قازاق ءتىلى سوزدەرىندە «ڭ» دىبىسىنىڭ قولدانىسى
«قازاق ءتىلى سوزدەرىندە «ڭ»دىبىسىنىڭ قولدانىسى» اتتى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسى
اڭداتپا
عىلىمي جوبا كىرىسپە جانە نەگىزگى ماسەلەنى قامتيتىن ەكى تاراۋ مەن قورىتىندىدان تۇرادى. كىرىسپەدە زەرتتەۋگە ءتۇسىپ وتىرعان تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى، قاراستىرىلىپ وتىرعان نىسان جونىندە ماعلۇمات بەرىلىپ، عىلىمي جوبانىڭ ماقساتى جانە ول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن قانداي مىندەتتەردى ورىنداۋ كەرەكتىگىمىز كورسەتىلدى. عىلىمي جوبانى ءساتتى جازىپ شىعۋ ءۇشىن قانداي ءادىس - تاسىلدەر قولدانىلعاندىعى ايتىلدى. سونىمەن قاتار عىلىمي جوبانىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ءمانى قانداي، جۇمىس قۇرىلىمى قانداي ەكەندىگى دە ءسوز بولدى.
نەگىزگى ءبولىم ەكى تاراۋدان تۇرادى: «قازاق ءتىلى فونەتيكاسى تۋرالى جالپى تۇسىنىك» دەپ اتالاتىن ءبىرىنشى تاراۋ جانە ««ڭ» دىبىسىنىڭ قولدانىسى» دەپ اتالاتىن ەكىنشى تاراۋ. ءبىرىنشى تاراۋدا ەكى ماسەلە قاراستىرىلعاندىقتان، ونى ىشتەي ەكى تاراۋشاعا ءبولۋدى ءجون كوردىك:
1) قازاق ءتىلى تاريحي دامۋ جولى؛
2) قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق جۇيەسى.
ءبىرىنشى تاراۋدىڭ «قازاق ءتىلى تاريحي دامۋ جولى» دەپ اتالاتىن ءبىرىنشى بولىمىندە قازاق ءتىلى دىبىس جۇيەسى تۋرالى، قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ سانى مەن ساپاسى تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋلەر جايىندا، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسى جونىندە العاشقى مالىمەتتەر بويىنشا دىبىستاردىڭ جىكتەلۋى، سونداي - اق فونەتيكالىق قۇبىلىستار جايىنان قىسقاشا مالىمەت بەرىلگەن.
ءبىرىنشى تاراۋدىڭ ەكىنشى ءبولىمىن «قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق جۇيەسى» دەپ اتاپ، وسى بولىمدە فونەتيكا ءتىل ءبىلىمىنىڭ ءتىلدىڭ دىبىستىق جاعىن زەرتتەيتىن سالا ەكەندىگى، ءتىل ءبىلىمىنىڭ باسقا سالالارىمەن سالىستىرعاندا، فونەتيكا ءوز نىسانىنىڭ تىلدىك قانا ەمەس، ماتەريالدىق جاعىن دا – دىبىستاردى جاسايتىن ادامنىڭ دىبىستاۋ (ارتيكۋلياسيا) جۇيەسىن، دىبىستىڭ ايتىلىمىن (اكۋستيكاسىن)، ەستىلىمىن (پەرسەپسياسىن) قاراستىرادى. وسىعان بايلانىستى قازىرگى فونەتيكانىڭ نىسانى رەتىندەگى ءتىل دىبىستارى تىلدىك (فۋنكسيونالدىق)، جاسالىمدىق، ايتىلىمدىق، ەستىلىمدىك جاعىنان قاراستىرىلادى.
ەكىنشى تاراۋ تولىعىمەن قازاق ءتىلى سوزدەرىندە كەزدەسەتىن «ڭ» دىبىسىن قاراستىرۋعا ارنالدى.
قورىتىندى بولىمدە عىلىمي جوبا جازۋ بارىسىندا «ڭ» دىبىسىنىڭ ايتىلۋ، جازىلۋ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ناتيجە جاسالدى.
