرگەن شىداي الماي سەرىگىنىڭ بۇيىرىنەن تۇرتەدى.
«مىنا شال نەشەدە؟» — دەنيدى كوگەرىپ-سازارىپ. «ءيتىم ءبىلىپ پە نەشەدە ەكەنىن؟!»، — دەيدى جولسەرىگى قىسىلىپ. «بىلمەيتىنىڭ بار، ساندالىپ نەسىنە ىلەستىرىپ كەلدىڭ؟» «ءيتىم ءبىلىپ پە قاپەلىمدە ارقاسى ۇستاپ، اقىندىعى قوزىپ كەتەتىنىن؟!» «ەندى نەسىنە ەسەكدامە ەتىپ يت ارقاسى قيانعا ەرتىپ اكەلدىڭ؟»
ءوستىپ ەكى جىگىت انىق تاجىكە، بىتىسپەس داۋعا بەت بۇرعان كەزدە شال-ەكەڭ ءبايىتىن ءتامامداپ، كونە شاناقتى سوياۋ ساۋساعىمەن سيپالاپ جارتىلاي كوزىن جۇمىپ ءموليىپ وتىرىپ قالدى. قۇدايبەرگەن قاتتى جوتەلىپ، دىبىس بەردى، و دۇنيەگە جول الىپ كەتىپ قالعانداي كەپتەگى شال-ەكەڭدى وسى دۇنيەنىڭ قامىنا قايىرا جەتەلەپ الىپ كەلدى. بالۋاننىڭ ءۇنى جەر استىنان شىققانداي، تەگى.
— بۇحار بەگى: «ءول، ءتىرىل، كۇنى ەرتەڭ پىلمەن كۇرەسەسىڭ»، — دەيدى، ايلا-امال بار ما سول ناۋبەتكە؟
شال ۇمىتقانى جاڭا ەسىنە تۇسكەندەي، جانارىنىڭ وتى جاندى، قىزىل يەگىن كورسەتىپ، ءۇنسىز كۇلىپ الدى، كوزىن جىمسيتا قىسقانى.
— اللا-اي، — دەدى قارلىعىڭقى ۇنمەن ازەر سويلەپ، — كۇرەسكە، جاۋعا قارسى شاپقىزىپ ۇيرەتىلگەن ءپىل ماڭايىن جاپىرىپ قاراپ قىپ كەتەدى، الدىنا كولدەنەڭ تۇرۋعا بولمايدى، ءۇيىرىپ سوعار قارا قۇيىن سەكىلدى. اللا-ا-اي! تۇمسىعىمەن ءۇيىرىپ سوعىپ جان شىداتپايدى. دالدەپ تيسە، قارا اعاشتىڭ ءوزىن وپىرىپ تۇسىرەدى.
قۇدايبەرگەن ناعاشىسى شىنداپ قوبالجيىن دەپتى.
— دۇنيەدە اداممەن ارپالىساتىن ەتىپ ۇيرەتكەن ءپىل جامان!
قۇدايبەرگەن ناعاشىسى كارى قاقسالدىڭ ۇسقىنى جامان سوزىنە كۇيەدى.
— جامان سوزدەردى ۇيىپ-توگە بەرگەنشە، ايلاسىن ايتپايسىز با؟ — دەيدى.
ءجۇز جاساعان كارى تومار تومسىرايىپ وتىرىپ-وتىرىپ ازەر-مازەر تىلگە كەلەدى، يا كۇلىپ وتىرعانى، يا كەمسەڭدەپ وتىرعانى بەلگىسىز، يىعى قۋشيىپ، ماڭداي ءاجىمى تەرەڭدەپ، ءتىسى ءتۇسىپ قالعان قىزىل يەگى كورىنەدى. قۇدايبەرگەن ىتىرىلا تۇرەگەلىپ، شالت بۇرىلىپ شىعىپ كەتكىسى كەلەدى.
— جالعىز امال، — دەيدى ۇكىدەي ۇلبىرەپ وتىرعان ۇلكەن كىسى، — شىرق اينالىپ ءۇيىرىپ سوعاتىن تۇمسىقتى قاپىسىن تاۋىپ شاپ بەرىپ ۇستاپ، سوققىسىن دەنەگە دارىتپاي، بۇراپ قالىپ، قۇلاتا الاسىڭ. تۇمسىعىن قايىرىپ قانا جىعا الاسىڭ.
