توزاق وتتارى جىمىڭدايدى
ۆسياكايا ۆلاست — وت بوگا، ەتو يا پريزنايۋ؛ نو ي ۆسياكايا بولەزن وت نەگو جە...
جان-جاك رۋسسو
ۇزىن بويلى كوزىلدىرىكتى كىسى ءوزىنىڭ سابىرلى، تاكاپپار كەيپى مەن ساركىدىر تارتقان جاس شاماسىنا قاراماي جەڭىلتەك اسىعىستىقپەن ەسىكتى لاقتىرىپ اشىپ ىشكە كىردى.
— ەدۋارد بەيكەر مىرزانىڭ وپەراسياسى ءبىتىپ كەتتى مە؟ — دەدى باسقا ەلدىك اكسەنتپەن ەنتىگە سويلەپ. سودان كەيىن زيالى ادامدارعا ءتان يناباتتى ءجون-جوبانى بۇزىپ العانىنا وكىنگەندەي:
— عافۋ وتىنەم — دەدى قولىن كەۋدەسىنە اپارىپ. — ءسالاماتسىز با؟
شۆەيسار شال تالاي شەت ەلدىك قوناقتاردى ءوز قولىمەن قابىلداعان، شەن-شەكپەندى كوپ كورگەن، ونىڭ ۇستىنە اسا لاۋازىمدى مەكەمەنىڭ قىزمەتشىسى بولعاندىقتان تۇك ابدىراماي، سىرتتان بالاشا جۇگىرىپ ەنۋدىڭ ابەستىك ەكەنىن كوزىمەن ءبىلدىرىپ، ءالى ىرعالىپ تۇرعان اينالمالى اينەك ەسىككە بەزبۇيرەكتەنە ءبىراز قارادى.
— ءبىتىپ كەتتى، — دەدى سودان كەيىن. — ارينە، ءبىتىپ كەتتى. كەش قالدىڭىز. ەندى مىرزا ەشكىمدى دە قابىلدامايدى. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، ءتورت ساعاتتىق وپەراسيادان سوڭ، دۇرىستاپ ءبىر تىنىعۋ قاجەت قوي... سولاي ەمەس پە؟ جوق، ءوزىڭىز ايتىڭىزشى؟ سولاي ەمەس پە؟! — وسىنى ول تاپ بەيكەر مىرزا ەمەس، ءوزى تىنىعاتىنداي اسا ءبىر كەيىستىكپەن ايتتى.
— ەندەشە مىنانى بىلگىم كەلەدى: ول كىسى ءقازىر وسىندا ما، جوق ۇيىندە مە؟
شۆەيسارعا بۇل سۇراق ۇناماي قالدى.
— قابىلدامايتىن بولعان سوڭ، ءبارى ءبىر ەمەس پە؟! — دەدى قاباعىن شىتىپ. ءبىراق وسى تۇستا-اق ءوزىنىڭ تىم ارتىق كەتكەنىن سەزە قويدى دا:
— دەگەنمەن، سىزگە قاجەت بولىپ تۇرسا ايتۋعا بولادى. ول كىسى كابينەتىندە، — دەپ ءتۇسىن جىلىتتى.
بەيتانىس كىسى قالتاسىنان سيگارەت الىپ، «تارتسام با، تارتپاسام با» دەگەندەي ساۋساعىنىڭ اراسىندا جۇگىرتىپ ۇزاق تۇردى.
— اسىعىس بولماساڭىز كۇتۋىڭىزگە بولادى... شىعىپ قالار... تەگى قاتەلەسسەم عافۋ وتىنەم، فرانسۋزسىز با؟ - دەدى شۆەيسار اڭگىمە تۋىپ كەتەر دەگەن ۇمىتپەن. ويتكەنى ول تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن جالعىز وتىراتىن دا، زەرىگىپ سويلەسەتىن ادام ىزدەيتىن.
— يتاليادانمىن، — دەدى شەت ەلدىك كىسى سۇراققا ءمان بەرمەي، — سوندا قانشا كۇتەر ەكەم؟
— جيىرما مينۋت، — دەدى شۆەيسار دا بۇل سۇراققا ءمان بەرمەي. — بەيكەر مىرزادا ىستەگەنىمە ءقازىر اتتاي بەس جىل. شەت ەلدىكتەردى تۇسىنەن اجىراتۋعا ماشىقتانىپ العام. سول ادەتپەن جوبالاپ ەدىم، ءسال-پال قاتەلەسكەن ەكەم... كەشىرىڭىز، ءيا!
— وقا ەمەس. وتىرۋعا بولا ما؟
— و، ارينە، مىرزا! وتىرىڭىز، وتىرىڭىز! — شۆەيسار سەرىك تابىلعانىنا قۋانىپ كەتكەندەي، قالتاسىنان قوڭىر شىت ورامالىن الىپ، ايقىنىراق كورۋ ءۇشىن جىپپەن بايلاپ قۇراستىرىلعان ەسكى كوزىلدىرىگىنىڭ اينەگىن ىسا باستادى.
— ءسىز، بالكىم، ەستىگەن شىعارسىز، وپەراسيا قالاي اياقتالدى ەكەن؟ - دەدى اڭگىمەنى ءوزى باستاپ.
— قالاي اياقتالۋشى ەدى، — دەدى شۆەيسار وسىناۋ جەر-جەردىڭ ءبارىن شۋلاتىپ جاتقان ۇلى وقيعاعا بويى ۇيرەنگەن بەيتاراپ پىشىنمەن. — ادەتتەگىدەي وتە ءساتتى اياقتالدى... نەسىن ايتاسىز، بەيكەر مىرزا توپىراقتان ادام جاراتقان جوق، قالعانىنىڭ ءبارىن جاساپ جاتىر ەمەس پە!.. كەرەمەت قوي، كەرەمەت! — شۆەيسار سول «كەرەمەتكە» ءوزىنىڭ دە قاتىسى بارداي مۇجىلگەن ەسكى تىستەرىن كورسەتىپ، ماقتانىشپەن ىرجيا كۇلدى. ءبىراق ول مۇنىمەن توقتاپ قالمادى، ۇيتكەنى بۇل تاقىرىپ ونىڭ ەڭ جاقسى بىلەتىن نەگىزگى تاقىرىبى ەدى. سوندىقتان:
— ماسەلەن، — دەدى ءسوزىن جالعاپ. — ماسەلەن، مەن ءوزىم وتكەن كۇزدەگى وپەراسيانىڭ كۋاسى بولدىم. جەر-جەردەن دارىگەر دەگەندەرىڭ قاپتاپ كەتتى. كينوعا تۇسىرەتىندەر سىيماي كەتكەن سوڭ، ماعان «ەندى ەشكىمدى بوساتپا» دەپ تاپسىرعان. ەسىكتى بەكىتتىم دە، بەر جاعىنان مەن دە باردىم. بارعان سوڭ، قۇلاق سالىپ تىڭدايمىن عوي باياعى. ءتۇرلى-تۇرلى ءسوز... «ناۋقاستىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا ەشقانداي مۇمكىنشىلىك جوق، اقىلعا سىيمايدى» دەستى بىرەۋلەر. بىرەۋلەر ءتىپتى: «ولەتىنىن دوكتور بەيكەردىڭ ءوزى دە بىلەدى، وپەراسيانى اشەيىن رەكلاما ءۇشىن جاساپ جاتىر» دەستى. اقىرى نە بولدى؟.. ءوزىڭىز وقىعان شىعارسىز؟ وپەراسيا ءساتتى شىقتى. ول ءۇشىن تەك ۋاقىتتان ۇتۋ كەرەك ەكەن. ەدۋارد بەيكەر 11 ساعاتتىق وپەراسيانى ءتورت-اق ساعاتتا اياقتاعان... فەنومەن!.. مەديسيناداعى فەنومەن!!! مورگتەن نەشە ادامدى تىرىلتكەنىن ەستىپ پە ەدىڭىز؟.. ينفاركتان ولگەن ادامدى 30 مينۋتتىڭ ىشىندە جەتكىزسە، قۇتقارۋعا بولادى دەيدى دوكتور بەيكەر... ول پىكىردى، شىندىعىندا مەن دە قولدايمىن... سەبەبى... مەن ءوزىم دە مەديك بولدىم عوي... راس... تاستاپ كەتتىم... كۇنكورىس... تىرشىلىك...
شۆەيسار اڭگىمەنى وزىنە قاراي ءساتتى بۇرىپ العاننان كەيىن، ءوزى تۋرالى دا راقاتتانا بايانداعىسى كەلىپ ءبىر تۇردى دا، الدىندا تۇرعان ادامنىڭ شەت ەلدىك ەكەنىن، وعان مۇنىڭ ءومىربايانىنىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق ەكەنىن ىقىلاسسىز مويىنداپ، ءمۇدىرىپ قالدى.
— ءتونىپ كەلگەن اجالدان كىمدى قۇتقارمادى بۇل. شىن مانىندە «مەديسينا ءتاڭىرىسى» عوي. وسىنداي ءبىر ماقساتىنا جەتكەن ارمانسىز ادام بولاتىن بولۋى كەرەك دۇنيەدە...
— دوكتوردىڭ بالا-شاعاسى بار شىعار؟ — دەدى شەت ەلدىك كىسى ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ...
— بالاسى جوق، ايەلى دە جوق. نەگە ەكەنىن ءبىر ءتاڭىرىم ءبىلسىن. عىلىمعا بەرىلىپ كەتكەننەن دەپ بىرەۋلەر ايتادى...
— ۇلتى كىم؟
— تەگى-ى سونى ەشكىم بىلمەيدى. ءارتۇرلى اڭگىمە بار — اراب دەپ ايتادى، ەۆرەي ەكەن دەپ تە ايتادى. كىم بىلگەن؟.. ءوزىڭىز دە مەديسينا جاعىنان شىعارسىز؟
— جوق، ءجۋرناليستپىن.
— ا-ا-ا، سولاي ما ەدى؟.. ءسىز ماعان مىنانى ايتىڭىزشى، جۋرناليست مىرزا، دوكتور بەيكەر ادام جاسىن ۇزارتاتىن ءدارى جاساپ جاتقان كورىنەدى. سوندا ءبىز قايدا بارامىز؟ اۋرۋ ولمەيدى، كارى ولمەيدى. جەر بەتىنە قالاي سىيامىز، ا؟ — ادامداردىڭ جەر بەتىنە سىيماي قالاتىنى شۆەيسارعا ءبىرتۇرلى قىزىق بوپ كورىندى دە، جوتەلگەن سەكىلدى بۋلىعا كۇلىپ، كوزىنىڭ استىمەن جۋرناليسكە سىعىرايا قارادى.
ءازىل جۋرناليسكە اسەر ەتكەن جوق. شۆەيسارعا سۋرەتكە قاراعانداي تەسىلە قادالىپ ويلانىپ قالدى.
— دوكتور كەلە جاتىر، — دەپ سىبىرلادى شۆەيسار كوريدور تۇكپىرىنەن دابىرلاي سويلەسكەن ءبىر توپ ادامدى كورسەتىپ. — ورتاداعىسى دوكتور بەيكەر... ونىڭ وڭ جاعىندا اكادەميك كلەييمان... سول شاق شەتتەگى دوكتور حولل...
جالپاق كۇڭگىرت كوزىلدىرىك كيگەن، ۇزىن بويلى، ەرەكشە تىپ-تىك بەيكەر بەيتانىس قوناققا جاقىنداپ كەلىپ:
— ءسىز مەنى كۇتىپ تۇرسىز با؟ — دەدى تاكاپپارلىقتان تۋاتىن باتىل ۇنمەن.
— ءدال سولاي، دوكتور بەيكەر. وپەراسياڭىزعا ۇلگىرە المادىم.
— قايدانسىز؟
— يتاليادان كەلدىم. ليۆينو پالەتەللي — ءجۋرناليستپىن.
— قۋانىشتىمىن. نە قالايسىز؟
— دوكتور بەيكەر! مەن ءسىزدى وپەراسيا ستولىنىڭ جانىنان كورمەك بوپ كەلىپ ەم. البەتتە شەشەندى مىنبەدەن كورگەن ابزال عوي. (دوكتور بەيكەر «ارينە عوي» دەگەندەي باسىن يزەدى). ءبىراق ول تىلەگىم ورىندالمادى. ەندىگى تىلەگىم — قابىل كورسەڭىز، سىزبەن تىلدەسۋ. رۇقسات ەتىڭىز، دوكتور بەيكەر! سىزبەن جولىعىسۋدىڭ مەن ءۇشىن قانشالىق قۋانىش ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس.
دوكتور بەيكەر مۇنداي ءسوزدىڭ تالايىن ەستىگەم دەگەندەي پاركەت ەدەنگە قاراپ تاعى دا باسىن يزەدى.
— جۋرناليستەردىڭ كوپ مازالايتىنى راس. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر مەنىڭ تىنىعاتىن ۋاقىتىم... — دوكتور ءجۋرناليستىڭ بەتىنە سىناي قارادى دا، ۇناتقان پىشىنمەن، — ەگەر تىم اۋىر سۇراقتار قويىپ قيناماساڭىز، — دەدى بالاعا جىميعانداي جىميىپ، — ءبىر ساعات ۋاقىتىمدى ۇيدەگى كابينەتىمدە سىزبەن اڭگىمەلەسىپ وتكىزۋگە ريزامىن.
جۋرناليست مۇنداي باقىتتى ءتىپتى كۇتپەگەن ەكەن:
— و-و! — دەي بەردى قايتالاپ. — و، سىزگە ۇلكەن راقمەت، دوكتور بەيكەر.
سىرتقا شىققان سوڭ دوكتور جانىنداعىلارمەن قول الىسىپ قوشتاستى دا، جۋرناليسكە بۇرىلىپ، ماشينانى يەگىمەن كورسەتتى.
— وتىرىڭىز!
دوكتور جول بويى ءتىس جارىپ، ءۇن قاتپادى. ءتىپتى ماشينادان ءتۇسىپ، جاقتاۋلارى التىنداي جارقىراعان سۇر باسقىشپەن جوعارى ورلەپ، كەڭ كوريدور بويىندا الجاپقىش بايلاعان قىزمەتشى ايەلدەردىڭ كەيبىرىمەن امانداسىپ، قاڭقا سۇيەككە، قان تامىرلارى ادىرايعان جالاڭاش مۇسىندەرگە تولى بىرنەشە بولمەلى ءزاۋلىم كابينەتكە ەنگەندە دە ءۇن قاتپادى. تەرەزەسى كۇن شىعىسقا قاراعان تۇپكى بولمەگە كىرگەندە بارىپ:
— سينور پالەتەللي، وتىرىڭىز، — دەدى كرەسلونى نۇسقاپ.
جۋرناليست وسىنشا بايلىق پەن ءسان-سالتاناتتىڭ عىلىم ادامىنا قانشا قاجەتى بولعانىنا تۇسىنبەي، قابىرعاداعى التىن رامالارعا سالىنعان رۋبەنستىڭ «ارىستان اۋلاۋى» مەن بريۋللوۆتىڭ «پومپەيدىڭ اقىرعى كۇنىنە» ت.ب. تولىپ جاتقان پورترەتتەرگە، سۋۆەنيرلەرگە، اسىل تاستارمەن اشەكەيلەنگەن پارسى كىلەمدەرىنە، دوكتور بەيكەردىڭ ءمارمار تۇعىر ۇستىندەگى وت ساۋلەسىندەي جارقىراعان التىن بيۋستىنە تاڭىرقاي قارادى. «شاماسى سىيلىقتار تۇراتىن بولمە بولدى عوي» دەپ ويلادى ىشىنەن.
دوكتور بەيكەر كرەسلوعا شالقايا وتىرىپ، گالستۋگىن كەڭەيتتى.
— سينور پالەتەللي، — دەي بەردى دە، الدە نە ەسىنە تۇسكەندەي، — توقتاي تۇرىڭىزشى، — دەدى ويلانىپ. — ءسىز وسى «يۋنەسكوعا» جازىپ تۇراتىن ليۆينو پالەتەللي ەمەسسىز بە؟
— دۇرىس ايتاسىز، سونىڭ ءوزىمىن.
— ءيا، ءيا!.. ءسىزدىڭ ساياسي تاقىرىپقا جازعان بىرنەشە ماقالاڭىزدى كورگەنمىن... راس... تولىق وقىپ شىعۋعا مۇمكىنشىلىك بولعان جوق. دالىرەك ايتسام، ۋاقىتىم بولمادى. ۋاقىت دەگەنىڭىز التىننان قىمبات بولىپ تۇرعان زامان عوي ءقازىر. ال ەندى قۇلاعىم سىزدە.
— دوكتور! ءسىزدىڭ مەديسينا سالاسىنداعى ۇلى جەڭىستەرىڭىز سىزگە دەيىنگى تاريحتاعى عالىمداردىڭ ەشبىرىندە بولىپ كورگەن جوق. وسى ءبىر الدەقاشان مويىندالعان اقيقاتتى اركىم وزىنشە دالەلدەيدى. بىرەۋلەر ءسىزدىڭ باسىڭىزعا قونعان ەرەكشە باقىت دەسە، بىرەۋلەر ۋاقىت تۋدىرعان قۇبىلىس دەپ قارايدى. ەندى بىرەۋلەر دالەلدەۋگە سىيمايتىن ميستيسيزمگە تىرەيدى. مۇنىڭ ءبارى دە سايىپ كەلگەندە ءبىرىڭعاي ءبىرجاقتى پىكىرلەر دەپ ويلايمىن. دەگەنمەن وسى جايىندا ءوزىڭىز نە ايتار ەكەنسىز؟
— تەگىندە ادامنىڭ ءوزى جايلى سويلەگەنىنەن قيىن نارسە جوق... الگى ايتىلعان «ءبىرجاقتى» پىكىرلەر جايلى دا ەشتەڭە ايتقىم كەلمەيدى، — دەدى دوكتور سولقىلداق كرەسلودا تەربەلگەن كۇيى اسىقپاي سيگارىن تۇتاتىپ، — شىندىعىندا بەلگىلى ءبىر قۇبىلىستىڭ ءبىر عانا سەبەبى بولۋى مۇمكىن ەمەس. تاريحي سەبەپ، الەۋمەتتىك سەبەپ، بيولوگيالىق سەبەپ، فيزيكالىق سەبەپ... م-م-م، فيلوسوفيالىق سەبەپ، تاعى سول سياقتى دەگەندەي تولىپ جاتىر عوي. ال تۆورچەستۆو ادامىن بيىككە شىرقاتاتىن قۇدىرەتتى كۇشتەر — ءبىلىم، ەڭبەك، ەرىك كۇشى جانە ينتۋيسيا. ۇلى جاڭالىقتاردا وسىنىڭ ەڭ سوڭعىسى باسىم بولادى... ال ماعان كەلەتىن بولساق، مەنىڭ تۆورچەستۆولىق مەتودىمدا ءبىر عانا وزگەشەلىك بار. ول — شەكتەلۋ. ياعني... قالاي دەپ ايتسام ەكەن... ءوز بويىڭداعى بارلىق كۇش-قۋاتىڭدى ءبىر نۇكتەگە قاداۋ. مەديسينادا مىڭداعان نۇكتە بار. مەن قالعان نۇكتەلەرگە ءقوڭىل اۋدارمايمىن. ءسىز سەنەسىز بە؟ — دەدى كەنەت دوكتور كۇلىمسىرەپ، — مەن مەديسينانىڭ كەيبىر قاراپايىم ماسەلەلەرىنەن تۇك سەزبەيمىن. ءيا، ءيا، ءبىر وتىرىگى جوق. ەسەسىنە، مەن ماڭىزدى نۇكتەلەردى جاقسى ايىرامىن. سوندىقتان دا وسى ۋاقىتقا دەيىن مەنىڭ الدىمنان و دۇنيەگە اتتانعان ەشكىم جوق.
— ازاماتتىق بورىش پەن عىلىمي ماقسات جايلى نە ايتاسىز؟
— بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىندا قايشىلىق بار دەگەنگە مەن تۇسىنبەيمىن. بورىشىم — جالپى ادامزات مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋ. سوندىقتان دا، مەنىڭ وبەكتىلەرىم — بۇعان دەيىن مەديسيناعا بەرىلمەي كەلگەن ەڭ باستى، قاتەرلى كەسەلدەر. مەنىمەن 10 جىل بويىنا جەكپە-جەككە تۇسكەن سول دەرتكە بارشا ادامزات داۋا كۇتكەلى قاي زامان! البەرت نوبەل بايگە تىككەننەن بەرى دە وسى دەرتكە شيپا ىزدەپ، باسىن بايلاعان قانشا عالىم ءوتتى! قانشا ۋاقىت ءوتتى! قانشاما ۇلى ادام قۇربان بولدى. ءبىراق مەن جۇرەكسىنگەنىم جوق. جاۋلاسپاققا ءدال وسى قاتەرلى دەرتتى، «اقيقات اجالدى» تاڭداپ الدىم. گەتە شال ايتقانداي، ورىندالعان ۇساق ماقساتتان ورىندالماسا دا بيىك ماقسات ارتىق قوي قاشاندا. اقىرى، مەن جەڭدىم... ماقساتىما جەتتىم!.. راس... — دوكتور اۋزىنا ءدامسىز بىردەڭە ءتۇسىپ كەتكەندەي بەتىن تىجىرايتىپ ۇندەمەي قالدى دا: — راس، — دەدى تاعى دا، — ادامزاتتىڭ ءبىر ماعان تىرەلىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق. مەن بولماعاننان ەشتەڭەسى ادىرە قالىپ، قۇرىماس تا ەدى. سويتسە دە... — دوكتور بەيكەر ءسوزىن اياقتاعان جوق. سيگارىن سورىپ وتىرا بەردى.
جۋرناليست دوكتوردىڭ قىزىل كۇرەڭ اشاڭ جۇزىنە قاراپ وتىرىپ، شۆەيسار شالدىڭ «...اراب دەيدى، ەۆرەي دەپ بىرەۋ ايتادى» دەگەن ءسوزىن ەسىنە ءتۇسىردى.
دوكتور بەيكەر كرەسلوسىن تاعى دا تەربەپ جىبەردى دە:
— سوسىن نە ايتۋعا بولادى؟ — دەدى قولىن جايىپ. — ماقالا جازساڭىز وسىلاردى تولىقتىرىپ بىردەڭە دەي سالارسىز.
— سىزگە تاعى ءبىر سۇراق. ءوز مەملەكەتىڭىزدىڭ وزگە حالىقتارمەن قارىم-قاتىناستا ۇستاپ وتىرعان ساياساتىنا قالاي قارايسىز؟
— سينور پالەتەللي! — دەدى دوكتور قاتقىل ۇنمەن. — مەن ساياساتپەن اينالىسپايمىن!
جۋرناليست تومەن قاراپ ۇندەمەي قالدى دا:
— ساياسات وپپەنگەيمەردىڭ داڭقىنا زيانىن تيگىزگەن جوق قوي، — دەدى اقىرىن عانا.
— ال ءسىز ماعان وپپونگەيمەردىڭ ساياسي قايراتكەرلىگىنەن ادامزاتقا تيگەن يگىلىكتى ايتىپ بەرىڭىزشى. ءيا، ءيا، ايتىپ بەرىڭىزشى. ول بوگەمەك بولعان زۇلىمدىقتىڭ ءدامىن حالىق ءبارى ءبىر تاتتى. ناتيجە بەرمەگەن ارەكەتتىڭ ءبارى اۋرەشىلىك دەپ قانا اتالادى. تاريحتىڭ ءوز زاڭى، ءوز ستيحياسى بار. وڭى بۇزۋعا ءسىز بەن ءبىزدىڭ شامامىز جەتپەيدى. تىرشىلىكتىڭ دامۋ زاڭى ۇنەمى ادامداردىڭ پايداسىنا شەشىلەتىن شىعىنسىز، ساتتىلىكتەن عانا تۇرسا دەپ تىلەۋدىڭ ءوزى قانداي اڭقاۋلىق دەسەڭىزشى! تاريحتىڭ مىنا تۇسىندا بالەنشە ءبۇيتىپ قاتەلەسپەگەندە، جاعداي باسقاشا بولاتىن ەدى دەۋ، العاشقى داۋىردەگى دينوزاۆرلار تابيعات كەنەت سۋىتىپ كەتپەگەندە قۇرىپ كەتپەي ءتىرى قالاتىن ەدى دەگەن سەكىلدى قيال عوي. بولماسا سول مۇز ءداۋىرىنىڭ باستالۋىنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر قاجەتتىلىكتەن تۋىپ وتىرعان تابيعي ءجايت ەمەس پە! — دوكتور ساعاتىنا قارادى دا: — قارسى بولماساڭىز وسىمەن اڭگىمەمىزدى دوعارايىق، — دەدى. — مەنىمەن ءبىر پارتيا شاحمات ويناۋعا قالايسىز؟
ول وسىنى ايتىپ، وزىنە ەشكىم قارسى كەلىپ كورمەگەن داعدىمەن جاۋاپ كۇتپەي، كنوپكانى باسىپ شاحمات اكەپ تىگۋگە قىزمەتشىسىن شاقىردى.
دوكتوردىڭ تاستان قاشالعان الپەتتەي جادىراپ، يا تۇنەرىپ قۇبىلىس بىلدىرمەيتىن بەدىرەيگەن كوسە ءجۇزى مەن قاتقىل جانارى، پەندە بالاسىنا وعاشتاۋ وكتەم مىنەزى، اقىرىندا اقى ادال ەڭبەكپەن ەمەس الدەقالاي قۇپيا قاراقشىلىقپەن قولعا تۇسكەن قيساپسىز قازىناعا ۇقساس ءبىر ادام بويىنا سىيعىزۋعا كەلمەيتىن عىلىمي تابىستار — وڭكەي ءبىر ساتتىلىك — وسىنىڭ ءبارى ۇعىمدى اۋىرلاتىپ، الدەبىر اقىلدان تىس تىلسىم كۇشكە، تۇسىنىكسىزدىككە اكەپ تىرەيتىن. جۋرناليست ءوزىنىڭ بولاشاق ماقالاسىندا دوكتوردىڭ حاراكتەرىن اشۋ ءۇشىن وسى تۇسىنىكسىزدىك پەن قاتالدىقتى نەگىزگى شتريح ەتىپ السام دا جاراپ جاتىر-اۋ دەپ ويلادى. سودان كەيىن ۇساق دەتالدار ءۇشىن قاجەت بولار دەپ، ءۇي ىشىندەگى بۇيىمداردى، ولاردىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبىن مۇقيات قايتا قاراپ شىقتى.
— ءجۇرىڭىز، — دەدى دوكتور «كورولدىڭ» الدىنداعى پەشكاسىن ەكى ورىنعا جىلجىتىپ.
جۋرناليست تە پەشكاسىن ەكى ورىنعا جىلجىتتى. دوكتور f2-Hi f4-Ke جۇرگەندە، جۋرناليست d7-Hi d5-Ke جىلجىتتى. ودان كەيىن ءبىر پەشكاسىن قۇربان ەتىپ، س15ء-تى. تاعى ىلگەرى باستى.
— ڭ-م-م-م! - دەدى دوكتور ويناقى كوڭىلدى ۇنمەن. — فالكبەەردىڭ كونترگامبيتى! وتە جاقسى!
دوكتور بەيكەردىڭ شاحماتتى سويلەپ وتىرىپ وينايتىن ادەتى بار ەكەن. تەگىندە ۇتۋدى ماقسات قىلمايتىن سەكىلدى. سول ادەتىمەن:
— سينور پالەتەللي، — دەدى ءبىر تۇستا شانىشقىسىمەن ءدامدى بىردەڭەنى تۇيرەپ العىسى كەلىپ وتىرعان ادامداي فەرزاسىن بۇلعاقتاتىپ، — قۇداي ءۇشىن بىردەڭە ايتا وتىرىڭىز. دۇنيە ءجۇزىنىڭ چەمپيوندىعىنا تالاسىپ وتىرماعان بولارمىز.
سينور پالەتەللي كۇلىپ جىبەردى.
— ونىڭىز راس. ءبىراق نە ايتقاندى قالايسىز.
— وتە جاقسى، ءبىز وندا بىلاي قورعانايىق — دەدى دوكتور س2ء-نى سز-كە قويىپ. — دۇنيەدە بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى كوپ بىلەسىزدەر. كوپ كورەسىزدەر. سونىڭ ءبارى اڭگىمە.
— ونىڭىز راس، — دەدى جۋرناليست تاعى دا. — مەن وتە كوپ جۇرەمىن. ءارتۇرلى وقيعالارعا كەزىگەم. ءبىراق ونىڭ ءبارى سىزگە ۇناماۋى مۇمكىن.
— ەشتەڭە ەتپەيدى. — دوكتور فەرزاسىن كورولدىڭ الدىنا ءجۇردى.
— ۇناماۋى مۇمكىن، — دەدى جۋرناليست ءسوزىنىڭ اياعىن قايتالاپ. سونى ايتتى دا «اتىن» پەشكانىڭ الدىنا شىعاردى. — سەبەبى مەنىڭ ساياحات سايىن كورىپ قايتاتىندارىمنىڭ ءبارى كوڭىل جابىقتىراتىن ايانىشتى ۋاقيعالار.
— ا-ا، سولاي ما؟
— ءيا، دوكتور، ءدال سولاي.
دوكتور بەيكەر قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى دە، وڭ قاناتتان روكيروۆكا جاسادى.
— قايتەمىز ەندى. اندا-ساندا جابىعىپ العان دا دۇرىس شىعار. تابيعات بەرگەن قۇبىلىستىڭ ءبارىن ادام بالاسى اڭساۋعا ءتيىستى. مەيلى ول قۋانىش بولسىن، مەيلى ۋايىم بولسىن. ۇيتكەنى ادام ءۇشىن ەڭ جامانى زەرىگۋ. زەرىگۋدەن باسقانىڭ ءبارى سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا تۇگەل جاقسى.
— سونىمەن سىزگە كوڭىل جابىقتىراتىن اڭگىمە كەرەك قوي؟
دوكتور ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ قالدى دا، كەنەت قۋانىپ كەتىپ:
— شاح!... — دەدى. — ءيا، كوڭىل جابىقتىراتىن ءبىر اڭگىمە ايتىڭىز...
جۋرناليست كورولدىڭ الدىن پىلمەن بەكىتتى.
— بىزدەر ءۇشىن ەل ارالاۋدىڭ ەڭ الدىمەن ساياسي ءمانى قىمبات. ءار ءتۇرلى حالىقتاردىڭ تاريحىمەن، الەۋمەتتىك جاعدايىمەن، داستۇرلەرىمەن، ادەت-عۇرىپتارىمەن تانىسامىز. سوڭعى ساپاردان جيناعان ماتەريالدارىمدى جيناقتاپ وتىرىپ مەن جاقىندا مىنانداي ءبىر پىكىرگە كەلدىم. جالپى بولاشاق اتاۋلى بارىمىزگە بىردەي جانە بىردەي قاجەت دەسەك تە، جەكە ادامداردىڭ تىلەك ماقساتى، مۇڭ-مۇقتاجى ءبىر بىرىنە ۇقسامايدى عوي. ايتالىق بىرەۋ — اش، ەكىنشىسى — جالاڭاش، ءۇشىنشىسى — اۋرۋ. اش ادامعا تاماق كەرەك، جالاڭاشقا كيىم، ال اۋرۋعا تەك ءدارى كەرەك. ولاردىڭ قاجەتتەرىن شاتاستىرىپ ۇلەستىرۋگە بولمايدى. حالىقتار دا سول سياقتى... بىرەۋىنىڭ مۇقتاجى بىرەۋىنە يگىلىك بوپ جارىمايدى. الگى ءوزىمىز باسپا بەتتەرىندە سيۆيليزاسيانى تۋ ەتىپ ادامزات مۇددەسى دەپ داۋرىعىپ جۇرگەنىمىز — ۇستەمدىك قۇرىپ وتىرعان تورت-بەس ۇلى حالىقتىڭ عانا مۇقتاجى ءتارىزدى.
— ءسىز جۇرمەي قويدىڭىز عوي.