جۇمىس بارىسىندا نەگىزگى ماسەلەنى قاراستىرماس بۇرىن تاقىرىپقا بايلانىستى بيبليوگرافيالىق كورسەتكىش قۇراستىرىلدى. ول ءۇشىن قالا جانە وبلىس كىتاپحانالارىندا بار ادەبيەتتەر تولىق قاراستىرىلىپ، بارلىق مالىمەتتەر جيناقتالدى. سونداي - اق ينتەرنەت جۇيەسىندە ءبىرسىپىرا جۇمىس جاسالدى. كوركەم ادەبيەتتەردەن مىسالدار تەرىلىپ، كارتوتەكا جاسالدى.
كىرىسپە
عىلىمي جوبا تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى. «قازاق ءتىلى سوزدەرىندە «ڭ» دىبىسىنىڭ قولدانىسى» اتتى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنا قازاق ءتىلى ساباقتارىندا جانە ساباقتان تىس ۋاقىتتا «ڭ» دىبىسى كەزدەسەتىن سوزدەردىڭ دۇرىس ايتىلۋ، جاسالۋ، جازىلۋ جولىن مەڭگەرتۋ مەن جالپى قولدانىسىنىڭ جولدارىن كورسەتۋ جاتادى. قازىرگى قازاق ءتىل بىلىمىندە تىلدىك قۇبىلىستاردىڭ ءبىرقاتارى تەرەڭ زەرتتەلگەنىمەن زەرتتەۋدى ودان ءارى قاجەت ەتەتىن قۇبىلىستار نەمەسە زەرتتەلگەن قۇبىلىستاردىڭ زەرتتەي تۇسەتىن تۇستارى دا بارشىلىق. سول قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى – «ڭ» دىبىسىنىڭ دۇرىس ايتىلۋ، جازىلۋ، قولدانۋ ەرەكشەلىكتەرى. ارينە، «ڭ» دىبىسى مۇلدەم قاراستىرىلماعان، نە زەرتتەلمەگەن قۇبىلىس دەپ ايتا المايمىز، ءبىراق ونىڭ تولىق زەرتتەلمەگەن جانە ءالى دە بولسا قاناعاتتاندىرا الماي جاتقان جاقتارى بارلىعىن ايقىنداي كەتكىمىز كەلەدى. مىنە، وسى تۇرعىدان زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدىڭ ءوزى عىلىمي جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگىن كورسەتەدى.
عىلىمي جوبانىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى. عىلىمي جوبامىزدىڭ نەگىزگى ماقساتى – قازاق ءتىل بىلىمىندەگى «ڭ» دىبىسىنىڭ ايتىلۋ، جازىلۋ قۇبىلىستارىن انىقتاۋ، ولارعا تولىق تۇسىنىكتەمە بەرۋ، مەڭگەرتۋ جانە جالپى قولدانىسىنىڭ جولدارىن كورسەتۋ جاتادى. العا قويعان ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن مىنانداي ماسەلەلەردى جۇيەلى تۇردە دالەلدەۋدى مىندەت ەتىپ قويدىق:
- فونەتيكا جۇيەسىن زەرتتەۋ؛
-«ڭ» دىبىسىنىڭ ايتىلۋى مەن جازىلۋىنداعى ەرەكشەلىگىن قالىپتاستىرۋ؛
- ساۋاتتى، كوركەم جازۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ؛
- كوركەم شىعارمالاردان جانە كۇندەلىكتى تىلدىك قارىم - قاتىناستان «ڭ» دىبىسى كەزدەسەتىن مىسالدار تەرىپ، تالداۋ؛
زەرتەۋ نىسانى. بۇل عىلىمي جوبا قازاق ءتىل بىلىمىندەگى ڭ دىبىسىنىڭ قۇبىلىستارىن ايقىنداۋعا ارنالادى. مۇنداي قۇبىلىستاردى كورسەتۋ ءۇشىن ءبىز كوركەم ادەبيەتكە، اتاپ ايتساق، ەرتەگىلەرگە جۇگىندىك. ماسەلەن، بالالارعا ارنالعان «ەر توستىك»، «قاڭباق شال»، «سىبىزعى سىرى»، «الدار كوسە مەن شىعايباي» ەرتەگىلەرىنەن مىسالدار تەرىلىپ الىندى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمى. عىلىمي جۇمىس كىرىسپەدەن، ەكى تاراۋدان، قورىتىندى جانە پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.