— بار بولعانى وسى-اق پا؟
— وزگە امالىن تاپپادىق.
قۇدايبەرگەن ناعاشىسى قالتاسىن قاعىپ ۇساق اقشاسىن شالدىڭ الاقانىنا سالادى. تۇرەگەلىپ، العىسىن ايتىپ كەتۋگە بەت الادى. قوس تىزەرلەپ جۇگىنە كەتىپ، قولىن جايىپ: «قانەكي، باتاڭىزدى بەرىڭىز!» — دەيدى. ۇلكەن كىسى دىبىسسىز كۇلىپ، ەرنىن جىبىرلاتىپ، الاقانىن جايىپ الدەنە كۇبىر ەتتى، باتا ىرىمىن جاسادى. قۇدايبەرگەن جەرتولەدەن شىعىپ، ەڭسەسىن تىكتەپ، كەۋدەسىن كەرە تىنىستادى. كەشەگى كۇندەرى جاسىل جەلەك جامىلعان كوشە بويى تازارىپ، تاقىرلانا ءتۇسىپتى. قاراڭعىلىق قويۋ. تىم جىراقتان نوسەر بۇلتى شاقپاق شاعادى. كۇنى ەرتەڭ ورتاسى شۇڭەيت ايپارا تاقىردا دۇلەي كۇش يەسى پىلمەن كۇرەسەتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، قاي-قايداعى ويىنا ورالىپ، جۇرەگى قۇرعىر ورەكپيدى.
اينالىپ جاتىن ورنى — تاكيا جايعا تاقاعان ەدى، الدىنان قىلىش اسىنىپ، نايزا ۇستاعان ءتۇسى سۋىق ساربازدار توبە كورسەتتى. قاپىلىستا قازاقتار قاشىپ كەتپەسىن دەپ كۇزەتكە قويعان قالا ءامىرىنىڭ ايلا-شارعىسى سەكىلدى. شىنىمەن عوي، قايدا قاشىپ قۇتىلادى، ماڭدايعا جازعانى پىلمەن كۇرەسۋ بولسا — يا بەل كەتەر، يا بەلدەۋ كەتەر، ارۋاقتارعا سىيىنىپ كورەدى داعى.
ساپارلاس سەرىكتەرى بوساعادان ىشكە اتتاعان بۇل كوكەڭدى كورىپ ورە تۇرەگەلەدى. ساۋالدىڭ استىنا الىپ، وكپەنى قىسا تۇسەدى. «كەرۋەنگە قالاي عانا ىلەستىرىپ ەدىك، باسىمىزعا بۇلت بوپ ءۇيىرىلدىڭ»، — دەپ ۇلكەندەر جاعى ۇرەيلى. جاستار ءماز: «ءاي، جىعىلساڭ دا ناردان جىعىل دەگەن، قابىرعاڭ قاۋساسا دا، ەلگە پىلمەن كۇرەسكەن قۇدايبەرگەن بولىپ قايتاسىڭ ءالى!..»، «قابىرعاسىن قاۋساتىپ تىنسا، قۇدايعا قوي اتار ەدىك قوي، اق توپىراقتا دومالاپ جاتقان كىسىنى قۇتىرعان ءپىل جۋان تابانىمەن تاپتاپ، شەلپەكشە جانشىپ ولتىرمەي تىنبايدى دەيدى عوي!.. سولاي ۇيرەتىلسە، قايتەسىڭ؟!»