— كەشىرىڭىز! — جۋرناليست ءبىر ءسات شاحمات تاقتاسىنا اڭتارىلا قارادى دا، قولايلى ەشتەڭە تاپپاعانداي شەتكى پەشكانى ىسىرا سالدى. — بولماسا مەملەكەتتەر ءومىرىنىڭ نەگىزگى جۇگىنەرى — ەكونوميكا ەمەس مورال بولاتىن كوز جەتتى ەمەس پە؟! ايتىڭىزشى.
— شاح! — دەدى دوكتور.
— البەتتە سولاي بولۋعا ءتيىستى، —دەدى جۋرناليست كورولدى اسىعىس اتپەن جابا سالىپ. — ءبىراق ءىس جۇزىندە ولاي ەمەس. ءبىر حالىقتىڭ ار نامىسىنان ءبىر دوللاردىڭ ىقپالى كۇشتى. بىزدەر حالىق ءۇشىن دەپ اۋەلى تاماشا ءبىر يدەيالاردى تاۋىپ الامىز دا، ارتىنان سول يدەيا ءۇشىن حالىقتىڭ ءوزىن قۇربان ەتكىمىز كەلەدى.
— مۇنىڭ ءبارى راس بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ءسىز ايتقانداي كوڭىل جابىقتىراتىنداي ايانىشتى اڭگىمە ەمەس...
— راس، —دەدى جۋرناليست كەلىسىپ. — ايانىشتى ءحالدى مەن تەك سوڭىنان كوردىم. ءتىپتى سوعۋ ويىمدا جوق ەدى. اياق استى شەشىلدى... ءبىز تۇنگى ساعات 5-تە كەلدىك... ودان تاعى دا سامولەتكە وتىرىپ، ءۇش ساعات ۇشتىق. مەن وسى عۇمىرىمنىڭ ىشىندە مۇنداي كەرەمەت تابيعات كوركىن كەزدەستىرگەن ەمەسپىن... جەر بەتى كوز تۇنعان كوك جاسىل بىردەڭە. سان سالاعا بولىنگەن وزەندەر دەنەنىڭ قۇجىناعان قان تامىرىنداي ءجۇز تارام بولىپ ايقاسىپ جاتىر. ەندى ونى تىلمەن ايتىپ....
— ءسىز وسى قاي جەردى ايتىپ وتىرسىز؟
جۋرناليست «سوندا مەن باعانادان نە ايتىپ وتىرعانمىن» دەگەندەي دوكتورعا كوزىلدىرىگىن الىپ تاڭىرقاي قارادى.
— امازونكا عوي. برازيلياعا بارعانىمدى ايتام.
— ا-ا؟ — دوكتوردىڭ كوزىلدىرىك جاقتاۋىنان اسىپ تۇرعان بيىك قاباعى ءدىر ەتە قالدى. — ا-ا، ءيا، ايتا بەرىڭىز.
— ءبىز نيامبيكۋارا تايپاسىنىڭ تەرريتورياسىنا قوندىق. ولاردىڭ ءبىرازى سونداعى امەريكاندىق ميسسيونەرگە جالدانىپ جۇمىس ىستەيدى ەكەن. مىنانى قاراڭىزشى، ميسسيونەرگە نيۋ-يوركتان نەمەرە ءىنىسى كەلگەن. جولاي سۋىق ءتيىپ تىماۋ بولىپتى. سونىڭ اكەلگەن تۇماۋىنان ءبىر كۇندە 50 يندەەس ولگەن. «مەنىڭ بالالارىمنىڭ ىستىعى كوتەرىلسە، بۇكىل تايپانىڭ قىل ۇستىندە تۇرعانى» دەيدى ميسسيونەر. يندەەستەر ءۇشىن تىماۋ ەڭ ءحاۋىپتى جۇقپالى اۋرۋلارمەن بىردەي كورىنەدى. مەن سول ارادا تۇراتىن دارىگەر جىگىتتىڭ كومەگىمەن ماتۋ-گروسسۋ شتاتىنداعى بىرنەشە تايپانىڭ مەكەنىن. ارالادىم. يندەەستەر وتانىن ءقازىر «جاسىل توزاق» دەپ اتايدى. ءبىراق امازونكانى توزاققا اينالدىرعان ۋلى جىلاندار مەن اۋرۋ تاراتاتىن ماسالار ەمەس، ءتۇپسىز قۇردىم باتپاقتار مەن اجال كولدەرى دە ەمەس، ادام جەگىش بالىقتار مەن كايماندار دا ەمەس... كادىمگى سيۆيليزاسيا مەن مادەنيەت اپارماق بولعان «اق نيەتتى» اق ادامدار. مىنا ءسىزدىڭ...
— ا-ا! — دەدى دوكتور تاعى دا ەستىمەي قالعانداي.
— مەن العاشقىدا جەرگىلىكتى تايپالاردىڭ ەتنوگرافياسى، ادەت-عۇرپى، سالت-جورالارى تۋرالى جول-جازبا ستيلىندە كولەمدى ماقالا جازباق بولعام. ءبىراق مەڭ كەش قالىپپىن. تايپالاردىڭ كوبىسى جەر بەتىنەن مۇلدە قۇرىپ كەتكەن. ماسەلەن اريپۋانان وزەنىنىڭ بويىنداعى سينتالارعا تايپاسىن پۋلەمەتپەن قىرىپتى. كەيىن سامولەتپەن ءجۇرىپ تەكسەرگەندە ءبىر دە ءبىر يندەەستىڭ ءتىرى قالماعانى ايقىندالعان. ارينە، ونىڭ ءبارىن جاساپ وتىرعان سول جەردەگى كاۋچۋك فابريكاسىنىڭ قوجاسى. ونىڭ قارۋلانعان بەس ءبانديتتى 800 دوللارعا جالداعانى دا ايقىندالعان. ءبىراق بۇل قىلمىستى ايىپتاۋعا ەشكىمنىڭ شاماسى جەتپەيدى. ۇيتكەنى ول جوعارعى ۇكىمەت ورىندارىمەن بايلانىسىپ جاتقان قۇپيا ارەكەت. ال تاپايۋنا تايپاسىنا نە ىستەگەن دەيسىز عوي؟.. تاپايۋناعا مىشياك قوسىلعان بىرنەشە جاشىك قانت سىيلاعان. كەيبىر دەريەۆنيالاردا لاشىقتارعا كىرىپ سەميا باس سايىن ۇلەستىرىپتى. ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە تاپايۋنا دا جوق بولعان. سودان كەيىن كەزەك پاتاشوعا كەلەدى. دەريەۆنياعا جالعان دارىگەرلەر كەلىپ، ءار ادامعا ەكى ەكىدەن ۋكول سالعان. ءشپريستىڭ ىشىندە كىسى ولتىرەتىن شەشەك ۆاكسيناسى بار. «پاتاشو شەشەكتەن ءولدى» دەپ جازىپتى كەيىن كەيبىر ەتنوگرافتار. ءبارى راس: پاتاشو ىندەتتەن قىرىلدى. ءبىراق ىندەت قولدان جاسالدى عوي... ءناسىل قۇرىپ بارادى. اق ادامدار دجۋنگلي ىشىندە ەڭ سوڭعى يندەەستەردى اۋلاپ ءجۇر.
— ا-ا؟— دەدى دوكتور بەيكەر ءۇشىنشى رەت قايتالاپ. ءسويتتى دە قولى قالتىراپ ۇستاپ تۇرعان «اتىن تاقتاعا قاراماستان جىلجىتا سالدى.
— دو-وك-تور! ات بۇل اراعا كەلە المايدى عوي!
— و، نە... اح، كەشىرىڭىز... مەن ءتىپتى قاتە ءجۇرىپپىن عوي: — دوكتور اتتى ەكىنشى رەت ءجۇردى.
— بۇل اراعا دا كەلە المايدى.
دوكتور بەيكەر ەسىنەن جاڭىلعان ادامشا نە ىستەرىن بىلمەي شاحمات تاقتاسىنا مەلشيە ءۇڭىلىپ وتىرىپ قالدى.
جۋرناليست دوكتورعا تاڭىرقاي قارادى دا:
— بالكىم مىندا جۇرگىڭىز كەلگەن بولار، — دەپ قولىنان اتتى الىپ f4-كە قويدى.
— راحمەت... سينور پالەتەللي!.. مەن... ءدال سول جەرگە جۇرگىم كەلگەن... ايتا بەرىڭىز.
— ءقازىر عالىمدار تەك ولگەن تايپالاردىڭ ەتنوگرافياسىن جازۋدا. تەك ەستىگەندەرىن جازۋدا، ارينە. ۇيتكەنى راستايتىن ءبىر دە ءبىر كۋا جوق. جاقىندا تاعى ءبىر اراكۋ تايپاسىنىڭ قۇرىپ بىتكەنى ايقىندالدى...
— نەمەنە؟ — دەدى شۇبەرەكتەي بوپ-بوز بولعان دوكتور ورنىنان تۇرا بەرىپ.
جۋرناليست دوكتورعا ۇرەيلەنە قارادى.
— اراكۋ تايپاسى...
— سوسىن، — دەدى دوكتور قىرىلداپ.
— اراكۋ تايپاسىنان دا ءبىر دە ءبىر ادام قالماعان. «نەدەن قىرىلعانى بەلگىسىز، مەكەن جايلارى قاڭىراپ بوس قالدى» دەپ جازدى.
دوكتور سوقىر ادامشا كرەسلونىڭ جاقتاۋلارىن سيپالاپ، ءبىرتۇرلى مەڭىرەۋلەگەن كۇيى قايتا وتىردى.
— سوندا ولاردىڭ جازىعى نە؟ — دەدى جۋرناليست اڭگىمەسىن ساباقتاپ. — برازيليا ورمانىندا جاراتىلىپ، وسىپ-ونگەندىگى مە؟ الدە قيساپسىز بايلىعى ما؟ ءيا، ءيا، ءدال سولاي. بۇل كۇندە جەردىڭ كەڭدىگى مەن بايلىعى دا حالىقتىڭ سورىنا اينالعان. بولماسا 17 عاسىردا تەمىردەن زات جاساپ، مادەنيەت قۇرعان، پاستەرگە دەيىن جىلاننىڭ ۋىنا ەم ويلاپ تاپقان، ەۆروپاعا كارتوپ پەن پوميدور ەگۋدى، قىزىل بۇرىش پەن تەمەكى ەگۋدى ۇيرەتكەن 2 ميلليون يندەەستەن بىرنەشە ءجۇزى قالعانىنا كىم جاۋاپ بەرەدى؟ عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ەندى ون جىلدان كەيىن ءبىر دە ءبىر يندەەس قالمايدى. قالسا تەك زووپارككە قويۋعا بىردى-ەكىسى قالۋى مۇمكىن. مەنىمەن ايتىسقان ءبىر ميسسيونەر: «ولار قولدارىنا تۇسكەن تۇتقىندارىن جەيتىن كورىنەدى عوي» دەپ جازعىردى. بۇكىل برازيليادا ادام ەتىن جەيتىن ءبىر دە ءبىر تايپا جوق. ول دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. سوندا شىن مانىندەگى ادام جەگىشتەر كىمدەر بولىپ شىقتى؟! — جۋرناليست قالتاسىنان سيگارەت الىپ تۇتاتتى دا، كوكشىل ءتۇتىن اراسىنان سىعىرايىپ كىنالاعان ادامداي دوكتورعا قارادى. — مەن وسىلاردىڭ ءبارىن قۇلاعىممەن ەستىپ، كوزىممەن كوردىم. كوردىم دە بۇل بۇكىل ادامزاتتىڭ ارىنا باسىلعان وشپەس قارا داق دەپ ءتۇسىندىم. ءبىز جۇمساق ديۆاندا جاتىپ قوسىلا الماعان ەكى جاس تۋرالى روماندار وقىپ نەمەسە فيلمدەر كورىپ كوزىمىزگە جاس الامىز. ءبىز ءبىر ادامنىڭ تاعدىرى ءۇشىن جەر ءجۇزىنىڭ پرەسسالارىن شۋلاتىپ، ۇراندار ۇستاپ كوشەگە شىعامىز، قىلمىستىنىڭ جازالانۋىن تالاپ ەتەمىز. ءولىم جازاسىنا بۇيىرامىز. ال تۇتاس ءبىر ءناسىلدىڭ، بىرنەشە حالىقتىڭ قۇرىپ كەتۋىن قاي تىلدە سۋرەتتەپ بەرۋگە بولادى. حالىقتى ولتىرۋشىلەرگە ادامعا بىتكەن سانامەن قانداي جازا ويلاپ تابۋعا بولادى، دوكتور بەيكەر!
دوكتوردىڭ بۇدان ءارى تىڭداۋعا شاماسى جەتپەدى. تاعى دا .سوقىر ادامشا سيپالاپ ءجۇرىپ كنوپكانى باستى دا، قىزمەتشىسىنە:
— سينور پالەتەلليدى شىعارىپ سالىڭىز، — دەدى كەكەشتەنىپ.
سودان كەيىن ول ءجۋرناليستىڭ قالاي قول بەرىپ قوشتاسقانىن، جايسىز اڭگىمە ايتىپ كوڭىل-كۇيىن بۇزعانىنا كەشىرىم سۇراعانىن، شىعىپ بارا جاتىپ قالپاعىن ءتۇسىرىپ العانىن اڭعارعان جوق.
ەسىك باياۋ سىقىرلاپ، سىرتىنان جابىلعاندا دوكتور ەسىنەن تاندى.
* * *
دوكتور بەيكەر قۇرىسقان ساۋساقتارىن قىزمەتشىسى سىندىرا جازىپ جاتقان كەزدە ەسىن جيدى.
— مىرزا، مەن دارىگەر شاقىرتتىم، ءقازىر جەتۋگە ءتيىستى، — دەدى ابىرجىعان قىزمەتشى دوكتوردىڭ جۇزىنە ۇرەيلەنە قاراپ.
دوكتور بەيكەر قالتاسىنان ورامالىن الىپ تەر بۇرشاقتاعان ماڭدايىنا باستى. — باسىن سالبىراتىپ ويلانىپ وتىردى دا:
— دارىگەردىڭ قاجەتى جوق، قايتارا سال، — دەپ قىزمەتشىسىن شىعارىپ جىبەردى.
دوكتور مەلشيىپ ۇزاق وتىردى. تالما اۋرۋىنا ۇشىراعان ادامدار ەسىنەن ايرىلىپ، ويانعاندا ميدىڭ قايسى ءبىر بولىكتەرىندە جاڭعىرۋ پروسەسى پايدا بولىپ، الدەقاشان ۇمىت بولعان وقيعالار، ۇساق دەتالدار، ءتىپتى ايى، كۇنى، ساعاتى، مينۋتىنا دەيىن ايقىندالاتىنىن ول بۇرىننان بىلەتىن. تاپ قازىرگى اقىل-ويىنداعى الدەبىر جاڭارعان ايقىن ەلەستەردى دە سونداي ساتكە ۇقساتتى.
ول قالىڭ توم كىتاپتىڭ اراسىنان جابىلىپ كەتكەن ءبىر پاراقتى ىزدەگەن ادامداي، ۋاقىتتى كەرى ساناپ تۇگەندەپ جاتىپ، كەنەت كىلت توقتادى.
سيۆيليزاسيا الەمىنىڭ — نيۋ-يوركتەگى 100 قابات ۇيلەر مەن جارقىلداعان جاساۋ بۇيىمداردىڭ، ولشەۋسىز سالتانات پەن دابىرا قوشەمەتتىڭ، الەمگە ايگىلى بولعان داڭق پەن عىلىمي تابىستاردىڭ، تالانتىنا باس ۇرعان سانسىز توبىردىڭ اھ ۇرعان داۋرىقپاسىنىڭ تاعى سول سياقتى ءومىردىڭ ويلانۋعا مۇرشا بەرمەگەن ءارتۇرلى الدانىشتارىنىڭ استىندا الدەقاشان ۇمىت بولىپ، ولدىگە سانالعان ءبىر تىرشىلىك الدەقالاي جان ءبىتىپ قىبىر ەتكەندەي بولدى. جانە ول — و دۇنيە مەن بۇ دۇنيەنىڭ ارا قاشىقتىعىنداي الىستا، تىم الىستا قالعان تىرشىلىك ەدى.
دوكتور بەيكەر سول ساتتە ادام بالاسىنىڭ ۇزاق عۇمىرىندا ءبىر-اق رەت كەزدەسەتىن، بولماسا كەزدەسپەي دە كەتە بەرەتىن ايرىقشا تاعدىر قالتارىسىنا تاپ بولعانىن جانە ەندىگى عۇمىرى وسى قالتارىسقا بايلانىستى ەكەنىن ءتۇسىندى.
II
اناسىنان شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەندە اكەسى وعان كياكۋ دەپ ات قويدى. اكەسى چورو وسى توڭىرەككە ايگىلى باقسى بولاتىن. ءبىراق كوپ ويلانىپ جاتپاستان اشەيىن «كياكۋ» دەي سالدى. ۇيتكەنى اتتا تۇرعان تۇك جوق دەپ ويلايتىن.
ءۇش جاسقا دەيىن قالاي ءومىر سۇرگەنى كياكۋدىڭ ەسىندە جوق. ايتەۋىر وسى مەكەندەگى كوپ بالانىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ول تۋرالى جوبالاپ بىلاي دەۋگە بولار ەدى.
كياكۋ اتام زاماننان اراكۋ تايپاسى مەكەن ەتكەن اعىستى لاي وزەننىڭ جاعاسىندا، توبەسى بانان، پالما جاپىراقتارىمەن جابىلعان قاراكولەڭكە لاشىقتىڭ ىشىندە قىزىل شاقا كۇيىندە دۇنيەگە كەلدى. ءۇي ىشىنە قوسىلعان ەكىنشى بالانىڭ قۋانىش تويى، ىرىم-سالتى اسىرە دابىراسىز ادەتتەگىدەي بىركەلكى سالتاناتپەن ءوتتى. ودان كەيىن كياكۋ وزگە سابيلەر سەكىلدى ەمشەك ىزدەپ جىلايتىن بولدى، شىقىلىقتاپ كۇلەتىن بولدى. بارلىق سابيلەر سەكىلدى ول دا سۇيكىمدى بولدى. ونى كوبىنە ەستيار اعاسى ارقالاپ جۇرەتىن. ارقالاپ ءجۇرىپ، ۇزاق جولدان ورالعان بالىقشىلاردىڭ الدىنان شىعاتىن، ەگىستىكتە جەمىس تەرىپ جۇرگەن ايەلدەرگە باراتىن. شەشەسى كياكۋدىڭ ءوزىن تانىپ ۇمتىلعانىنا قۋانىپ ءماز بولاتىن.
ەكى جاسىندا ونى كورشى ءۇيدىڭ وزىمەن جاستى بۇيرا باس قىزىمەن اتاستىرىپ، ايماقتاعى لاشىقتاردى شاقىرىپ جورالعى جاسادى. ءوستىپ كياكۋ ەسىن ءبىلدى. ءۇش جاستان بىلايعى ءومىرى ونىڭ جادىندا ۇزىك-ۇزىك ەلەس كۇيىندە، ۇرەيلى ءيا قۋانىشتى، بولماسا تۇسىنىكسىز كەلتە ءسات كۇيىندە، ودان كەيىن بىركەلكى جۇيەلى تىرشىلىك، ۇزىن سونار وقيعا، قات-قابات قاقتىعىس، حاراكەت، ۋايىم، باق-داۋلەت كۇيىندە تۇتاس ساقتالىپتى.
كياكۋدىڭ تۋعان جەرى — اقپا وزەننەن قول سوزىم جەردەگى قالىڭ اعاش توبەسىنەن سۇمبىدەي شانشىلعان كۇن ساۋلەسىنىڭ اراسىمەن سۇرلەۋ قۋالاپ اشىق الاڭعا شىققاندا ءبىر-اق كورىنەتىن لاشىقتار تىزبەگى-تىن. وزەننىڭ بۇل قاباتى قالىڭعا كەۋلەپ ەنگەن شىعاناق ءتارىزدى جايىلما تۇس. يىرىمگە ەرەسەك بالالار ay قۇرادى، تاسباقا اۋلايدى. اعىس ايداپ شىققان ۇساقبالىقتار، كەيدە جالپاق تۇمسىق تۋكۋنارەستەر، كۇلگىن پينتاداستار دا بالدىر اراسىنان جوندارى جىلتىراپ كورىنىپ تۇرادى. ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز ۇلكەن كىسىلەر بالىق اۋلاۋعا ەكى-ۇش كۇندىك الىسقا كەتەتىن. كەيدە ودان دا كوپ بىرنەشە كۇنگە جوعالادى. اقىرىندا اعىس باستاۋىنان كوڭىلدى قيقۋ ەستىلىپ، بالالارمەن بىرگە جارىسا جۇگىرىپ، نايزا، قوراپ اۋعا ورالعان بالىق ارقالاعان، ۇزىندىعى كىسى بويىنان استام قىزعىلت تاڭبالى زىلدەي پيراكۋرۋدى تورت-بەسەۋى ارەڭ كوتەرىپ كەلە جاتقان بالىقشىلاردى كورگەندە تاڭعاجايىپ ءبىر شات سەزىم بويعا تاراپ باقىتتى قىلۋشى ەدى. بالالار مايمىلدارشا شۋ-شۋ ەتىپ، سەكىرىپ، بىر-بىرىمەن الىسىپ، لاشىقتارعا جەتكەنشە مەيرام كۇنگىدەي دۋمانداتىپ كەلەتىن.
بۇل كەزدە الاڭعا جۇرتتىڭ ءبارى جينالادى. شالدار دا، كەمپىرلەر دە، بالا كوتەرگەن ايەلدەر دە، نايزا لاقتىرىپ، كۇرەسىپ جاتقان جاستار دا، ءىڭىر تۇسپەي وتتى قورشاپ تەمەكى ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ، كۇندىزگى جاقسىلىق رۋحىن شىعارىپ سالىپ تۇرعان باقسىلار دا شارۋالارىن تاستاپ، بالىقشىلاردى قارسى الادى.
ىمىرت مەڭدەپ قاراڭعى تۇسەدى. جىن-پەرىلەر جايلاعان ءتۇن بالاسىندا لاشىقتان شىعىپ قام ويلايتىن ءتىرى جان نەكەن-ساياق.
كياكۋ اسپالى توسەگىنىڭ ۇستىندە ەتپەتىنەن جاتىپ:
— اكەم قاشان كەلەدى؟ — دەيدى وتتىڭ تۇبىندە جەمىس تازالاپ وتىرعان شەشەسىنە. سودان كەيىن «ەرتەڭ» دەيتىن جاۋابىن كۇتىپ ۇندەمەي قالادى.
— ەرتەڭ، — دەيدى شەشەسى.
كياكۋ ءبىر بۇيىرىنە اۋناپ ءتۇسىپ «ەرتەڭ» دەيدى ىشىنەن. كوز الدىنا تەمەكى ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ ءشوپ قايناتىپ وتىرعان اكەسىن ەلەستەتەدى.
اكەسى باسىنا ب ا ق قونعان كورىپكەل ءتاۋىپ ادام. قارشادايىنان الدە ءبىر سيقىرشىلار تايپاسىنىڭ اراسىندا ءوسىپ، باقسى-بالگەرلىكتىڭ سىرىن ۇعىپتى دەسەدى. سوندىقتان وعان بۇكىل ايماقتاعى جارالانعان اڭشىلار، دەرتكە شالدىققان، قارعىس دۇعاسى اتقان عارىپتەر، ءتىپتى كۇيەۋىن قىزعانعان. ايەلدەرگە دەيىن كەلىپ شيپا تىلەيدى. ءبىراق اكەسى ءتاڭىرى جولىنا بەرىلگەن تاقۋا ادام بولعاندىقتان وت باسىندا وتىرۋى از. جاڭبىر تاسقىنى باسىلىسىمەن ارقاسىنا دورباسىن اسىپ، اعاش جاپىراعىنان جاسالعان قايىعىنا وتىرىپ، ۇزاق ساپارعا اتتانادى. قالىڭ ورمان، تاۋ-تاستى ارالاپ دۋالى ءدارى جاسايتىن ءشوپ، جاپىراق، تامىر ىزدەيدى. تەك تولىق اي مەيرامىنا ءبىر كۇن قالعاندا تويدى ەلمەن بىرگە وتكىزۋ ءۇشىن قايتىپ ورالاتىن. ودان تاعى كەتەدى.
— كياكۋ! — دەيدى شەشەسى مۇنىڭ ۇيىقتاماي جاتقانىن سەزىپ. كياكۋ ۇيىقتاپ جاتقان بوپ كورىنۋ ءۇشىن دىبىس بەرمەيدى. شەشەسى جانىنا كەلىپ، شاشىنان سيپايدى. كياكۋ باسىن كوتەرىپ، شەشەسىنىڭ تاڭعاجايىپ راحات سەزىمىنە بولەيتىن مەيىربان مۇڭدى كوزدەرىن كورەدى.
— ۇيىقتا! — دەيدى شەشەسى شاشىنان ەركەلەتە جۇلقىپ. كياكۋ ەكىنشى بۇيىرىنە اۋناپ تۇسەدى. «قاشان كەلەدى؟» — دەيدى ىشىنەن، — «ەرتەڭ»... «ەرتەڭ، ەرتەڭ»...
* * *
تولىق اي مەيرامىنىڭ قارساڭى قاشان دا قاربالاس. كۇن كوتەرىلە تايپا كوسەمى ايرۋا باقسىلار مەن كارى شالداردى جيىپ الىپ بورەنەلەر قويىلعان الاڭدا كەڭەس وتكىزدى. سايىس، جارىسقا دايىندالىپ جۇرگەن جاستاردان باسقا ەركەك اتاۋلى، ءتىپتى بالالارعا دەيىن، دەنەلەرىن بوياپ، ماسكا جاساپ، ايەلدەر نان ءپىسىرىپ، جەمىس شىرىنىنان سۋسىن دايىنداپ توي جابدىعىنا كىرىسۋدە. اندا-ساندا لاشىقتار ىشىنەن سىبىزعى ءۇنى ەستىلەدى.
— كياكۋ! كياكۋ! ءساريدى شاقىر. تاماق ءىشسىن. ءبىر توپ بالانىڭ ورتاسىندا ءۇيۋلى قۇممەن ويناپ وتىرعان كياكۋ ءۇن-تۇنسىز ورنىنان تۇرىپ، كىشكەنە قولدارىن باياۋ سەرمەپ، جالعىز اياق جولمەن جاعالاۋعا قاراي ءجۇردى. اعاسى ساري سوناۋ ايعاي-شۋ شىعىپ جاتقان تۇستا، ويىن-ساۋىقتىڭ ىشىندە ءجۇر. ءقازىر بۇلاردان بولەك، شەتكى ۇلكەن لاشىقتا بويداق ەركەكتەرمەن بىرگە تۇرادى. وزىنە ايتتىرعان قىزدى مەنسىنبەي، باسقا قىزعا ۇيلەنەم دەپ، بۇرىن دا بىرنەشە رەت باعىن سىناعان. ءبىراق كورەر كوزگە ەلدەن ۇزدىك شىعار ەشتەڭەسى جوق، قاراپايىم تالدىرماش جىگىت اڭعا، بالىققا بارعاندا ەشبىر ەرلىك كورسەتە الماعانسىن تايپا كوسەمى ۇيلەنۋگە رۇقسات بەرمەي قويدى. ەندى ەرتەڭگى باسەكەگە ءتۇسىپ، تاعى ءبىر رەت باعىن سىناماقشى. كياكۋ قاز-قاتار تۇرىپ، كەزەكپەن نايزا لاقتىرىپ جاتقان جىگىتتەردىڭ قاسىنا كەلدى دە، كەلگەن شارۋاسىن ۇمىتىپ كەتىپ ءبىراز تۇردى. «اق شاعالا» بەلگىسىمەن بويانعان ۇزىن بويلى جىگىت: «ساعان نە كەرەك.» — دەگەندە بارىپ، ەسىنە ءتۇسىپ:
— اعامدى شاقىرشى، — دەدى.
— ساري-ي-ي! — دەپ ايعايلادى ۇزىن جىگىت.
قاۋىرسىن قالپاق كيىپ، بەلدىگىن قىزىلمەن بوياعان ساري نايزاسىن كوتەرىپ وڭتايلانعان كۇيى كياكۋگە بۇرىلدى.
— نە؟
— تاماق ءىش.
ساري جۇگىرە ءتۇسىپ، نايزاسىن جىبەرىپ قالدى دا، جەرگە قونعان قۇستاي قولىن جايىپ جالعىز اياعىمەن سەكەكتەي، نايزا تۇسكەنشە قادالا قارادى. سودان كەيىن جالت بۇرىلىپ، لاشىق جاققا جۇگىرە جونەلدى. «شىركىن، ساري ۇيلەنۋگە رۇقسات السا» دەپ ويلادى جولاي كياكۋ. ۇيتكەنى ول ۇيلەنسە اكەسىنىڭ دە، شەشەسىنىڭ دە قۋاناتىنىن، ولار قۋانسا ءوزىنىڭ دە قۋاناتىنىن جاقسى بىلەتىن. كياكۋ لاشىققا كىرگەندە شەشەسى مەن ساري ەرتەڭگى تويدىڭ باسى قىلىپ، وتقا پىسىرگەن بالىقپەن،نانمەن ءتاتتى سۋسىن ءىشىپ وتىر ەكەن.
— بالام، — دەدى شەشەسى ساريگە قاراپ. — ءوزىڭدى ءوزىڭ قيناماي وسى ازابىڭدى قويساڭ قايتەدى؟..
ساري ناننان ەكى-ۇش رەت قاۋىپ اسادى دا، ءتۇيىلىپ قالماس ءۇشىن سۋسىننان قىلق ەتكىزىپ ءبىر جۇتتى.
— ساري تومۋەنى جاقسى كورەدى، — دەدى. ساري تومۋەنى جاقسى كورەدى، — دەدى. سودان كەيىن سۋسىننان تاعى ءبىر جۇتتى.
— ساعان ءبارىبىر رۇقسات ەتپەيدى.
— ساري تومۋەنى جاقسى كورەدى... — سوسىن ۇمىتىپ قالمايىن دەگەندەي تاعى دا «ساري تومۋەنى جاقسى كورەدى» — دەدى شىعىپ بارا جاتىپ.
ءتۇس اۋا بەس كۇندىك ساپاردان ورالعان بالىقشىلاردى قابىلداۋ سالتاناتى بولدى. سىبىزعى ءۇنى كۇشەيىپ، تويدىڭ اسىنان ءدام تاتۋ ءۇشىن ەركەكتەر دالاعا شىققاندا، سالت بويىنشا ولاردى كورمەۋ ءۇشىن ايەل اتاۋلى ءبىرى قالماي لاشىقتارىنا ەندى. ەركەكتەر اسىقپاي تاماقتارىن ءىشىپ بولىپ، ماسكالارىن ءبىتىرىپ، ولاردى كادە لاشىعىنا اپارعاننان كەيىن عانا ايەلدەر سىرتقا شىقتى. وسى كەزدە تايپا كوسەمى ايرۋا باستاعان توپ — كوسەمنىڭ ايەلى، بالا-شاعاسى، جاقىن-جۇراعاتتارى سارناعان سىبىزعى ۇنىنە اندەتە قوسىلىپ لاشىقتاردى اينالۋعا كىرىستى.
— ...قاسيەتتى پەرىشتەلەر رۋحى،
ءبارىمىزدى جەلەپ-جەبەي گور.
ءبارىمىزدى، ءبارىمىزدى، —
دەپ گۇرىلدەدى ەرلەر داۋىسى. «جەبەي گو-و-ر»، — دەدى كوسەمنىڭ ۇل-قىزدارى جىڭىشكە داۋىسپەن تىم-تىراقاي قوسىلىپ.
— سىباعامىزعا بولگەن
اڭعا تولى نۋىڭ ءۇشىن،
بالىق تولى سۋىڭ ءۇشىن،
مىڭ دا ءبىر راحمەت، جاراتقان يەم!..
— مىڭ دا ءبىر راحمەت، جاراتقان يەم! — دەپ شۋلادى جۇرتتىڭ ءبارى.
