InfoHub Logo

بۇل ادىستەمەلىك قۇرال قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرىنە ارنالىپ وتىر. ۇسىنىلىپ وتىرعان ادىستەمەلىكتىڭ ماقساتى قازاق تىلىنەن ءسوز تاپتارى سالاسىن وتكەندە وقۋشىلارعا وسى جاتتىعۋدى ورىنداتۋ. بۇنداعى بەرىلگەن تاپسىرمالار وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق وي - ورىستەرىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان. ءتىل ۇيرەنۋگە قاجەتتى گرامماتيكالىق ماتەريال سۋرەت، كەستە تۇرىندە ىقشامدى ەتىپ بەرىلگەن. گرامماتيكالىق تاپسىرمالار ماتىننەن الىنىپ، وقۋلىقتاعى تاپسىرمالارعا، كوممۋنيكاتيۆتىك جاتتىعۋلارعا نەگىز بولادى. ءاربىر تاپسىرمانىڭ سوڭىندا سۋرەتتەرمەن جۇمىس بەرىلگەن. سول سۋرەتتەر ارقىلى وقۋشىلاردىڭ دۇرىس وقۋ، ويلاۋ، سويلەۋ، جازۋلارىن اڭعارۋعا بولادى.
ءتىل ۇيرەتۋ – كۇندەلىكتى، قيىن ءارى قىزىقتى ءىس. ءسات ساپار، قۇرمەتتى ارىپتەستەر!

