قايسار عافۋ
عافۋدىڭ اقىندىعىن ايتىپ ءدىلمارسۋدىڭ كەرەگى جوق. عافۋدىڭ اقپا-توكپە اسىل ولەڭ-جىرلارىن قايتا-قايتا وقۋ كەرەك، زەردەلەۋ كەرەك.
پروزاسى، كوسەمسوز-پۋبليسيستيكاسى ءوز الدىنا. اۋدارماشىلىعى نە؟ بايرون، پۋشكين، لەرمونتوۆ... ءقايسىبىرىن ايتارسى: راسۋل عامزاتوۆتىڭ «مەنىڭ داعىستانىم» اتتى اتاقتى تۋىندىسىن — باسپا تاپسىرىسى بويىنشا ءبىر اپتانىڭ ىشىندە قازاقي مولدىرەتىپ سايراتقاندا ادەبيەت الەمىندە تاڭعالماعان ادام قاعان جوق.
ال مەنىڭ ايتپاعىم باسقا. عافۋدىڭ وتان سۇيەرلىگى. قازاقستاندا عافۋ بارماعان جەر، باسپاعان تاۋ جوق. شىعارمالارىڭ سونىڭ ءبارىنىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. اسىرەسە جانىنداي جاقسى كورەت .اعاسى عابيت مۇسىرەپوۆپەن ساپارلاس بولعان ايلارى مەن جىلدارى «ەلتىنجال». مىنە، بۇل ناعىز كوركەمسوز قازىناسى. ەكى جاسى دوستىعىنان داريا شالقىعانداي.
قازاقستان — ۇلى وتانى بولعاندا، تورعاي، ەسىل تورعاي عافۋدىڭ التىن بەسىگى ەدى عوي. عافۋدىڭ پوەزياداعى تورعايىن ەسى بادىڭ ءبورى بىلەدى.
ال ەندى تورعايدىڭ جوعىن جوقتاۋعا كەلگەندە عافۋداي ءپارۋنا ەر بولدى ما ەكەن. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە تورعاي وبل؛ بولسىن، تورعاي تاقىمىڭا تولماي ما؟! — دەپ ارىستانداي اتقىعان وسى عافۋ. ادەتتە مۇندايعا كەرەناۋ ۇكىمەت عافۋ ايقايىڭ سوڭ تورعاي وبلىسىن كايتا قۇرعانى بەلگىلى. بۇل 1990 جىل ەدى.
اقىندار اۋلەتى دە ءارقيلى. بىرەۋلەر كەۋدەدە بۇلقىنعان جىلى قاعاز بەتىنە توگىپ جازادى. بىرەۋلەر قالامىن تىستەلەپ، ساۋساقتارىن سورىپ جازادى.
ال عافۋ ولەڭدەردى جانارتاۋ اتقىلاعانداي، جازىپ ۇلگى الماي جاتاتىن. ويلانىپ، كۇشەنبەيدى. جۇرەگىندە ءبىر پەرىڭ كۇنى بۇرىن «وسىنى ايت» دەپ دايارلاپ قويعانداي. جالما-جان، قولما-قول سۋىرىپ سالماعا شەبەر ەدى.
ءبىر جولى جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارياتى «قازاق . ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورىن ورنىنان الماقشى بولىپ جاتتى. ال عافۋ سول باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى ەدى. ءبىر بەلگە تۇرىپ:
وندا ورىنباسارى دا ورنىنان الىنسىن، — دەپ قويىپ قالدى.
سوندا عافۋ اتىپ تۇرىپ:
ورىنباسار بولۋ دەگەن ويىن با ەكەن، باس كەتسە بىرگە مويىن با ەكەن؟! — دەگەنى عوي. كوشەدە عافۋعا شوتا ءۋالي: كەزدەسىپ قالادى.
اعا، مەن الپىسقا تولدىم، — دەيدى شوتا. سوندا عافۋلانباستان:
جاپ-جاس بولعان جىگىتتىك كەلبەتىڭمەن،
الپىسقا تولدىم دەيسىڭ نە بەتىڭمەن؟! —
دەگەندە، شوتا شوجە تىستەرىن كورسەتىپ كۇلگەننەن باسقا ەشتەڭە دەي الماي قالادى.