ۋ-شۋ بوپ قۋانعان بالالار جۇگىرىپ كوسەم باستاعان توپقا قوسىلىپ كەتتى. كياكۋ قوسىلعان بەتتە بىرەۋىڭنىڭ قولىنان ۇستاي الىپ ەدى — كوسەمنىڭ كىشى قىزى كۋمبا ەكەن. جىميىپ كياكۋدىڭ ساۋساقتارىن اقىرىن قىسىپ قويدى.
— قاسيەتتى كۇننىڭ نۇرى،
جۇرتىمىزعا پانا بولعان،
سەنەن اسقان قۇدىرەتتى ەشكىم جوق...
— ەشكىم جوق! — دەپ اندەتتى كۋمبا كياكۋگە قاراپ.
سودان كەيىن كۇلىپ جىبەردى دە، شەشەسى مەن كياكۋدىڭ قولىن ۇستاتا سالىپ، ءوزى توپ ىشىنە ەنىپ كەتتى.
— اڭعا تولى نۋىڭ ءۇشىن
بالىق تولى سۋىڭ ءۇشىن...
مىڭ دا ءبىر راحمەت!..
كوسەمنىڭ ايەلى الدەن سوڭ، قولىندا كەلە جاتقان قىزى ەمەس، كياكۋ ەكەنىن كورگەندە كەرەمەت تاڭعالدى.
— قىزىم قايدا جاراتقان-اۋ؟!
— مىڭ دا ءبىر راحمەت! — دەپ اندەتتى كياكۋ جاۋاپ رەتىندە.
سىبىزعى ۇندەرى كوبەيىپ، كۇشەيىپ كەتتى. سوڭعى لاشىقتى اينالا بەرگەندە بىرەۋ كياكۋدىڭ قولىنان ۇستاي الدى. قولى ءوزىنىڭ قولىنداي كىشكەنتاي ەكەن. جالت قاراعاندا كۇلىپ تۇرعان كۋمانى كوردى. ەكەۋى تۇك سەبەپسىز سىقىلىقتاي كۇلىپ، كادە لاشىعىنا جەتكەنشە قول ۇستاسىپ بىرگە كەلدى.
— كۋمبا، — دەدى كياكۋ.
— كياكۋ، — دەدى كۋمبا. سوسىن كياكۋدىڭ جالبىراعان شاشىنان اقىرىن عانا جۇلقىپ قالدى.
ۇزاماي ىمىرت جابىلىپ، ايەلدەر مەن بالالار لاشىقتارىنا كىردى. ءبىراق ءان مەن اۋەن توقتاعان جوق، سىبىزعى داۋسى ەرتەڭگى ناعىز ۇلى مەرەكەنىڭ تاياپ قالعانىن سەزدىرگەندەي تىنىمسىز بەزىلدەي ءتۇستى.
كياكۋ اسپالى توسەگىنىڭ ۇستىندە كوزىن جۇمىپ ويلانىپ جاتىر. ۇيىقتاپ قالماس ءۇشىن اندا-ساندا كوزىن اشىپ، قوزعالىپ قويادى. بۇگىن اكەسى كەلۋگە ءتيىستى. ۇزاق جولدان قايتقاندا قالاي دا تولىق اي مەيرامىنا ىلىگۋشى ەدى. «نەگە جوق، نەگە؟... قايدا ءجۇر؟ ءا؟ الدە ءبىر جەردە...» كياكۋ قاباعىن قاتتى تىرجيتىپ، ءارى قاراي ويلاماۋعا تىرىستى. بار بالە ويلاعاننان دەيتىن اكەسى. ويلاماساڭ تۇك تە بولمايدى. ەندەشە تەك جاقسىلىققا جورىپ ويلاۋ كەرەك.
جەردەگى تەرى توسەنىش ۇستىندە جاتقان شەشەسى باسىن كوتەرىپ، تاياقپەن قولامتانىڭ شوقتارىن اشىپ، لاشىق ىشىنە كۇڭگىرت جارىق ءتۇسىردى.
ءبىر سارىندى سىبىزعى اۋەنى باسىلار ەمەس. اندا-ساندا بىرنەشەۋى جاپپاي قوسىلىپ، ىرعاقتارىن جيىلەتىپ، قۇتىرتا وينايدى. «بيلەپ جاتىر» — دەيدى ىشىنەن كياكۋ. ءبىرازدان كەيىن قۇلاعى ۇيرەنىپ، سىبىزعى داۋسىن سەزبەي كەتتى. «قولى قالاي جۇمساق!...- دەدى ەسىنە كۋمبا ءتۇسىپ. — كوزى قانداي ادەمى!.. ءا! ءوزى نەگە كۇلە بەرەدى؟.. اتى نەگە كۋمبا؟..»
شەشەسى كوسەۋدى جارقىراعان قولامتا جيەگىنە جاتقىزىپ، جىلجىپ توسەگىنە باردى. قيسايعان جوق، باسىن تىزەسىنە قويىپ، مۇلگىپ وتىر.
«قولى جۇمساق... نەگە كۇلەدى؟.. كوزى... نەگە؟...»
كياكۋ ۇيىقتاپ كەتكەنىن سەزگەن جوق. الدەقانداي جاعىمسىز ەستىلگەن سىبىردان وياندى.
لاشىق ءىشى قاپ-قاراڭعى. سىبىزعى ءۇنى ەستىلمەيدى.
— ...نەگە جىلايسىڭ؟.. جاقسىلىق رۋحى مەنى تاستاعان جوق. امان قالدىم... رۋح قاشقان كۇنى ءبارىمىز دە ولەمىز...
كياكۋ اكەسىنىڭ داۋسىن تانىپ، جۇرەگى تۋلاپ قويا بەردى. قۋانعاننان قىسىلىپ الاقاندارى تەرلەپ كەتتى. ءسۇيتىپ جاتىپ شەشەسىنىڭ جىلاعانىنا تاڭ قالدى. «ونىسى نەسى؟! نەگە جىلاپ جاتىر؟»
— مىڭ دا ءبىر راحمەت!..- دەدى شەشەسى تۇنشىعا سىبىرلاپ. — مىڭ دا ءبىر راحمەت!
— اقىرىن بالانى وياتارسىڭ... ەگەر وسى جولدا ءولىپ قالسام، اكەمنىڭ ارۋاعى و دۇنيەدە جولىققاندا كەتىرمەس ەدى...
شەشەسى ۇندەگەن جوق. اكەسى دە ءتىل قاتپادى. ەندى نە ايتار ەكەن دەپ تىڭداپ جاتىپ، كياكۋدىڭ ءوزى دە ۇيىقتاپ كەتتى.
كياكۋ تاڭەرتەڭ بارابان مەن ىشقىنعان سىبىزعى ۇنىنەن وياندى. لاشىقتا وزىنەن باسقا ەشكىم قالماپتى. دالاعا جۇگىرە شىقتى دا، ەسىك الدىندا قۇرعاق جاپىراقتار تولتىرعان توقىما قاپشىق ۇستىندە وتىرعان اكەسىن كورىپ سەلك ەتە ءتۇستى. دەنەسىندە ساۋ تامتىق جوق. جاراقات. ءبىر قولى سىنعان سەكىلدى كەندىر جىپپەن موينىنا اسىپ العان. كەڭىردەگىن ءتىلىپ كەتكەن تىرناق ءىزى، تالاۋراي قىزارىپ، قاندى وقيعانىڭ جاقىندا عانا بولعانىن ءبىلدىرىپ تۇر.
اكەسى ارەڭ بۇرىلىپ كياكۋدى كوردى دە، تاقا دەپ يشارات ءبىلدىردى. ءبىراق ۇندەگەن جوق، قاسىنا كەلگەن كياكۋدىڭ ارقاسىنان قاعىپ، بارا عوي دەگەندەي ىم قاقتى.
بۇل كەزدە ناعىز توي باستالىپ تا كەتكەن ەدى. ەلىكتىڭ، قابىلاننىڭ، شوشقانىڭ، ءتۇرلى قۇستاردىڭ بەينەسىندە ماسكا كيىپ العان ەركەكتەر ساتىر-گۇتىر بيلەي جونەلدى. قىم-قيعاش، ايعاي-شۋ، ءان، گۇمپىلدەگەن باراباندار، بەزىلدەگەن سىبىزعى ءۇنى... الاڭعا ايەلدەر مەن بالالار دا جينالدى. ەركەكتەر قىزىنىپ «ياگۋار اۋلاۋ» بيىنە كىرىستى. قارا تەرگە ءتۇسىپ ەنتىگىپ، لاشىق تۇسىنا كەلگەندە ايەلدەردەن بالىق پەن سۋسىن سۇرايدى. ايەلدەر ءماز بولىپ كۇلىپ ءجۇرىپ، ەركەكتەرگە بالىق، سۋسىن جانە توي نانىن اكەپ بەرۋدە.
كادە لاشىعىنىڭ قاسىنا بارعاننان كەيىن جاپپاي بي باستالدى. قىزىلدى-جاسىلدى قاۋىرسىن قالپاقتارى كوزدىڭ جاۋىن العان كوسەم باستاعان شالدار توبى مەن كورشى تايپادان كەلگەن قوناقتار الاڭنىڭ ورتاسىندا مەرەكەلىك تاماقتاردى الدارىنا جايىپ سالىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋدا. ەكى جاس جىگىت كياكۋدىڭ جارالى اكەسىن كوتەرىپ اكەلىپ، كوسەمنىڭ قاسىنا وتىرعىزدى. كياكۋدىڭ كوڭىلىن ماقتانىش سەزىمى بيلەدى. شىداي الماي بالالاردىڭ بىرەۋىن ءتۇرتىپ قالىپ:
— كوردىڭ بە، مەنىڭ اكەم جارالى! — دەدى. ەكىنشىسىنە دە، ۇشىنشىسىنە دە سونى ايتتى.
— كوردىڭ بە، مەنىڭ اكەم جارالى! كوردىڭ بە؟
باقسى دا سەلكىلدەي كۇلىپ، ءساريدىڭ قولعابىن شەشۋگە كىرىپتى. ساري تاعى دا جالىنىشتى ۇنمەن بىردەڭە دەپ ەدى، باقسى ونان سايىن كۇلىپ باسىن شايقادى.
تاعى دا بي باستالدى. ءبىراق كياكۋ بيلەگىسى كەلمەدى. باقسىنىڭ ساريگە رۇقسات بەرمەگەنى وعان كورىنەۋ كوزگە جاساعان زورلىق سەكىلدى. ول كۇلگەن ادامداردىڭ بارىنە رەنجىدى. ءتىپتى جىلاعىسى كەلدى. سوسىن ورنىنان اتىپ تۇرىپ لاشىق جاققا جۇگىرە جونەلدى. ىشكە كىرگەن بويدا توسەگىنە قۇلاي كەتتى. كياكۋ كۇندىزگى بيدەن ابدەن شارشاعان بولاتىن. سوندىقتان باقسىعا دا، ءساريدى كەلەكە قىلىپ كۇلگەن ادامدارعا دا وكپەلەپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتى.
تۇسىندە ۇيلەنۋ كادەسى قايتا باستالىپتى. جۇرت ۋلاپ-شۋلاپ ساريگە تاعى دا قولعاپ كيگىزىپ جاتىر. كيگىزىپ جاتىپ باقسى: «كيسەڭ بولدى، ەشتەڭە دەمەسەڭ دە رۇقسات ەتەمىز»، — دەپ سىبىرلاپ جاتقانعا ۇقسايدى. وسى كەزدە جۇرت وتتىڭ باسىنان تۇرا قاشادى. قولعاپ ىشىندەگى قۇمىرسقالار ءساريدى شاعىپ ءولتىرىپتى. شەشەسى شاشىن جايىپ، وتتىڭ باسىندا جىلاپ جاتىر. ەندى بىردە قاپتاعان قۇمىرسقالار بۇكىل ەلدى قۋىپ ءجۇر ەكەن. كەنەت كۋمبانى تالاپ جاتقان قۇمىرسقالاردى كورەدى. جۇگىرىپ كەلىپ قولىن ۇسىنادى. قۇمىرسقالار كۋمبانى تاستاي سالىپ، ونىڭ قولىنا جابىلادى. تالاپ جاتىر. قولى اۋىرمايتىن سەكىلدى. تەك دومبىعىپ مۇزداپ ۇلكەيىپ بارادى. كۋمباعا قاراپ كۇلىپ قويادى. «ەشتەڭە جوق، كۇلۋگە بولادى ەكەن عوي» دەپ ويلايدى ىشىنەن. «جوق، بولمايدى ساعان بولمايدى» دەيدى باقسى بۇعان جۇگىرىپ كەلىپ. «نەگە بولمايدى؟» دەيدى بۇل كەمسەڭدەپ. كياكۋ كەمسەڭدەپ جاتىپ ويانىپ كەتتى. وت ساۋلەسى لاشىق ءىشىن جاپ-جارىق قىلىپ جىبەرگەن. اكەسى تەمەكى ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ ءشوپ قايناتىپ وتىر. شەشەسى ىدىستاعى دارىلەردى اۋىستىرىپ قۇيىپ جاتىر. كياكۋ اۋناپ ءتۇستى. قولى استىنا ءتۇسىپ، ۇيىپ قالىپتى. دىزىلداپ قان جۇرە باستادى.
— ساري ءالجۋاز عوي، — دەيدى شەشەسى. — كىشكەنتايىنان اۋرۋ بولدى. تەگى ەشقاشان دا ۇيلەنە الماس.
— ءبىزدىڭ تۇقىمدا ۇيلەنبەي كەتكەن ەشكىم جوق، — دەيدى اكەسى قاتۋلانىپ. — ءبىزدىڭ تۇقىم اجالىنان ولمەيدى، كەك جولىندا جاۋدان ولەدى. جاۋ قولىنان ولمەگەن ەركەك ەركەك ەمەس!..
* * *
— ۋ-ۋ-ۋ!!! ۋ-ۋ-ۋ!!! — وزەننىڭ ارعى بەتىنەن شىققان داۋىستى كەشكى تىمىق اۋا قاقپاقىلداپ، مازاق قىلعانداي بىرنەشە رەت قايتالادى.
— ۋ-ۋ-ۋ!!! ۋ-ۋ-ۋ!
بورەنە ۇستىندە وتىرعان شالدار دا، كۇندەلىكتى كۇش سىناسۋعا دايىندالىپ بيلەپ جۇرگەن پالۋاندار دا اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. ساداق اسىنعان ءۇش جىگىت جىلدام قايىققا وتىرىپ، ارعى بەتكە جۇزە جونەلدى. كوپ ۇزاماي ولار قايتىپ ورالدى.
— ۆاۋرا تايپاسىنىڭ ادامدارى قوناققا كەلەدى، — دەدى كوسەمگە كەلىپ. — جاندارىندا اق ادام بار.
كوسەم لاشىعىنا كىرىپ، قاۋىرسىن قالپاعىن كيىپ، اسىل تاستى مونشاقتارىن، قارۋ-جاراعىن اسىنىپ، قايتا شىقتى. سودان كەيىن جيىن وتەتىن الاڭداعى، كوسەمگە ارنالعان بيىك ورىنعا وتىردى.
كوپ ۇزاماي قوناقتار دا كەلدى.
بۇل كياكۋدىڭ اق ادامدى ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كورۋى ەدى. كۇننىڭ ىستىعىنا قاراماستان تۇلا بويىن وراپ قاپتاپ العان، كوزىنىڭ الدىنا تاڭعاجايىپ جىلتىر بىردەڭە كيگەن (كياكۋ ونىڭ كوزىلدىرىك ەكەنىن كەيىن ءبىلدى)، اق ادام جايدارى جۇزبەن قارۋى جوق قۇر قولىن جوعارى كوتەرىپ دوستىق، بەيبىت نيەت ءبىلدىردى.
— اتىڭ كىم؟ — دەدى وعان كوسەم.
— پاۋلو، — دەدى اق ادام.
— تۇسىنەدى ەكەن عوي، — دەدى كوسەم ۆاۋرا تايپاسىنىڭ ادامدارىنا قاراپ. — بۇل اراكۋ ءتىلىن قايدان بىلەدى؟
— مەيىربان اق ادام كوپتەن بىزبەن بىرگە اڭ اۋلايدى. ناۋكۋا، ترۋماي، مايناكۋ تايپالارىندا دا بولعان.
— اكەڭ بار ما؟ — كوسەم اق ادامعا قايتا بۇرىلدى.
— جوق، — دەدى اق ادام ۆاۋرا تىلىندە.
— اتى كىم؟
— ريكاردو.
— شەشەڭ بار ما؟
— بار.
— قاي تايپادانسىڭ!
اق ادام ءوزىنىڭ قاي تايپادان ەكەنىن ۇمىتىپ قالعانداي ساۋساقتارىن جىبىرلاتىپ ويلانىپ قالدى.
— قاي تايپادان دەيسىز بە؟ — دەپ قايتا سۇرادى. — مەن ەشقانداي تايپادان ەمەسپىن.
ونىڭ مۇنىسى وتە ەرسى جاۋاپ بولعاندىقتان، كوسەم تاڭىرقاپ ماڭايىنا اجىرايا قارادى. جۇرتتىڭ ءبارى دە بىر-بىرىنە اجىرايىسىپ، تاڭ-تاماشا كەيىپ ءبىلدىردى.
— مەن... مەن... — دەدى ابىرجىعان اق ادام. — عافۋ وتىنەم، دۇرىس ايتپادىم... مەن يسپان تايپاسىنانمىن.
— يسپان؟!..
— ءيا، ءيا، يسپانيا!
كوسەم ونداي دا تايپا بار ما ەدى دەگەندەي، سۇراۋلى پىشىنمەن تاعى دا ماڭايىنا كوز تاستادى. ولاردىڭ جۇزدەرىنەن دە «ونداي تايپا بار ما ەدى؟!» دەگەن كۇماندى كەيىپ ءبىلىندى.
— قاي جەردى مەكەندەيسىڭدەر؟ — دەدى كوسەم.
— يسپانيا ما؟ يسپانيا بۇل جەردەن قاشىق، — دەدى اق ادام قولىمەن كۇن شىعىس جاقتى سىلتەپ، — اتلانت مۇحيتىنىڭ ار جاعىندا.
— اتلانت؟! ول قانداي تەڭىز؟
كوسەم ۇزاق سۇرادى. ءبىراق ەشكىم ەشتەڭەگە تۇسىنگەن جوق. «يسپان» دەگەن نە قىلعان تايپا؟ ول قاي جاقتا؟ نەگە ەشكىم بىلمەيدى؟ قادالىپ سۇراعان سايىن، جەر سۋ اتتارى تىم بوگدە، جاتتانىپ، قوناقتىڭ ءبىر سوزىنەن ءبىر ءسوزى قيىنداي بەردى. اقىرى سۇراق توقتالىپ، وت باسىندا وتىرعاندار قوناقپەن سالەمدەسۋگە كەزەككە تۇردى. «پاۋلو» دەپ ءبارى دە قوناقتىڭ اتىن اتادى. اق ادام قولىن كەۋدەسىنە اپارىپ، جىلى جۇزبەن ءيىلىپ تاعزىم ەتتى.
كەلەسى كۇنى بىرنەشە جىگىت اعاش كەسىپ، جاپىراق جيناپ اق ادامعا لاشىق تۇرعىزدى. سىرتتان ساداق اسىنعان بىرنەشە جاۋىنگەر كۇزەتكە قويىلدى. «اق ادامعا ەشقاشاندا سەنۋگە بولمايدى، — دەدى ەڭ كارى شال يانۋماكا. — اق ادامدا جىن-پەرىنىڭ رۋحى بار. سوندىقتان وعان ەشقاشاندا سەنۋگە بولمايدى».
ءبىراق اق ادام وتە مەيىربان، اق كوڭىل، جومارت جان بولىپ شىقتى. ەركەكتەرگە قاعازعا ورالعان تەمەكى، بالىق اۋلايتىن قارماق، ايەلدەرگە شىنى مونشاق، بوياۋلى جۇقا ماتا، بالالارعا ءتاتتى ۇلەستىردى. ال كوسەمگە، مىلتىعىن سىيلادى.
پاۋلو از كۇننىڭ ىشىندە تايپا تىرشىلىگىنە ەتەنە ارالاسىپ، ءسىڭىسىپ كەتتى. جۇرتپەن بىردەي ەرتە تۇرىپ، وزەننەن سۋ اكەلەدى. كيىمدەرىن جۋادى، بالىقشىلار اكەلگەن ولجادان ۇلەس الىپ تاماق پىسىرەدى. كەيىن بالىقشىلارمەن بىرگە بالىققا دا باردى. ءتىپتى كيىمدەرىن شەشىپ اراكۋلارعا ۇساپ جالاڭاش جۇرەتىن بولدى.
پاۋلونى قانى سۇيمەگەن جالعىز ادام يانۋماكا شال. يانۋماكا پاۋلونىڭ سىيعا ۇسىنعان تەمەكىسىن دە المادى. ماڭىنا دا جولاتپادى. پاۋلونىڭ وپا بەرمەيتىنى تۋرالى ءتۇس كورىپتى.
— كەسىرى تيەدى، — دەپ كەيىدى ول لاشىعىندا وتىرىپ. — اق ادامنان پەرىشتە قاشادى... پەرىشتە قاشسا ب ا ق تا قاشادى. ءارۋاقتار دا جەلەپ-جەبەمەيدى.
يانۋماكانىڭ ايتۋىنشا، وتە ەرتەدە اراكۋ تايپاسى كۇنگەي بەتتەگى التىن وزەننىڭ قوجاسى بولىپتى-مىس. وزەننىڭ جاعالاۋى دا، سۋى دا ساپ-سارى التىن ەكەن. اۋا دا جىن-سايتاندار رۋحىنان ادا، ءولىم-جىتىمدى بىلمەيتىن، بەيبىت ەل بولىپتى. ءبىراق كۇندەردىڭ كۇنىندە بوي-باسىن قاپتاپ العان، ءجۇزى ادام شوشىعانداي سۇپ-سۇر، قاڭعىباس جاننىڭ كەسىرى تيەدى. سۇپ-سۇر بالە كۇنگەي بەتتىڭ ءبارىن كەزىپ، تىنىستايتىن اۋانى ارامداعان سوڭ، سايتاندار ەلىنەن وت شاشاتىن اسكەر جيناپ، قالىڭ ەلدى قىرىپ سالعان. سودان اراكۋ ەلى شەگىنە-شەگىنە وزەننىڭ بەرگى بەتىنە ءوتىپ، قالىڭ ورماندى پانالاپ قالىپتى. ەندى تاعى دا اق ادامنىڭ وسى ولكەدەن بالىق جەپ، سۋ ءىشۋى جاقسى ىرىم ەمەس...
— ۋ-ۋ-ۋ!!! ۋ-ۋ-ۋ!!! — تاعى دا كەشكى اۋاعا جاڭعىرىعىپ قايتالانعان قيقۋ شىقتى. ارعى بەتتەن ءدال سونداي جاۋاپ قيقۋ ەستىلدى. كوپ ۇزاماي اعىستى وزەننىڭ ەرىنەن ۆاۋرانىڭ قايىعى كورىندى دە، اق ادامدى ءبىرجولا شىعارىپ سالۋ ءۇشىن، ەكى جىگىت قايىققا وتىردى.
— قوش بولىڭدار، دوستارىم! — دەپ ايقايلادى پاۋلو اراكۋلارعا. سوسىن وتكەن جولعىداي جايراڭداي كۇلىپ دوستىق نيەتپەن قولىن كوككە كوتەردى.
* * *
كياكۋ بۇدان كەيىن اق ادامدى ەكىنشى رەت كوردى. بەت-اۋزىن ءجۇن قاپتاپ كەتكەن، تاقىر باس، جۋان كىسى بىرنەشە سەرىكتەرىمەن كەلىپ، دوستاسۋ بەلگىسى رەتىندە كوپ ادامعا بالىققا قۇراتىن اۋ، كىپ-كىشكەنتاي اشىپ جابىلاتىن پىشاق ۇلەستىردى. كوسەمنىڭ ايەلىنە ءيىس سۋ سىيلادى. جيىن الاڭىندا وتىرىپ، تايپا باسشىلارىمەن اڭگىمەلەستى.. قايتارىندا ۋاقىتشا جولباسشىلىق قىزمەتكە بالىقشى شال تۋكامونى وزدەرىمەن بىرگە الا كەتتى. كەيىن ولار ءجيى كەلەتىن بولدى. ۇن، تۇز، قانت، سابىن اكەلىپ، اڭنىڭ تەرىسىنە، مونشاق تاستارعا ايىرباستادى.
ولاردىڭ اكەلگەن زاتتارى شىنىندا دا كىسى تاڭعالعانداي وتە ادەمى بولاتىن. سوندىقتان اق ادامداردىڭ قايىقتارى كورىنىسىمەن ەركەكتەر دە، ايەلدەر دە قولدا بار بۇيىمدارىن كوتەرىپ ۋ-شۋ بولىپ جاعالاۋعا جينالاتىن.
جاعالاۋعا بارمايتىن تەك يانۋماكا. يانۋماكا وتە قورقاق شال. سوندىقتان اق ادامدار كەلە جاتىر دەگەن حاباردى ەستىسىمەن لاشىق سىرتىنداعى قالىڭ اعاشقا كىرىپ تىعىلىپ قالادى نەمەسە لاشىعىنىڭ ەسىگىن بەكىتىپ شىقپاي قويادى.
يانۋماكا جاس كۇنىندە وتە قايراتتى، ايلاكەر اڭشى بولعان دەسەدى. بۇل كۇندە ابدەن قارتايعان. كۇن سايىن كەشكىلىك ەرەسەك بالالاردى الاڭعا جيناپ الىپ، اراكۋ تاريحىنداعى ۇلى كوسەمدەر تۋرالى، تايپالار اراسىنداعى قىرعىن سوعىستار تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەر، ەرتەگىلەر ايتقاننان باسقا قولىنان كەلەرى جوق. ەرتەگى تىڭداۋعا كياكۋ قاتارلاس كىشكەنتاي بالالارعا دەيىن جينالادى. كياكۋ شالدىڭ اڭگىمەسىن جان-تانىمەن بەرىلىپ تىڭدايتىن. الدىندا وتىرعان كۋمبانىڭ يىعىنا يەگىن سۇيەپ قويىپ، كوزى جىپىلىقتاپ، ءار ءسوزىن قالت جىبەرمەۋگە تىرىسادى. كۋمبا الدەنەگە جالت بۇرىلعاندا، ەكەۋى مۇرىندارىمەن ءسۇزىسىپ قالادى دا، بۇلارى وزدەرىنە ەڭ ءبىر قىزىق وقيعا بولىپ كورىنىپ، ءۇن شىعارماي بۋلىعىپ ۇزاق كۇلەدى. كوسەمنىڭ ەركە قىزى شىداي الماي داۋىستاپ كۇلىپ جىبەرگەندە بۇكىل بالالار، ءتىپتى قۇلاعى شالا ەستيتىن يانۋماكانىڭ ءوزى بۇلارعا تاڭىرقاي قارايدى دا، سودان كەيىن عانا ەكەۋى تىنىشتالىپ قايتادان ەرتەك تىڭداۋعا كوشەدى.
— ەرتەدە، — دەيدى يانۋماكا تاماق شايناعانداي يەگىن قيساڭداتىپ — ەلىك پەن ادام دوس بولىپتى. ەلىك ادامداردىڭ ىزگى نيەتتى، مەيىربان ەكەنىن بىلگەن سوڭ، قاشپاي، سولاردىڭ ماڭايىندا جۇرگەن. ولار ەلىككە جەم بەرىپ، سۋ بەرىپ، اسىرايدى ەكەن. وسىلايشا الگى ەلىك وزگە ەلىكتەردەن وقشاۋ باقىتتى تۇرمىس كەشىپتى. ءبىراق كۇندەردىڭ كۇنىندە قالىڭ ورمان ىشىندە اداسىپ قارنى اشقان ءبىر ادام الگى ەلىكتى سويىپ جەمەك بولىپ، ساداقپەن اتادى... قاتتى جارالانعان ەلىك، ايتەۋىر، قولعا تۇسپەي قاشىپ شىققان. «بۇل قالاي بولدى، — دەپ ويلاپتى ەلىك، — ادامدار ىزگى تىلەكتى مەيىربان ەدى عوي. ولار ولتىرۋگە ءتيىستى ەمەس ەدى عوي. بۇل قالاي؟» سوندا پەرىشتەلەر ايان بەرىپ: ەي، سورلى ەلىك، سەن اعاتتىق جاساپ ادام بالاسىمەن دوس بولدىڭ. ولاردىڭ ىزگى تىلەكتى، مەيىربان ەكەنى راس، ءبىراق سەنىڭ جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىسۋىڭ ءۇشىن ءجۇز مەيىربان ادامنىڭ ىشىنەن ءبىر زۇلىمى بولسا، سول جەتىپ جاتىر ەمەس پە؟!» — دەگەن ەكەن. ەلىك ءوز ۇيىرىنە جەتىپ بارىپ جان تاپسىرىپتى. ولەر الدىندا: «ادامداردى ماڭدارىڭا جولاتپاڭدار. ۇيتكەنى ولاردىڭ ىشىندە ءبىر قانىشەر ءجۇر»، — دەپ وسيەت قالدىرىپتى.
يانۋماكا وزىمەن ءوزى بولىپ، ويلانىپ وتىرادى دا، ەرتەگىنى نەگە ايتقانىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قورىتىندى جاسايدى.
— بىزدەر سول ەلىك سەكىلدى اق ادامدارمەن دوس بولدىق. ال ولاردىڭ ىشىندەگى ءبىر زۇلىم ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتۋى مۇمكىن.
كەيدە يانۋماكا بالالاردى توپىرلاتىپ قالىڭ اعاش اراسىنداعى ۇشار باسىنا جالعىز بانان وسكەن، بيىك توبەگە اكەلەتىن. توبەدەن كوز جەتەر جەردىڭ ءبارى ايقىن كورىنەدى. تاياعىنا سۇيەنىپ ارەڭ كوتەرىلگەن يانۋماكا قۇمعا قيسايىپ دەمىن الادى.
— بۇل، — دەيدى ەنتىگىپ وتىرىپ، — بۇرىن قاراۋىل توبە بولعان. اناۋ جاسىل تاۋدى كوردىڭدەر مە. سونىڭ ەتەگىندە قاسيەتتى كول بار. بەس كۇندىك جەر. سول كولدىڭ جاعاسىندا وتە ەرتەدە كۇن اتتى ادام تۇرىپتى. ءقازىر كۇن قۇدىرەتتى كۇشكە اينالعان. ءبىراق ادام بولىپ تۇرعان كەزدەگى سول ورىندا اراكۋ ءۇشىن قاسيەتتى ءبىر زات بار. ول — اڭ مەن بالىقتىڭ جانى. سۋ تارتىلىپ، اۋعا بالىق تۇسپەگەن كەزدەردە، ەلىك باسقا جاققا اۋىپ جەر ەسكىرگەن كەزدە اراكۋ تايپاسى شاپاعات تىلەپ سوندا بارادى...
بۇدان كەيىن يانۋماكا ورمانداعى رۋحتار، و دۇنيەدەگى ءومىر تۋرالى اڭگىمەگە كەشەدى. كەش ءتۇسىپ، ىمىرت جابىلادى. ورمان القابى قاراۋىتىپ، كەنەت جوعارعى جاقتاعى اق ادامداردىڭ مەكەن-تۇراعى تۇسىنان قاز-قاتار جىلتىراعان عاجايىپ وتتار كورىنەدى. ولار جانعان وتقا ۇقسامايتىن، جۇلدىزدار سەكىلدى، جىمىڭ قاققان، ەرەكشە ءبىر ساۋلەلى سيقىر وتتار ەدى.
— توزاق وتتارى!.. — دەيدى يانۋماكا كۇبىرلەپ، — توزاق وتتارى جىمىڭدايدى... كورىپ تۇرسىڭدار ما؟.. توزاقتىڭ وتى!!! ا-ا-ا!!!
يانۋماكا كوزدەرى باقىرايىپ، قىرىلداعان قورقىنىشتى ۇنمەن: «انە، انە، انە!!!» دەپ قولىن شوشايتىپ سۇرىنە-مۇرىنە تۇرا قاشادى. زارەلەرى ۇشقان بالالار دا تىم-تىراقاي جۇگىرىپ، لاشىقتارىنا جەتكەندە ءبىر-اق توقتايدى.