از ايت، كوپ ايت، كۇن شىعا قالىڭ ەل كۇرەس وتەتىن الاڭعا جينالا باستادى، بەينە، تىعىنى اعىتىلىپ، توعاننان شىققان قارعىن سۋى سەكىلدى. كۇن ساسكە تۇسكە تىرمىسا ءشومىش سەكىلدى كەمەش باۋرايىندا ينە شانشار جەر قالمادى. قالا ءامىرى ۇيەلمەنىمەن ءۇيىلىپ كەلىپ كۇنقاعار استىنداعى تاق سەكىلدى ورناتقان مامىق ورىندىققا جاعالاي تىزە بۇككەن كەزدە، قۇجىناعان حالىق، بەينە، كوزىنە يلەۋدەگى قۇمىرىسقا بولىپ شالىندى. «ءتىفا!.. ءتىفا!..» دەپ، ىشتەي كاليماعا ءتىلىن كەلتىرىپ تىكسىنىپ-اق قالعان ەدى، دالشىنىڭ جەر جارعان جۋان داۋىسى توبە قۇيقانى شىمىرلاتتى. ساي تابانىنان قارابارقىن شىمىلدىق سەرپىلىپ اشىلىپ، ارعى جاعىنان قارا سيراق، قابىرعاسى ساي-ساي قوس سيدام ءۇندىس ۇيدەي الىپ ءپىلدى جەتەلەپ الاڭعا الىپ شىقتى.
الىپ شىقتى دەگەن انشەيىن ءسوز. ۇلكەن الاڭعا ۇيدەي قارا ءپىل تايراڭ قاعىپ، بورەنە بۇتى جارقىلداپ، ۇزىن تۇمسىعى كوككە شانشىلىپ، باقىرىپ-شاقىرىپ شىعا كەلگەندە، بەينە، الاڭ ۇستىنەن تۇيدەكتەلىپ نوسەر بۇلتى وتكەندەي سەزىلدى. جۇرت قاراداي ۇرەيلەنىپ، قوعاشا جاپىرىلدى. نە كەرەمەتىنىڭ بارىن كىم بىلگەن، الگى الىپ حايۋان جەڭدى بىلەكتەي ۇزىن تۇمسىعىن الاي-بۇلاي سىلتەپ، سىلكىپ، جولىندا كولدەنەڭ جاتقان جۋان بورەنەنى ءىلىپ اپ، اسپانعا ءبىر-اق ىرعىتتى. الگى اعاش جاڭقاۋىقشا قالقىپ، زىمىرانشا زىرقىراپ بارىپ قىر بەتكەيدىڭ پۇشپاعىنا بۇرق ەتتى. جۇرتتىڭ باسىنا تۇسكەندە قاراپ قىلار ما ەدى، قۇداي ساقتاپ اۋلاققا زىرلادى.
الىپ حايۋان «كۇش سىناسۋعا قايسىڭ بارسىڭ!» دەگەندەي، الاڭ كىندىگىندە شىرق اينالىپ كەرنەيلەتىپ قىشقىرادى-اي.
مىنا تۇستان بەلۋارىنا دەيىن جالاڭاشتانىپ، شەكەسىن اق ورامالمەن شارتتا تۇيگەن، اياعىنا امىركەن بىلعارى ءماسى، بۇتىنا اق سۇرىپ دامبال كيگەن قۇدايبەرگەن شىعادى. ءجۇرىسى جاي، پىلگە تاقاپ كەپ كىبىرتىك قاعادى. قارا سيراق يەلەرى كۇرەسكە شىققان بالۋاندى كورىپ، الىپ ءپىلدىڭ باس ءجىبىن بوساتىپ، ادەيى-اق اشۋ-ىزاسى ورتشە تۇتانسىن دەدى مە، الگى حايۋاننىڭ جانىنا باتىرىپ، تاياقتاپ-تاياقتاپ جون-جونىنە كەتەدى. كەتكەن جوق-اۋ، كولەڭكەلى جەرگە جەرگە ءسىڭىپ زىم-زيا ۇشتى-كۇيلى جوعالادى.
الىپ حايۋان الدىنا قالبيىپ شىققان بالۋانعا قارا جەردى سولقىلداتىپ قارسى شابادى. جۇرەگىنىڭ تۇگى بار ادام بولماسا، توبەدەي تۇنەرىپ، جان بالاسىن ۇركىتىپ كەلە جاتقان قارا دۇلەيگە ەشبىر پەندە بەتتەپ تۇرارلىق ەمەس. قاۋقارى قالماپتى.
قۇدايبەرگەن جالت بەرىپ تايقىپ ۇلگەردى.