عافەكەمنىڭ وسىنداي - وسىنداي توكپە - تاپقىر ءبىر قاقپايلارى كوپ-اق. شىركىن، ءبارىن جيناپ، جەكە جيناق شىعارسا جاراسار ەدى. بۇل وقۋمەن - توقۋمەن كەلگەن اقىندىق ەمەس. ەجەلگى قاندا بار، تۇپ - تۇقياندا، قازاقتا بار قاسقا - داڭعىل اقىندىق ءداستۇر ەدى عوي.
1955 جىلى مەن وقۋ ءبىتىرىپ، قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەت باسپاسىنا قىزمەتكە كەلدىم. شەت جەردە وقىعاننان سوڭ، مۇنداعى ادەبيەت دۇنيەسىنەن الىستاپ قالعان اداممىن. ءارى دەسە جازۋشى دا ەمەسپىن.
ءبىراق رەداكتورمىن. ديپلومدا سولاي جازىلعان. ماماندىعى: «ساياسي جانە كوركەم ادەبيەت رەداكتورى» دەلىنگەن. قيىن سوقتى. باعىما قاراي، نەشە ءبىر جايساڭ جاندار بار ەكەن باسپادا. قاراعاندى - جەزقازعاننان — سەيفوللا وسپانوۆ، تورعايدان — عافۋ قايىربەكوۆ، الماتىدان — قاسىم قايسەنوۆ، ورالدان — بەرقايىر امانشين، قىزىلوردادان — ابدىكارىم احمەتوۆ، وڭتۇستىكتەن — ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ، امانتاي بايتانايەۆ... كىلەڭ سايدىڭ تاسىنداي تارلاندار.
مەنى جاتسىنبادى، جاندارىنا الدى. ءۇيى جوق، كۇيى جوق جاس قىزمەتكەرمىن. سوندا كوبىنەسە داستارقانعا، شايعا شاقىرىپ، ۇيىنە ىلەستىرىپ اپاراتىندار وسى سەيفوللا مەن عافۋ ەدى.
عافۋ تاستاقتان ءۇي تۇرعىزىپ جاتىر ەكەن. اسارىنا قاتىستىم عوي دەيمىن. اسىلى ازاماتتىڭ جارى جاقسى بولماسا، جورا - جولداس ۇيىڭە ءۇيىر بولا ما. سەيفوللانىڭ جۇبايى مايرا، عافۋدىڭ كەلىنشەگى بادەش مەنى تۋعان قايىندارىنداي كورىپ كەتتى.
ال عافۋ مەن سەيفوللا مەنى باۋىر تارتتى. سونىڭ كۋاسىندەي ەتىپ عافەكەم ماعان «ەلتىنجال» اتتى كوركەم كىتابىن سىيلادى. باسقا تالاي-تالاي كىتاپتارىن بەردى عوي. ءبىراق مىناداعى ارناۋ ءسوز ارداقتى:
ءقادىرلى شەرحان! سۇيىكتى ءمارياش!
سەندەردى جاقسى كورەم، — دەپ،
ايتۋدىڭ ءوزى از ماعان.
ءبىز باۋىرمىز ەشقاشان
جۇبىمىزدى جازباعان.
جالىنامىن، و، تاعدىر،
وسىمىزدى كوپ كورمە.
نە جەتسىن، شىركىن، استە ءبىر
رەنجىسە الماي وتكەنگە.
ال مىناۋ عابەڭ — نار عابەڭ،
پىكىرلەس اعاڭ، جولداسىڭ،
ءسوزىڭدى سەن دە ارناپ ەڭ،
رۋحى سونىڭ قولداسىن!
6.11.1991.
بۇل كىتاپ نار عابەڭ تۋرالى، عابيت مۇسىرەپوۆ تۋرالى كۇمبىرلى كۇمىس تولعاۋ. اقىن ادام پروزا جازسا، ءبارىبىر پوەزيا ەسىلىپ تۇرادى.