زەرتتەۋدىڭ ادىستەرى. عىلىمي جوبا جۇمىسىنىڭ ماقساتىنا وراي سيپاتتاما، سالىستىرمالى ادىستەر باسشىلىققا الىندى. جينالعان ماتەريالداردى ىرىكتەۋ، تالداۋ جانە جۇيەلەۋ ادىستەرى قولدانىلدى.
زەرتتەۋدىڭ عىلىمي جاڭالىعى: «ڭ» قاتارداعى كوپ دىبىستىڭ ءبىرى ەمەس، قازاق ءتىلىن الەمدىك تىلدەردەن، ءتىپتى، تۋىس تۇركى تىلدەرىنەن دە دارالاپ، وزىندىك سيپاتىن كورسەتەتىن ەرەكشە دىبىس.
عىلىمي جوبانىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ءمانى. مەكتەپتىڭ قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىندا پارونيم جانە كالامبۋر قۇبىلىستارى قاراستىرىلماعان. سوندىقتان دا وقۋشىلار قاۋىمى بۇل قۇبىلىستاردى مۇلدەم بىلمەيدى. ال ءبىزدىڭ بۇل عىلىمي ىزدەنىسىمىز بارىسىندا قازاق ءتىل بىلىمىندەگى پارونيم جانە كالامبۋر قۇبىلىستارىنىڭ تابيعاتى سيپاتتالىپ، بۇل قۇبىلىستارعا تۇسىنىكتەمە بەرىلىپ، قورىتىندىلار مەن تۇجىرىمدار جاسالدى. ەندەشە بۇل جۇمىس قازاق ءتىل ءبىلىمى، لەكسيكولوگيا مەن ستيليستيكا بويىنشا تىڭ ءتۇيىن جاساۋعا، جاڭا باعىت قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي - اق كوركەم ماتىنگە لينگۆيستيكالىق تالداۋ جاساۋدا پراكتيكالىق تۇرعىدان وقۋشىلارعا جەڭىلدىك كەلتىرەدى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمى. عىلىمي جۇمىس كىرىسپەدەن، ەكى تاراۋدان، قورىتىندى جانە پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.
ءى تاراۋ. قازاق ءتىلى فونەتيكاسى تۋرالى جالپى تۇسىنىك
1. 1. قازاق ءتىلىنىڭ تاريحي دامۋ جولى.
قازاق ءتىلى – سان عاسىردان بەرى اتا - بابادان ميراس بولىپ كەلە جاتقان كيەلى دۇنيە. ول حالىقتىڭ التىننان دا قىمبات كەنى. ءتىل – ادام بالاسىنىڭ الەم بەينەسىن تانۋ جولىنداعى تۇسىنىگىنىڭ، ويىنىڭ، سەزىمنىڭ، يدەياسىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسى.
تىلدە قازاق حالقىنىڭ بارلىق قۇنارلى ويى، قۇندى قيالى كوركەم سوزبەن كەستەلەنگەن. سوندىقتان دا ءتىلدىڭ بولاشاعىن باعامداۋ ءۇشىن، ونىڭ كەشەگى وتكەن تاريحىن ءبىلۋ – قاجەتتىلىك.
العاشقى زەرتتەلۋلەردە قازاق ءتىلى دىبىس جۇيەسى تۋرالى، قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ سانى مەن ساپاسى تۋرالى ءبىرىزدى پىكىر دە، قازاقشا تەرميندەر دە جاسالعان جوق. ناعىز عىلىمي زەرتتەۋ ا. بايتۇرسىنوۆ پەن ق. جۇبانوۆ ەڭبەكتەرىنەن باستالادى دەپ بىلەمىز. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسى جونىندە العاشقى مالىمەتتى ن. ي. يلمينسكييدىڭ 1860 جىلى قازان قالاسىندا شىققان «ماتەريالى ك يزۋچەنيۋ كيرگيزسكوگو نارەچيا» («ۋچەنىە زاپيسكي كازانسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا») دەگەن ەڭبەگىنەن كەزدەستىرە الامىز. يلمينسكيي قازاق تىلىندەگى دىبىستاردى ەكى توپقا جىكتەپ، داۋىستىلاردىڭ سەگىز ءتۇرىن (ا - ä، ە، ى، ءى، و - ö، ۋ - ÿ)، داۋىسسىزداردىڭ ون توعىز ءتۇرىن (پ، م، w؛ ت، د، ن؛ ج، ز، ش، س؛ ر، ل، j؛ k¨، ѓ، ك، گ، ڭ) اتاپ وتەدى (دىبىستاردى ءوزارا ارتيكۋلياسيالىق جۋىقتىعىنا قاراي جىكتەپ كورسەتكەن).