قايتا اينالىپ شاپقان دۇلەيگە قارۋ جۇمساي الماي، تاعى تايقىدى. كوزىن ساتىپ ۇكىلىپ وتىرعان حالىق «ۋھ» دەپ جۇرەك جارا كۇرسەنگەندەي سەزىلدى. ادۋىن حايۋان ايلاسىن وزگەرتتى. قارسى شاۋىپ قارماپ الا المايتىنىن بىلگەن سوڭ، تاقاپ كەلىپ، كىلت تۇرا قالىپ شىرق ۇيىرىلەدى. ۇزىن تۇمسىق تيگەن تۇسىن قيىپ تۇسەر قىلىشقا اينالدى.
قۇدايبەرگەن ساسا باستادى. از ۋاقىت ىشىندە جاندارمەن دەپ قارماپ ۇلگەرمەسە، وكپەسى ءوشىپ شالدىعا باستايدى. ارعى بەلگىلى، قىلىشتاي ىسقىرعان جۋان تۇمسىق تىماق قۇرلى كورمەي قالباڭ ەتكىزىپ قاعىپ تۇسىرەدى.
جاناپ وتە بەرگەن جۇمساق بورەنە تۇمسىققا جولبارىسشا ىتىرىلدى. اۋەلگىدە اياعى جەرگە تيمەي، كۇش الا المادى، سۇيرەتىلىپ سىرعانادى.
ءبىرازداسىن جەرگە سىلق ءتۇستى. قۇشاعىندا جەڭدى بىلەكتەي جۋان تۇمسىق. «يا، ارۋاق، قولداي گور ءوزىڭ!» — دەپ قايىس بىلەگىن قاتتى قىسىپ تۇرىپ-تۇرىپ سۇراپىل كۇشپەن قايىرىپ قالدى.
ۇيدەي ءپىل جاندى جەرى قايرىلعان سوڭ اياعى اسپاننان كەپ گۇرس ەتتى.
قاراقۇرىم حالىق ءبىر مەزەتتە «ۋ-ۇ» دەپ جەڭىل دەمالدى، تىكەسىنەن تىك تۇرىپ دۇرلىكتى.
شىڭعىرىپ، تۋلاپ، ۇزىن تۇمسىعىن بالۋاننىڭ قاقپانشا قىسقان بىلەگىنەن ازەر بوساتىپ العان الىپ حايۋان تۇرا ساپ دومالاڭداپ، قۇلدىراڭداپ بەزىپ جونەلدى. جاندى جەرى قايرىلعان ءپىل جولىنداعى كىسىنى قاعىپ، يەسىن تاپاپ، الدى-ارتىنا قاراماي بەزىپ ءجوعالدى-اي. قۇدايبەرگەن مايدان دالاسىن شاڭ ەتىپ، ءماسىسىن جىرتىپ، بەت ءجۇزى تەرگە مالشىنىپ، قارى تالىپ، ورتاعا تاقادى. بيىكتە وتىرعان بەكزادا، حانزاداعا باسىن ءيىپ، سالەم مەزىرەتىن جاسادى.
كوزىنە ىستىق جاس تولىپ تولقىعان بۇحار بەگى ورنىنان جەڭىل كوتەرىلىپ، جىلدام باسىپ، ەڭىسكە ءتۇستى. قۇدايبەرگەندى بالاسىنداي كورىپ قۇشاعىنا كومدى. «بارەكەل-دە! — دەدى، — باس بايگى، توعىز نار باستاتقان، جاساۋى ءبۇتىن، ەتەگىن جەل اشپاعان يسفاحان ارۋى سەنىكى!.. ابىرويىڭ اسپانداپ جەت ەلىڭە!»
مىنا كورىنىسكە كۋا بوپ كوزىن ساتىپ ءۇڭىلىپ تۇرعان جۇرتتىڭ كۇڭىرەنىسى بوتەن. پىلمەن كۇرەسكەن بالۋاننىڭ قولىن الىپ، شالعايىن ۇستاپ، تابارىك الىپ قالۋعا ۇمتىلىسى سۇمدىق! تۇيە ءجۇن شەكپەنىن تەبەرىك قىپ جىرتىپ، اپ-ساتتە قيىپ، بۇتارلاپ ءبولىسىپ اكەتتى.