ءبىز كوبىنەسە ناعىز جازۋشىنىڭ كىتاپتارىن وقيمىز، تاڭىرقايمىز.تاڭداي قاعامىز، سۇيسىنەمىز. سانامىزعا—سانا، كوزىمىزگە — نۇر، جۇرەگىمىزگە جىلۋ قوسىلادى. ونداي ولجانى جاقسى كىتاپتان باسقا ساعان ەشكىم دە، ەشتەڭە دە بەرمەيدى. شىلقىعان بايمىن دەگەن ادامنىڭ ءوزى ونداي سەزىمگە بولەنە المايدى. التىنعا شومىلساڭدا تابا المايسىڭ.
ال مىڭدارعا، ميلليوندارعا سونداي اسىل سەزىم سىيلاعان جازۋشى تۋرالى كىم نە بىلەدى؟ كوپ بولسا، مەكتەپتەگى وقۋلىقتاردان كەلتە ءومىربايانىن بىلەدى.
جازۋشى دا پەندە. ونىڭ دا ارايلى قۋانىشى،قات – قات قاسىرەت، بولادى ماۋەلى داراقتان ادامدار جەمىس جەپ راحاتتانادى. ال ماۋەگە قولى جەتپەگەندەر تومەندە تۇرىپ تاياق لاقتىرادى. دوسى كوپ بولادى. ول —قالىڭ ورمان. جاۋى دا بار بولادى. ول كوبىنەسە جانىندا جۇرەدى. قىزعانىش دەيتىن قىزىل يت بار. كوبىنەسە ۇندەمەي قابادى.
ال عابيت مۇسىرەپوۆ ومىردە قانداي ادام ەدى؟ كىم بىلەدى بىلەتىنىدەر از، بىلمەيتىندەر كوپ.
ءمىنe، سول جۇمباقتىڭ شەشۋى — «ەلتىنجالدا».
عافۋدىڭ ءوز ايتۋىنشا، «ەلتىنجال» — عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ەكىنشى ەسىمى. جازۋشىنىڭ تۋعان جەرى. مۇمكىن، ول «التىن جال شىعار. ەلدە جاقسى ەسىمدى ەركەلەتەمىن دەپ ەپتەپ وزگەرتىپ ايتاتىنى بولادى.
عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءبىرلانداي (بريلليانت) اڭگىمە، نوۆەللالارىن؛ «ويانعان ولكە»، «ۇلپان»، «جات قولىندا» سىندى روماندارىن.تەاترداعى، كينوداعى «قىز جىبەگىن»، ت. ب. تۋىندىلارىن وقىپ كورىپ سۇيسىنگەن جۇرت عافۋدىڭ «ەلتىنجالىنان» سول جادىگەرلەردى دۇنيەگە اكەلگەن اۆتوردى تانيدى.
عافۋدىڭ بۇل كىتابىنداعى باستى تۇلعا، ارينە، عابيت. ال عابيتتى ايتۋ ارقىلى عافۋ تالاي-تالاي زامانداستاردىڭ بەينەسىن بەرگەن.
مىسالى، ابايدىڭ 125 جىلدىعى. سونداعى ۇلاڭعايىر تويدى ۇيىمداستىرعان، بىشىراتپاي، بەرەكەسىن الماي، ءتاس-تۇيىن ەتىپ باسقارعان ەكەيباي قاشاعان ۇلى. سەمەيدىڭ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىن ءتوراعاسى. ونى عافۋ بىلاي باياندايدى:
«باسىندا كۇن وتپەسكە كيگەن كيىز، جۇقا، اق كەپكەسى، استىندا سۋ توگىلمەس كۇرەڭ قاسقا جورعاسى بار توي باستىعى ەكەيباي قاشاعانوۆتىڭ. داۋىسى ساڭق-ساڭق ەتىپ، دامىلسىز ءامىر، نۇسقاۋ بەرىپ جارقىلداپ تۇر. مەن وعان قىزىعا قارايمىن. شىركىن، جىگىتتىڭ شارىقتاپ ۇشار بيىگى وسىناۋ كوپتىڭ. يىعىندا عوي. ال مىناداي قيساپسىز دا قىزۋ كوپتى، تەڭىز داۋىلىنداي الاسۇرعان ءنوپىردى جانارىمەن شىرق ءۇيىرىپ، ماگنيتتەي تارتىپ الۋ ءۇشىن ول جىگىتتە ارۋاق بولۋى كەرەك. ەكەيباي سۇيتەدى ەكەن. مەن سوعان ريزامىن».