ەڭبەكتە كەيبىر دىبىستاردىڭ ارتيكۋلياسياسى، كومبيناتورلىق جاعىنان الماسۋى (ب - م، ن - د - ت، ن - ڭ، ك - گ، ت. ب.)، قولدانۋ ەرەكشەلىگى جانە ەكپىن جايىنان قىسقاشا مالىمەت بەرىلگەن. ۆ. رادلوۆ سونىمەن قاتار قازاق تىلىنە ءتان كەيبىر فونەتيكالىق قۇبىلىستارعا اسا نازار اۋدارعان. قازاق ءتىلى دىبىس قۇرىلىسىنىڭ ارناۋلى جۇيەمەن جان - جاقتى زەرتتەلۋى — سوۆەت ءداۋىرى تۇسىنان باستالدى. سوۆەت ءداۋىرى كەزىندە جاڭا عىلىم — قازاق لينگۆيستيكاسى تۋدى، ونىڭ فونەتيكا، گرامماتيكا، لەكسيكولوگيا، ديالەكتولوگيا، ستيليستيكا سياقتى بىرنەشە سالالارى پايدا بولدى. قازاق ءتىلىن زەرتتەيتىن دەربەس ينستيتۋت ۇيىمداستى جانە كوپتەگەن مامان - كادرلار شىقتى. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ارناۋلى ءبىر تارماعى بولعان — فونەتيكا سالاسىندا ەداۋىر جۇمىس ىستەلدى. فونەتيكا مەن فونولوگيانىڭ زەرتتەۋ ادىستەرى، تاسىلدەرى انىقتالا ءتۇستى.
اڭداتپا
عىلىمي جوبا كىرىسپە جانە نەگىزگى ماسەلەنى قامتيتىن ەكى تاراۋ مەن قورىتىندىدان تۇرادى. كىرىسپەدە زەرتتەۋگە ءتۇسىپ وتىرعان تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى، قاراستىرىلىپ وتىرعان نىسان جونىندە ماعلۇمات بەرىلىپ، عىلىمي جوبانىڭ ماقساتى جانە ول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن قانداي مىندەتتەردى ورىنداۋ كەرەكتىگىمىز كورسەتىلدى. عىلىمي جوبانى ءساتتى جازىپ شىعۋ ءۇشىن قانداي ءادىس - تاسىلدەر قولدانىلعاندىعى ايتىلدى. سونىمەن قاتار عىلىمي جوبانىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ءمانى قانداي، جۇمىس قۇرىلىمى قانداي ەكەندىگى دە ءسوز بولدى.
نەگىزگى ءبولىم ەكى تاراۋدان تۇرادى: «قازاق ءتىلى فونەتيكاسى تۋرالى جالپى تۇسىنىك» دەپ اتالاتىن ءبىرىنشى تاراۋ جانە ««ڭ» دىبىسىنىڭ قولدانىسى» دەپ اتالاتىن ەكىنشى تاراۋ. ءبىرىنشى تاراۋدا ەكى ماسەلە قاراستىرىلعاندىقتان، ونى ىشتەي ەكى تاراۋشاعا ءبولۋدى ءجون كوردىك:
1) قازاق ءتىلى تاريحي دامۋ جولى؛
2) قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق جۇيەسى.
ءبىرىنشى تاراۋدىڭ «قازاق ءتىلى تاريحي دامۋ جولى» دەپ اتالاتىن ءبىرىنشى بولىمىندە قازاق ءتىلى دىبىس جۇيەسى تۋرالى، قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ سانى مەن ساپاسى تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋلەر جايىندا، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسى جونىندە العاشقى مالىمەتتەر بويىنشا دىبىستاردىڭ جىكتەلۋى، سونداي - اق فونەتيكالىق قۇبىلىستار جايىنان قىسقاشا مالىمەت بەرىلگەن.