ءسوز تاپتارى ورىس. چاستي رەچي — وزدەرىنە ءتان لەكسيكا - سەمانتيكالىق، مورفولوگيالىق جانە سينتاكسيستىك ورتاق بەلگىلەردىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان كاتەگوريالارى بار ءسوز توپتارى. ءسوز تاپتارى ءۇش ءتۇرلى بەلگىسىمەن سيپاتتالادى:
• ا) بەلگىلى توپقا جاتاتىن سوزدەردىڭ سەمانتيكالىق جاعىنان ءبىرىڭعايلاستىعى (مىسالى، زات ەسىمگە زاتتىق اتاۋلار، ەتىستىككە قيمىلدىق اتاۋلار جاتادى)؛
• ءا) ءسوز تۇرلەندىرۋشى گرامماتيكالىق كاتەگوريالارىنىڭ ورتاقتىعى؛
• ب) سينتاكسيستىك قىزمەتىنىڭ ۇقساستىعى. ءبىراق بۇل ءۇش بەلگى ءسوز تاپتارىنىڭ بارىنەن بىردەي تابىلا بەرمەيدى. مىسالى، زات ەسىم، ەتىستىكتەن ءۇش بەلگىنىڭ ۇشەۋى دە تابىلادى، ال وداعايعا ەكىنشى (مورفولوگيالىق) بەلگى ءتان ەمەس.
ءسوز تاپتارىنىڭ سانى تىلدەردە بىردەي ەمەس. مىسالى، قازىرگى ورىس ءتىلى گرامماتيكاسىندا 10 ءسوز تابى، ال قازاق تىلىندە 9 ءسوز تابى كورسەتىلىپ ءجۇر:
1. زات ەسىم
2. سىن ەسىم
3. سان ەسىم
4. ەسىمدىك
5. ەتىستىك
6. ۇستەۋ
7. ەلىكتەۋ سوزدەر
8. شىلاۋ
9. وداعاي
ەلىكتەۋ سوزدەر قازاق تىلىندە بولەك ءسوز تابى بولسا، ورىس تىلىندە وداعايلاردىڭ قۇرامىنا كىرەدى. قازاق تىلىندە پرەدلوگ جوق، سويۋز، چاستيسى ورىس تىلىندە بولەك ءسوز تاپتارى، ال قازاق تىلىندە ولار شىلاۋ ءسوزتابىنا بىرىكتىرىلەدى.
ءسوز تاپتارى تولىق ماعىنالى سوزدەر (زات ەسىم، سىن ەسىم، ەتىستىك، ۇستەۋ) جانە كومەكشى سوزدەر (شىلاۋ، دەمەۋلىك، چاستيسى، ارتيكل ت. ب.) بولىپ تابىلادى. تيپولوگيالىق تۇرعىدا ەسىمدىك پەن سان ەسىمدى جەكە ءسوزتابى رەتىندە قاراستىرۋ كۇماندى دەپ ەسەپتەلەدى. ولار سينتاكسيستىك فۋنكسياسى مەن ماعىناسى جاعىنان ءار تەكتى جانە باسقا ءسوز تاپتارىنا قاتىستى بولىپ كەلەدى. كەيبىر تىلدەردە باسقا ءسوز تاپتارىنىڭ قۇرامىندا قارالادى. مىسالى، ءۇش، ءتورت ەسەپتىك سان ەسىمدەرى — زات ەسىم - سان ەسىمدەر، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى رەتتىك سان ەسىمدەرى سىن ەسىم - سان ەسىم تۇرىندە قارالادى. ەسىمدىك پەن سان ەسىم ءداستۇر بويىنشا تولىق ماعىنالى ءسوز تاپتارىنا جاتقىزىلىپ ءجۇر. سوزدەردى تاپقا ءبولۋ ماسەلەسى وتە كونە داۋىرلەردەن باستالادى (اريستوتەل، ت. ب. گرەك عالىمدارى، ءۇندى عالىمدارى پانيني، ياسكا ت. ب.). ءتىل بىلىمىندەسوز تاپتارىن جىكتەۋ ماسەلەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تالاس تۋدىرىپ كەلەدى. وعان بايلانىستى پروبلەمالار از ەمەس.
ءسوز تاپتارى
سوزدەردىڭ بىلدىرەتىن ماعىناسىنا، تۇرلەنۋ تۇلعاسىنا، قويىلاتىن سۇراعىنا، سويلەمدە اتقاراتىن قىزمەتىنە قاراي توپتالۋىن ءسوز تاپتارى دەپ اتايدى.
قازاق تىلىندە 9 ءتۇرلى ءسوز تابى بار. ولار: زات ەسىم، سىن ەسىم، سان ەسىم، ەسىمدىك، ەتىستىك، ۇستەۋ، ەلىكتەۋ سوزدەر، شىلاۋ، وداعاي.
زات ەسىم
زاتتىڭ اتىن ءبىلدىرىپ، كىم؟، نە؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن سوزدەر زات ەسىم دەپ اتالادى. مىسالى: اكە (كىم؟)، وقۋشى (كىم؟)، ءانشى (كىم؟)، تاۋ (نە؟)، اۋىل (نە؟)، اقىل (نە؟)، قۇس (نە؟) ت. ب.
زات ەسىم جالپى ەسىم جانە جالقى ەسىم بولىپ ەكىگە بولىنەدى. بىركەلكى زاتتاردىڭ جالپى اتاۋى جالپى ەسىم دەپ اتالادى. زاتتاردىڭ ىشىندەگى ءبىر ءتۇرىنىڭ وزىنە عانا قويىلعان اتى جالقى ەسىم دەپ اتالادى. مىسالى: كىسى، ادام دەگەن جالپى ادام اتاۋلىعا ءتان بولسا، مارات، انار دەگەندەر ادام اتاۋلىنىڭ بارىنە ەمەس، جەكە كىسىلەرگە عانا قويىلعان. جالقى ەسىم، ادەتتە، جەكە كىسىنىڭ اتى - ءجونى، مەملەكەت، رەسپۋبليكا، وبلىس، اۋدان، قالا، كوشە، ۇيىم، مەكەمە، زاۋىت، فابريكانىڭ جەكە اتتارى، گەوگرافيالىق(جەر، سۋ، ت. ب.) اتاۋلار، ءار ءتۇرلى شىعارما (گازەت، جۋرنال، كىتاپ، ءان، كۇي، بي، ت. ب.) اتتارى، مال، قۇس، حايۋاناتتارعا ارنايى قويىلعان (تايبۋرىل، قۇلاگەر، قۇتجول ت. ب.) اتتار بولىپ كەلەدى. جالقى ەسىمدەر باس ارىپپەن جازىلادى.
تۋىندى زات ەسىمنىڭ جاسالۋى
زات ەسىمدەر نەگىزگى، تۋىندى جانە كۇردەلى زات ەسىم بولىپ ۇشكە بولىنەدى. تۋىندى زات ەسىمدەر جۇرناقتار ارقىلى جاسالادى. مىسالى: كۇي - ءشى، ەل - دىك (زات ەسىمنەن)، جاقسى - لىق ( سىن ەسىمنەن)، ءبىل - ءىم، ايالدا - ما، ماقتان - ىش (ەتىستىكتەن) پارس - ىل (ەلىكتەۋ سوزدەن)، قىرقى (سان ەسىمنەن)، ت. ب. زات ەسىمدەر بىرىگۋ، قوسارلانۋ، تىركەسۋ ارقىلى جاسالادى. ولار كۇردەلى زات ەسىمدەر دەپ اتالادى. مىسالى: ونەركاسىپ، بەلبەۋ، اشۋداس، كوكشەتاۋ، سارىسۋ، اياق - تاباق، ازىق – تۇلىك، اۋىل - ايماق، قانت قىزىلشاسى، قىزىل وتاۋ، ارال تەڭىزى.
دەرەكتى جانە دەرەكسىز زات ەسىمدەر
اينالاداعى زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ادامعا تانىلۋى ءارقالاي. ولاردىڭ ءبىرىن قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە بولادى، ال ەندى ءبىرىن ويمەن، اقىلمەن عانا سەزىپ بىلەمىز. وسىنداي ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ولاردىڭ ءوزى دەرەكتى جانە دەرەكسىز بولىپ بولىنەدى.