ەكەيباي شىن ادەبيەت، ونەر ادامدارىن جانىنداي جاقسى كورگەن، ۇلكەن جاناشىر ەدى. سول سەبەپتەن بولار كەيىن جازۋشىلار وداعىنىڭ «ليتفوند» دەگەن تارماعىن باسقاردى. ءبىراق كەيبىر قياناتشىلدار ونىڭ ءقادىرىن بىلمەي، ەزى اۋرۋ جۇرەكتى السىرەتتى.
بۇل كىتاپتا عابەڭ ماڭايىندا الىس-جاقىن ادامداردىڭ كوبى بار. جانە جاي ءتىزىم، جاي اتاۋ ەمەس، ءارقايسىسىنىڭ بىر-ەكى بوياۋمەن عانا بەرىلگەن ءدال سۋرەتتەرى بار. ايتالىق، قالتاي تۋرالى، قالتاي مۇحامەدجان.
«قالتاي قاشاندا جازۋشى قاۋىمىنىڭ بارىنە ەركە، قۇرداستاي، وزىندەي سويلەسەتىن تۋىس. ويتكەنى ول قالىڭ جۇرتتى تاپقىر سوزىمەن ريزا ەتەتىن، كۇلكىگە باتىراتىن جىگىت. كۇلكى ورتاق بولعان سوڭ، وعان جاقىن بولماسقا نە شارا. عابەڭە ول ءتىپتى جاقسى ەركەلەيدى، سەبەبى ونىڭ ايتقان سوزىنە ول كىسى تۇسىنە، ىقىلاستانا كۇلەدى، ازىلگە ەزى دە ەرىپ جۇرە بەرەدى. ءسوز ىلعي ءساتتى بولا بەرە مە، كەيدە بوستەكى بولىپ كەتەتىنى بار، وندايىن الدىمەن ءوزى سەزەتىن قالتاي:
— عابە، وسى ءبىر ءسوزدى ءوشىرىپ تاستاڭىزشى، اۋىزشا ايتقان سوڭ، مەنىڭ ءوشىرىپ تاستاۋ قولىمنان كەلمەيدى، سىزگە وڭايىراق قوي، — دەپ قايتا كۇلدىرەدى. عابەڭ كەشىرەدى».
عابيت مۇسىرەپوۆ جاسى ۇلعايسا دا، ەل ارالاماي، حالىقتىڭ، الىس - جاقىن ەلدىڭ اراسىندا بولماي تىنىش وتىرا المايدى. ول — اقجايىق،ول — التاي. ول — قىزىلجار، سەمەي، تارباعاتاي، تورعاي، قىزىلوردا، اۋليەاتا، جەتىسۋ...
ال وسىنىڭ بارىندە عابەڭنىڭ جانىنان عافۋ تابىلادى. جو - جوق عابەڭنىڭ قورجىنىن كوتەرىسەتىن ادام تولىپ جاتىر. سوندا عافۋ نە كەرەك؟ مۇسىرەپوۆكە جانى تازا، جانى، سەزىمى باي ادام 'كەرەك.كوپ ادامداي سويلەسە الاتىن ايتارى بار، اقىندىعى الاپات، ويىڭا - وي، قيالىڭا - قيال قوسا الاتىن، جانعا جايلى ادام كەرەك. كوپ ادام جايشىلىقتا جاقسى، ال ساپارعا بىرگە شىققاندا ءويتىپ،ءبۇيتىپ جاسىرىپ جۇرگەن ولپى - سولپىسىنىڭ ءبارى كورىنىپ قالادى. عابەڭنىڭ سول سىنىنان وتكەن عافۋ عوي بۇل!