ءبىرىنشى تاراۋدىڭ ەكىنشى ءبولىمىن «قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق جۇيەسى» دەپ اتاپ، وسى بولىمدە فونەتيكا ءتىل ءبىلىمىنىڭ ءتىلدىڭ دىبىستىق جاعىن زەرتتەيتىن سالا ەكەندىگى، ءتىل ءبىلىمىنىڭ باسقا سالالارىمەن سالىستىرعاندا، فونەتيكا ءوز نىسانىنىڭ تىلدىك قانا ەمەس، ماتەريالدىق جاعىن دا – دىبىستاردى جاسايتىن ادامنىڭ دىبىستاۋ (ارتيكۋلياسيا) جۇيەسىن، دىبىستىڭ ايتىلىمىن (اكۋستيكاسىن)، ەستىلىمىن (پەرسەپسياسىن) قاراستىرادى. وسىعان بايلانىستى قازىرگى فونەتيكانىڭ نىسانى رەتىندەگى ءتىل دىبىستارى تىلدىك (فۋنكسيونالدىق)، جاسالىمدىق، ايتىلىمدىق، ەستىلىمدىك جاعىنان قاراستىرىلادى.
ەكىنشى تاراۋ تولىعىمەن قازاق ءتىلى سوزدەرىندە كەزدەسەتىن «ڭ» دىبىسىن قاراستىرۋعا ارنالدى.
قورىتىندى بولىمدە عىلىمي جوبا جازۋ بارىسىندا «ڭ» دىبىسىنىڭ ايتىلۋ، جازىلۋ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ناتيجە جاسالدى.
جۇمىس بارىسىندا نەگىزگى ماسەلەنى قاراستىرماس بۇرىن تاقىرىپقا بايلانىستى بيبليوگرافيالىق كورسەتكىش قۇراستىرىلدى. ول ءۇشىن قالا جانە وبلىس كىتاپحانالارىندا بار ادەبيەتتەر تولىق قاراستىرىلىپ، بارلىق مالىمەتتەر جيناقتالدى. سونداي - اق ينتەرنەت جۇيەسىندە ءبىرسىپىرا جۇمىس جاسالدى. كوركەم ادەبيەتتەردەن مىسالدار تەرىلىپ، كارتوتەكا جاسالدى.
كىرىسپە
عىلىمي جوبا تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى. «قازاق ءتىلى سوزدەرىندە «ڭ» دىبىسىنىڭ قولدانىسى» اتتى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنا قازاق ءتىلى ساباقتارىندا جانە ساباقتان تىس ۋاقىتتا «ڭ» دىبىسى كەزدەسەتىن سوزدەردىڭ دۇرىس ايتىلۋ، جاسالۋ، جازىلۋ جولىن مەڭگەرتۋ مەن جالپى قولدانىسىنىڭ جولدارىن كورسەتۋ جاتادى. قازىرگى قازاق ءتىل بىلىمىندە تىلدىك قۇبىلىستاردىڭ ءبىرقاتارى تەرەڭ زەرتتەلگەنىمەن زەرتتەۋدى ودان ءارى قاجەت ەتەتىن قۇبىلىستار نەمەسە زەرتتەلگەن قۇبىلىستاردىڭ زەرتتەي تۇسەتىن تۇستارى دا بارشىلىق. سول قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى – «ڭ» دىبىسىنىڭ دۇرىس ايتىلۋ، جازىلۋ، قولدانۋ ەرەكشەلىكتەرى. ارينە، «ڭ» دىبىسى مۇلدەم قاراستىرىلماعان، نە زەرتتەلمەگەن قۇبىلىس دەپ ايتا المايمىز، ءبىراق ونىڭ تولىق زەرتتەلمەگەن جانە ءالى دە بولسا قاناعاتتاندىرا الماي جاتقان جاقتارى بارلىعىن ايقىنداي كەتكىمىز كەلەدى. مىنە، وسى تۇرعىدان زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدىڭ ءوزى عىلىمي جۇمىسىنىڭ وزەكتىلىگىن كورسەتەدى.