يانۋماكا شال سول ۇرەيدەن اقىرى ارىلا المادى. «ازانىڭ اقىرى» مەيرامىنان كەيىن، كوپ ۇزاماي جىندانىپ ءولدى. جان تاپسىرار الدىندا: «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى»، — دەپ ساندىراقتاپتى.
* * *
اتام زاماننان ءوستىپ ءوزدى-وزى بىركەلكى تۇرمىس كەشكەن اراكۋ تايپاسىنىڭ تىرشىلىگى مىنە ءدال وسى تۇستا اياق استى تاس-تالقان بولدى.
وزەن سۋلارى جاڭبىر تاسقىنىنان كەيىن ساباسىنا ءتۇسىپ، ەگىستىككە تۇقىم سەبىلىپ، كەلەسى مەيرامعا دايىندالىپ جاتقان كەز ەدى. كوسەمنىڭ ۇلكەن قىزى كورشى تايپا كوسەمىنىڭ ورتانشى ۇلىنا ۇزاتىلاتىن بولىپ، بۇل ولكەدە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ءبىر قىزىق دۋمان باستالعالى تۇرعان. اي تولىسۋعا ەكى كۇن قالعاندا تاڭعى ەلەڭ-الاڭدا ۇيقىداعى قالىڭ لاشىق نايزاعاي شاتىرىنداي ءبىر ۇننەن شوشىپ ويانىستى.
كياكۋ قاراكولەڭكەدە لاشىقتان جۇگىرە شىققان اكەسىن بايقاپ قالدى. ءبىرتۇرلى كۇننىڭ شاتىرىنا ۇقساڭقىرامايتىن ءۇننىڭ ۇستى-ۇستىنە جيىلەپ بارا جاتقانىن، الدەكىمنىڭ اتىن اتاپ قاتتى شىڭعىرعان ايەل داۋىسىن ەستىگەندە بارىپ، مىلتىق تارسىلىن اجىراتتى. ءالى ساناعا جەتىپ بولماعان ۇرەيمەن تاڭىرقاۋ قابات بيلەپ، سىرتقا قالاي اتىپ شىققانىن دا سەزگەن جوق. ول ءتىپتى پالما، بانان اعاشتارىنىڭ ار جاعىنان دۇركىن-دۇركىن بۇرقىلداعان وت-جالىن تۇتىنگە دە، «قابىلان اۋلاۋ» ءبيىن بيلەگىسى كەلگەندەي ءبىر قولىن كوككە كوتەرىپ، شالقايا قۇلاپ بارا جاتقان ەڭگەزەردەي جاۋىنگەرگە دە بەي-جاي قاراپ تۇرىپ قالعان-دى. كەنەت الدە كىمنىڭ:
— قاشىڭدار! اتىپ جاتىر! — دەگەن اششى ايعايىنان ەسىن جيىپ، قورىققاننان قالتىراپ قويا بەردى.
ول ەندى ادامداردىڭ نەگە قۇلاپ جاتقانىن، كارى قابان اتانعان كورشى شالدىڭ ومىراۋىن نەگە قان جۋىپ كەتكەنىن ءبىرشاما تۇسىنگەندەي بولدى.
ۋ-شۋدىڭ اراسىنان: «وزەنگە قاشىڭدار، وزەنگە!» — دەگەن ايعاي ەستىلەدى. ەكى لاشىقتىڭ ورتاسىندا سىلەيىپ تۇرىپ قالعان كياكۋ قولىنان جۇلقىپ سۇيرەي جونەلگەن ادامعا قاراپ ۇلگىرمەسە دە، شەشەسى ەكەنىن بىردەن تانىعان. ارتىنا تاعى ءبىر قاراعاندا ايرۋا كوسەمنىڭ ساپ-ساۋ ادامداي جەرگە تىزەرلەپ شوككەنىن، سونان كەيىن تىم ىڭعايسىز ءدال بەتىمەن گۇرس ەتىپ قۇلاعانىن كوردى.
— وزەنگە، وزەنگە! — دەپ تىنباي ايعايلايدى الدەكىم.
شەشەسى ورمانعا كىرگەننەن كەيىن دە ۇزاق جۇگىردى. مىلتىق داۋىسى سايابىرلاعان كەزدە بارىپ، كياكۋدى باۋىرىنا باسقان كۇيى قالىڭ شىرماۋىقتىڭ اراسىنا قۇلاي كەتتى. قولىنداعى ورتاسىنان سىنعان شولاق نايزاسىن وڭتايلاپ، اينالاسىنا اشىنعان اڭنىڭ جۇزىندەي جابايى قىزعانىشپەن جاۋىعا قارايدى. كياكۋ العاشقىدا شەشەسى ەكەۋىنەن باسقا ەشكىم دە امان قالماعان شىعار دەپ ويلاعان. ءبىراق ولاي بولمادى. ءبىرازدان كەيىن تىم-تىراقاي بوسىپ كەتكەن حالىق بىر-بىرلەپ باس قۇراپ، قارۋ اسىنعان ەركەكتەر ءبىر وڭكەيلەنىپ شوعىرلانا باستادى. كياكۋ بۇتاق جىرىپ كەتكەن تىزەسىنە جاپىراق جاپسىردى.
— كوسەم وققا ۇشتى، — دەدى اكەسى جاندارىنا كەلىپ. — دەنەسىن الىپ شىعۋعا ساري جالعىز كەتتى.
كياكۋ شەشەسىنىڭ جۇزىنە قاراعان جوق. ءبىراق قولىنىڭ تەرلەپ قويا بەرگەنىنەن جاعدايىنىڭ جاقسى ەمەس ەكەنىن سەزىپ تۇر.
الدەن ۋاقىتتا مىلتىق داۋىسى گۇرس ەتە قالدى. بۇكىل اراكۋلار «اھ» دەگەندەي بولدى. كياكۋ شەشەسىنىڭ سىبىرلاپ سيىنعان دىبىسىن ەستىدى. اكەسىن دە كوردى. اكەسى نايزاسىن جەرگە شانشىپ، قولىن ارتىنا ۇستاپ سابىر ساقتاپ تۇر ەكەن. تۇرىنەن قورقىنىش ەمەس، ماقتانىش ءتارىزدى بىردەڭە بايقالادى. كياكۋ امەندا اكەسىنىڭ وسى ءبىر تايمايتىن سابىرلى ءپىشىنىن كورگەندە ءوزىنىڭ قورقاقتىعىنا ۇيالىپ، قورىقپاۋعا دا بولادى ەكەن عوي دەپ ويلاپ، جانە وسىنىسىمەن قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلىپ كەتەتىن ءبىر امال تاۋىپ تۇرعانداي قۋانىپ قالاتىن.
مىلتىق داۋىسى تاعى دا گۇرس ەتتى. كياكۋ كوزىن جۇمدى. كوزىن جۇمىپ مىلتىق داۋىسىن ەستىپ تۇرا بەردى. گۇرس ەتە قالعاندا «ءتىرى» دەپ ويلادى. «اتىپ جاتقانى — ءتىرى كەلە جاتقانى. ءتىرى، سوسىن اتىپ جاتىر...»
مىلتىق داۋىسى بىرەسە الدە نەگە تىرەلىپ قالعانداي، كەلتە تىق ەتە قالادى دا، بىرەسە قىزعان تاستى سۋعا باتىرعانداي ءبىر دىبىسپەن ۇزاق زىڭىلدايدى. تاڭعى ورمان ىشىنەن ۇرىككەن قۇستاردىڭ شۋىلى ەستىلدى. كەنەت تاسىر-تۇسىر قۇلاققا ۇرعانداي ساپ تيىلدى. كياكۋدىڭ جۇرەگى زۋ ەتە قالدى. «ءولدى» دەگەن وي ساناسىن قارىپ ءوتتى. سويتسە دە تاعى ءبىر رەت اتىلماس پا ەكەن دەگەن ءدۇدامال ۇمىتپەن دەمىن ىشىنە تارتىپ تۇرا بەرگەن. جۇرتتىڭ الدە نەگە گۋىلدەپ كەتكەنىن ەستىپ، كوزىن اشىپ قالعاندا قارسى الدىندا ەكى تىزەسىنە سۇيەنىپ، تەرى بۇرشاقتاپ، ەنتىگىپ تۇرعان ءساريدى كوردى. كوسەم دەنەسىن جەرگە جاتقىزىپتى. جانىندا اكەسى تۇر. ساري اكەلگەنى، باسقا اكەلگەنى بەلگىسىز، ءدارى سالعان دوربالارىن، زىكىر سالعاندا كيەتىن قاۋىرسىن كيىمدەرىن، بارابان، سىلدىرماقتارىن قولتىعىنا قىسىپ الىپتى.
كياكۋدىڭ اكەسى دەرەۋ كوسەمدى ەمدەۋگە كىرىستى. كوسەمنىڭ وڭ جاق قابىرعاسىنىڭ استىنان ساۋلاعان قان ارەڭ توقتادى. باقسى دارى-دارمەكتەرىن جاققاننان كەيىن، سىرتىنان وراپ تاڭىپ تاستادى. ءبىراق كوسەم كوزىن اشقان جوق. ولىكتەي سازارىپ سۇلك جاتىر. باقسى ورتاعا وت جاقتىرىپ تەمەكى تۇتاتتى. جارالى كوسەمنىڭ الدىنا تىزەرلەي وتىرىپ، اعاشتىڭ بۇتاعىن اۋزىنا تيگىزىپ، بۋداقتاتىپ ءتۇتىن شىعاردى. سودان كەيىن ەكى قولىن ايقاستىرىپ، كۇڭىرەنگەن داۋىسپەن اندەتىپ دۇعا باستادى. كومەكشى باقسىلار دۇعانىڭ سوڭعى تارماعىنا قوسىلعاندا كياكۋدىڭ اكەسى اسقاباق قابىعىنان جاسالعان زىكىر كەۋەگىن قاڭعىرلاتىپ، كوسەمدى اينالىپ بيلەي جونەلدى. كەۋەك قاڭعىرىعى كۇشەيگەن سايىن باقسىنىڭ قيمىلى دا شاپشاڭداپ، ءبىرازدان كەيىن ءتىپتى كوز ىلەسپەي كەتتى. جاعالاي قورشاعان اراكۋلار كوسەم جۇزىنە تەلمىرىپ قاراپ قالعان.
كوسەم كوزىن اشتى. تاڭ بوزىنان ارىلىپ، شىعار كۇننىڭ ساۋلەسىمەن شىڭىلتىرلانا باستاعان كوكشىل اسپانعا قاراپ ۇزاق جاتتى. باسىن بۇردى، ەشكىمدى تانىماعان سەكىلدى. تۇرعىسى كەلىپ، ۇمتىلا ءتۇستى دە، بەتىن تىرجيتىپ، قايتادان كوكشىل اسپانعا قاراعان كۇيى جاتىپ قالدى.
— ورتەپ جاتىر! — دەدى كەنەت الدەكىم قىرىلداعان ۇنمەن. ەل شوشىنىپ كوككە قارادى. اسپانعا لاشىقتار تۇسىنان بۋداق-بۋداق قويۋ ءتۇتىن كوتەرىلدى.
كياكۋدىڭ سونان كەيىن ەسىندە قالعانى — كوسەمدى زەمبىلگە سالىپ، ۇباپ-شۇباپ، وزەن بويىمەن كۇن باتىسقا — قالىڭ ورمان تۇكپىرىنە ۇدەرە كوشكەن قالىڭ توپ. ارتتان ىزگە تۇسكەن اق ادامداردىڭ اتقان مىلتىقتارى الىستان اندا-ساندا ءبىر شاڭق ەتىپ، توڭىرەكتى ءدۇر سىلكىندىرەدى. ورمان ءىشى قالىڭداپ، ءزاۋلىم اعاشتاردىڭ باسىنان كۇن ساۋلەسى كورىنبەي ءبىر ءتۇرلى ۋ-شۋسىز، قورقىنىشتى قاراكولەڭكە شاققا اۋىستى. كارى تابيعات «اۋ ادامدار، مەنىڭ ەركىمنەن ءبولىنىپ، ءوز بەتتەرىڭشە وي ويلاپ، زاڭ شىعارىپ، تىرشىلىك قۇرىپ كەتكەندە ءبىر بىرىڭە كورسەتكەندەرىڭ وسى ما، ەندەشە وزىمە قايتا كەل، ەركىڭدى وزىمە بەر» دەگەندەي تىلىسىم قۇشاعىنا قىمتاي ءتۇستى.
دۇنيەدە زۇلىمدىق ءۇشىن جاراتىلعان قاساقانا ماقۇلىقتار بار. ولاردىڭ زۇلىمدىقتارىنا ەشكىم «بۇل نە ءۇشىن» دەپ سۇراق قويا المايدى. ولار ءوز مىندەتىن اتقارۋشىلار سەكىلدى؛ جىلان شاعۋعا، پيرانيالار تالاپ جەۋگە، ماسالار اۋرۋ تاراتۋعا مىندەتتى. كياكۋ اق ادامداردىڭ شابۋىلىن دا وسىنداي سەبەبىن انىقتاۋدى قاجەت ەتپەيتىن وقيعالاردىڭ ءبىرى دەپ سانادى. ونىڭ تەك بار انىقتاعانى — بۇكىل ەلگە تۇسكەن مىناۋ قاتەرلى ءجايت، زەمبىلدە جاتقان ۇلى كوسەم ايرۋانىڭ دا، ءارۋاقتى باقسىلاردىڭ دا، جۇرەك جۇتقان جاس باتىر كاناتونىڭ دا شاماسىنان تىس. بەل تىرەيتىن سۇيەنىش جوق، ءۇمىت جوق تۇڭعيىق ءبىر ءتۇپسىز ۇرەي.
شالدار دا، ايەلدەر دە ءۇن-تۇنسىز جىلاپ كەلەدى. كوسەم ءالسىن-السىن تالا بەردى. قالىڭ جۇرت قايدا كەتىپ بارادى؟ قاي جەرگە بارىپ توقتايدى؟ ەشكىم بىلمەيدى. سوناۋ ويىن-ساۋىق، توي، بەيبىت كۇندەر، تۋىپ-وسكەن مەكەن-جۇرت وسىنشالىق عاپىل، عايىپتان-عايىپ كوزدەن ءبىر-بىر ۇشتى.
كۇن ەڭكەيە اراكۋلار وزەن جاعاسىنا توقتاپ، كوسەمدى زەمبىلدەن ءتۇسىرىپ، تايپا باسشىلارى كەڭەس وتكىزۋگە جينالعاندا ارتتان كاناتو باستاعان جاۋىنگەرلەر دە قۋىپ جەتكەن. قالاي ۇستاعاندارى بەلگىسىز، شاشى تىكىرەيگەن، جاعىندا تىرتىعى بار ەڭگەزەردەي اق ادامنىڭ قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ تاستاپتى. اق ادام قانتالاعان كوزدەرىمەن الاق-جۇلاق ەتىپ ماڭايىنا ۇرەيلەنە قارايدى. كاناتو تۇتقىندى وزەن جاقتاعى اعاش اراسىنا اكەلىپ قولىن شەشتى. سودان كەيىن شىرامىتقان ادامداي تۇتقىننىڭ بوي-باسىنا كوز جۇگىرىپ قاراپ الدى دا، شەتكى جاۋىنگەردىڭ بالتاسىن سۇرادى.
بۇلشىق ەتتەرى ءدىر-دىر ەتىپ، قولىنداعى ايبالتاسىن قىسا ۇستاپ تۇتقىنعا تاقاي تۇسكەن كاناتونى كورگەندە، جۇرت نە ىستەگەلى تۇرعانىنا تۇسىنبەي تىم-تىرىس قادالىپ، باعىپ قالعان.
— قانىشەر!!! — دەدى كاناتو قۇپيا بىردەڭە ايتىپ تۇرعانداي سىبىرلاپ.
تۇتقىن قولىمەن باسىن قورعادى. ءبىراق كاناتو شاپقان جوق.
— ۇستا! — دەدى بالتانى ۇسىنىپ.
تۇتقىن تۇسىنگەن جوق.
— ۇستا دەيمىن!
تۇتقىن الاق-جۇلاق ەتىپ، ەسى شىعىپ، قورىققانىنان بالتانى ۇستادى.
— تاڭدا! — دەدى كاناتو جاۋىنگەرلەردى قولىمەن كورسەتىپ! ءبىزدىڭ زاڭىمىز — جەكپە-جەك. ءۇش رەت جەڭىپ شىقساڭ باسىڭا بوستاندىق!
ءبىراق تۇتقىن مۇنىڭ بىرىنە تۇسىنگەن جوق. ءوز تىلىندە بىردەڭە دەپ بىلدىراپ، «ارتىمنان ۇرا ما» دەپ قاۋىپتەنگەندەي تۋ سىرتىنا بۇرىلىپ قاراي بەردى.
كاناتو ىمداپ ءتۇسىندىردى. تۇتقىنعا قولىنداعى بالتانى كورسەتىپ، ودان كەيىن جاۋىنگەرلەردى كورسەتىپ، جەكپە-جەكتىڭ قيمىلدارىن جاسادى.
— تاڭدا! — دەدى تاعى دا. — تاڭدا بىرەۋمىزدى!
تۇتقىن تۇسىنە قالدى. ۇرەي بيلەگەن بەت الپەتى قالپىنا ءتۇسىپ، شۇڭىرەك كوزدەرىندە زۇلىمدىق ويدىڭ نىشانى جىلت ەتە قالعانداي بولدى. ءبىراق الدە دە سەنبەي كاناتوعا جالتاقتاي بەردى.
— تاڭدا!
تۇتقىن بىرەۋدى وياتىپ المايىن دەگەندەي اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ جاۋىنگەرلەر توبىن ارالاي باستادى. تاعى دا كاناتوعا بۇرىلدى. كاناتو باسىن يزەدى. تۇتقىن سودان كەيىن بويىن بيلەپ، نىق باسىپ باردى دا، شەتتە تۇرعان قايىقشى، اقساق شالدى نۇسقادى.
جاۋىنگەرلەر ابىرجىپ بىر-بىرىنە قاردى. كاناتو دا ءۇن-تۇنسىز اڭىرايىپ تۇرىپ قالىپتى. الپامساداي قايراتتى جىگىتىڭ قالايشا كەمتار شالدى تاڭداعانىنا ءبارى دە تۇسىنبەي تۇرعان سەكىلدى.
— مەن دايىنمىن...
شال بەلىندەگى ساداعى مەن قورامساسىن شەشىپ جەرگە قويدى دا، قاباعىن ءتۇيىپ قولىنداعى بالتانىڭ جۇزىنە قارادى. ول ءبىر كەزدە ماقتاۋلى جاۋىنگەر ءارى اڭشى بولعان، ءبىراق بۇل كۇندە سول اتاق-داقپىرتتان باسقا باسىندا ەشتەڭە قالماعان كەمتار شال عانا. ۇرىستىڭ باستالعانىن ءبىلدىرىپ باراباندار دۇڭك ەتە قالعاندا، جاۋىنگەرلەر سەرپىلىپ شەگىنىپ كەتتى.
تۇتقىن مەن شال بىر-بىرىنە تەسىلە قاراپ جاقىنداي بەردى. تۇتقىن بۇرىن ۇمتىلىپ بالتاسىن سەرمەپ قالعاندا، شال قاعىپ ۇلگىردى. ءبىراق اۋلەتتى قولدىڭ ەكىنشى سوققىسىنا شاماسى جەتكەن جوق، مويىنىن قيىپ تۇسكەن بالتا ىزىنەن قان شاپشىپ، توماردىڭ ۇستىنە قۇلاپ ءتۇستى دە، اسا قينالماي، از-كەم تىپىرشىپ جاتىپ جان تاپسىردى.
تۇتقىن ايقاستىڭ تىم تەز بىتكەنىنە قۋانعانداي سولەكەت ىرجيا كۇلىپ، ماڭايىنا قارادى. سودان كەيىن تاعى ءبىر ءالسىزدى تاڭداپ العىسى كەلىپ، قورشاعان توپتى كوزىمەن الاق-جۇلاق ءتىنتىپ، جاعالاي باستادى.
— توقتا! — دەدى كاناتو قولىن كوتەرىپ. — قانعا قان!
ورتاعا شىبىقتاي مايىسقان تالدىرماش جاس جىگىت شىقتى.
سازارعان جۇزىنەن ءيا ۇرەيدىڭ، ءيا قايعىنىڭ بەلگىسى بىلىنبەيدى. ءۇن-تۇنسىز بالتاسىن كەزەپ تۇرا قالدى. بارابان دۇڭك ەتتى.
تۇتقىن قانعا قۇنىققانداي، قۇتىرىنا تاپ بەردى. جاس جىگىت جالت بۇرىلدى. جانە جاتتىعۋ جاساپ جۇرگەندەي، الدىن الا بولجاپ، اسىقپاي، ەمىن-ەركىن جالتاردى. ەكىنشى، ءۇشىنشى سوققىلاردى دا دارىتپادى.
تۇتقىن ەندى ەسى شىعا ۇرەيلەنىپ، وڭدى-سولدى سەرمەي ءتۇستى. ءبىراق جاس جىگىت قارۋ جۇمساعان جوق، تۇتقىننىڭ زارەسىن الىپ، سوققىلارىن دارىتپاي وپ-وڭاي جالتارىپ كەتە بەردى.
تۇتقىن ولەتىنىن شىن سەزدى. جىلاعانى، ءيا كۇلگەنى ەكەنى بەلگىسىز — كەڭك-كەڭك ەتىپ، جان ۇشىرعان قيمىلمەن قۇر اۋانى تىلگىلەپ ءجۇر. ەكى-ۇش رەت ەتپەتىنەن قۇلادى.
كەنەت، امالى تاۋسىلىپ، قالشىلداپ تۇرىپ قالدى دا، بالتانى تاستاي سالىپ، وزەنگە قاراي تۇرا قاشتى. ەشكىم قۋعان جوق. تۇتقىن وزەنگە قويىپ كەتتى. سول مەزەتتە-اق جان تۇرشىكتىرە شىڭعىرىپ، جاعاعا قايتا ۇمتىلدى. شىعىپ ۇلگىرمەدى، جانتالاسىپ، قارمانىپ جاتىپ، الدەن ۋاقىتتا ءۇنى ءوشتى.
اراكۋلار جاعاعا كەلگەندە، قان جايىلعان سۋ اراسىنان تۇتقىننىڭ اعاراڭداعان سۇيەگىن عانا كوردى. بىر-ەكىلى پيرانيالار (جىرتقىش بالىقتار) جەلكە تۇسىندا جالبىراعان قىزىل ەتىن جۇلىپ كەتىپ جاتتى.
اراكۋلار كەيىن قايتتى. جاس جىگىت تومار ۇستىندە جاتقان اكەسىنىڭ ولىگىنە ءۇن-تۇنسىز ءۇڭىلىپ ۇزاق تۇردى.
اراكۋلار كوپ قىرىلعاندىقتان، ءارى ولىكتەردىڭ ءبارى دالادا قالعاندىقتان بۇرىنعىشا قاسيەتتەپ، قارالى بيمەن جورالعى جاساپ جەرلەۋگە مۇرشا بولعان جوق. ءولىمنىڭ ءبارى دە جانعا باتاتىن عاپىل ءولىم. ءبىراق سولاردىڭ بارىنەن دە كياكۋگە، كياكۋدىڭ شەشەسى مەن اكەسىنە قاتتى باتقانى — ساريدىڭ ءولىمى. جالعىز ءوزى كوسەم دەنەسىن الىپ شىققاندا، جاۋعان وقتىڭ ءبىرى دارىماي، امان شىققان ساريدىڭ الدەقالاي قاڭعىعان وقتان قازا تابۋى ەشقاشاندا ورنى تولماس وكىنىش بولدى.
قاراڭعى سىز ورماندا تۇنەپ شىققان قالىڭ ەل تاڭ ساز بەرە تاعى دا جولعا شىقتى.
الدەقانداي جالپاق وزەننىڭ ارعى بەتىنە وتكەننەن كەيىن، ۇزاق جولدان تيتىقتاعان اراكۋلار قونىس تەبۋ ماقساتىمەن لاشىقتار تۇرعىزا باستاعان. ءبىراق ادام بالاسى اياعىن باسپاعان بۇل ولكەدە شەكتەي شۇباتىلعان ايداھار مەن الليگاتورلاردان باسقا ماقۇلىق كەزدەسكەن جوق. ءۇش ادامدى كەلگەن كۇنى جىلان شاعىپ ءولتىردى. بالىققا، اڭعا كەتكەن ەركەكتەر بىرنەشە كۇن قاتارىنان قۇر قول قايتى. اشتىق باستالدى. ءشوپتىڭ تامىرىن تالشىق ەتكەن اراكۋلار شەتتەرىنەن كۇپ بولىپ ءىسىپ كەتتى.
اقىرى ۋايىمنان قۇسا بولعان جارالى كوسەم اي تولىسقان كۇنى ۋ ءىشىپ ءولدى دە، تايپانىڭ قالعان باسشىلارى كەڭەس وتكىزىپ، تىرشىلىككە قولايسىز، قايىرسىز جەردەن كوشۋ كەرەك دەگەن بايلامعا كەلدى. كەلەسى كۇنى لاشىقتارىن ورتەپ، كوسەمنىڭ سۇيەگىن زەمبىلگە سالىپ، قالىڭ ەل تاعى دا ۇدەرە كوشتى. بۇل ءبىر ءتىرى جاندى تىرشىلىكتەن تۇڭىلدىرگەن، دۇشپاننىڭ باسىنا تىلەمەيتىن، ءومىرى ەستەن كەتپەس بەينەتتى كۇندەر ەدى.
بالا-شاعاسىمەن ۇباپ-شۇباپ، ازىپ توزعان اراكۋلار تاعى دا بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ، الدەقانداي بەيتانىس تاۋدىڭ ەتەگىنە توقتادى دا، سول اراعا ءبىرجولا قونىس تەپتى. باسپانالار تۇرعىزىلدى. قارالى بيلەر بىرنەشە كۇنگە سوزىلىپ، كوسەمنىڭ سۇيەگى جەرلەندى.
كۇندەر ءوتتى. كۇن وتكەن سايىن جاڭا قونىستىڭ جايلى ورىن ەكەنى سەزىلە باستادى. ەل ەسىن جيىپ كۇندەلىكتى ادەت-عۇرىپ، ءدىني جورالعىلار قالىپقا ءتۇستى. جۇرەك جۇتقان كاناتو كوسەم بولىپ سايلاندى. باقسىلار بۇرىنعىشا كۇن باتار الدىندا وتتى قورشاپ، تەمەكى ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ جىن-پەرىلەر رۋحىن قۋالاپ، پەرىشتەلەردەن شاپاعات تىلەيتىن بولدى. ەركەكتەر ماسكا جاساپ، ايەلدەر توي نانىن ءپىسىرىپ، ءتاتتى سۋسىن دايىنداپ تولىق اي مەيرامىنا ازىرلەنە باستادى. تەك كياكۋدىڭ اكەسى عانا ادەتتەن تايىپ ەكى-ۇش رەت ورمان تاۋدى ارالاپ قايتقاننان كەيىن، قايتىپ الىس ساپارعا اتتانعان جوق. كۇن سايىن زىكىر سالىپ، اۋرۋلاردى ەمدەيدى. ءتۇنى بويى لاشىق ءىشىن كوك ءتۇتىن قىلىپ، ءشوپ قايناتىپ، ءدارى جاسايدى.
اكەسىنىڭ لاشىق ىشىندە تاۋىپتىك قۇرىپ، قانشا ۋاقىت سارعايعانى ەسىندە جوق. ۇزاققا سوزىلعان جاڭبىر تاسقىنى اياقتالىپ، بالىقشىلار سۇڭگى، اۋلارىن قايىققا تيەپ، جولعا دايىندالىپ جاتقاندا، اكەسى ءوزىنىڭ كومەكشىلەرى بولىپ سانالاتىن التى باقسىنى لاشىعىنا جيناپ الدى.
— اراكۋدىڭ اتاقتى التى باقسىسى — دەدى ول تۇرەگەپ تۇرىپ اسىقپاي تەمەكى ءتۇتىنىن بۇرقىراتىپ. — جاراتۋشى كۋا، اراكۋلار ءومىر بويى، وزگەگە قيانات قىلىپ كورگەن جوق، ءبىراق ءوزىنىڭ كورگەنى ءومىر-باقي قيانات.
اراكۋ ادىلدىكپەن بىرگە جارالعان. ادىلدىك ولگەن كۇنى قوسا ولمەك... ەندەشە دۇنيەدە ادىلدىك جوق، سول سەبەپتى ءبىز دە ولمەكپىز!.. (التى باقسى وتقا تەلمىرگەن جۇزدەرىن كوتەرىپ، ۇلكەن باقسىعا تاڭىرقاي قارادى). اق ادامدار اتا مەكەن جۇرتىمىزدان قۋىپ شىعىپ، جان باسپاعان مەڭىرەۋ باتپاقتى ورمانعا تىقتى. باتىر ۇلدارىمىزدى ءولتىردى. اراكۋ تايپاسىنىڭ اتام زامانعى اسىل قويماسى جاۋ قولىندا. ءبىراق مەنىڭ ايتارىم ول ەمەس... اراكۋ جۇرتىنا كەسەلدى دەرت جابىستى... جۇقپالى دەرت!! (زارەلەرى ۇشقان باحسىلار ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇردى). ول لاشىقتاردى ورتەپ، قونىس اۋدارىپ قۇتىلاتىن دەرت ەمەس... مەن كوسەم ولگەن باتپاقتى ورماننىڭ نەعىلعان جەر ەكەنىن ەندى ءبىلدىم. ول جىن-پەرىلەر رۋحى جايلاعان ىندەت ورداسى. بىزگە ىندەت تارادى. بۇل وتە باياۋ تارايتىن، ۇرپاقتان ۇرپاققا جۇعاتىن قاتەرلى ىندەت. اراكۋ ءۇشىن بۇدان قاتەرلى جاۋ قالعان جوق... اراكۋ تايپاسىن وسى كۇنگە دەيىن كوسەمدەر مەن باتىرلار عانا جان بەرىسىپ، جاۋ قولىنان امان الىپ كەلىپ ەدى. ەندى مىنا جاۋدان قالىڭ ەلدى ساقتاپ قالۋ ەشقانداي كوسەمنىڭ دە، باتىردىڭ دا قولىنان كەلمەيدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى دا ساقتاپ قالا المايدى. تەك ءبىز عانا، مىنا ءبىز عانا ساقتاپ قالا الۋىمىز مۇمكىن. ەي، اتاقتى التى باقسى! ەندىگى بار ءۇمىت ءبىزدىڭ موينىمىزدا... مەن بارلىق ورماندى تاۋ تاستى كەزىپ كيەلى ءشوپ ىزدەدىم. وسى ىندەتكە شيپا بولار ءوزىم بىلەتىن ءبىر ءشوپتى تابا المادىم. ول ءشوپتىڭ كۇن مەكەنى قاسيەتى جاسىل كولدىڭ ماڭايىندا، تاۋ ەتەگىندە وسەتىنىن جاقسى بىلەم. ەندىگى شەشىم سول ەسكى مەكەن جۇرتتان ءشوپ ءدارى اكەلۋ. جاراتۋشىدان جاقسىلىق بولىپ ءتىرى ورالساق، اراكۋ ەلىنىڭ باعى اشىلار. ءوزىمنىڭ كىشكەنە ۇلىمدى الا بارام... ءدارى جاساۋدى وسىعان ۇيرەتەم... كيەلى قۇپيا بالاعا عانا قالاتىن مۇرا... ايتپەسە دۋا قاشادى. اراكۋ ءۇشىن جان پيدا!
— جان پيدا! — دەدى باقسىلار ءبىر اۋىزدان.
اكەسى كياكۋدى قاسىنا شاقىرىپ، وتقا قاراتىپ وتىرعىزدى.
— ءبىر ءۇمىتىم — وسى ۇلىم. مەندەگى بارلىق قاسيەت، كيە وسىعان قالماق...