جاڭا جىل قارساڭىندا ىلعي دا عابەڭنىڭ ءوز ۇيىنە ارنايى شاقىراتىن ادامدارى بولادى. ولار مينيسترلەر دە ەمەس، اكىم،پاتشالار دا ەمەس، ەن جاقىن تارتاتىن رۋحاني دوستارى. ەركەعالي ءوزىنىڭ كلارا كەلىنشەگىمەن، جۇماعالي كەلىنشەگىمەن، سابەڭنىڭ بايبىشەسى ءماريام اپاي، شەرنيازدان — جاڭىل، عافۋ كەلىنشەگى بادەش ەكەۋى، بازارباي جۇمانيازوۆ بانۋمەن، مەن جانە مەريا...
جاڭا جىل قۇرمەتىنە عابيت مۇسىرەپوۆ ۇيىندە تاي سويىلادى.ءاربىر جاڭا جىل — مەنى ەڭ باستى مەرەكەم، — دەر ەدى عابەڭ. جانا جىلعا امان-ەسەن جەتكەنىڭە تاۋبەگەرشىلىك كەرەك. بۇل وتىرىسىمىز سول — ءتاۋبا تويى. ءاي، عازيزا، دومبىرا قايدا. اكەل، عافۋعا بەر. ءان شىرقالسىن.
عافۋ عالامات ءانشى ەدى. راديودان كۇندە ەستىلىپ، مەزى قىلعان اندەر ەمەس ايتاتىنى. تورعايلىق نۇرحاننىڭ، نۇرجاننىڭ اندەرى، قيسسالارى... سودان-سودان... قاسىم امانجولوۆتىڭ «داريعا قىزى».
داريعانى» ايتقاندا عافۋ ارۋاقتانىپ كەتەدى. كوزدەرى جاساۋرايدى. داريعا ەسىمدى قىزدى كورىپ وتىرعانداي، «قىپ-قىزىل وتتىڭ ىشىندە» ءوزى كەلە جاتقانداي اڭىرايدى. سوعىستىڭ سۇراپىل سۋرەتى، وق تيگەن سولداتتىڭ ءولىپ بارا جاتقانى، ءبىراق داريعانى ءبىر كورمەك ارمانى ارقىلى كايتا تۇرەگەلگەنى — ءبارى-بارى كوز الدىڭا كەلەدى، جۇرەگىڭە جەتەدى، جان دۇنيەڭ كۇندەلىكتى كۇيبىڭ تىرشىلىكتىڭ شاڭ-توزاڭىنان تازارىپ، انادان جانا تۋعانداي عاجايىپ حال كەشەرسىڭ.
عافۋدا «حالىق ءارتىسىنىڭ» داۋىسى بولا قويماعان شىعار. ال بۇل ءاندى حالىق ءارتىسىنىڭ ايتۋىندا دا تىڭداپ كورىپ ەدىم، ءبىراق ول مىناداي تەبىرەنتكەن جوق. اسىلى، داۋىسقا جۇرەگىڭدى، جانىڭدى جۇپتاماساڭ، كۇر داۋىس الىسقا بارماس.
«داريعا قىزدى» اركىم-اق ايتادى. ءسىرا، نوتا بويىنشا. ال عافۋ بۇل ءاندى قاسىم امانجولوۆتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن. ەستىپ قانا كويماي، ءوربىر ىرعاعىن، ءيىرىمىن، ءدىرىلىن، شىرىنىن، شىرىلىن ۇيرەنگەن. اتتەڭ، ءبىزدىڭ راديو وسى ءاندى عافۋدىڭ جاس داۋىسىمەن ايتپايدى، بالكىم، جازىلماعان دا شىعار، ويتكەنى راديو مۇندايعا قۇنتسىز، كەرەناۋ.