عىلىمي جوبانىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى. عىلىمي جوبامىزدىڭ نەگىزگى ماقساتى – قازاق ءتىل بىلىمىندەگى «ڭ» دىبىسىنىڭ ايتىلۋ، جازىلۋ قۇبىلىستارىن انىقتاۋ، ولارعا تولىق تۇسىنىكتەمە بەرۋ، مەڭگەرتۋ جانە جالپى قولدانىسىنىڭ جولدارىن كورسەتۋ جاتادى. العا قويعان ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن مىنانداي ماسەلەلەردى جۇيەلى تۇردە دالەلدەۋدى مىندەت ەتىپ قويدىق:
- فونەتيكا جۇيەسىن زەرتتەۋ؛
-«ڭ» دىبىسىنىڭ ايتىلۋى مەن جازىلۋىنداعى ەرەكشەلىگىن قالىپتاستىرۋ؛
- ساۋاتتى، كوركەم جازۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ؛
- كوركەم شىعارمالاردان جانە كۇندەلىكتى تىلدىك قارىم - قاتىناستان «ڭ» دىبىسى كەزدەسەتىن مىسالدار تەرىپ، تالداۋ؛
زەرتەۋ نىسانى. بۇل عىلىمي جوبا قازاق ءتىل بىلىمىندەگى ڭ دىبىسىنىڭ قۇبىلىستارىن ايقىنداۋعا ارنالادى. مۇنداي قۇبىلىستاردى كورسەتۋ ءۇشىن ءبىز كوركەم ادەبيەتكە، اتاپ ايتساق، ەرتەگىلەرگە جۇگىندىك. ماسەلەن، بالالارعا ارنالعان «ەر توستىك»، «قاڭباق شال»، «سىبىزعى سىرى»، «الدار كوسە مەن شىعايباي» ەرتەگىلەرىنەن مىسالدار تەرىلىپ الىندى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمى. عىلىمي جۇمىس كىرىسپەدەن، ەكى تاراۋدان، قورىتىندى جانە پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.
زەرتتەۋدىڭ ادىستەرى. عىلىمي جوبا جۇمىسىنىڭ ماقساتىنا وراي سيپاتتاما، سالىستىرمالى ادىستەر باسشىلىققا الىندى. جينالعان ماتەريالداردى ىرىكتەۋ، تالداۋ جانە جۇيەلەۋ ادىستەرى قولدانىلدى.
زەرتتەۋدىڭ عىلىمي جاڭالىعى: «ڭ» قاتارداعى كوپ دىبىستىڭ ءبىرى ەمەس، قازاق ءتىلىن الەمدىك تىلدەردەن، ءتىپتى، تۋىس تۇركى تىلدەرىنەن دە دارالاپ، وزىندىك سيپاتىن كورسەتەتىن ەرەكشە دىبىس.
عىلىمي جوبانىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ءمانى. مەكتەپتىڭ قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىندا پارونيم جانە كالامبۋر قۇبىلىستارى قاراستىرىلماعان. سوندىقتان دا وقۋشىلار قاۋىمى بۇل قۇبىلىستاردى مۇلدەم بىلمەيدى. ال ءبىزدىڭ بۇل عىلىمي ىزدەنىسىمىز بارىسىندا قازاق ءتىل بىلىمىندەگى پارونيم جانە كالامبۋر قۇبىلىستارىنىڭ تابيعاتى سيپاتتالىپ، بۇل قۇبىلىستارعا تۇسىنىكتەمە بەرىلىپ، قورىتىندىلار مەن تۇجىرىمدار جاسالدى. ەندەشە بۇل جۇمىس قازاق ءتىل ءبىلىمى، لەكسيكولوگيا مەن ستيليستيكا بويىنشا تىڭ ءتۇيىن جاساۋعا، جاڭا باعىت قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونداي - اق كوركەم ماتىنگە لينگۆيستيكالىق تالداۋ جاساۋدا پراكتيكالىق تۇرعىدان وقۋشىلارعا جەڭىلدىك كەلتىرەدى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمى. عىلىمي جۇمىس كىرىسپەدەن، ەكى تاراۋدان، قورىتىندى جانە پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.