بۇگىننەن باستاپ مەنىڭ جالعىز ۇلىم كياكۋدى اراكۋدىڭ سەگىزىنشى باقسىسى دەپ بىلىڭدەر.
باقسىلار وتتى قورشاپ تىزەرلەي وتىردى. اكەسى وتتان جانىپ جاتقان بۇتاقتى كوتەردى دە:
— انت بەر! — دەدى كياكۋدىڭ قولىنا ۇستاتىپ جاتىپ.
كياكۋ نە دەرىن بىلمەي جالتاقتاپ اكەسىنە قارادى.
— مەن اراكۋ تايپاسىنان شىققان ۇلى باقسى چورو بالاسى — كياكۋ... — دەدى اكەسى ايبارلى بيىك ۇنمەن اۋزىنا ءسوز سالىپ.
— مەن اراكۋ تايپاسىنان شىققان ۇلى باقسى چورو بالاسى كياكۋ، — دەپ قايتالادى كياكۋ.
— اراكۋ جۇرتى ءۇشىن قۇرباندىققا ءازىرمىن!
— اراكۋ جۇرتى ءۇشىن قۇرباندىققا ءازىرمىن!
— بۇكىل باقسىلىق عۇمىرىمدى...
— بۇكىل باقسىلىق عۇمىرىمدى...
— اراكۋلارعا ارنايمىن.
— اراكۋلارعا ارنايمىن!
اكەسى ەكىنشى قولىنداعى تەمەكى تولعان قامىس كەۋەگىنە وت سالدى دا كياكۋدىڭ اۋزىنا تاقاپ:
— ءبىر سور! — دەدى.
كياۋكۋ سورىپ قالدى دا، قاقالىپ-شاشالىپ شەگىنىپ كەتتى. قالعان باقسىلار دا تەمەكى تۇتىنىنەن ءبىر-بىر سورىپ، وتتى قورشاپ جاقسىلىق رۋحىنا ءمىناجات قىلىپ دۇعا وقىدى. ءبارى دە چورو ۇلى كياكۋدى اراكۋ تايپاسىنىڭ سەگىز باقسىسىنىڭ ءبىرى دەپ مويىندادى.
سول ءتۇنى اكەسى كياكۋگە كيەلى شوپتەن ءدارى الۋدىڭ جولىن ۇيرەتتى. (ارينە، ەلۋ جىل وتكەن ارالىقتا وسىناۋ قۇپيا وسيەتتى قانشا تىرىسسا دا ەسكە تۇسىرە الماس ەدى. ءبىراق اكەسىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ:
— ۇمىتپا، شيپا ءدارىنى جاساۋدى دۇنيەدە ەكى-اق ادام بىلەدى. ءبىرى ۇلى باقسى چورو. ەكىنشىسى — ونىڭ كىشى ۇلى كياكۋ، — دەگەن ءسوزى ءالى ەسىندە). تاڭ اتا سەگىز باقسى مويىندارىنا دوربالارىن بايلاپ، قارۋ-جاراقتارىن اسىنىپ، ارۋاقتاردان مەدەت سۇراپ جولعا اتتاندى.
وزەننىڭ اعىسىمەن تومەن ءجۇزىپ، ساسكە شاماسىندا جاعاعا توقتاپ، بۇلار قايىقتى جاپىراقتارمەن جاۋىپ جاسىرعاننان كەيىن، جابايى شوشقالار سالعان جولمەن كەشكە دەيىن ءجۇرىپ، الاسا تاۋعا شىقتى.
كۇن اۋەدەگى بۇلتتاردى قىزىل الا نۇرعا بوياپ باتىپ بارادى. الىستان مۇنارتقان كوكشىل تۇمان بىرتە-بىرتە ىمىرت قۇشاعىنا ءسىڭىپ كۇڭگىرت تارتتى.
كەنەت اياق استىنان نوسەر توپەپ قۇيىپ كەتتى دە، جولاۋشىلار تاۋ ىرگەسىندەگى ۇڭگىرگە تىعىلدى.
— وتكىنشى جاڭبىر، — دەدى باقسىلاردىڭ ءبىرى، — جەل ايداپ بارادى.
ءبىراق جاڭبىر باسىلعان جوق. تىنىمسىز شاقىرعان باقالاردىڭ شىرىلى مەن الليگاتورلاردىڭ كۇركىرەگەن قورقىنىشتى ۇندەرىن، الىستان تالىپ جەتكەن قۇلاما سۋدىڭ سارىلىن ەستىپ، ءتۇنى بويى وتىرۋعا تۋرا كەلدى. ەلەڭ-الاڭدا تۇرعان باقسىلار، جالعىز اياق جولمەن كۇن شىعا وزەن جيەگىنە جەتتى. ودان كەيىن الدەكىم تىعىپ كەتكەن قايىققا وتىرىپ، قۇلاما سۋعا دەيىن ءجۇزدى. كەلەسى كۇنى تاسقا ورمەلەپ، تاۋدىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، وزەن جاعاسىنا تۇنەدى.
تاڭ اتا قالىڭ ورمان ىشىندەگى الدەقاشان اڭ جۇرمەگەن ەسكى سۇرلەۋگە ءتۇسىپ، ەش جەرگە ايالداماستان ءتۇس اۋعاندا اراكۋ تايپاسى جايلاعان ولكەنىڭ شەكاراسىنا كىردى.
ءومىرى جارىق كورمەگەن تۇنەك جىنىس سەتىنەپ، كۇن ساۋلەسى نۇرىن توككەن اشىق اسپاندى، جەمىس اعاشتارى سامساعان ماۋەلى، كوگىلدىر، كوڭىلدى ءبىر ولكە باستالدى. اياق باسقان سايىن پىسكەن بانان، جاڭعاق، پاپاي، مانگو جەمىستەرى كوزگە ۇرادى. شۋىلداعان قۇستار ءۇنى، توتىقۇستاردىڭ بارقىلداعان تۇرپايى داۋىستارى ەرەكشە قۋانىشتى بىردەڭەنى ءبىلدىرىپ تۇرعانداي، توي بولارداعى دابىرا-شۋعا ۇقساپ تۇر. اعاش باستارىندا وتىرعان ۇزىن ءجۇندى باقىراۋىق مايمىلدار جولاۋشىلارعا ءبىرتۇرلى ۇناتپاعان ءارى مۇڭدى پىشىنمەن بەي-جاي قاراپ، جاندارىنا تاقاي تۇسكەندە جىلان شاعىپ العانداي وقىس ىرعىپ، ورماندى باستارىنا كوتەرە شۋلاپ، تىم-تىراقاي قاشادى. ال ودان ءارى تىم بيىكتە وتىرعان كىشكەنتاي ۇزىن قۇيرىق، تىقىر مايمىلدار بۇتاقتان-بۇتاققا سەكىرىپ، بۇلاردىڭ سوڭدارىنان ەرىپ، ىسقىرىپ، جاڭعاق جەمىس لاقتىرىپ، وزدەرىنشە قۋالاعان بولادى. ادامدار ۇزاپ كەتكەندە ءوز ىستەرىنىڭ ناتيجەسىنە قۋانىش بىلدىرگەندەي كۇلكىگە ۇقساس شيقىلداعان ءبىر دىبىستار شىعارادى.
جولاۋشىلار ساقتىق ءۇشىن سۇرلەۋدەن بۇرىلىپ، قاراڭعى تۇسكەنشە جولسىزبەن ءجۇردى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ولار جولاي تەرگەن جەمىس-جيدەكتەرمەن تاماقتانىپ، كوز شىرىمدارىن الۋ ءۇشىن كوك شوپكە قاز-قاتار جايعاستى.
كەلەسى ساسكە تۇستە بۇلار مەجەلى جەرگە جەتىپ توقتادى. بۇل تاۋدىڭ تەگىستەلگەن قىرات ءتارىزدى دوڭەس ىرگەسى ەكەن. كياكۋ كۇن مەكەنى بولعان كيەلى كولى قايسى ەكەن دەپ ماڭايىنا قانشا قاراسا دا ەشتەڭە كورە المادى.
باقسىلار ورماننىڭ قاق ورتاسىنداعى الىپ مولاعا ۇقسايتىن دوڭەس قىراتتىڭ تاستى بەتكەيىنەن ءشوپ قازۋعا كىرىسىپ كەتتى. كياكۋ اكەسىنىڭ بۇرىن-سوڭدى ءدال ءبۇيتىپ جانتالاسىپ جۇمىس ىستەگەنىن كورگەن جوق ەدى. جارقانات شاعىپ ەسىرىك بۋعان ادامشا، بالتاسىن الاسۇرا سىلتەپ، سەلدىر جاپىراقتارى سارعايا باستاعان، تىربىق قۋرايعا ۇقساس، تىكەنەككە، شىرماۋىققا، گۇلگە ۇقساس بىرنەشە شوپتەردىڭ تامىرلارىن تىنباي قازدى.
اقىرى كۇن قىزۋى قايتا تامىرلار توپىراقتاردان تازارتىلىپ، اركىمنىڭ دورباسىنا تەڭ ءبولىپ سالىندى. سودان كەيىن باقسىلار اقىرعى رەت جۇرەك جالعاپ، جاراتۋشى ۇلى كۇشكە سيىنىپ دۇعا وقىدى.
— قوزعالايىق، — دەدى كياكۋدىڭ اكەسى بالتاسىن بەلدىگىنە قىستىرىپ جاتىپ.
كياكۋ ورنىنان تۇردى. الدەنەگە كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ، جۇرەگى شىمىرلاپ، سىزداعانداي بولدى. ول مۇنىسىن ەشقاشاندا جاقسىلىققا جورىمايتىن ەدى. سىلدىر ەتكەن دىبىستان سەزىكتەنىپ، ارتىنا جالت قاراعاندا، بۇتا اراسىنان مىلتىعىن كەزەپ، اسپاي-ساسپاي جاقىنداپ كەلە جاتقان اق ادامدى كوردى.
اكەسى:
— قاشۋ كەرەك، — دەدى اقىرىن عانا.
ول وسىنى ايتىپ، مۇلدە جايباراقات تۇردى دا، كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن بەلىندەگى بالتاسىن سۋىرىپ الىپ، جىبەرىپ قالدى.
مىلتىق داۋسى دا گۇرس ەتتى. كياكۋدىڭ سوڭعى كورگەنى — قالپاعى ۇشىپ قۇلاپ بارا جاتقان اق ادام مەن كەۋدەسىن ۇستاپ ءبىر بۇيىرلەپ شوككەن اكەسى.
باقسىلار كياكۋدى سۇيرەي-مۇرەي قالىڭعا كىرىپ ۇلگىردى. كياكۋدىڭ كوزى قاراۋىتىپ، باسى اينالدى. قۇلاعى شىڭىلداپ، باسقا دىبىستى ەستىگەن جوق. بىرەۋلەر اۋزىن باسىپ تۇنشىقتىرىپ جاتقان سەكىلدى. تالىقسىپ بارىپ كوزىن اشقاندا ءوزىن دىرىلداتا سۇيرەتىپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان جالعىز كوز باقسى كۋرارەنى كوردى. قايدان ەكەنى بەلگىسىز تارسىلداتىپ اتىپ جاتىر. كەسىلگەن اعاشتاردىڭ تۇسىنا كەلگەندە كۋرارە كياكۋدى ەمشەكتەگى بالا قۇساتىپ، قولتىعىنا قىسىپ الدى. ءوستىپ قانشا جۇگىرگەنى بەلگىسىز، كۋرارە الدەنەگە ءسۇرىنىپ ەتپەتىنەن قۇلادى دا، كياكۋ بىرنەشە قادام جەرگە ۇشىپ كەتتى.
— بەرى... بەرى!..
كياكۋ تومارعا قاتتى سوعىلعان باسىن ۇستاپ، ماڭگىرەپ، كۋرارەنىڭ نە ايتقانىنا تۇسىنبەي، الاقتاپ قاراي بەردى.
— بەرى كەل دەيمىن، تەز...
كياكۋ مەن كۋرارە قالىڭ تىكەنەك اعاشتىڭ اراسىمەن دەنەلەرىن قان جوسا قىلىپ، ءشوپ باسقان تەرەڭ سايعا قۇلاي كەتتى.
تىم جاقىننان دابىرلاعان دىبىستار ەستىلەدى. الدەن ۋاقىتتا، مىلتىقتارىن كەزەي ۇستاعان ءۇش اق ادام بۇلار تىعىلعان سايدىڭ ءدال جانىنا كەلىپ، ءوز تىلدەرىندە ۇزاق داۋلاستى. ارت جاقتان تاعى ءبىر توبى قوسىلدى. ولار بىر-بىرلەرىنە ءار تۇستى قولدارىمەن كورسەتىپ، ۋ-شۋ بولىپ، داعدارىسىپ، سودان كەيىن مىلتىقتارىن كەزەپ ۇستاعان كۇيلەرى جان-جاققا بەت-بەتتەرىمەن تاراپ كەتتى.
اسپاننىڭ تەڭ جارتىسىن قىپ-قىزىل ەتىپ كۇن باتتى. ورمان ىشىنە ىمىرت تۇنىپ، الدەن سوڭ تاس قاراڭعى مەڭىرەۋ تۇنگە اينالدى. كۋرارە دورباسىن كياكۋگە قالدىرىپ، سايدان ەڭبەكتەپ شىقتى. قاراڭداپ ءبىراز جەرگە دەيىن بارىپ، ودان ءارى كومەسكى ەلەسكە اينالىپ، اقىرى ءتۇن قۇشاعىنا ءسىڭىپ جوق بولدى.
جەل تۇرىپ، اعاش باستارىنىڭ شۋىلى ەستىلدى. نوسەر توپەلەپ قۇيىپ كەتتى. الدە قايدان سارقىراعان سارىل ەستىلدى.
— كياكۋ، — دەپ سىبىرلادى الدەكىم. كياكۋ سەلك ەتە ءتۇستى دە، سايعا ەڭبەكتەپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان كۋرارەنى كوردى.
— ءبارى دە... — دەدى ول ەنتىگىن باسا الماي. — ءبارى دە..، ءتىرى قالعان ەشكىم جوق... ءبارى دە...
جارق ەتە قالعان نايزاعاي وتىنان مالمانداي بولعان كۋرارەنىنىڭ سەپكىل ءجۇزى، ادىرايعان جالعىز كوزى، ارقاسىنداعى ءدارى شوپتەر سالىنعان بىرنەشە دوربا كورىندى.
كۋارە مەن كياكۋ سايدان ەڭبەكتەپ جىلجىپ، اشىق الاڭعا ودان ءارى جالعىز اياق جولدىڭ جيەگىنەن باستالاتىن قالىڭ اعاشقا كىرگەنشە باستارىن كوتەرگەن جوق. ودان كەيىن نايزاعاي جارىعىمەن باعدار جاساپ، وزەننىڭ وتكەل بەرەتىن ەتەگىنە قاراي ءجۇردى. نوسەر ۇستى-ۇستىنە توپەلەپ، الدەن سوڭ قاتتى جەل كوتەرىلدى. اعاشتار سۋىلداپ الدەقانداي بەيمازا شاڭقىلداعان قۇستار ءۇنى مەن سارقىراعان سارىل قوسىلىپ ازان-قازان ۇرەيلى شۋىلعا اينالدى.
ءتۇن ورتاسى اۋا نوسەر باسىلىپ، جوڭكىلگەن بۇلت اراسىنان اي سىعالاپ، الدان اعاراڭداعان بوز مۇنار شىڭ كورىندى.
— بۇل ءبىزدىڭ بۇرىنعى اڭشىلار تۇراعى، — دەدى كۋرارە ارقاسىنداعى دورباسىن تۇزەپ جاتىپ. — لاشىق تۇراتىن... وت جاعاتىن شاقپاق تا بولاتىن...
مۇنار سەيىلىپ؛ اي ساۋلەسىمەن جارقىراعان سۇر جارتاس، تومەندە قاپ-قارا بوپ تۋلاپ اققان اساۋ وزەن ارناسى ايقىن كورىندى. كۋرارە توبەسىن پالما جاپىراقتارىمەن جاپقان، ءىشى قۇرعاق، الاسا لاشىقتى وپ-وڭاي تاپتى. كياكۋ دايىن تۇرعان اسپالى گاماكقا قيسايا كەتتى دە، اكەسىنىڭ ءولىمى جانىنا جاڭا باتقانداي، سولقىلداپ جىلاپ قويا بەردى.
— ۇلى باقسى چورونىڭ ءولىمى ەڭ اۋىر ءولىم. — كۋرارە ىرگەدەگى قۇرعاق بۇتاقتاردى جيناپ وت تۇتاتتى. — ءبىراق سەن ءتىرى قالدىڭ. اكەڭ ءوزىنىڭ بار قۇپياسىن ساعان قالدىرعان. ءقازىر سەنەن قىمبات ەشكىم جوق. سوندىقتان جارىلقاۋشى رۋحتىڭ جاقسىلىعىنا راحمەت ايتپاۋ كۇپىرلىك بولادى.
ودان كەيىن كۋرارە كوكشىل مۇنار تاۋىنا قابىلان اۋلاۋعا بارعانداعى كورگەن قىزىقتارىن، جارالى قابىلاندى قانشا كۇن قۋعاندارىن، (سول جولى چاپۋ باتىردى ورمانداعى ايەل پەرىسى ارباپ جىنۇرتىپ جىبەرگەنىن) وزىنە اتىلعان جارالى قابىلاندى قالاي شانشىپ ولتىرگەنىن ايتتى. وسىدان بارىسىمەن كياكۋدى وزىمەن بىرگە اڭعا الىپ شىعاتىن بولىپ كەلىستى.
كۋرارە سوزىنە قاراعاندا بۇگىنگى ۇلكەن اپاتقا ونشا قابىرعاسى قايىسىپ وتىرماعان سەكىلدى. ءبىراق تابيعاتىندا زەرەك تۋعان كىشكەنە بالا كۋرارەنىڭ داۋىسىنداعى دىرىلدەن، «وسىنىڭ ءبارى بىردەڭە ءۇشىن، ول بىردەڭە ءبىزدىڭ بارىمىزدەن بيىك، ءبىزدىڭ قازامىزدان دا، ۇلى باقسى چورونىڭ قازاسىنان دا بيىك، سەن كىشكەنتاي بولعانمەن اراكۋدىڭ سەگىز باقسىسىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالعانسىڭ، سوندىقتان تۇسىنۋگە ءتيىستىسىڭ عوي» دەگەن ويدى اڭعارماي قالا المادى. ەكى جولاۋشى كۇن شىعا جولعا ءتۇسىپ، جىلانباس تاۋىن بەتكە العان. كەشكە قاراي ابدەن قالجىراعان كياكۋدى كۋرارە ارقالاپ الدى. كۇن باتتى. كۋرارە وت جاعىپ، تاڭەرتەڭگى ۇستاعان بالىقتاردى ءپىسىردى. ونىڭ جورامالى بويىنشا ەرتەڭ قالايدا وزەن جيەگىنەن قايىق كەزدەسۋگە ءتيىستى.
كەلەسى كۇنى بۇلار وزدەرى مەجە تۇتقان جىلان باس تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى وزەننىڭ وتكەلدى تۇسىنا ساسكە تۇستە كەلىپ جەتتى.
اينالاسىنا قولمەن وتىرعىزعانداي قاز-قاتار پالما اعاشتارى وسكەن سارعىش ءتۇستى وزەننىڭ جاعاسىندا توڭكەرۋلى قايىق جاتىر. الدىڭعى كۇنگى جاڭبىردان وزەن سۋى كوتەرىلگەنگە ۇقسايدى. اعىسى قاتايىپ، سارىلى كۇشەيە تۇسكەن.
كۋرارە قايىقتى قولىمەن كورسەتىپ، قۋانعاننان ىرجيا كۇلىپ، الدەنە ايتقىسى كەلىپ كياكۋگە بۇرىلا بەرگەنى سول ەدى، ءدال جاقىننان مىلتىق داۋسى گۇرس ەتە قالدى. كۋرارە ەتپەتتەي قۇلادى.
— قاش! — دەدى جەر تىرناپ جاتىپ.
كياكۋ قاشىپ ۇلگىرگەن جوق. الدىنان دا، ارتىنان دا مىلتىق كەزەنگەن بىرنەشە اق ادام لەزدە قورشاپ الدى. ساقال-مۇرتى ءوسىپ كەتكەن ۇزىن بويلى بىرەۋ ماڭىنداعىلارعا ءوز تىلىندە بىردەڭە ايتتى دا، اياعىمەن كۋرارەنى شالقاسىنان اۋدارىپ:
— التىن قايدا؟ — دەدى اراكۋ تىلىنە ۇقساس ءبىر تىلدە. — التىن تابا الاسىڭ با؟ قاي جەردە التىن؟..
كۋرارەنىڭ قۇلاعىنان قان كەتتى.
ساقالدى ۇزىن جەرگە ءبىر تۇكىردى دە، مىلتىعىن تىرەپ تۇرىپ كۋرارەنى ءدال باستان اتتى. بۇرىلىپ كياكۋگە قارادى. «مۇنى قايتسەم ەكەن» دەگەندەي ءسال ويلانىپ تۇردى دا، قۇس اتقانداي ەمىن-ەركىن بەي-جاي سەزىممەن مىلتىعىن كوتەرىپ كوزدەي باستادى.
كياكۋ ءدىر ەتە قالدى. الدەقالاي قورقىنىش سەزىمى جوعالىپ، الدەنەگە تۇسىنبەۋشىلىك، «ەندى قايتەر ەكەن» دەپ، اسىعا كۇتكەندەي تىنىشسىز، ەسىرىك كۇي بيلەدى. ول ساقالدى ۇزىننىڭ جانىندا تۇرعان ەرەسەك بالانىڭ الدەنە دەپ جالىنعانىن، ساقالدى ۇزىننىڭ كۇلىپ باسىن يزەپ، وعان قولىنداعى مىلتىعىن بەرگەنىن، ەندى مۇنى بالانىڭ كوزدەي باستاعانىن كورىپ تۇردى. بالا ءدال جانىندا سىلەيىپ تۇرعان وسىناۋ ادامعا ۇقساس «ماقۇلىققا» تيگىزە سالۋدى ءمىن كوردى مە، قولىمەن قاش دەگەندەي بەلگى بەردى. كياكۋ مەڭىرەيىپ تۇرا بەرىپ ەدى، تاعى دا قولىن سىلتەپ «قاش» دەدى. الدەبىرەۋ جەردەن تاس الىپ لاقتىردى. كياكۋ بالانىڭ سىلتەگەن جاعىنا — قاراي جۇگىرە جونەلگەندە، مىلتىق گۇرس ەتە قالدى. كياكۋ كىلت توقتاي قالدى دا، وزىنە ەشقانداي وقتىڭ تيمەگەنىن سەزدى. بۇرىلىپ ءوزىن اتقان توپقا قارادى. بالا «نەگە توقتايسىڭ» دەگەندەي قولىن سىلتەپ ىزالانا ايعايلاپ تۇر ەكەن. تاعى جۇگىردى. تاعى دا گۇرس ەتە قالدى تيگەن جوق. شالا ەستى كۇيدە بۇرىلىپ تاعى قارادى. قالپاق كيگەن، جۇپ-جۋان بىرەۋى «ەندى بىلاي جۇگىر» دەپ قول سىلتەپ تۇر ەكەن. كياكۋ جەل قۇلاتقان بانان اعاشىنا قاراي جۇگىردى. تۇلا بويى وزىنە ىرىق بەرمەي قالشىلداپ، ساناسىندا الدەقالاي بەي-بەرەكەت الاساپىران ءبىر تۇيسىك، اقىرعى دەمدى ءبىتىرىپ، ماڭگى ازاپ شەكپەيتىن تىنىعۋدى اسىعا تىلەگەندەي، «ءقازىر، مىنە، مىنە، ءقازىر ءبارى دە بىتەدى، تەك تەزىرەك، تەزىرەك» دەيتىن سەكىلدى. بولماشى ويلار، ەلەستەر، ۇرەي تۇيسىكتەر، ءدال قازىرگى جاناي ءوتىپ جاتقان مىلتىق وعىنداي، زۋ-زۋ ەلەس بەرىپ جوق بولىپ جاتىر.
بالانىڭ بۇرىن مىلتىقپەن كوپ اۋەس بولماعانى بايقالدى. تيگىزە الماعانىنا ىزا بولىپ، قىزارىپ جىلارمان حالگە كەلدى. «ەندى بىلاي قاش» دەپ وزەندى سىلتەپ، تاعى دا سىعالاپ كوزدەي باستادى. ەرسىلى قارسىلى جۇگىرۋ مەن ۇرەيدەن قاتتى القىنعان كياكۋ قارسى الدىندا بۇرقانىپ اعىپ جاتقان وزەندى كوردى. الدە قالاي ەسى كىرىپ «قۇتىلۋ كەرەك، ولمەۋ كەرەك» دەگەن تۇيسىك اپ-انىق ەلەس بەردى.
ەندى گۇرس ەتە قالعان مىلتىققا دا، ارتتاعى توپتىڭ ايعايىنا دا ءمان بەرمەي، زىمىراعان بويى جارتاس ۇستىنەن وزەنگە ءبىر-اق سەكىردى. قۇلاپ كەلە جاتىپ ەشتەڭە ويلاپ ۇلگىرە المادى. تەك بيىكتەن جۇرەگى ورەكپىپ، جەل ەكپىنى تىنىسىن بىتەپ، ۇرەي بۋدى... مۇزداي سۋعا كۇمپ بەرگەندە ءسىڭىرى تارتىلىپ قالا جازداپ بارىپ جازىلىپ كەتتى. «باسىمدى شىعارسام اتىپ تاستايدى» دەگەن قورقىنىشتى ويدان ءبىرجولا سۋ استىندا قالۋعا ريزالىق ءتارىزدى سوقىر سەزىم يەكتەپ، اعىس ەكپىنىمەن ارەكەتسىز شىم باتا بەرگەن ول الدەن سوڭ دەمى ازايىپ بۋلىعىپ (الگىندە عانا ساناسىندا اپ-ايقىن ەلەس بەرگەن وي-سەزىمدەر عايىپ بولىپ)، ەسسىز ءجانتاسىلىم كۇيدە سۋ بەتىنە شىعۋعا، اۋا جۇتۋعا الاسۇردى. اعىس ەكپىنى باعىتىن وزگەرتىپ جىبەرگەن سەكىلدى، ءبىر بۇيىرگە ءۇيىرىپ، زىمىراتىپ اكەتتى. ۇزدىگىپ، دەمى ءبىتىپ، سۋ استىندا كوزى شاراسىنان شىعا اينالىپ كەتكەن كياكۋدىڭ ىشىنە سۋ كەتكەندە «ءولدىم» دەگەن اسا قورقىنىشسىز اقىرعى وي ساناسىن شارپىپ ءوتتى. سودان كەيىنگى سەزگەنى — قولىنا ىلىككەن جىلتىر تاس، كوكىرەگىن جارىپ ەنگەن اششى دەم. كياكۋ ىشەك-تامىرلارى قاقىراپ، وزەگى ۇزىلەردەي ۇستى-ۇستىنە شاشالدى، ارتىنشا لاقىلداتىپ قۇسا باستادى.
ءبىرازدان سوڭ بويى بەي-جايلانىپ، دەنەلەرى بوساپ، تىنىعۋدى اڭساپ ءسال جاتتى دا، ءوزىنىڭ قاراڭعى ۇڭگىر ىشىندە جاتقانىن كورىپ، سارقىراعان اعىس دىبىسىن ەستىپ، قالتىراپ قويا بەردى. ۇڭگىر جارتاس استىمەن اعىستى بۇرىپ اكەتەتىن ءبىر ءيىرىم سالا ءتارىزدى. بوزامىق ساۋلە بەرىپ، جوعارى ورلەگەن ۇڭگىر تۇبىنەن دەم سەكىلدى ءبىر لەپ كەلەدى. جاعا تۇستان اق ادامداردىڭ دابىرلاعان داۋىستارى ەمىس-ەمىس ەستىلىپ تۇر.
كياكۋ جىپ-جىڭىشكە قولدارىمەن تاسقا سۇيەنىپ ءبىراز تۇردى دا، سۋدى كەشىپ ۇڭگىردىڭ تۇبىنە قاراي ەندى. «قايدا بارامىن، نە ىستەيمىن، نە ىستەيمىن» دەگەندى ويلاپ جاتپادى. بىلەۋلەنگەن جىقپىل سۇر تاستارعا الاق-جۇلاق قاراپ تىڭ-تىڭداپ، ۇڭگىر بويلاپ جىلجي بەردى. ءبىرىڭعاي دىمقىل اۋادان تاس بەدەرىن بۇركەگەن كوك قىنالار اتتاعان سايىن اياعىن جۇپ-جۇمساق جاندى دەنەگە تيگەندەي تۇرشىكتىردى. ول ۇزاق ءجۇردى. جۇرگەن سايىن ۇڭگىر ءىشى كەڭەيىپ، قاڭىراعان قاراكولەڭكە جەر استى كەڭىستىگىنە اينالدى. كياكۋ ساۋلەنىڭ قايدان كەلىپ تۇرعانىن اڭعارا المادى. الىستاپ كەتكەن ءزاۋلىم تاس قابىرعالاردىڭ ەتەگىنەن ۇڭىرەيگەن قاپ-قاراڭعى تەسىكتەردى كوردى. جوعارىدان سۋىلداعان دىبىستار ەستىلىپ تۇر. كياكۋ باعدار ايقىنداۋ ءۇشىن توقتاپ جان-جاعىنا قارادى.
كەنەت جال-جال بولىپ ءۇيىلىپ قالعان قۇلاما كەسەك تاستار اراسىنان تاڭعاجايىپ ءبىر قۇبىجىق باس كورىندى. جانسىز بەينەدەي قىبىرسىز قاتىپ قالدى دا، لىپ ەتىپ ىلگەرى جىلجىپ، تاعى دا تاسقا ۇقساپ قاتا قالدى. كياكۋ قۇبىجىق باستىڭ قايدا قاراپ تۇرعانى بەلگىسىز باقىرايعان كوزدەرىن، بۇلكىلدەگەن قاتپارلى جەم-ساۋىن، ءمۇيىز جالىن، اقىرىندا ادام ساۋساعىنا ۇقساعان تاس بۇجىر اياقتارىن كوردى. باس ىلگەرى تاعى ءبىر جىلجىعاندا، ەس-تۇسسىز سىلەيىپ قالعان كياكۋ قۇبىجىق دەنەنىڭ كادىمگى ءداۋ كەسىرتكە ەكەنىن تانىدى. جالما-جان جەردەن تاس الىپ، جىبەرىپ قالدى. شاق ەتە قالعان دىبىسپەن بىرگە ۇڭگىر ءىشى سالدىر-گۇلدىر كۇڭىرەنىپ، توبەدەن گۇرس-گۇرس قۇلاعان تاستار اينالانى قاپ-قارا توزاڭعا كومدى. ەت-پەتتەن قۇلاعان كياكۋ ىنگە كىرۋگە تىرمىسقان تىشقانداي قۇلاما جايپاق تاستىڭ ىرگەسىنە باسىن تىرەپ، تىپىرلاي بەردى. ويران باسىلىپ، شاڭ سەيىلگەننەن كەيىن دە، دىرىلدەپ، ەسىن جيا المادى. ۇڭگىر ءىشى ءبىرجولا تىنىشتالىپ، جوعارىدان سۋىلداعان دىبىستار قايتا ەستىلدى. كياكۋ ءوزىنىڭ ءتىرى ەكەنىنە سەنگىسى كەلمەگەندەي، باسىن كۇمانمەن اقىرىن كوتەرىپ، ماڭايىنا كوز تاستادى. ورنىنان تۇرىپ، جەل سوعىپ تۇرعان باعىتپەن قوزعالا باستادى. اياعىن تىلگەن قيىرشىق تاستارعا دا، جىبەرىپ قويعان كىشى دارەتىنە دە كوڭىل اۋدارعان جوق. ۇڭگىر جوعارىلاعان سايىن تاستان تاسقا ورمەلەپ جانتالاسا ۇمتىلدى. ءوستىپ قانشا ۋاقىت جۇرگەنى بەلگىسىز، قۇلاق كەسكەن جىم-جىرت تىنىشتىقتان ەسىن جيدى. ەشتەڭە كورىنبەيدى، كوردىڭ ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي تاستاي قاراڭعى. كياكۋ ءوزىنىڭ تارسىلداعان جۇرەگى مەن ەنتىككەن دىبىسىن عانا ەستىپ تۇر. جەل دە بىلىنبەيدى. تاڭقالارلىق مەڭىرەۋ كۇي. جۇرەگى ونان سايىن تارسىلداپ، تىرشىلىكتىڭ اقىرعى شەگىنە جەتكەندەي سەزىمگە تىرەلگەن ول، ەندى ءبىر وقىس دىبىستان جىندانىپ كەتەرىن كامىل سەزىندى. الدىن سيپاپ، ءتورت اياقتاپ جىلجىدى... لەپ ءبىلىندى. ۇڭگىر قابىرعالارى كىلت وڭعا كوتەرىلگەندە بوزامىق ساۋلە، ودان كەيىن اقشا بۇلت قالقىعان كوگىلدىر اسپاننىڭ الاقانداي بولىگى كورىندى. كياكۋ دەنەسىن تاسقا سوعا-موعا ۇڭگىردەن شىعىپ، جارقىراعان كەڭ دۇنيەنى، كوككە ورلەگەن جىلان باس تاۋىنىڭ شىڭدارىن، ەتەكتەگى تۇتاسقان قالىڭ ورماندى كوردى. ول بۇدان ارىگە شىداعان جوق. جۇمساق قۇمداۋىتقا وتىرا بەرىپ ەسىنەن تاندى...