سودان سول داستارقان ۇستىندە مەريام اپاي عافۋ مەن بادەشكە:
— ءاي، ەكەۋىڭ قوسىلىپ، الگى بيتەتىن ءاندى ايتساڭدارشى، — دەپ، قوس قولىن قۇستىڭ قاناتىنداي قاعادى.
ءاننىڭ اتىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. كۇلەمىز.
عافۋ مەن بادەش. ءاننىڭ مازمۇنى: ەكەۋىمىز ماڭگى-باقي اجىرامايمىز، قۇستىڭ قوس قاناتىندايمىز. تاۋلاردى بەتكە الىپ، اسۋلاردان اسىپ، بولاشاققا بىرگە بارامىز... ءبىرىمىزسىز ءبىرىمىز ءومىر ءسۇرۋ وتە قيىن...
ەكەۋى دە شابىتتانىپ، شالقار ايدىندا ءجۇزىپ بارا جاتقان اققۋلارداي اجارلانىپ كەتەدى.
— وي، اينالايىن، اجىراماي ۇزاق جاساڭدار، — دەپ ريزا بولادى ماريام اپاي. كىم بىلەدى، و دا ءوز ءسابيتىڭ ساعىنىپ وتىرعان شىعار. سول سەيفوللانىڭ، جىگىتتىڭ سۋلتانى بولعان سەيفوللا وسپانوۆتىڭ جەسىر زايىبى مايرانىڭ تۋعان كۇنىنە وسى كوكتەمدە تۋىسقاندار الماتىدان، قاراعاندىدان، سەمەيدەن، التايدان كوپ جينالدى. قىزىق قىزا - قىزا كەلە، عافۋ مەن بادەشتى جاقسى بىلەتىندەر بادەشكە:
— عافۋ ەكەۋىڭ قوسىلىپ ايتاتىن اندەرىڭ بار ەدى عوي. سونى ايتشى، — دەپ قولقا سالدى.
اقكوڭىل بادەش العاشىندا ەت قىزۋمەن ءاندى باستاپ الدى دا، الدەنە جەتپەيتىنىن ەندى اڭعارعانداي كىلت توقتاپ، جىلاپ جىبەردى.
سولاي. ەندى ول سىڭار قانات. ءبىراق ەر-ازاماتقا سۇيگەن جاردى بادەشتەي-اق جاراتسىن. عافۋ دەگەن ەر ەسىمىنە قىلاۋ تۇسىرمەي، ءتۇتىنىن ءتۇزۋ شىعارىپ وتىرعان گۇلدەي نازىك، تاستاي بەرىك ادال جار، ارداقتى انا. عافۋ بۇل دۇنيەدەن كوشەر بۇرىن ءۋاليحان قاليجان ەكەۋىمىز ەمحاناعا بارىپ، اعامىزدىڭ كوڭىلىن سۇرادىق. توسەگىنەن تۇرىپ وتىردى. جارقىراپ ءسوز سويلەپ، جايدارى كۇلگەنىنە قاراپ: «ە، اعامىز جازىلىپ كەتەدى ەكەن»، — دەپ جايراڭداپ قوشتاستىق.
سويتسەك، رۋحى بەرىك ادامنىڭ سونشالىقتى شىدامدىلىعى ەكەن عوي.
قىسقا عۇمىردا قايسارلىقپەن نايزاعايشا جارقىلداعان جان، و دۇنيەگە قاسقايىپ اتتاندى.
You Might Also Like
-
ۆسياكايا ۆلاست — وت بوگا، ەتو يا پريزنايۋ؛ نو ي ۆسياكايا بولەزن وت نەگو جە...
-
ارقار — جۇپتۇياقتىلار وتريادىنىڭ قۋىسمۇيىز-دىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن ءىرى اڭ. قازاقستاننىڭ تاۋلى جەرلەرىن (جوڭعار الاتاۋىن، تارباعاتايدى، التايدى، سارىارقانى، قاراتاۋدى، قىزىلقۇم ءشولىن) مەكەندەي...