ءى تاراۋ. قازاق ءتىلى فونەتيكاسى تۋرالى جالپى تۇسىنىك
1. 1. قازاق ءتىلىنىڭ تاريحي دامۋ جولى.
قازاق ءتىلى – سان عاسىردان بەرى اتا - بابادان ميراس بولىپ كەلە جاتقان كيەلى دۇنيە. ول حالىقتىڭ التىننان دا قىمبات كەنى. ءتىل – ادام بالاسىنىڭ الەم بەينەسىن تانۋ جولىنداعى تۇسىنىگىنىڭ، ويىنىڭ، سەزىمنىڭ، يدەياسىنىڭ، دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسى.
تىلدە قازاق حالقىنىڭ بارلىق قۇنارلى ويى، قۇندى قيالى كوركەم سوزبەن كەستەلەنگەن. سوندىقتان دا ءتىلدىڭ بولاشاعىن باعامداۋ ءۇشىن، ونىڭ كەشەگى وتكەن تاريحىن ءبىلۋ – قاجەتتىلىك.
العاشقى زەرتتەلۋلەردە قازاق ءتىلى دىبىس جۇيەسى تۋرالى، قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ سانى مەن ساپاسى تۋرالى ءبىرىزدى پىكىر دە، قازاقشا تەرميندەر دە جاسالعان جوق. ناعىز عىلىمي زەرتتەۋ ا. بايتۇرسىنوۆ پەن ق. جۇبانوۆ ەڭبەكتەرىنەن باستالادى دەپ بىلەمىز. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسى جونىندە العاشقى مالىمەتتى ن. ي. يلمينسكييدىڭ 1860 جىلى قازان قالاسىندا شىققان «ماتەريالى ك يزۋچەنيۋ كيرگيزسكوگو نارەچيا» («ۋچەنىە زاپيسكي كازانسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا») دەگەن ەڭبەگىنەن كەزدەستىرە الامىز. يلمينسكيي قازاق تىلىندەگى دىبىستاردى ەكى توپقا جىكتەپ، داۋىستىلاردىڭ سەگىز ءتۇرىن (ا - ä، ە، ى، ءى، و - ö، ۋ - ÿ)، داۋىسسىزداردىڭ ون توعىز ءتۇرىن (پ، م، w؛ ت، د، ن؛ ج، ز، ش، س؛ ر، ل، j؛ k¨، ѓ، ك، گ، ڭ) اتاپ وتەدى (دىبىستاردى ءوزارا ارتيكۋلياسيالىق جۋىقتىعىنا قاراي جىكتەپ كورسەتكەن).
ەڭبەكتە كەيبىر دىبىستاردىڭ ارتيكۋلياسياسى، كومبيناتورلىق جاعىنان الماسۋى (ب - م، ن - د - ت، ن - ڭ، ك - گ، ت. ب.)، قولدانۋ ەرەكشەلىگى جانە ەكپىن جايىنان قىسقاشا مالىمەت بەرىلگەن. ۆ. رادلوۆ سونىمەن قاتار قازاق تىلىنە ءتان كەيبىر فونەتيكالىق قۇبىلىستارعا اسا نازار اۋدارعان. قازاق ءتىلى دىبىس قۇرىلىسىنىڭ ارناۋلى جۇيەمەن جان - جاقتى زەرتتەلۋى — سوۆەت ءداۋىرى تۇسىنان باستالدى. سوۆەت ءداۋىرى كەزىندە جاڭا عىلىم — قازاق لينگۆيستيكاسى تۋدى، ونىڭ فونەتيكا، گرامماتيكا، لەكسيكولوگيا، ديالەكتولوگيا، ستيليستيكا سياقتى بىرنەشە سالالارى پايدا بولدى. قازاق ءتىلىن زەرتتەيتىن دەربەس ينستيتۋت ۇيىمداستى جانە كوپتەگەن مامان - كادرلار شىقتى. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ارناۋلى ءبىر تارماعى بولعان — فونەتيكا سالاسىندا ەداۋىر جۇمىس ىستەلدى. فونەتيكا مەن فونولوگيانىڭ زەرتتەۋ ادىستەرى، تاسىلدەرى انىقتالا ءتۇستى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