ەسىن جيعاندا ءزاۋلىم اسپاندا ۇلپا بۇلتتار ءۇيىرىلىپ، قىزۋى قايتىپ قىزعىلت تارتقان كۇن كوكجيەككە ەڭكەيىپ قالعان ەكەن. ونە بويى سالدىراپ، كوزىنە قۇيىلعان تەردى سۇرتۋگە شاماسى جەتپەي قيمىلسىز جاتتى دا، ءوزىنىڭ قايدان كەلىپ، قايدان شىققانىنا، نە عىپ جاتقانىنا تۇسىنبەي دەل-سال كۇيگە ەندى. بۇكىل ساناسىن مەڭدەگەن ءبىر السىزدىك ودان ءارى ويلاتپاي، تەك سول تۇسىنىكسىز كۇيگە دەيىن عانا سەزىنۋگە مۇرشا بەرىپ، «ءوستىپ جاتا بەر، ەشتەڭەگە ءتۇسىنۋدىڭ قاجەتى جوق، تۇسىنبەي-اق قوي، جاتا بەر... جات...، جات!..» دەپ تۇرعان سەكىلدى. ارەڭ دەگەندە جارتاس باسىنان وزەنگە زىمىراپ كەلە جاتقان ءساتى مەن قۇبىجىق كەسىرتكەنى جانە ۇڭگىر اۋزىنان كورىنگەن الاقانداي اق شاربى بۇلتتى ەسىنە ءتۇسىردى. سودان كەيىن الگى كورىنىستەردىڭ اراسىن بايلانىستىراتىن ەشتەڭە تابا الماي ۇزاق جاتتى. اقىرى كۋرارەنىڭ ولىمىنەن باستاپ، باسىنان كەشىرگەن وقيعالار ەسىنە تۇسكەندە، قايتادان جۇرەگى قوزعالىپ، ونە بويىن ۇرەي بيلەدى. تالتىرەكتەپ ورنىنان تۇرىپ، جىلان باس تاۋىنىڭ شىڭىنا قارادى. سوندا بارىپ ءوزىنىڭ تاۋ استى ۇڭگىرىمەن شىڭنىڭ ەكىنشى قاباتىنا شىققانىن جانە ساسكە تۇستەن كۇن ەڭكەيگەنشە جەر استى جولىنىڭ ازابىن شەككەنىن ءتۇسىندى. دىرىلدەپ باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتتى. ءبىراق ول كوپ ۇزاماي-اق مۇنىڭ ءبارى ەسكە تۇسىرگەننەن تۋعان قورقىنىش ءدىرىلى ەمەس كادىمگى بەزگەك اۋرۋى ەكەنىن انىق سەزىندى. دەنەسىنىڭ قىزۋى كوتەرىلىپ، ءدىرىل ونان سايىن كۇشەيىپ بارادى. كياكۋ اكەسىنىڭ تاۋىپتىك وسيەتتەرى ەسىنە ءتۇسىپ دورباسىنان جاپىراق الىپ شاينادى.
كۇن باتىپ، بۇلت اراسىندا قالىپ قويعان سوڭعى قىزعىلت رەڭ شاپاقتار دا ءسونىپ، قاس قارايدى. توڭىرەك تۇتاس تۇنەرىپ، تۇنگە اينالدى. ەتەكتەگى ورماننان قۇستار شۋلاپ، الليگاتورلار كۇركىرەپ، باقالار شىرىلدادى. كوكجيەكتەن اي كوتەرىلىپ، الا بۇلتتاردىڭ اراسىمەن اسىعا ءجۇزىپ بارادى. ارەگىدىك ادامنىڭ جىلاعان داۋسىنا ۇقسايتىن تاڭعاجايىپ قورقىنىشتى ءبىر دىبىس سۇڭقىلدايدى.
كياكۋ قۇرعاق جاپىراقتارعا تاس قاشاپ وت تۇتاتىپ، ۇستىنە بۇتاق ءۇيدى. وتتىڭ cap جالقىن جالىنىنا مەڭزەڭ قاراعان كۇيى قالتىراپ-دىرىلدەپ ۇزاق .وتىردى. «ەندى نە ىستەۋىم كەرەك» — دەپ ويلاپ كورىپ ەدى، ءبىراق اقىل-ساناسى وعان جاۋاپ بەرمەدى. اقىرى بويدى بيلەگەن السىزدىك ەركىن الىپ، جىلى قۇمنىڭ ۇستىندە قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنىن سەزگەن جوق.
ەرتەڭىنە تۇسكە تاقاعاندا ءبىر-اق وياندى. شاقىرايعان كۇننەن كوزىن اشا الماي، زىرك-زىرك ەتكەن ىپ-ىستىق باسىن قولىمەن قىسىپ، ەندى «نە ىستەۋىم كەرەك» دەگەندى ويلاپ ءبىراز تۇردى. كەنەت اكەسىنىڭ ءولىمى، بۇكىل باقسىلاردىڭ ءولىمى، ءوزىنىڭ اراكۋ تايپاسىنان الىستا مەڭىرەۋ قالىڭ ورمان ىشىندە جاپادان جالعىز تىرشىلىكتەن ءۇمىتسىز كۇيدە قاڭعىپ قالعانى ەسىنە تۇسكەندە، قورىققاننان جۇرەگى شانشىپ، كوزى قاراۋىتتى. جىلاعىسى كەلدى، جىلاي المادى. جەرگە باسىن ۇرىپ تۇرىپ جىعىلىپ، كەمسەڭدەي بەردى. ءبىراق ول قانشا جىلاسا دا، قانشا جالبارىنسا دا، اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ، كومەك كورسەتەتىن ەشكىمنىڭ جوق ەكەنىن جاقسى ءبىلدى. بىلگەندىكتەن ورنىنان تۇرىپ كەشەدەن بەرى شەشە الماي قويعان «ەندى نە ىستەۋىم كەرەك» دەگەن سۇراقتى ىشتەي تاعى قايتالادى. ارت جاقتان الدەنە سىبدىر ەتە قالعانداي بولدى. كياكۋ سەلك ەتە ءتۋستى. «اق ادامدار، اق ادامدار ىزدەپ ءجۇر!» كياكۋدىڭ دەنەسى مۇزداپ جۇرە بەردى. جالت قاراعاندا بۇتا-بۇتادان قارعىپ قاشىپ بارا جاتقان ەلىكتى كوردى، ءبىراق «اق ادامدار ءجۇر، بۇل جەردى سولار مەكەندەيدى، كازىر كەزدەسەدى» دەگەن ۇرەيلى ويدان جۇرەگى قايتىپ ورنىنا تۇسپەدى.
جالما-جان دورباسىن بەلىنە بايلاپ، ءسۇرىنىپ، قابىنىپ ەتەككە ءتۇستى. كۇن ساۋلەسى كورىنبەيتىن قالىڭ جىنىستىڭ ىشىنە كىرگەندە ازداپ ەسىن جيدى. وزەگى تالىپ اشىققانىن، ءارى شولدەگەنىن سەزدى. كۇن باتاردا جاپىراقتار بۇركەپ، كوزگە كورىنبەي سىلدىراپ اعىپ جاتقان جالعىز اياق جول سەكىلدى، جىپ-جىڭىشكە بۇلاقتان سۋ ءىشتى. ال جەيتىن ەشتەڭە جوق ەدى. مايمىلدار مەن قۇستاردىڭ جارقاناتتاردىڭ كوزدەرىنەن تاسادا قالعان جەمىستەر تىم بيىكتە. جەرگە تۇسكەن جاڭعاقپەن جۇرەك جالعاعان بولدى.
قايدا كەلە جاتقانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ورمان ءىشى قالىڭداپ، اياق الىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى قيىنعا ءتۇستى. تۇتاسقان قالىڭ شىرماۋىقتار مەن جاپىراقتاردى جولىنان تازارتىپ وتىرۋعا كياكۋدىڭ شاماسى جەتپەيتىن. سوندىقتان ءالسىن-السىن كەرى شەگىنىپ، ماعىناسىز ءجۇرىستى قايتادان باسىنان باستاۋعا تۋرا كەلدى. قاس قارايعاندا قاباتتاسا وسكەن پالما اعاشىنىڭ ورتاسىنان ۇيىقتايتىن قۇرعاق جەر تاپتى. تۇنگە قاراي ورمان ءىشى قورقىنىشتى شۋعا تولدى. الليگاتورلاردىڭ كۇركىرەگەن داۋىستارى، باقالاردىڭ تىنىمسىز شىرىلى، ءتۇن قۇستارىنىڭ شاقىرعانى جانە تاعى دا سول ادامنىڭ وكسىپ جىلاعانىنا ۇقسايتىن سۇمدىق ۇرەيلى دىبىس تاڭ اتقانشا ءبىر باسىلعان جوق. كۇن شىعا جەۋگە جارايتىن تامىر، جاپىراقتار ىزدەدى. الاسۇرىپ قۇستارعا، مايمىلدارعا جۇگىردى. جاڭبىردان ىركىلگەن قاقتان بۇزىلعان سۋ ءىشتى. سىبدىر ەتكەن دىبىستان شوشىپ، بۇكىل ۋاقىتىن ماعىناسىز قاشۋمەن وتكىزدى. ول بارىنەن دە قورىقتى. قورقاۋ الليگاتورلاردان دا، جىلانداردان دا، ورمەكشى، بۇيىلەردەن دە، جارعانات پەن قاراقۇرتتان دا، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنەن دە، قابىلان مەن ىلبىسىدەن دە قورىقتى. ءبىراق وعان وسىلاردىڭ بارىنەن دە ەڭ قورقىنىشتىسى — ادام ەدى. جاراتۋشى قۇدىرەتكە مىڭ مارتەبە تابىنىپ «تەك ادام بالاسىنا كەزدەستىرە كورمە» دەپ جالىندى. ويتكەنى ول جەر بەتىندە ادامنان وتكەن قاتەرلى مەيىرىمسىز ماقۇلىقتىڭ جوق ەكەنىن جاقسى ءبىلدى.
ءتورتىنشى كۇنى اشتىق ازابى ادام توزگىسىز جاعدايعا جەتتى. نە ىستەپ كەلە جاتقانىن ءوزى بىلمەي، كوز الدىنا الدەنەلەر ەلەستەپ، ساندىراقتاي باستادى. ول كوڭىرسىتىپ بالىق ءپىسىرىپ جاتقان شەشەسىن كوردى. شەشەسى ءبىر قولىمەن ۇلۋ قابىعىنا شۇپىلدەتە قۇيىلعان ءتاتتى سۋسىندى كوتەرە ۇستاپ، يەگىمەن بالىقتى كورسەتەدى.
«الدىمەن بالىقتى جەپ ال دەپ جاتقانى-اۋ، — دەپ ويلايدى كياكۋ ىشىنەن، — سۋسىندى سودان كەيىن ىشكەنىم دۇرىس قوي... سوندا بۇل نە؟ تولىق اي مەيرامىنىڭ باستالىپ كەتكەنى مە؟... ءيسى قالاي كوڭىرسيدى ءوزىنىڭ! شىركىن!...»
— تەزىرەك بەر ەندى! — دەيدى كياكۋ كۇبىرلەپ — كانە...
كياكۋ وزىنەن بەس قادامداي جەردە يرەتىلىپ جاتقان اناكوندى (ايداھار جىلاندى) كورىپ ەسىن جيدى. اناكوندى ۇيىقتاپ جاتقانى، الدە اڭدىپ جاتقانى بەلگىسىز، كوك تەڭبىل الاباجاق جوندارى كۇنگە شاعىلىسا جىلتىراپ، باسىن كورسەتپەي وت ورنىنداي اۋماقتا قيمىلسىز جاتىر. كياكۋ شەگىنە بەرىپ، شالقاسىنان قۇلادى دا، ءارى قاراي نە بولعانىن بىلمەي قالدى... الدەن ۋاقىتتا ءبىر ەسكى سۇرلەۋدىڭ بويىندا جۇگىرىپ كەلە جاتقان كۇيىندە ەسىن جيدى. ەندى ول ەسىنەن ايرىلىپ شالىقتاپ ءجۇرىپ، الليگاتورلاردىڭ اۋزىنا ءوزى ءتۇسۋى مۇمكىن ەكەنىن ءبىلىپ، ۇرەيى ۇشتى.
ۇرەي ونى ەسىنەن تاندىردى، ءارى ەسىن جيدىردى. كەشكىلىك سەلدەتىپ نوسەر قۇيدى. كياكۋ سەزىنۋدەن قالعان ءبىر دوعال تۇيسىكپەن وسى كەزدە جاڭبىر ماۋسىمى باستالىپ، سەل جۇرەتىنىن، وزەندەگى سۋلار ارناسىنان اسىپ، بۋىرقانىپ، ۇلكەن كىسىلەردىڭ بالىققا شىعا الماي لاشىقتا وتىرىپ قالاتىنىن ەسىنە الدى. نوسەر تاڭ اتقانشا باسىلعان جوق. نايزاعاي وتى جارق ەتە قالعاندا، تۇنگى ورمان بەينەسىنەن جانى تۇرشىككەن كياكۋ قورقىنىش پەن توڭۋدان، اۋرۋدان ءتىسى تىسىنە تيمەي ساقىلداپ، ەسىرىك شەكاراسىندا وتىرىپ تاڭدى اتىردى.
كەلەسى كۇنى ول ءتۇس كەزىندە ولگەن اق ادامنىڭ ۇستىنەن شىقتى. العاشقىدا زارەسى ۇشىپ قاشا جونەلدى دە، ارتىنان ولىك ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ قايتىپ ورالدى. ءىرىپ قارايىپ كەتكەن ەتتەرىنە سەسكەنە قاراپ تۇردى دا، اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ، ولىكتىڭ قالتالارىن اقتارا باستادى. «اشتان ولگەن ەكەن» دەپ ويلادى جارتىسى جەلىنگەن قايىس بەلبەۋدى كورگەندە. كەنەت بەلىندە بايلاۋلى تۇرعان زىلدەي دوربانى جۇلىپ الدى. قولدارى قالتىراپ تىسىمەن جۇلقىلاپ، ارەڭ دەگەندە دوربانىڭ اۋزىن اشىپ قالدى دا، جارقىراعان ساپ-سارى التىن كەسەكتەردى كوردى. ول التىننىڭ قىمبات تاس ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىن. ءبىراق مىناۋ اق ادامنىڭ اشتان ولگەنشە زىلدەي قىلىپ جانىنان نەگە تاستاماعانىن تۇسىنبەدى. دوربانى يتەرىپ اقتارا سالدى دا، مۇڭكىگەن ساسىق يىسكە شىداي الماي شەگىنىپ كەتتى.
اقىل-ەسىنەن ادا قىلعان اشتىق ازابىندا اجال كولەڭكەسىنىڭ سوڭىنان ەرىپ قانشا كۇن، قانشا ءتۇن جۇرگەنىن ول سەزگەن جوق. ءبىر ەسىن جيعاندا تاعى دا وتكەن جولعىداي جۋىق ارادا اڭ باسپاعان ەسكى سۇرلەۋمەن كەلە جاتقانىن كوردى. «بۇل جول وزەنگە اپارۋى مۇمكىن» دەپ ويلادى. ول ەسى تۇزۋىندە تەزىرەك ويلاپ قالۋعا تىرىستى. ويتكەنى وسىدان كەيىن قانداي كۇيگە تۇسەرى وزىنە بەلگىسىز.
«وزەنگە... سۋ...»
ول ءار ەسىن جيعان سايىن، سۇرلەۋدەن كوپ ۇزاماعانىن سەزىپ، قايتا ورالىپ وتىردى. السىرەپ ەتپەتىنەن قۇلادى. تۇرا المادى... ەڭبەكتەپ جىلجىدى... «وزەن...»
تاعى دا اق ادامدار ەلەستەدى. يىقتارىنا اسىنعان مىلتىقتارى بار. قورشاپ الىپتى. بىرەۋى ولتىرگىسى كەلىپ، جاقىنداي تۇسەدى... «مەيلى ەلەستەي بەرسىن، — دەپ ويلادى كياكۋ! — وڭىمدە دە كورگەم... مەيلى... ءقازىر الليگاتورلار كەلىپ ەلەستەيدى. سوسىن... ايداھار، ونان سوڭ... جوق اق ادامنىڭ كەرەگى جوق... ەندى الليگاتور كەلسىن... كەل!..»
* * *
كياكۋ تاڭعاجايىپ ءبىر تاستان قالاعان «لاشىقتىڭ» ىشىندە كوزىن اشتى. ءوڭى يا ءتۇسى ەكەنىن ايىرا الماي ۇزاق جاتتى. ءتىپتى ءوزىنىڭ ءتىرى ەكەنىنە دە تولىق سەنگەن جوق. تەپ-تەگىس اپپاق قابىرعالار، ءارتۇرلى تۇسىنىكسىز بۇيىمدار، ۇستىندە جاتقان جۇپ-جۇمساق جامىلعى. ءبىر قىزىق ەرتەگى تىڭداپ جاتقانداي ۇيقىلى-وياۋ سەزىمدە ءبىراز جاتتى دا، بىرتە-بىرتە ەسى كىرگەن سايىن قيالعا سىيمايتىن جۇمباق كۇيدە ەكەنىن اڭعارىپ، تاڭىرقاۋ اسەرىنەن باسقا تۇك جوق، ەشقانداي تۇيسىككە اسەر ەتپەيتىن ساۋلەسىز، ءتۇسسىز جىلۋسىز بەيمالىم كەڭىستىكتە قالقىپ قالعانداي ءبىر كۇيگە ەندى. «جوق الدە يانۋماكا قارت ايتاتىن و دۇنيە وسى ما ەكەن» دەپ ويلادى ول ماڭايىنا باعدارلاي قاراپ.
كەنەت قايدان شىققانى بەلگىسىز وزىنە جاقىنداپ كەلە جاتقان كيىمدى ەڭگەزەردەي قارا كىسىنى كوردى. قورىققاننان دەنەسى ءوز ەركىنە باعىنباي جىلان ارباعان باقاشا سىرەسىپ قوزعالماي قالدى. (قورىققانىم — ءتىرى بولعانىم عوي دەپ ويلاپ ۇلگىردى وسى ارادا). كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ، ءبىر تۇڭعيىققا شىم باتىپ بارا جاتقانداي سەزىندى. الدەن ۋاقىتتا سەيىلە باستاعان تۇمان اراسىنان وزىنە ەرەكشە مەيىرىمىن توگىپ، جىلى جۇزبەن اياۋشىلىق بىلدىرە قاراعان الگى ادامدى كوردى. ءوز تىلىندە بىردەڭە ايتىپ، ىممەن «قورىقپا جاتا بەر» دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. جانىنا كەلىپ الدەقانداي جىلتىر ىدىستى كياكۋدىڭ اۋزىنا توسىپ، «ءىش» دەپ يشارات جاسادى. كياكۋ جەمىس شىرىنىنان جاسالعان سۋسىن ەكەنىن بىلگەندە، ايرىلىپ قالاتىنداي جانتالاسىپ ىدىسقا باسسالادى. مەيىربان كىسى اۋزىنا جىلى جۇمساق ءدامدى بىردەڭەنى سالعانداي بولدى، ونى دا شايناماستان قوماعايلانا قىلق ەتكىزدى...
كوپ كۇندەر ءوتتى. كياكۋ بىرتە-بىرتە ءال جيناپ، وڭالا باستادى. كۇتۋشى نەگر كۇنىنە ءۇش رەت تاماق بەرىپ اسىرايدى. كياكۋدىڭ تۇسىنبەيتىنىن بىلە تۇرا، كەشكىلىك وزىنەن ءوزى ءماز بولىپ ۇزاق اڭگىمەلەر ايتادى. ءۇي ىشىندەگى زاتتاردى قولىمەن كورسەتىپ، اتىن اتاپ، كياكۋ ونى بۇلجىتپاي قايتالاپ ايتسا، ودان سايىن ءماز بولىپ راحاتقا باتادى.
كياكۋ كەيىن نەگردەن ءبارىن ەستىدى. مۇنى ورمان ىشىندە ەس-تۇسسىز جاتقان جەرىنەن كاۋچۋك فابريكاسىنىڭ جۇمىسشىلارى تاۋىپ الىپتى. التى جاسار شاماسىنداعى كىپ-كىشكەنتاي اپ-ارىق يندەەس بالانىڭ ءالى ءتىرى ەكەنىن كورگەن سوڭ، ولار پلاششقا وراپ دەريەۆنياعا الىپ كەلەدى. «يت تۇمسىعى باتپايتىن قالىڭ ورماندا جاپادان جالعىز نە عىپ ءجۇر جانە قايدان ءجۇر» دەپ ءبارى دە تاڭ قالىسادى. اقىرى فابريكا ديرەكتورى وقىعان، مادەنيەتتى ءارى ەر كوڭىلدى كىسى بولعاندىقتان قىزمەتشى نەگرىنە يندەەس بالانى ەمدەپ، اسىراپ الۋىنا رۇقسات ەتىپتى.
كۇتۋشى نەگر كياكۋگە ەدۋارد دەپ ات قويدى. سىناپتاي قالقىعان ءسابي سانادا كياكۋ دەگەن ات بىرتە-بىرتە ۇمىتىلىپ، ەدۋارد ەسىمى ءبىرجولا ورنىعىپ قالا بەردى.
نەگر ەشقاشاندا ۇيلەنبەگەن جالعىزباستى ادام بولاتىن. جاس شاماسىندا ساي كەلمەيتىن ەرەكشە اقىلدى كىپ-كىشكەنتاي يندەەس بالانى باۋىر باسىپ جاقسى كورىپ كەتتى. كەيىن ءتىپتى سىرتتان كەلگەندەردىڭ بارىنە ەدۋاردتىڭ ورماننان تابىلعانىن جاسىرىپ، قايتىس بولعان ايەلىمنەن قالدى، ايەلىم بالادان ءولىپ ەدى دەپ وتىرىك سوعىپ ءجۇردى.
ەدۋ ەكى جىل وتكەن سوڭ مەكتەپكە باردى. ونىڭ ەرەسەك ادامنان بەتەر ورنىقتى اقىلىنا، ۇعىمتالدىعىنا مۇعالىمدەر دە قايران قالىپ باستارىن شايقايتىن. ال كىشكەنتاي ەدۋ بولسا اقىل-ويلارى جۇمباق بوپ كورىنگەن اق ادامداردىڭ بالالارىنىڭ وزىنەن نەگە ارتىق ەمەس ەكەنىنە تۇسىنبەي، ءارى ءوزىنىڭ بارلىعىنان زەرەك بولىپ شىققانىنا ءبىرتۇرلى ىڭعايسىزداناتىن سەكىلدى ەدى.
بىرتە-بىرتە ەدۋاردتىڭ ورماننان تابىلعانى تۋرالى لاقاپ تا ۇمىتىلدى. تاعدىر ايداپ ءوز تايپاسىنان كوز جازعان جاس بالا جاڭبىردان كەيىنگى بۇرقانعان اعىسقا لاقتىرعان قۇم كەسەكتەي، مۇلدە باسقا، و دۇنيەدەي بەيتانىس ءومىر تاسقىنىنا ءبىر جولا ىدىراپ، ءسىڭىپ كەتە باردى.
ادام بالاسى بۇكىل عۇمىرىنىڭ ءون بويىندا عانا كەشۋگە ءتيىستى سىباعالى قايعى-قاسىرەت، قورقىنىش، ءتۇڭىلىس قيىنشىلىق تاقسىرەتىن التى جاسىنىڭ ىشىندە باسىنان وتكەرىپ بىتكەنىن، ارينە، ونىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم دە بىلگەن جوق. جانە بىلگىلەرى دە كەلمەدى. ەدۋ توعىزعا تولعاندا فابريكا قوجاسى الدەقانداي قىلمىستى ىسكە ارالاسقانى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلىپ، كاۋچۋك فابريكاسىنىڭ جۇمىسى توقتاپ قالدى. جۇمىسشىلار تاراپ كەتتى. ەڭ سوڭىنان ەسەپ ايىرىسقان نەگر پەرري ەدۋاردتى الىپ ماتۋ-گروسسۋ شتاتىنىڭ استاناسى كۋيابا قالاسىنا كەلدى. مۇندا ءبىر جىل تۇرعاننان كەيىن، تاعى دا جۇمىس ىزدەپ، برازيليا قالاسىنا، ودان سان-پاۋلۋعا كەلدى. ودان ريودە-جانەيروعا كوشىپ، جارتى جىل قايىرشىلىق تۇرمىس كەشكەن سوڭ، ەدۋدى ەرتىپ، امەريكا قۇراما شتاتتارىنا كەلدى. اقىرى نيۋ-يورككە وكشە تىرەپ، ءبىرجولا تۇراقتاپ قالدى.
پەرري ەدۋدىڭ وقۋعا دەگەن الابوتەن زەيىندىلىگىن جاقسى بىلەتىن. سوندىقتان ەرتەڭ مەكتەپتى ءبىتىرىپ شىققان سوڭ، كوللەدجدەردىڭ بىرىنە وقۋعا ءتۇسىرۋدى ارماندايتىن. ءومىرى سەميا قۇرىپ، بالا ءسۇيىپ، اتالىق سەزىمدى باسىنان وتكەرىپ كورمەگەن بەينەتقور نەگر ەدۋاردقا جاساعان بۇكىل قايىرىنان كىشكەنتاي بالالاردىڭ «سەميا» بولىپ ويىن ويناعاندا، وزدەرىن كادىمگىدەي ۇلكەن ادامدارشا سەزىنىپ راحاتتانىپ الاتىنى سەكىلدى ءلاززات الاتىن.
پەرريدى كوشەدە ءولتىرىپ كەتتى. ونى كىم ولتىرگەنىن، نەگە ولتىرگەنىن ەدۋارد بىلگەن جوق. تەك ءوزىنىڭ ەندى جالعىز قالعانىن، ۇلكەن باقىتسىزدىققا ۇشىراعانىن انىق ءبىلدى. كوشەدەگى قايىرشىلارعا قوسىلىپ، اشتان-اش بوس ساندالعان كۇندەرىندە ول «جوق، بۇلاردىڭ ءبارى، مەن كورگەن ازاپتىڭ جانىندا تۇك ەمەس، مەن بۇدان دا زوردى كورگەم» دەگەن ويدى عانا مەدەت قىلدى. ول ماگازينگە كۇزەتشى بولىپ تا، گازەت تاراتۋشى بولىپ تا، جۇك تاسۋشى بولىپ تا، اياق كيىم تازارتۋشى بولىپ تا كوردى. ەكى جىل وتكەن سوڭ قالانىڭ شەت جاعىنداعى تۇنگى شاعىن رەستوراندا وفيسيانت بولىپ ىستەپ ءجۇرىپ كوللەدجگە ءتۇستى. كۇندىز ساباققا بارىپ، تۇندە جۇمىس ىستەيدى. كۇنىنە بەس-اق ساعات ۇيىقتاپ، تاماعىنا جەتەر-جەتپەس قاراجاتپەن تاعى ەكى جىلداي جوقشىلىق زاردابىن تارتۋعا تۋرا كەلدى.
مىنە، ءدال وسى تۇستا كاتورگانىڭ كەسىندى جىلىنىڭ اياقتالعانى سەكىلدى تاعدىر تاۋقىمەتى مويىنىنان ءبىرجولا سىپىرىلىپ، باسقا ءبىر ساۋلەلى جارقىن ءومىردىڭ كىرىسپەسى باستالدى.
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى دجورج بەيكەر سىعىردان، ءوزىمشىل، اقسۇيەك ادام. ءبىراق عىلىمعا جان-تانىمەن بەرىلگەن جانە عىلىم الدىندا وقىمىستىلىق ار-ۇجدانىن بيىك ۇستاۋدى ءبىرىنشى ماقساتىم دەپ بىلەتىن. پروفەسسور ەدۋاردتىڭ بويىندا جاسىرىنىپ جاتقان تالانتتى ءبىرىنشى بولىپ بايقادى. ول ەدۋاردقا كوڭىلى قۇلاپ جاقسى كورگەندىكتەن كومەكتەستى مە، الدە ءوزىنىڭ ىشكى پرينسيپتەرىن ورىنداۋ ءۇشىن — عىلىم الدىنداعى ازاماتتىق بورىشتارىنىڭ ءبىرىن وتەۋ ءۇشىن كومەكتەستى مە، ول اراسى بەيمالىم، دجورج بەيكەر ەدۋاردتى قولىمەن جەتەلەپ عىلىم الەمىنە ەنگىزدى. شاكىرت وعان جاۋاپ رەتىندە ءوزىنىڭ تۇڭعىش عىلىمي ەڭبەگىن بەيكەر دەگەن فاميليامەن جاريالاپ، كەيىن سول فاميليادا ءبىرجولا قالىپ قويدى.
ەدۋارد عىلىم دۇنيەسىنە ەسسىز قۇشتارلىقپەن بەرىلدى. ونىڭ وسىناۋ وڭاشا تىنىمسىز تىرشىلىگى الدەبىر قانىنا قاتقان وشپەندىلىكتىڭ كەگىن الۋعا ورشەلەنگەن جاننىڭ ولەرمەندىگىندەي نەمەسە كىسى ءولتىرىپ جاتقان قاراقشىنىڭ «ءالى جانى شىققان جوق» دەگەن كۇدىكتەن قۇتىرىنا تۇسەتىن سويقان ىسىندەي ەسسىز، شاپشاڭ تولاسسىز ءبىر حاراكەت ەدى. وسى ءبىر حاراكەتتىڭ سىرتىندا راحات، تىنىشتىق، تىنىستىق ءومىر بولارى ەدۋاردىڭ ەسىنە كەلىپ كورگەم ەمەس. قايتا وسىنىڭ ءبارى كوڭىلىنە ەمىس-ەمىس ەلەس بەرەتىن، ءسابي كۇنىندە كوزىمەن ايقىن كورگەن اجال ەلەسى، ماڭگىلىك ۇرەي ازابىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جەڭىل، ارزان بوپ كورىنەدى.