«وسى مەزەت اسپانتاۋدىڭ ءوزى الاسارىپ كەپ اياعىمنىڭ استىنا تۇسكەندەي سەزىلدى» دەيدى كەيىنشە اڭگىمەسىندە قۇدايبەرگەن بالۋان — وسى ورازگەلدىنىڭ ءتۇپ ناعاشىسى. ءوزى تىم اڭگىمەشىل ەمەس ەدى. «اللا — قۇداي جار بولسىن» دەپ شامالىعا مىسە تۇتىپ، قوڭتورعاي عانا تىرشىلىك كەشىپ، اسپاي-تاسپاي جۇرۋگە ادەتتەنبەگەسىن بە، توعىز نار باستاتقان ۇلدە مەن بۇلدە جاساۋى مول — يسفاحان سۇلۋىن الىپ قايتقالى مۇلدە وزگەرەدى. ايى وڭىنان تۋعان ادامعا ۇقساپ ىلعي جىميىپ جۇرەتىن مىنەز جاماپتى. سەگىز قانات اق وتاۋىن اۋىلدان مۇلدە وقشاۋ، توبە باسىنا تىكتىرەدى. ءتۇنى بويى اق وتاۋدىڭ شامى سونبەيدى، ءۇي الدىنداعى وشاق ءتۇتىنى ەش سەمبەيدى. ەرتەڭگىلىك مال ورىسكە قاپتاپ، تۇساۋلى اتى اۋىلدان قارا ءۇزىپ كەتكەنشە ۇيىندە جاتىپ-جاتىپ، كۇن ساسكە تىرمىسا بەلىن باسىپ، كيرەلەڭدەپ، ەرىنشەكتەپ سىرتقا اتتايدى دەيدى.
بۇلىم-بۇلىم بەلدەرگە كۇن سالا قارايتىن كورىنەدى. اينالشىق ءشوبىن جەگەن اتانعا ۇقساپ سوڭىنا سۇزىلەدى-اي.
كوزىنىڭ استىنان كولەڭكە قالقىپ كەتپەيتىن يسفاحان ارۋى ەل كوزىنە مۇلدە سيرەك كورىنەدى. ەرتەگىدە ايتىلاتىن پەرىنىڭ قىزى سەكىلدەنىپ سىرت كوزگە ءتۇسۋى كەم. تۇسە قالسا — ءلام دەمەستەن سىرت اينالىپ سىتىلىپ جونەلەدى. نە كەرەمەتىنىڭ بارىن كىم بىلەدى، قۇدايبەرگەن يسفاحان ارۋىن العالى بەرى كۇرەستى قويعان دەسەدى.
تەرىسكەيدىڭ باتپان قۇيرىق بايى ۇلان-اسىر توي جاساپ، سالىم، بايگە بەرىپ، ءپىلدى جىققان بالۋاندى ادەيىلەپ شاقىرتادى — قۇدايبەرگەن بارمايدى. كۇنگەيدىڭ كۇن اجارلى بايپاتشاسى اكەسىنە اس بەرىپ، التى الاشتىڭ الدىندا كۇشىن كورسەتسىن، پالەن دەگەن پالۋانمەن كۇرەسسىن دەپ ات شاپتىرىپ شاقىرماي ما، بۇل كوكەڭ بوس مويىن بولىپ ءجۇرىپ-جۇرىپ، اقىرىندا ۇيكۇشىك اتالىپ ۇيىنەن شىقپاۋعا اينالادى. ءازىل سوزگە ۇستا قاتارلارى بىلاي دەپ توندىرەتىن كورىنەدى.
— پالۋان التىن ءىندى باعىپ بەلى شويىرىلىپتى، ەندى كۇرەسىپ جارىتپايدى.
— كانيزاكتىڭ قۇشاعى ءپىلدىڭ تۇمسىعىنان بەتەر قاتتى تيگەنى!
— بولسا بولار، ءپىلدى جىققان بالۋانعا بەلى قىلدىرىقتاي ارۋدىڭ پارمەنى قاتتى ءتيىپتى. وي، دوڭگەلەنگەن جالعان دۇنيە-اي!