ناقتىلى تانۋعا بولاتىن زات اتاۋلارى دەرەكتى زات ەسىم دەپ اتالادى. ولار مەكتەپ، قاعاز، اعاش، قالام جانە ت. ب.
كوزە كورىنبەگەنىمەن، ادامنىڭ ويلاۋى ناتيجەسىندە عانا تانىلاتىن قۇبىلىس، ۇعىم اتاۋلارى دەرەكسىز زات ەسىمدەر دەپ اتالادى. مىسالى: ادامگەرشىلىك، اقىل، قۋانىش، پاراسات، سەزىم جانە ت. ب.
تاپسىرما №1
وزدەرىڭ بىلەتىن جالقى ەسىمدەردى ەستەرىڭە ءتۇسىرىپ، داپتەرلەرىڭە جازىڭدار.

1) كىسى اتتارى؛
2) مەملەكەت، رەسپۋبليكا، وبلىس، اۋدان، قالا، اۋىل، اتاۋلارى؛
3) ۇيىم، مەكەمە، زاۋىت، فابريكا، ۇجىم اتاۋلارى؛
4) جەر، سۋ اتتارى؛
5) گازەت - جۋرنال، كىتاپ، ءان، كۇي، شىعارما اتتارى؛
6) جىلقىعا، سيىرعا، تۇيە، يتكە، ت. ب. حايۋاناتتارعا قويىلاتىن اتتار.
تاپسىرما №2
بەرىلگەن سوزدەردى ورىس تىلىنە اۋدارىپ، دارا زات ەسىمدەردى ءبىر بولەك، كۇردەلى زات ەسىمدەردى ءبىر بولەك توپتاپ جازىڭدار جانە ولاردىڭ قايسىسى جالپى ەسىم، قايسىسى جالقى ەسىم ەكەنىن اجىراتىڭدار.
اقپان، بويتۇمار، جاسۇلان، قالا، انار، ەل، وتان، اتا - انا، جايلاۋ، تاۋ، وزەن، التىباقان، كول، بالا، اكە، تۋعان - تۋىسقان، جۇمىس، پارتا، قالام، كىتاپ، داپتەر، اۋىل، ايشا، امانگەلدى، سەرىك، اسقار، جولبارىس، بەكبولات.
تاپسىرما №3
جۇمباقتاردى كوشىرىپ جازىپ، زات ەسىمدەردىڭ استىن سىزىڭدار.
1. اسپاندا ءبىر انابار،
ماڭى تولعان بالالار.
(اي مەن جۇلدىز)

2. ۇشىپ جۇرگەن ءۇل كوردىم،
قونعاندا ۇستاپ ۇلگەردىم.
(كوبەلەك)

3. باسىپ وزىپ قۇستى،
قاناتىن قاقپاي ۇشتى.
(ۇشاق)
تاپسىرما №4
تومەندەگى ءماتىندى ورىس تىلىنە اۋدارىپ، جالقى ەسىمدەردىڭ استىن سىزىڭدار.
قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ اتاسى – ىبىراي التىنسارين. بالالاردىڭ كوركەم ادەبيەتى ساپارعالي بەگاليننەن، وتەباي تۇرمانجانوۆتان، سەيىتجان وماروۆتان باستالادى. مۇزافار الىمبايەۆ، بەردىبەك سوقپاقبايەۆ، سانسىزباي سارعاسقايەۆ، مۇقان يمانجانوۆ، انۋاربەك دۇيسەنبايەۆ، قاستەك بايانبايەۆ، سۇلتان قالييەۆ، ءادىباي تابىلدييەۆ، مارات قابانبايەۆ، ت. ب. شىعارمالارىن بالالار ءسۇيىپ وقيدى. «جىل ون ەكى اي» الماناحى، «ءمولدىر بۇلاق»، «ايگولەك» ت. ب. جۋرنالدار بەتتەرىندە بالالار ءۇشىن قىزىقتى شىعارمالار جاريالانادى.
تاپسىرما №5
تومەندەگى بەرىلگەن سوزدەرگە ءتيىستى - شى، - ءشى، - تىق جۇرناقتارىن جالعاپ جازىپ، جاسالۋ جولدارىن انىقتا. ورىس تىلىنە اۋدار.
ءان، كۇي، دومبىرا، اڭ، كىتاپحانا، ازپاز، قۇرىلىس، دۇكەن، وقىتۋ، حات، مال، دوس، جازۋ، بي، جۇمىس، باس، ءمۇسىن، بالىق، ءجۇرىزۋ.

ۆلاديميروۆ ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمدەرى
نۇرماعامبەتوۆا التىناي بەيسەنباي قىزى
نۇرعازينا بيبىگۇل ءامىرعالي قىزى
قازاق ءتىلى بويىنشا ءسوز تاپتارىنا ارنالعان گرامماتيكالىق تاپسىرمالار جۇكتەۋ