سول ۇرەي مۇنى ءومىر بويى وكشەلەپ قۋىپ كەلەدى. جابايى ايۋدان قاشقان ادامنىڭ جۇگىرىستەن رەكورد جاساسام دەپ ويلامايتىنى سەكىلدى ەدۋارد تا ول كەزدە ۇلى جاڭالىق اشىپ داڭقا بولەنسەم دەپ ويلاعان جوق. ءبىراق داڭق ءوز اياعىمەن كەلدى. جانە ءوزىمشىل سۇلۋ ايەلدەي وزىنەن باسقانىڭ ءبارىن ۇمىتۋدى، وزىنەن باسقا ەشتەڭەنى سۇيمەۋدى تالاپ ەتتى. ال ەدۋاردتىڭ بۇعان دەيىن قاستەرلەپ جۇرەگىنە جاقىن تۇتاتىن ەشتەڭەسى قالماعاندىقتان داڭقپەن وڭاي تابىسقان. جالعىزدىق دەرتى جايلاعان جان دۇنيەسىنە ءبىر ساۋلە ەنگەندەي بولىپ ەڭسەسىن كوتەردى. سوندا ول تاۋعا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ كەنەت تومەنگە قاراپ، ءوزىنىڭ قالاي بيىكتەپ كەتكەنىنە تاڭ قالاتىنى، ءارى ازداپ ۇرەيلەنەتىنى سەكىلدى ءبىر سەزىمگە كەلگەن.
داڭق مۇنى ماڭگىلىك ۇرەي ازابىنان قۇتقاردى. ەندى ول ءوزىنىڭ وسىناۋ قۇدىرەتتى كۇش جىگەرىن ۇلكەن ءماندى ماقساتقا ارناۋ كەرەك ەكەندىگىن ءتۇسىندى. ارناماعان كۇننىڭ وزىندە سول قىرۋار ەڭبەگىنىڭ ىشىنەن اقىلعا سىيىمدى، ءماندى بىردەڭە تاپسام دەپ ويلادى. ول ءبىر زاتقا — جەكە باستىڭ مانساپشىل وزىمشىلدىگى مەن حالىقتىق، ازاماتتىق يگى ماقساتتاردىڭ كەرەعارلىق قىلماي قابىسىپ كەتە بەرەتىنىنە قايران قالدى. «ەندەشە — دەپ ويلادى ول، — مەنىڭ مىندەتىم عىلىمعا عاجايىپ جاڭالىقتاردى اشىپ بەرۋ عانا ەمەس پە... ال ودان ءارى ماقسات تا، بورىش تا، ءمان-ماعىنا دا وزىنەن-وزى سول ناتيجەدەن تاراي بەرۋگە ءتيىستى...» اقىرى مىنە مەديسينا عىلىمىندا الەمدى دۇركىرەتىپ ەدۋارد بەيكەر ءداۋىرى باستالدى.
ەدۋارد بەيكەر ادامداردى قايران قالدىرۋدان، اھ ۇرعىزۋدان جالىققان جوق. ۇيتكەنى ول سونداي جانعا ءجايلى، جاعىمدى. مىناۋ ءومىردى باسەكە-كۇرەسپەن تەڭەستىرىپ تۇرعان زاماندا، سول باسەكەنىڭ جەڭىسىنەن ارتىق ءلاززات، سودان ارتىق ابىروي، سودان ارتىق ءمان-ماعىنا بولا ما؟..
* * *
دوكتور بەيكەردىڭ ەسىن جيىپ، قىزمەتشىسىن شىعارىپ جىبەرگەننەن كەيىن ەسىنە تۇسىرگەندەرى وسىلار ەدى. ول ەندى ءوزىنىڭ سوناۋ اعىستى لاي وزەن جاعاسىندا قالعان اراكۋ تايپاسىنان جەتى باقسىمەن بىرگە نە ماقساتپەن شىققانىن جانە نە دەپ انت بەرگەنىن ەسىنە الدى. وسى تۇستا كوكىرەگىن قاقىراتقان ءبىر دەرتتى ساعىنىشتان كوزىنىڭ الدى تۇمانىتىپ ەسىنەن تانۋعا شاق قالدى.
— و-و-و-و! — دەدى كەنەت ۇلىعان ءتارىزدى ءبىر ۇنمەن كۇيىنىپ. — و-و-و!!! ۋ-ۋ-ۋ!!!
شىنىندا دا ول حايۋانشا كوككە قاراپ ۇلىعىسى كەلدى. ادامدىق بەلگىمەن جەتكىزە الماستاي دارەجەگە جەتكەن كۇيىنىش داۋسى اۋزىن اشقاندا جابايى حايۋاني ۇنگە ۇلاستى.
— و-و-و-ۋ-ۋ-ۋ!!! — دوكتور بەيكەر كەمسەندەپ كوكىرەگىن تىرنادى. ول مىناۋ دۇنيەنىڭ قۇنى سەرتتى ساتتە ءوزى ءۇشىن تۇك ەمەس ەكەنىن وسى ۋاقىتقا دەيىن قالاي اجىراتپاعانىنا وزەگى ورتەنىپ، بۇدان دا قايىرشى بولىپ، نە جىندانىپ كەتسەم الدەقايدا جەڭىلدەر ەدىم دەپ ويلادى.
تاعى دا ەسىنە كوكپەن تالاسقان قالىڭ دجۋنگلي، قاز-قاتار تىگىلگەن لاشىقتار، كەشكى وتتى قورشاپ جارىلقاۋشى رۋحتى شىعارىپ سالىپ تۇرعان باقسىلار، تولىق اي مەيرامىنداعى ويىن-كۇلكى، شەشەسىنىڭ تاڭعاجايىپ مۇڭدى جانارى ەلەستەدى...
تورىعىپ بەلىن ۇستادى.
— و-و-و-و-ۋ-ۋ-ۋ!!!
تاۋ باسىندا سىرەسكەن قارلى مۇز ەرىسە سەل بولارىنا ۇقساس قاتال جاننىڭ ىشىندەگى بەرىش قايعى جىبىگەندە، وقىس شەشىلگەن ءبىر قاۋىرت ارەكەتتىڭ بولارى ءسوزسىز.
تاڭ الدىندا دوكتور ەسىن جيىپ، سابىرعا كەلدى. تۇنىمەن اداسقان ادامنىڭ جارىق تۇسە قاي جەرگە كەلىپ توقتاعانىن جوبالاعانىنداي، تۇندەگى ەسكە تۇسكەن ءومىر تاريحى مەن جۋرناليستەن ەستىگەن اڭگىمەسىن سالعاستىرىپ، ءقازىر ءوزىنىڭ قانداي جايعا دۋشار بولىپ تۇرعانىن جانە ونىڭ ءوز ءومىرى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزى بار ەكەنىن اقىلعا سالدى.
* * *
دوكتور بەيكەردىڭ اياق استىنان برازيلياعا ءجۇرىپ كەتۋى بالەندەي دابىرا-شۋعا ۇلاسقان جوق. جاندايشاپ قالالىق گازەتتەردىڭ بەتتەرىندە «بۇگىن دوكتور ەدۋارد بەيكەر رەسمي ساپارمەن برازيلياعا ءجۇرىپ كەتتى» دەگەن حاباردان باسقا ەشتەڭە جاريالانبادى. دوكتوردىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە ءبىر دە ءبىر رەت باس سۇعىپ كورمەگەندىكتەن اينالاسىن قورشاعان قوشەمەتشىلەرى دە، قىزمەتكەرلەرى دە، جاناشىر كوڭىلدەستەرى دە بۇل ساپاردىڭ مانىسىنە تۇسىنگەن جوق. جانە قاي كۇنى جۇرەتىنىن دە ەشكىم جوبالاي المادى. تەك ۇيىندەگى قىزمەتشىسى عانا دوكتوردىڭ جان دۇنيەسىندەگى الدە ءبىر اياق استى وزگەرىستى ءىشى سەزىپ، «تەگى ايەل، ماحاببات توڭىرەگىندەگى ءبىر قۇپيا سىر بولمادى ما ەكەن» دەپ وزىنشە توپشىلادى.
دوكتور ءوزىن شىعارىپ سالىپ تۇرعان ەشكىمنىڭ جوق ەكەنىن جاقسى بىلسە دە، سامولەت باسقىشىندا تۇرىپ ارتىنا بۇرىلدى. كينواپپاراتتاردىڭ تىزىلى مەن فوتواپپاراتتاردىڭ تىرسىلىنا، ءبىرىن-بىرى كيمەلەگەن جۋرناليستەر مەن لاۋازىمدى ادامداردىڭ قوشەمەت بەلگىلەرىنە، سالتاناتتى دابىرعا داعدىلانعان دوكتورعا ىڭ-شىڭسىز سامولەت باسقىشىمەن كوتەرىلىپ بارا جاتقانى ءبىرتۇرلى ىڭعايسىز كورىنىس سەكىلدى ەدى. ءبىراق وسىلاي بولعانىنا ىشتەي قۋانىپ قالدى. وزىمەن-وزى بولىپ كوڭىل كۇيىنىڭ بۇراۋىن بۇزباي، كوز الدىنا سول ءبىر سۋرەتتەردى قايتا-قايتا ەلەستەتىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن جالعىز بولعانىن، ەندى ءتىپتى ماڭگى-باقي جالعىز قالعانىن ايقىنىراق سەزىنگىسى كەلدى. «اراكۋلاردىڭ قيراعان لاشىقتارىن ءوز كوزىممەن كورەيىن، — دەپ ويلادى ول. — سولاردىڭ قولدارى تيگەن، ۇستاعان قۇرال-سايماندارىنىڭ ءبىر سىنىعىن تاپسام، قالعان عۇمىرىما بالكىم الدانىش بولار». ول جول بويى وسىدان باسقانى ويلاعان جوق. ريو-دە-جانەيروعا تۇسىسىمەن، اەروپورتتان بيلەت الىپ، برازيليا قالاسىنا ۇشتى. برازيليادان الدەقالاي جولاۋشى تاسىپ جۇرگەن اسكەري سامولەتكە وتىرىپ، ءتۇس كەزىندە كۋيابا قالاسىنا كەلىپ قوندى.
كوزىنىڭ الدى كۇلتىلدەگەن بادىراق كوز گۋبەرناتور دوكتوردى قابىلداپ وتىرىپ، قالاعا ادەيى ارناپ كەلگەنىنە قۋانىشتى ەكەنىن، ءبىراق ساپاردى رەسمي تۇردە حابارلاماعاندىقتان لايىقتى سىي-قۇرمەتتىڭ جاسالىنباي قالعانىنا قاتتى قىنجىلاتىنىن ايتتى.
— بۇل جاقتا بۇرىن بولماعان شىعارسىز؟ — دەدى ول سەكرەتار قىز اكەلگەن ىستىق كوفەنى اۋزىنا اپارا بەرىپ.
— جوق، — دەي سالدى دوكتور.
— سىرتتان كەلگەن ادامعا تابيعاتى اسا جاعىمدى ەمەس. كۇن ىستىق. ىستىقتى ىستىق قانا قايىرادى. كوفە ءىشىڭىز.
گۋبەرناتور ءار نەدەن حابارى بار، مىنەزى اكىمگە ۇقسامايتىن جۇمساق، اقجارقىن كىسى ەكەن. دوكتوردىڭ كەلۋ ماقساتىن ۇيرەنشىكتى اڭگىمەدەي سابىرمەن تىڭداپ وتىردى دا، ماتۋ-گروسسۋ شتاتىندا كەزىندە يندەەستەر ومىرىنە ۇلكەن قاتەر تونگەنىن، ونىڭ ءبارى اۆانتيۋريستەر مەن بانديتتەردىڭ ءىسى ەكەنىن، ءقازىر شينگۋ ۇلتتىق پاركىندە جاعدايدىڭ ءبىر شاما جاقسى بولعانىن جانە ءسوز اراسىندا وزىندە دە يندەەس قانى بار ەكەنىن، ۇلكەن اجەسىنىڭ تۋپي تايپاسىنان شىققانىن، ءارى ءوزى سونى ماقتانىش تۇتاتىنىن ايتىپ كەتتى.
— گۋبەرناتور مىرزا...
— بىلەم، — دەدى گۋبەرناتور ەلگەزەك قىزمەتشىلەردەي ءارى ايتقىزباي، — سىزگە جەڭىل سامولەت جانە جول سەرىك بىرنەشە ادام كەرەك.
— بىرەۋ. جول باستايتىن ءبىر ادام بولسا دا بولدى.
— ءبارى دە بولادى...
— ايتپاقشى، — دەدى ول شىعىپ بارا جاتقان دوكتوردى توقتاتىپ، — بەزگەك، سۇزەك، ءىش اۋرۋلارىنا قارسى ەگىلۋدى ۇمىتپاڭىز...
ءۇش كۇننەن كەيىن دوكتور بەيكەر مەن يندەەستەردى قورعاۋ قىزمەتىنىڭ ءبولىم كومانديرى پولكوۆنيك ماۋرو مارتينە كۇن شىعا سامولەتكە وتىردى.
سامولەت كوتەرىلگەن سايىن تۇتاسقان جاسىل ورمان ۇشى-قيىرسىز جازىلىپ، تارام-تارام وزەندەر جالعىز اياق جول سەكىلدى جىپ-جىڭىشكە بولىپ كورىنەدى. كۇن باتار تۇستان كوتەرىلگەن قارا بۇلت لەزدە توبەگە كوتەرىلدى. وڭ قاناتتان سوققان جەلدەن سامولەت ءجۇرىسى بۇزىلىپ شايقالىپ كەلەدى.
— جاڭبىر ماۋسىمى دا باستالىپ قالدى عوي، — دەدى پولكوۆنيك سامولەت گۇرىلىن باسا ايقايلاپ.
كوپ ۇزاماي جەل باعىتى وزگەرىپ، جارق-جۇرق ەتكەن قارا بۇلت قاپتالدا قالدى.
— ءتاۋبا! — دەدى ساعىز شايناعان ۇشقىش ىرجيا كۇلىپ. سونان سوڭ ايقايلاۋعا ەرىنىپ، نايزاعايلى بۇلتتىڭ اۋىپ كەتكەنىنىڭ جاقسى بولعانىن ىممەن كورسەتتى.
دوكتوردىڭ تاس مۇسىندەي كوسە ءجۇزى بوزارىپ قۋقىل تارتتى. ۇشقىش شايناڭداپ وتىرىپ، جالعىز قولىمەن كارتاسىن جازدى.
— كەپ قالدىق، — دەدى كوڭىلدى ۇنمەن.
سامولەت تومەن قۇلديلاپ، سولق ەتە ءتۇستى دە، شوقالاق جەر بەتىمەن زىركىلدەپ ءبىراز بارىپ توقتادى.
— بۇل ارادا امەريكاندىق ميسسيوكەر تۇرادى. — پولكوۆنيك اعاش اراسىنان كورىنگەن اق شاتىردى كورسەتتى.
ات جاقتى، ۇزىن بويلى، سىرتقى ءپىشىنى كوۆبويلاردى ەسكە تۇسىرەتىن ورتا جاستاعى امەريكاندىق ميسسيونەر، جولاۋشىلاردى جىلى جۇزبەن قارسى الدى. كوفە ۇستىندە پولكوۆنيك دوكتوردى تانىستىردى.
— ال مەن وسىنداعى ەتنوگراف عالىمدارىڭ ءبىرى مە دەپ ەدىم، — دەدى ميسسيونەر كەشىرىم وتىنگەن جۇزبەن كۇلە قاراپ. — وندا كەلۋ ماقساتىڭىز ءبىرىڭعاي تۋريستىك بولدى عوي.
دوكتور بەيكەر كىرجيىپ ءبىرازعا دەيىن جاۋاپ بەرمەي وتىردى دا:
— ماتۋ گروسسۋ شتاتىنداعى ەڭ سوڭعى ءتىرى يندەەستەردى كورىپ قالعىم كەلەدى، — دەدى سامارقاۋ. — ءسىز بىزگە وسى ماڭايدى ارالاتا الاسىز با؟
— و، نە دەگەنىڭىز!.. ءسوز بار ما... — ميسسيونەردىڭ ۇنىنەن اسا قۇلاپ تۇسكەن پەيىل بايقالمادى. — ارالاتۋعا بولادى عوي.
— الايدا، — دەدى ول سىرتقا شىققاندا، — يندەەستەر ماسەلەسى ابدەن ەسكىرگەن تاقىرىپ، دوكتور مىرزا. ول تۋرالى يندەەستەر جايىن بىلمەيتىندەر عانا ءسوز قىلادى. ال بىزدەر ءۇشىن... بەرى قاراي جۇرىڭىزدەر، قاشىق ەمەس... ال بىزدەر ءۇشىن وزىنەن ءوزى بەلگىلى، الدەقاشان شەشىلگەن، ءارى ەشكىمنىڭ كومەگى جۇرمەيتىن تابيعي پروسەسس...
دوكتور بەيكەردىڭ باسىنا قان شاپشىپ، تىزەلەرى قالتىراپ ەتتى. «شوشقا!» دەگىسى كەلدى ايقايلاپ. ول ءتىپتى بۇدان دا زور جانعا باتاتىن بىردەڭەلەردى ايتقىسى كەلدى. «بەيبىت تايپالاردى ديناميتپەن، ۋمەن، ۋكولمەن قىرۋ تابيعي پروسەسس پە؟! — دەگىسى كەلدى دولدانىپ. — سەنىڭشە وسى تابيعي پروسەسس پە، سۇمىراي! تاڭ الدىندا ۇيقىدا جاتقان دەريەۆنياعا گراناتالار لاقتىرىپ وپات قىلۋ، تابيعي پروسەسس پە؟! تابيعاتتان جارالعان وزىڭدەي ادام بالاسىن ەكى عاسىر اۋلاپ جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋ تابيعي پروسەسس پە، سۇمىراي! قاراقشى!!!» ءبىراق دوكتور مۇنى ايتقان جوق.
— بۇرىن بۇل تۇستا قانشا يندەەس تۇرعان؟ — دەدى سيگارەت ۇستاعان ساۋساقتارى قالتىراپ.
— قانشا بولعانىن ءدال ايتۋ قيىن. وسىدان 100 جىلداي بۇرىن شامامەن وسى جەردەگى تايپادا 150-200 مىڭداي ادام بولعان...
— ءقازىر قانشا؟
— 20 ادام.
دوكتور بەيكەر سيگارەتىن اۋزىنا اپارا المادى.
— قالعانى قايدا؟ — دەدى مەڭىرەيىپ، نە سۇراپ تۇرعانىنا ءوزى دە تۇسىنبەي.
ميسسيونەر دوكتورعا تاڭىرقاي قارادى.
— ىندەتتەن قىرىلىپ قالدى عوي.
— سوسىن.
ميسسيونەر دوكتورعا تاعى قارادى.
— سوسىن... راس، اق ادامداردىڭ قولىنان دا از قىرىلعان جوق. اق ادامدار قارۋدىڭ كۇشىمەن ولاردى قالىڭ ورمان تۇكپىرىنە ىعىستىردى. ءبىراق يندەەستەر دە قاراپ قالعان جوق قوي. ولار دا تالاي رەت بىرنەشە تۇتاس وتريادتاردى قىرىپ سالعان. سوندىقتان بۇل سوعىستا ءارقايسىسى دا كىنالى.
— سىزگە يندەەستەردىڭ ءوز جەرلەرىن قورعاعىسى كەلگەنى سونشالىقتى تاڭقالارلىق نارسە مە؟
— نەگە؟.. — ميسسيونەر يىعىن قوزعاپ جىميعان بولدى. — انە، — دەدى سونان كەيىن قولىن شوشايتىپ.
ون قادامداي جەردەن ەكى يندەەس بالانىڭ شاشى جالبىراعان باستارى كورىندى. ودان كەيىن قارىندارى تاسىرايىپ، اعاش تاساسىنان وزدەرى شىقتى. دوكتور بەيكەردىڭ جۇرەگى شىمىرلاپ، اۋىرعانداي بولدى. جانىنا سونشالىق جاقىن، ىستىق كورىنگەن قاپ-قارا تىر جالاڭاش ەكى بالادان كوزىن الا المادى.
«مىنەكەي كەلدىك» دەگەن ميسسيونەردىڭ قارلىققان داۋسىن ەستىگەندە بارىپ، قارسى الدىندا تۇرعان تاڭعاجايىپ كىپ-كىشكەنتاي لاشىقتاردى كوردى.
ميسسيونەر قولىنداعى تاياعىمەن لاشىقتىڭ توبەسىن قاقتى:
— ەي، تەزىرەك شىعىڭدار. سەندەرگە قوناق كەلىپ تۇر. لاشىقتان قابىرعالارى ىرسيعان، جۇدەۋ ءۇش كىشكەنتاي بالا شىقتى. ىشتەن الدەكىمنىڭ كۇڭكىلدەگەن، جوتەلگەن دىبىسى ەستىلەدى.
— ەي، تەزىرەك! — دەدى ميسسيونەر تاعى دا ايقايلاپ. — تەزىرەك. سەندەردى سۋرەتكە تۇسىرەمىز.
كوپ ۇزاماي دەريەۆنيا تۇرعىندارى تۇگەل جينالدى. ۇيرەتىلگەن سيرك حايۋاندارىنداي ءۇن-تۇنسىز، ءبىر بىرىمەن دە ءتىل قاتىسپاستان قاتارلاسىپ تۇرىپ جاتىر. بەلى بۇگىلىپ، قاۋساعان شال-كەمپىرلەر، تاياققا سۇيەنگەن اقساق ەركەكتەر، ءبىر ءتىسى جوق قىزىل يەك ايەلدەر، سوقىرلار، بۇكىرلەر، شي بورباي بالالار... قاتارلاسىپ تۇرىپ جاتىر.
پولكوۆنيك ماۋرو مارتينە فوتواپپاراتىن الىپ، بىرنەشە دۇركىن سۋرەتكە ءتۇسىردى. سودان كەيىن دوكتوردىڭ جۇزىنە قاراپ ۇناتپاي تۇر ما دەگەن ويمەن:
— دوكتور، بۇلار وسى ولكەدەگى ەڭ نامىسقوي جاۋىنگەر تايپالاردىڭ ءبىرى بولعان، — دەدى كەپىلدىككە كوزىمەن ميسسيونەردى نۇسقاپ.
ميسسيونەر باسىن يزەپ، قولىنداعى تاياعىمەن ەتىگىنىڭ قونىشىن سارت ەتكىزدى دە:
— وتىز جىل سوعىستى، — دەدى دوكتورعا قاراپ.
دوكتور ميسسيونەردىڭ ءسوزىن تىڭداعان جوق، توركوز ورامالىمەن قايتا-قايتا ءسىڭبىرىنىپ، الدە نە دەپ سىبىرلاعانداي بولدى.
ميسسيونەر يندەەستەرگە تاياعىمەن جايقاپ تاراڭدار دەگەن بەلگى بەردى. سودان كەيىن قوناقتاردى باستاپ تايپا كوسەمى تۇراتىن لاشىققا كىردى. قاق توردە جاپىراق ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىندە جەرگە ءۇڭىلىپ وتىرعان كارى شال كەلگەندەرگە نۇرى قاشقان اق جەم كوزدەرىن ءبىر اۋداردى دا، ەشتەڭە كورە الماعانداي جەرگە قايتا تۇقجيدى.
— سەكسەندە، — دەدى ميسسيونەر تىزەسىن بۇگىپ. — تۇرا المايدى.
لاشىق ىشىندەگى سىنعان نايزا، ەسكى قاۋىرسىن قالپاق، شوقپىت شۇبەرەك، شاشىلعان جاڭعاق قالدىقتارى، جاعىمسىز ساسىق ءيىس — تىرشىلىك ءمانىنىڭ مۇلدە جويىلعانىن، ال مىنا شالدىڭ الدە ءبىر سەبەپتەرمەن ءبىر كۇننەن ءبىر كۇنگە جىلجىعان ۋاقىتشا عانا كورىنىس ەكەنىن دالەلدەپ تۇرعان سەكىلدى.
شال باسى قالتىلداپ، ميسسيونەرگە باياۋ بۋرىلدى دا، ارەڭ دەگەندە قىرىلداعان ۇنمەن ءبىر ءسوز ايتتى.
— قايىر سۇرايدى، — دەدى ميسسيونەر.
دوكتور شالعا قالتاسىنان بەس دوللار الىپ. ۇسىندى. شال اقشانى استىنداعى جاپىراقتىڭ استىنا تىقتى دا ءۇن-تۇنسىز، اۋەلگى كۇيىنە ءتۇسىپ، قوزعالماي قالدى.
ميسسيونەر تۇرەگەلىپ تىزەسىنىڭ شاڭىن قاقتى. سىرتقا شىققان سوڭ دوكتور تاعى دا قاز-قاتار قولدارىن سوزعان كەمتار قايىرشىلارعا تەگىس اقشا ۇلەستىرىپ شىقتى.
دوكتور بەيكەر ميسسيونەردىڭ بۇرىنعى يندەەستەر تۋرالى، ولاردىڭ ادەت-عۇرپى، ويىن-ساۋىقتارى، اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەلەرى تۋرالى ايتقان اڭگىمەلەرىن تىڭداي المادى. تاعى دا سول جالعىزدىق دەرتى جانىن كۇيزەلتىپ، «تىم بولماسا، باسىما تۇسكەن قايعى-قاسىرەتىمدى بولىسەتىن ادام بار ما؟» دەپ ويلادى ىشىنەن. «كىم بار!؟ الدە ادىلەت جوقشىسى جۋرناليست سينور پالەتتەللي مە؟ الدە قۇرىپ جاتقان تايپالاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن تاريحقا ەنگىزۋ ءۇشىن جان اياماي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ۇجدانى بيىك عالىمدار ما؟ الدە يندەەستەردى قورعاۋ قىزمەتىنىڭ نەگىزىن سالعان اتاقتى مەيىربان گەنەرال كانديدو ماريانو رودون با؟.. جوق! سينور پالەتەللي بولىسە المايدى! ۇيتكەنى وعان اراكۋ دا، ۆاۋرا دا، بورورو دا، شاۆانتە دە، كاراجو دا ءبارى ءبىر. ول تەك دۇنيەدەگى ادىلەت زاڭىنىڭ پرينسيپتەرى بۇزىلماۋ ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇر. جوق! ۇجدانى بيىك عالىمدار دا بولىسە المايدى. ولار تەك، تاريح پەن عىلىمنىڭ اقيقاتتىعى ءۇشىن، شىندىق ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇر. جوق! مەيىربان گەنەرال رودون دا بولىسە المايدى. ول تەك ءوز ءناسىلى ءۇشىن جانىن كەمىرگەن ار-ۇياتتىڭ امىرىمەن قىزمەت قىلدى. ءوزىن تاريح الدىندا اقتاۋ ءۇشىن كۇرەستى. سوندا اراكۋ تايپاسىنىڭ رۋحى وياتىپ، تۇندەر بويى ۇيقى كورمەي ازاپ كەشەتىن، جانى اۋىرىپ، كوزىنە جاس كەلەتىن، ساعىناتىن، ىزدەيتىن كىم؟ ول — مەن. مەن — ەدۋارد بەيكەر! باسقا ەشكىم دە ەمەس. مەن! مەن! مەن!...»
كەلەسى كۇنى تاعى كۇن شىعا ۇشقان سامولەت ءتىرى قالعان يندەەستەردىڭ مەكەنى — ۇلتتىق پارك ورنالاسقان جەرگە ساسكەدە قوندى. مەيمانحاناعا تۇسىسىمەن پولكوۆنيك يندەەستەر پوستىنىڭ باسقارماسىنا تەلەفون سوعىپ، ماشينا شاقىرتتى.
جارتى ساعات وتكەندە بۇلار وتىرعان ماشينا شاڭى بۇرقىلداعان ويقى-شويقى قيسىق جولمەن وزەن بويلاپ كەلە جاتتى. پالما اعاشتارى جيىلەپ، زاۋلىمدەنىپ، جولدا جىڭىشكەرىپ، جالعىز اياق سوقپاققا تىرەلەگەندە پولكوۆنيك ماشينانى توقتاتتى.
— بۇدان ءارى جول جوق، دوكتور. جاياۋ بارامىز... انە ەستىپ تۇرسىز با؟
ءالسىز گۇمپىلدەگەن باراباندار ءۇنى ەستىلدى.
— ءقازىر بۇل جەر تۋريستەر ورتالىعىنا اينالعان. اسىرەسە، يۋن، يۋل ايلارىندا كينوعا تۇسىرۋشىلەر قاپتاپ كەتەدى.
باراباندار ءۇنى كۇشەيە ءتۇستى. شيرەك ساعات شاماسىندا دوكتور بەيكەر مەن پولكوۆنيك مارتينە دجۋنگلي ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ساپىرىلىسىپ جۇرگەن تۋريستەر توبىنا قوسىلدى. زووپاركتەگى سەكىلدى ارالايتىن مارشرۋتتاردى تاقتاي سترەلكالارمەن بەلگىلەپتى. تەك تاقتايلاردا تايپالاردىڭ اتتارى جازىلعان. ءار تۇستان دابىرلاسقان كوڭىلدى شۋ، كينورەپورتەرلاردىڭ «ال، كانە، باستايمىز، باستايمىز!» دەگەن داڭعوي ايقايلارى ەستىلەدى.
دوكتور پولكوۆنيك مارتينستەن كوز جازىپ قالدى. قالاي قاراي جۇرەرىن بىلمەي اڭتارىلىپ از-كەم تۇردى دا، «لەوپارد اۋلاۋعا بولمايدى» دەگەن تاقتاي افيشانى اينالىپ ءوتىپ، جالعىز اياق جولعا ءتۇستى. شۋ بىرتە-بىرتە الىستاي بەردى. الدەن ۋاقىتتا سۇرلەۋ دە ءىز-تۇزسىز جوعالىپ، دوكتور قاۋىرسىن جاپىراقتى پاپوروتنيكتەر مەن تۇتاسقان شىرماۋىقتاردىڭ قاماۋىندا قالدى. ول ەندى كەلگەن ىزىمەن كەرى قايتپاق ويدا ەدى. كەنەت الدان ءبىر قالىپپەن باراباندار ءۇنى ەستىلدى. دوكتور جولىن بوگەگەن شىرماۋىقتاردى قولىمەن ءۇزىپ، اياعىمەن ارشىپ ىلگەرى جىلجىدى. بارابان ءۇنى، دابىرلاعان داۋىستار بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلەدى. الدەبىر جەردە جاسىرىن قۇپيا ارەكەت جاسالىپ جاتقانداي اسا جاڭعىرىعىپ، قاتتى شۋلامايدى.
دوكتور اعاش اراسىنان يندەەستەردىڭ قىزىل كۇرەڭ جوتالارىن، ءتۇرلى-تۇستى قاۋىرسىن قالپاقتارىن كورىپ قالدى دا، جۇگىرە باسىپ، ەنتىگىپ الاڭنىڭ جيەگىنە توقتادى. اينالدىرا بورەنەلەر قويىلعان وڭاشا شاعىن الاڭدا يندەەستەر بيلەپ ءجۇر. بۇلشىق ەتتەرى بىلەۋلەنگەن 40 شاقتى جاس جىگىتتىڭ قولدارىنداعى جۋان تاياقتار بارابان ەكپىنىنە ىلەسىپ سارت-سۇرت سوعىسادى. «بۋم! «بۋم!»
— جورىق ءبيى! — دەدى دوكتور بەيكەر قالتىرانا كۇبىرلەپ. — و، ءتاڭىرىم، مىناۋ جورىق ءبيى عوي!..
سايىپكەرلەر ءبىر شەگىنىپ، ءبىر قوسىلىپ، ىرعاقتان جاڭىلماي، تاياق قاعىستىرىپ، كوڭىلدى ۇنمەن گۋ ەتە قالادى.
— ھا!
ءبىراق جۇزدەرىندە كۇلكى. قيمىلدارى جەڭىل. ءالى تەرلەمەگەن. اياقتارىن ۇشتارىنان باسىپ، ءبىر بىرىنەن شەگىنىپ كەتەدى دە، جالت بۇرىلادى. تاعى دا بەتپە-بەت كەلىپ، سارت-سۇرت قاقتىعىسىپ ءوتتى. بىرتە-بىرتە قيمىلدارى تەزدەي ءتۇستى. باراباندار سارتىلى دا جيىلەپ، كۇشەيىپ بارادى. «بۋم-بۋم-بۋم-بۋم!!!»
الدەن ۋاقىتتا قيمىلدارىنا مۇلدە كوز ىلەسپەي كەتتى. ءبىراق ەشكىم ىرعاقتان جاڭىلعان جوق.
— ھا-ا!