قۇدايبەرگەننىڭ كىندىگىنەن كىلەڭ قاسى-كوزى قيىلعان، بەلى قىلدىرىقتاي، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي قىزدار دۇنيەگە كەلەدى. سونىڭ ءبىرى مىنا ورازگەلدىنىڭ اجەسى كورىنەدى. ورازگەلدىنىڭ ايرىقشا سۇلۋ اجەسى باياعىدا، قازعۇرت باۋرايىنا قونىس تەپكەن قازاقى اۋىلعا كەلىن بوپ تۇسكەندە — ۇلكەندەر جاستاردىڭ نەكە تويىن جاساماي ما. مال سويىلىپ، اقازان اسىلىپ، استا-توك داستارقان جايىلادى. بەتاشار باستالادى. جاس كەلىننىڭ بەتىن اشسىن دەپ ات شاپتىرىپ العىزعان اقىن جىگىت ولەڭ ءسوزىن دەستەلەپ ايتىپ-ايتىپ كەلىنشەكتىڭ اق جاۋلىعىن جايلاپ كوتەرىپ... ديدارىنا كوز سالىپ... سول-سول-اق ەكەن... سوزىنەن جاڭىلىپ... ەسەڭگىرەپ: «وي، اللاي!» دەپ شالقاسىنان قۇلاپ قالىپتى.
اي ساۋلەلى ارۋدىڭ شالىعى تيگەن سەكىلدى مە، الدە ومىرىندە سونشالىق مولدىرەگەن سۇلۋ ۇرعاشىنى كورمەدى مە؟! كىم بىلەدى؟! بەتاشار ولەڭىن ايتىپ سۇڭقىلداپ وتىرعان زارجاق اقىن ساپپا تىيىلىپ، دومبىراسى ءبىر جاقتا، تاقياسى ءبىر جاققا ۇشىپ، كورەر كوزگە شالقاسىنان ءتۇسىپتى دەيدى.
ۇزىن ءسوزدىڭ ءسىراعىسى: جىلدار جىلجىپ وتە بەرگەن، كەرۋەن جولىمەن قىلقي مويىن جەلمايا جەلگەن، جەل تيمەگەن ارۋ ءجۇزىن ءاجىم سىزىپ، ءپىلدى جەڭگەن بىلەكتى بالۋان كيرەلەڭ قاعىپ بەلىنەن شويىرىلعان... زامان وزعان... وسىناۋ ءبىر وقيعانىڭ ەسكى اڭىز بوپ ساناسىنا ءسىڭىپ قالعانى تەگىن بولماس.
كەيىنگى كوز كورگەن ۇلكەندەر ايتادى-مىس.
مىنا ورازگەلدىنىڭ شاپشاڭ سويلەپ، كىسىنىڭ جۇزىنە تىكتەپ قاراپ، ادام اڭعارىن اينا-قاتەسىز ءتانىپ-بىلىپ وتىراتىنى، ءوزىم دەگەن ادامعا وزەگىن جارىپ بەرەتىنى — باياعى ءبىر وسى ەلگە كۇڭ بوپ ءتۇسىپ، كوكجيەگىنەن كۇن بوپ شىعىپ، ءقادىرلى كىسىگە اينالعان ارۋ كەلىننىڭ كەپيەت-قاسيەتىنەن بولار، بالكىم، دەسەدى. ناعاشى اتاسىنىڭ پىلمەن كۇرەسكەن جويقىن كۇشىنىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسقان جۇرناعى، سامال جەلدەي ەكپىنى، بالكىم. بالكىم، ءىرىنىڭ ىرىلىگى — زاماننان زامانعا اۋىسقان بولار!
You Might Also Like
-
تامىز ايىنىڭ ورتا شەنىندە يەن ولكەنىڭ تۇكپىرىڭدە جاتقان تيتىمدەي ۇجىمنىڭ بارىپ كەل، شاۋىپ كەلىمەن جۇرگەن زووتەحنيك احمەتجان بەتپاقتىڭ ءشولىن ارالاپ كەلگەلى دەنەسىنىڭ قىزۋى كوتەرىلىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ...
-
«پارۋاردىگار زامان-اي، قىساستانعان كەساپات تاعدىر، جالعىز تۇيەنى جەتەلەتىپ، جورتاقى اتقا اياق ارتقىزىپ قىلاسىڭدى قىلدىڭ عوي»،— دەپ قايراۋىق ىشتەي جابىعىپ كەلە جاتقان؛ ءدال ساعىمنىڭ ...