بيشىلەردىڭ جۇزدەرىنەن كۇلكى ءىزى جويىلىپ، كوزدەرىندە اشۋ-ىزا، قاندى كەكتىڭ جارقىلداعان ۇشقىنى وينادى. «بۋم!»
«جورىق! قاندى جورىققا شاقىرادى. بۋم! قاسيەتتى اتا-بابا قۇنى ءۇشىن، قاتىن-بالا قانى ءۇشىن، اقىرعى جورىققا، قىرعىن ايقاسقا شىعىڭدار! جورىق! دۇنيەنىڭ سوڭعى تىنىسىن ەرلىككە ارنايىق! بۋم! ەڭ سوڭعى رەت قاسيەتتى جورىققا!! ەڭ سوڭعى رەت! بۋم! قانە باستا!»
— ھا-ھا!!
دوكتور شامىرقانىپ كوزىن جۇمدى. «شىركىن مىنا دۇنيەنى تالقان قىلىپ قيراتار ما ەدى» — دەگەن كەكتى دامە ءون بويىنا شىمىرلاي تاراپ، بي ىرعاعىمەن تەڭسەلە بەردى. «بۋم! قايدا ءبىزدىڭ داڭقتى كۇندەرىمىز؟!!.. ورالمايتىن كۇندەر ءۇشىن! بۋم! ولگەندەر ءۇشىن!.. جەر ءۇشىن!.. اقىرعى رەت... بۋم!»
يندەەستەردىڭ قىزىل-قوڭىر جوتالارى تەرمەن جالتىلداپ، ەتەك جاپقىش ەتىپ بايلاعان جىڭىشكە ۇزىن جاپىراقتارى قاتەرلى ۇرىسقا شاقىرعانداي بەيمازا تىنىمسىز سۋىلدايدى.
دوكتور تىنىسى تارىلىپ، گالستۋگىن اعىتتى. ءدال وسى ءساتتى ول سوناۋ ەس بىلگەن كۇننەن باستاپ تاعاتسىز كۇتكەن ءتارىزدى. «جورىق ءبيى، — دەي بەردى كۇبىرلەپ. — ءدال وسىلاي بيلەيتىن...»
«بۋم!..» سوڭعى بارابان ءۇنى دۇڭك ەتتى دە، تىنىپ قالدى. بي اياقتالدى. تەرگە مالشىنىپ، اۋىر ەنتىككەن يندەەستەر كوزدەرىنىڭ وتى ءسونىپ، باستارى سالبىراپ، قاجىعان، تاۋسىلعان تۇرمەن بىر-بىرىنە ءۇن-تۇنسىز موليە قارايدى. الدەكىم تۋريستەردەن اقشا جيناي باستادى.
دوكتور ءدىر ەتە قالدى. تەرىس اينالىپ اعاشقا سۇيەندى. كەدىر-بۇدىر تاستاي قاتتى قابىقتار شىنتاعىنا باتتى. اۋىرعان سايىن باتىرا ءتۇستى. باتىرعان سايىن باسقا بىرەۋدى قيناپ جاتقانداي جانى كىرىپ، ايىزى قانا ءتۇستى. «الدە دە قينار ما ەدى، جانىن كوزىنە كورسەتەر مە ەدى» دەگەن وزىنە-وزى وشىككەن ءبىر سەزىم تۇرعان سەكىلدى كوكەيىندە.
— دوكتور، — دەگەن جۇمساق ءۇن ەستىلدى تۋ سىرتىنان.
دوكتور بەيكەر پولكوۆنيكتى داۋسىنان تانىسا دا، قوزعالماي تۇرا بەردى.
— دوكتور، مەن ءسىزدى ىزدەپ شارق ۇرماعان جەرىم جوق. بۇل اراعا قالاي تاپ بولدىڭىز؟
دوكتور جالت بۇرىلدى.
— اراكۋ تايپاسىنىڭ مەكەنىن بىلەسىز بە؟
— اراكۋ... دەيسىز بە؟ اراكۋ تايپاسىنىڭ مەكەنى ريبەيرو سەلوسىنان اسا قاشىق ەمەس.
— ريبەيرو؟..
— ءيا، ريبەيرو. سونداي فابريكانت بولعان. ەتنوگرافتاردىڭ ايتۋىنشا اراكۋ وسىدان 60-70 جىلداي بۇرىن سول سەلو تۇرعان توڭىرەكتى جايلاعان ەكەن. ريبەيرونىڭ بانديتتەرىنەن تاس-تالقان بولىپ جەڭىلگەننەن كەيىن ىعىسىپ، تىرشىلىككە قولايسىز اۋداندارعا شىعىپ قالعان.
دوكتور بەيكەر قالتاسىنان ورامالىن الىپ تەر بۇرشاقتاعان ماڭدايىن ءسۇرتتى.
— ءجۇرىڭىز، — دەدى سودان كەيىن شارشاعان ۇنمەن. — ارالايىق. ءبارىن دە ارالايىق.
* * *
جەتىنشى كۇنى دوكتور بەيكەر مەن پولكوۆنيك مارتينە شينگۋ ولكەسىندەگى يندەەستەردىڭ قالدىق تايپالارىن تۇگەلگە جۋىق ارالاپ، ريبەيرو سەلوسىنا ەكى كۇندە جەتىپ قالارمىز دەگەن نيەتپەن جاعاسىنا مانيكولا، اۆاررا، كوكوريتا، ءتىستى جاپىراقتى ءزاۋلىم پالمالار وسكەن جالپاق وزەننىڭ بويىمەن باياۋ ءجۇزىپ كەلە جاتتى. پولكوۆنيك قايىقتى جاعاعا بۇرىپ، قايراڭعا تىرەدى. سودان كەيىن ءۇستىن جاپىراقتارمەن كومىپ، تۇسىنا اعاش شانشىپ بەلگى قويدى.
دوكتور ورمان ىشىنە بويلاپ ەنگەن سايىن كۇنىگە كوزىنە ءجۇز ەلەستەتىپ جۇرگەن باياعى بالا كەزىندەگى وقيعالار جان بىتكەندەي ءتىرىلىپ، سول كەزەڭ ەندى مىنە جىلجىپ قاسىنا كەلگەندەي، ءتىپتى قول سوزىم جەردە تۇرعانداي ءبىر قىزىق اسەرگە قالدىرىپ، اينالاسىنا تاڭىرقاعان كۇيى الاق-جۇلاق قاراي بەردى.
بۇتاقتان-بۇتاققا سەكىرگەن قىزعىلت-سارى باقىراۋىق مايمىلدار قوس جولاۋشىعا الدەقانداي وشپەندىلىكپەن جاپىراقتار اراسىنان جاۋىعا سىعالاپ، تىستەرىن شاقىرلاتتى. شىمقاي قىزىل، جاسىل-سارى ءتۇستى التىن قانات توتى قۇستار ۇشىپ قونىپ، قارلىققان ءتارىزدى داۋىسپەن تىنىمسىز بارقىلدايدى.
بويى التى فۋتتىق قىزعىلت مويىندى، اپپاق الىپ قۇتاندار جايىلما تايىز سۋعا تونگەن بۇتاق ۇستىندە الدەقانداي ايانىشتى دىبىس شىعارىپ جانە ءوز داۋسىنان ءوزى سەسكەنگەندەي ماڭايىنا ساقتانا قارايدى.
اعاشتار بىرتە-بىرتە جيىلەپ، ورمان ءىشى قاراڭعىلانا ءتۇستى. وراسان بيىك گرينحارتتار، قىزعىلت-قوڭىر ۋللابتار، پۋپۋرەيا، سۋاري، كاستانيا اعاشتارى تىرەسىپ، بۇدان ءارى وتۋگە بولمايدى دەگەندەي سۇستانىپ تۇنەرە تۇسەدى.
— قاتە كەلدىك، — دەدى كەنەت پولكوۆنيك قالىڭ جىنىسقا شالقايا قاراپ. — ءوتىپ كەتىپپىز...
اعاش توبەسىنەن جەل تۇرعانى بايقالدى. سولتۇستىك شىعىستان كوتەرىلگەن قارا بۇلت اسپاندى تۇتاس تورلاپ ساڭلاۋسىز قىمتاپ الدى.
— جاڭبىر جاۋعالى تۇر. — پولكوۆنيك تاعى دا باعدارلاي قاراپ باسىن شايقادى.
وسى كەزدە نايزاعاي وتى جارق ەتە قالدى دا، وراسان ۇلكەن شەلەك جەرگە قۇلاعانداي، كۇن قاڭعىر-كۇڭگىر ەتىپ كۇركىرەي جونەلدى. الدا كەلە جاتقان پولكوۆنيك توقتاپ، ارتىنا بۇرىلدى.
— دوكتور، ءبىز ەندى الداعى يندەەستەر قونىسىنا جەتە المايمىز... ونان دا...
تاعى دا گۇرس ەتە قالعان نايزاعاي پولكوۆنيكتىڭ داۋسىن ەستىرتپەي جىبەردى. پولكوۆنيك قولىن ەربەڭدەتىپ، ءسوزىن جالعاماق بولعاندا، كۇن ءۇشىنشى رەت گۇرس ەتتى دە، جاڭبىر توپەلەپ قۇيىپ كەتتى.
— ءارى ءجۇرىڭىز، — دەدى پولكوۆنيك تۇنشىعا ايقايلاپ. — ءارى قاراي... كەرى قايتايىق...
اعاش باستارى قاتتى شۋىلداپ، شاڭقىلداعان قۇستار داۋسى ەستىلدى.
— تۇسكەن جەرىمىزدەن قاشىق ەمەس، — دەدى پولكوۆنيك ەتەكتەي پالما جاپىراعىن دوكتوردىڭ توبەسىنە بۇركەپ جاتىپ. — ءبىر ميسسيونەر تۇرادى... ەكى جىل بولدى وسى ارادان ونەركاسىپ ورنىن اشقان... ءوز قاراجاتىنا يندەەستەرگە ارناپ اۋرۋحانا سالدىردى...
بۇرقانعان وزەن جيەگىنەن جالعىز اياق جول كەزىكتى. بۇلتتىڭ ورتاسى جىرتىلىپ، جاڭبىر باعاناعىداي ەكىلەنبەي، اقجاۋىنعا ۇساپ بىركەلكى سىركىرەپ تۇر.
الدان سەلو وتتارى جىلتىرادى.
بۇلار سەلوعا كىرگەندە كۇن دە اشىلىپ، كوكجيەكتەگى ساڭلاۋدان باتىپ بارا جاتقان القىزىل كۇننىڭ سىنىعى كورىندى.
ميسسيونەر قوناقتاردى جىلى جۇزبەن قابىلدادى. پولكوۆنيك ءمارتينستىڭ جانىنداعى اتاقتى دوكتور ەدۋارد بەيكەر ەكەنىن ەستىگەندە ول اقسۇيەكتەرگە ءتان اشىق مىنەزبەن بۇل كەزدەسۋدى ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ باقىتتى ساتتەرىنىڭ بىرىنە بالايتىنىن سول مينۋتتە-اق ايتىپ سالدى. ودان كەيىن «وسىنداي قاۋىپ-قاتەرى مول ورمان ىشىندە جاياۋلاپ-جالپىلاپ، جاۋىنداتىپ جول ءجۇرۋدىڭ ءوزى نە دەگەن تاڭعاجايىپ قاراپايىمدىلىق دەسەڭشى!»، — دەپ سىبىرلادى پولكوۆنيكتىڭ قۇلاعىنا.
ميسسيونەردىڭ ايەلى كەزىندە وتە اجارلى بولعانعا ۇقسايتىن، يناباتتى، كەڭپەيىل اقىلدى ادام ەكەن. بالالارى دا سۇپ-سۇيكىمدى. كەشكى قوناقسى ءبىرىڭعاي دوكتور بەيكەردىڭ قۇرمەتىنە ارنالدى.
كەشكە جينالعانداردىڭ ءبارى ءار باسقان قادامى تاريحتا قالۋعا ءتيىستى وسىناۋ ۇلى اداممەن بىرگە وتىرعاندىقتان وزدەرىنىڭ بولماشى وعاش قىلىقتارى دا تاريحتا قوسا قالىپ قوياما دەپ قورىققانداي وتە ساق، سىپايى، جيناقى وتىردى.
— ءسىزدىڭ ءوز قاراجاتىڭىزعا يندەەستەر ءۇشىن اۋرۋحانا سالدىرعانىڭىزدى ەستىدىم، — دەدى دوكتور ءبىر تۇستا.
ميسسيونەردىڭ ەتجەڭدى جۇزىنەن قۋانىش نۇرى جارق ەتتى. ول ءتىپتى قۋانعاننان نە ايتارىن بىلمەي، ءۇنسىز قالدى.
— جاقسى ىستەگەنسىز، — دەدى تاعى دا دوكتور.
— جوق، قۇرمەتتى دوكتور... قالاي دەگەنمەندە، مەن بۇلاي ىستەمەسەم پروگرەسشىل قاۋىم الدىندا باسقا ەشقانداي قىلىعىممەن ءوزىمدى ءوزىم اقتاي الماس ەم... سوندىقتان بالەندەي ەرلىك تىندىردىم دەپ ايتا المايمىن.
قوناقاسى ۋ-شۋسىز، رەسمي جينالىستاي تىنىش، بىركەلكى ءوتتى. ءبارى دە دوكتور بەيكەردىڭ اۋزىنان ءبىر ەرەكشە، ەشكىم بىلمەيتىن، ەشكىم ەستىپ كورمەگەن بىردەڭەلەر تىڭداعىسى كەلدى. ءبىراق دوكتور ەشتەڭە دە ايتقان جوق.
— ريبەيرو سەل وسى قانشا جەر؟ — دەدى جاتاردا.
— تۋرا جۇرگەندە 30 شاقىرىمداي...
تاڭەرتەڭگى استان كەيىن دوكتور اۋرۋحانانى كورگىسى كەلەتىنىن ايتتى.
اۋرۋحانا قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان شاتىرلى ۇزىن ءۇي ەكەن.
جاپىراقتار كومكەرگەن كولەڭكەلى اۋلاسىندا قولىن تاڭعان، باسىن تاڭعان، تاياققا سۇيەنگەن، قايسى ءبىرى جالاڭاش، قايسى ءبىرى ارزان كوك ماتادان تىگىلگەن حالات كيگەن، الا-قۇلا بويانعان يندەەستەر ءجۇر.
ۇزىن بويلى، كوزىلدىرىكتى جاس دارىگەر قابىرعالارى كىسى بويى تۇسقا دەيىن جاسىل تۇسپەن بويالعان جىڭىشكە ۇزىن كوريدورعا باستاپ كىرىپ، قاپتالداعى ءبىرىنشى بولمەنىڭ ەسىگىن اشتى.
ءدارى ءيسى مۇڭك ەتە قالدى. ءيىن تىرەسكەن كەرۋەتتەر اراسىنان ءوتىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى قيىن سەكىلدى. اۋرۋلاردىڭ ەشقايسىسى دا كىرگەندەرگە كوڭىل بولگەن جوق.
— كەرەۋەتتەر جەتىسپەيدى، — دەپ ءتۇسىندىردى جاس دارىگەر. — العاشقىدا جاقىن تايپالاردان اۋىر جاراقاتتانعانداردى ءوزىمىز بارىپ اكەلە الماعان ەدىك، ءقازىر... كورىپ تۇرسىز عوي.
دوكتور جاعالاپ شەتكى كەرەۋەتكە كەلدى. جاسى قىرىقتارعا كەلگەن، بەت ءپىشىنى ىرگىل، موسقال يندەەس اسىراۋعا كونبەيتىن اڭنىڭ جانارىنداي جابايى، جات جۇزبەن دوكتورعا ءار قيلى قارادى.
— سارى بەزگەك، — دەدى جاس دارىگەر كوزىلدىرىگىن قوزعاپ. — التاۋى تۇسكەن ەدى، ءتىرى قالعانى وسى عانا. ال مىناۋ جاتقان... — دارىگەر ۇرگەن شاردىڭ قابىعىنداي جۇپ-جۇقا تەرىلەرىنىڭ اراسىنان اپپاق سۇيەكتەرى ايقىن كورىنگەن ەكىنشى يندەەستى كورسەتتى. يندەەستىڭ ءالسىز عانا كوتەرىلىپ-باسىلعان كەۋدەسى بولماسا، بەت-جۇزىنەن تىرشىلىكتىڭ بەلگىسى بىلىنبەيدى. — مەنكوس تايپاسىنان... تۇسكەنىنە ءبىر اي بولدى. بەري-بەري. وسى ولكەدەگىلەردىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى بەري-بەري دەرتىنە شالدىققاندار... ال مىناۋ جاتقان بۇگىننەن قالماۋعا ءتيىستى... گانگرەن... مىنا جىگىتتى بىزگە پاراليچ سوققان كۇيىندە اكەلدى... ءتارىزى جارقانات شاققان بولۋى كەرەك. بىرتە-بىرتە جازىلىپ كەلەدى...
ەكىنشى پالاتادا جاتقان يدەەستەردىڭ جاعدايلارى بىرىنشىلەرگە قاراعاندا الدەقايدا جاقسى ەكەن. كەيبىرەۋلەرى باستارىن كوتەرىپ، تۇرەگەپ وتىر. ءبىراق ءبارى دە ءۇنسىز. بىر-بىرىنە بەيتانىس، ءار تايپادان قوسىلعان ادامدارعا ۇقسايدى. دارىگەر بەت-اۋزىن الاپەستەندىرىپ قىزىلمەن بوياپ العان ەڭگەزەردەي جالپاق تاناۋ يندەەستىڭ جانىنا باردى دا:
— اياعىڭدى ەرتەڭ شىعارامىز گيپستەن، بۇگىن بولمايدى، ەرتەڭ، ەرتەڭ، — دەدى يسپانشالاپ. ەرتەڭ دەگەندى قولىمەن بەلگىسىز ءبىر باعىتتى اسىرا سىلتەپ كورسەتتى.
يندەەس باسىن يزەدى.
— تيكانداردىڭ كوسەمى، — دەدى دارىگەر ەندى دوكتورعا قاراپ. — اسا ەرجۇرەك ادام... ازعانتاي تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ اق ادامدارعا قارسى ءالى دە سوعىس اشپاق ويى بار. جاراقاتتانىپ بىرنەشە رەت ءتۇستى، جازىلىپ شىققاننان كەيىن تايىپ تۇرادى. ال باسقالارى قالىپ جاتىر. 12 يندەەس وسىندا فابريكادا جۇمىس ىستەيدى... ال مىنا جاتقاندار — تەگىس ۆاۋرا تايپاسىنان....
كەنەت دوكتور شەتكى كەرەۋەتكە تاقاي بەردى دە، مەلشيىپ تۇرىپ قالدى... كەرەۋەت ۇستىندە موينى مەن يىعىن قىزىلمەن بوياعان، ماڭدايىنا، جاعىنا، يەگىنە جاسىل بوياۋمەن قوس سىزىق نوقات جۇرگىزگەن ەلۋلەر شاماسىنداعى يندەەس جاتىر. ءولى، ءدىرى ەكەنى بەلگىسىز، كوزى جۇمۋلى.
— ەكى كۇن بولدى تۇسكەنىنە، — دەدى جاس دارىگەر دوكتوردىڭ توقتاپ قالعانىن بايقاپ. — يندەەستەر اكەپ تاستادى... انا پالاتادا ورىن بولماعان سوڭ وسىندا جاتقىزدىق.
دارىگەر جۇرە تۇسكىسى كەلدى دە، دوكتور بەيكەردىڭ قوزعالماي تۇرعانىن كورىپ، كىدىرىپ قالدى.
— بۇل ءوزى مۇلدە بەلگىسىز تروپيكالىق اۋرۋ. جانە تۇقىم قۋالايدى ەكەن. ەتنوگرافتار بۇل تايپانى وسى ۋاقىتقا دەيىن اشتان قىرىلدى دەپ كەلگەن. ولاي ەمەس، ءدال وسى اۋرۋدان قىرىلىپ ءبىتىپتى.
دارىگەر بولعان شىعار دەگەندەي، ىلگەرى وزىپ بىرنەشە قادامداي جەرگە باردى دا، دوكتوردىڭ سول ورىندا ءالى قيمىلسىز تۇرعانىن كورىپ، تاڭىرقاپ كەرى بۇرىلدى.
— ايتپاقشى، — دەدى ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي. — بۇل جاتقان يندەەس اراكۋ تايپاسىنان قالعان ەڭ سوڭعى ادام...
دوكتور تەڭسەلىپ بارىپ، كەرەۋەتتىڭ باسىنا سۇيەندى. ول يندەەستىڭ اراكۋ تايپاسىنان ەكەنىن بەتىندەگى تاڭبا بوياۋدان تانىعان-دى. قاپەلىمدە ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداي ءبىر حالدە قالدى دا، ساناسىنا «بۇل قۋانىشتى جاعداي، وتە قۋانىشتى جاعداي، وتە قۋانىشتى جاعداي» دەگەن حابار جەتكەندە بارىپ، بۇكىل عۇمىرىندا تۇيسىگىن كورمەگەن الاپات سەزىم تاسقىنى دەم الۋعا مۇرشا بەرمەي تۇنشىقتىرىپ، بەيمالىم تۇڭعيىققا شىم باتىرىپ جىبەرگەندەي بولدى... ەسىن جيعاندا تۇيمەلەرىن اعىتىپ، قولدان دەم سالىپ جاتقان دارىگەردى كوردى. «دوكتوردىڭ جۇرەگى ناشار ەكەن عوي» دەپ كۇبىرلەيدى الدەكىمدەر.
— تەرەزەنى اشىڭدار! ءسال كەيىنىرەك، كەيىن...
دوكتور بەيكەر كومەيىنە تىرەلگەن ىستىق جاستى سەزىندى. جاڭا بوسانعان ايەلدىڭ ءوزى السىرەپ جاتسا دا، بالاسىنىڭ ءتۇرىن كورگىسى كەلىپ تىرمىسقان ارەكەتىندەي ءبىر قيمىلمەن موينىن قالت-قۇلت سوزىپ، شەتكى كەرەۋەتكە قارادى.
اراكۋ يندەەس ماناعى كۇيىندە، الاسا جاستىقتا باسى شالقايىپ قيمىلسىز جاتىر. جاق ەتتەرى اندا-ساندا جىبىر-جىبىر ەتەدى. «ءتىرى!»
حاراكەت تىرشىلىگىندە ءومىر بويى ساتتىلىككە داعدىلانىپ كەلسە دە، تاپ وسىنداي باقىتتى ءسات جارىق دۇنيەدە بار دەپ ويلاماعان ەدى. ەسىن جيىپ بۋىندارىن بەكىتتى. ورنىنان تۇرىپ، اراكۋلىق يندەەس جاتقان كەرەۋەتكە كەلدى.
— جول سوعىپ قاجىعاندىقتان بولار، — دەدى دارىگەر دوكتوردىڭ شىنتاعىنان دەمەگەن كۇيى ىلەسە ءجۇرىپ. — جاتىپ تىنىققانىڭىز ءجون.
دوكتور ونىڭ ءسوزىن ەستىمەگەندەي، اۋرۋدىڭ دىمقىل بىلەگىن ۇستاپ، كوزدەرىن اشىپ، قابىسقان ءىشىن سيپاپ، وتە باياۋ سوققان جۇرەگىن تىڭداپ ءۇنسىز تۇردى دا:
— ماعان كابينەتىڭىزدى بەرىڭىزشى، — دەدى دارىگەرگە.
دوكتوردىڭ اۋرۋ يندەەستى جەكە كابينەتكە الدىرۋى تۇرعان جۇرتتى قايران قالدىردى. جەردىڭ سىلكىنگەنىن نەمەسە كۇننىڭ تۇتىلعانىن تاماشالاعانداي ءبىر سوقىر سەزىممەن ەنتەلەسىپ، ءىستىڭ اقىرىن كۇتىستى. اتى اڭىزعا اينالعان دوكتور بەيكەردىڭ مەيىرىمى ءتۇسىپ ۋاقىتىن بولگەنى، ولگەلى جاتقان بەيشارا يدەەستىڭ باعى شىعار دەپ جورامالداستى...
ءبىراق كۇتپەگەن ءبىر وقيعا بولدى. ارادا ءبىرجارىم ساعات ۋاقىت وتكەندە:
— كومەكتەس، قۇداي ءۇشىن كومەكتەس، — دەدى. دوكتور جاس دارىگەردىڭ جاعاسىنان سىلكىلەپ. — ىزدەگەن مۇراتىڭا جەتكىزەيىن... كومەكتەس ءقازىر...
— دوكتور مىرزا، — دەدى دارىگەر شاراسىز ۇنمەن. — سابىر ەتىڭىزشى. ءسىز ەڭ الدىمەن بۇل دەرتتىڭ وسى ماڭايدان باسقا جەردە كەزدەسپەيتىنىنە نازار اۋدارىڭىز... دجۋنگليدىڭ ىشىندە ەكى-ۇش جەردە عانا كوزى بار. اراكۋ تايپاسى اق ادامداردىڭ اسكەرىنەن جەڭىلىپ، مەكەندەرىن تاستاپ كوشكەندە، سول اۋدانعا تاپ بولىپتى. تايپانىڭ اتاقتى ءبىر باقسىسىنىڭ ايتۋىمەن بۇلار باسقا جەرگە قونىس اۋدارعان. (بۇرشاقتاپ اققان تەر دوكتور بەيكەردىڭ موينىنا قۇيىلدى). ءبىراق باقسى اقتاردىڭ قولىنان قازا تاپقاننان كەيىن جۇقپالى دەرت تايپاعا ءبىرجولا ورنىعىپ قالعان. اقىرى 50-60 جىلدىڭ ىشىندە ءبارى قۇرىپ ءبىتىپتى. مىناۋ جاتقان جالعىز ءتىرى قالعان كوسەمنىڭ بالاسى ەكەن. سۇيرەتىلىپ ۆاۋرالاردىڭ اراسىندا جۇرگەن جەرىنەن بىزگە اكەپ تاستادى... مۇنىڭ ءبارىن دە ءوزى ايتتى. كەشەلەر سويلەپ جاتقان. بۇگىن قاتتى تومەندەپ كەتتى. ال، مەنىڭ قولىمنان كەلەر ەش قايران جوق، دوكتور! بۇل اۋرۋدى ساقتاپ قالاتىن ءبىر-اق ادام بار. ول دارىگەر — راۋل رادريگەس. وسى دەرتتى ماقسات ەتىپ، ۇزاق جىل زەرتتەگەن.
— قايدا؟ — دەدى دوكتور جۇلىپ العانداي.
— بۇرىن گوياس شاتاتىندا ىستەگەن، ءقازىر رەسيفيدە قالالىق اۋرۋحانادا كورىنەدى. ءبىراق وعان حابار جەتىپ، كەلگەنشە كەمىندە ون شاقتى كۇن ۋاقىت كەرەك.
— تەز حابار بەرىڭىز!
— دوكتور، ول مۇمكىن ەمەس. كورىپ وتىرسىز، اۋرۋ بۇگىننەن، ءارى كەتكەندە ەرتەڭنەن قالمايدى...
«بۇل قالاي؟..» — دەي بەردى دوكتور قولدارى قالتىراپ.
باعاناعى ولشەۋسىز باقىت، ءۇمىت، قۋانىش سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، ارقانمەن قۇزعا سالبىراعان ادامنىڭ قولىنان سوڭعى ءتۇيىن شىعىپ بارا جاتقان ساتىندەي قاتەرلى ۇرەي ونە بويىن بيلەپ بارادى. ول ءتىپتى الدەقاشان ۇمىت بولعان سوناۋ بالالىق شاعىندا العاش تاۋىپتىك ساپارعا اتتانارداعى اكەسىنىڭ ۇيرەتكەن ەمىن دە ەسىنە تۇسىرمەك بولىپ تىرىستى. اقىرى ءوزى ەشقاشان دا كوڭىل اۋدارىپ كورمەگەن، ءوزىن ودان گورى ماندىرەك، كۇردەلىرەك كەسەلگە لايىق كورگەندىكتەن قاجەت قىلماعان، مىناۋ بەيمالىم دەرتكە الەمدى دۇركىرەتكەن عاجايىپ دانىشپاندىعىنىڭ دا، اتاق-داڭقىنىڭ دا قاجەتى جوعىن، بۇعان تەك رەسيفيدە تۇراتىن قاتارداعى دارىگەردىڭ عانا قاجەت ەكەنىن انىق ءتۇسىندى. ول ءوزىنىڭ حال ۇستىندە جاتقان اۋرۋ شەشەسىنە اپتەكادان ءتيىستى ءدارىنىڭ. ورنىنا مۇلدە قاجەتى جوق باسقا قىمبات دارىلەر الىپ كەلىپ تۇرعان اقىلسىز بالانىڭ كۇيىندەي ءبىر كۇيگە ءتۇستى.
— ارينە دوكتورعا كىنا جوق، —دەگەن داۋىس ەستىلدى كوريدور جاقتان. — ول كىسى ۇلكەن ءىستىڭ ادامى عوي...
دوكتور اكەسىنىڭ، اعاسىنىڭ ءولىمىن ەسىنە الدى. «ءبىزدىڭ تۇقىمدا ءوز اجالىنان ولگەن ەشكىم جوق، ءبارى جورىقتا اراكۋ ءۇشىن كەك جولىندا قۇربان بولعان» دەپ ماقتاناتىن اكەسى.
«ءقازىر اراكۋدى ساقتاپ قالۋ ءبىر دە ءبىر كوسەمنىڭ، ءبىر دە ءبىر باتىردىڭ قولىنان كەلمەيدى. تەك ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەدى. تەك ءبىز عانا ساقتاپ قالا الۋىمىز مۇمكىن» — دەپ ەدى اكەسى.
دوكتور جان تانىمەن بەرىلىپ، سول سۋرەتتەردى ءتىرىلتىپ كوز الدىنا اكەلگىسى كەلدى. اكەسىنىڭ بەت ءپىشىنى بۇلدىراپ، تاقاپ كەلىپ: «انت بەر، انت بەر دەيمىن» — دەپ تۇرعان سەكىلدى.
— مەن اراكۋ تايپاسىنان شىققان ۇلى چورو بالاسى كياكۋ... — دوكتور اقىلىنان الجاسقانداي ءوز وزىنەن كۇبىرلەپ سويلەي بەردى.
ءتۇن ورتاسى اۋا اراكۋ تايپاسىنان قالعان جالعىز يندەەس دوكتور بەيكەردىڭ الدىندا ءبىرجولا كوز جۇمدى.
— ءبىتتى، ءبارى دە ءبىتتى... — دەي بەردى دوكتور ولىكتىڭ مۇزداي قولىن تاس قىپ ۇستاعان كۇيى. — ەندى ەشقانداي ماعىنا قالعان جوق... تۇك قالعان جوق... ەڭ سوڭعى اراكۋ ءولدى... ءبىتتى... ءبارى دە ءبىتتى... ءبىتتى...
ءبىراق ول اراكۋ تايپاسىنىڭ ەڭ سوڭعى ادامى ءوزى ەكەنىن اڭعارمادى. ول ءتىپتى ءوزىن ادام قاتارىنا ساناعان جوق.
* * *
بۇل ءجايىت مەديسيناعا تۇتاس ءبىر ءداۋىر اكەلگەن دانىشپان دوكتور ەدۋارد بەيكەردىڭ دارىگەرلىك قىزمەتىندەگى جالعىز عانا ساتسىزدىك بولىپ تاريحتا قالدى.
You Might Also Like
-
ياپىر-اي، تاعدىر شىركىننىڭ پەندە بالاسىنا دەگەن مىسقالداي ءبىر مەيىرىمى بولسايشى. قارا باسىڭ قانشا اۋليە بولسا دا، توتەدەن كيلىككەن بالەگە قىلار لاجىڭ بار ما؟ مىناۋ وتىرعان قوجابەك ءوز كۇنىندە كىمنەن ...
-
عافۋدىڭ اقىندىعىن ايتىپ ءدىلمارسۋدىڭ كەرەگى جوق. عافۋدىڭ اقپا-توكپە اسىل ولەڭ-جىرلارىن قايتا-قايتا وقۋ كەرەك، زەردەلەۋ كەرەك.
