InfoHub Logo

قىزىلوردا وبلىسى،
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى
№ 100 ورتا مەكتەبىنىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
قياتبايەۆا دانا دۇيسەن قىزى

جوسپارى.
1. كىرىسپە.
2 زەرتتەۋ ءبولىمى. ءۇش ءجۇزدىڭ ءپىرى - ءمۇسىرالى.
2. 1 ومىردەرەگى.
2. 2 ءپىردىڭ كەرەمەتتەرى. اڭىزدار. قولجازبالار.
2. 3 ءمۇسىرالى اۋليەنىڭ بالاسى قوسىم قوجانىڭ كەرەمەتتەرى.
2. 4 ءمۇسىرالى بابانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرى.
3. قورىتىندى.
ۇسىنىس.
سىلتەمە.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
اننوتاسيا

ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان ۇلى ادامداردىڭ يگى ىستەرى مەن دانالىق سوزدەرى كەلەر ۇرپاققا قاجەت رۋحاني قازىنا ەكەنى بەلگىلى. جۇمىسىمنىڭ قۇندىلىعى وسىندا.
ماقساتى:
ەلى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن تاريحي تۇلعانى بۇگىنگى ۇرپاق ساناسىن قالىپتاستىرۋعا، ادامگەرشىلىكتى، يماندىلىقتى ۋاعىز ەتە وتىرىپ تانىستىرۋ.
زەرتتەۋ بارىسىنىڭ كەزەڭدەرى:
1. دايارلىق كەزەڭى.
ا) ءۇش ءجۇزدىڭ ءپىرى تەرىندە تانىلىپ وتىرعان ءمۇسىرالى جادىبەك ۇلىنىڭ ۇرپاقتارىمەن سۇقباتتاسى.
2. تاقىرىپتا زەرتتەۋ كەزەڭى
ا) ءمۇسىرالى قوجانىڭ ءومىرى تۋرالى مالىمەت جيناۋ.
ءا) حالىق اۋزىنان اڭىز، اڭگىمەلەر جيناۋ.
ب) شىراقشىسىمەن سۇقباتتاسۋ.
3. جۇمىستى قورعاۋعا ازىرلىك.
ا) جۇمىس نەگىزىندە بايانداما دايارلاۋ.
ءا) قوسىمشا ماتەريالدار، فوتوسۋرەتتەر، كورمە دايارلاۋ.
4. ۇسىنىستى ومىرگە ەنگىزۋ.
5. جۇمىستى ورىنداۋعا ادىستەر جيناقتاۋ، سارالاۋ، بايانداۋ.
6. جۇمىستىڭ جاڭالىعى.
ءمۇسىرالى قوجانىڭ ۇمىتىلا باستاعان اڭىزدارى.
7. جۇمىستىڭ قۇرىلىمى.
كىرىسپە. نەگىزگى ءبولىم. قورىتىندى. پايدالانعان ادەبيەتتەر. قوسىمشالار.
كىرىسپەدە تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى مەن ماقسات مىندەتتەرى ءسوز بولادى.
نەگىزگى زەرتتەۋ ءبولىمى 4 تاراۋدان تۇرادى.
1. ومىردەرەگى.
2. اڭىزدارى
3. بالاسى قوسىم اۋليە تۋرالى دەرەكتەر.
4. ۇرپاقتارىمەن سۇحبات.
8. قورىتىندى. اۋليەنىڭ ەلى ءۇشىن اتقارعان ىستەرىنىڭ باعاسى جانە ءالى دە اتقارىلاتىن ىستەرگە ۇسىنىس بەرىلەدى.

«حالىق اللاسىنا سەنىپ، ەرتەڭگى كۇنىن، ار جاقتاعى انا دۇنيەگە باراتىن كۇنىن ويلاپ، دۇنيەدەگى مىناۋ بۇگىنگى كۇننىڭ كۇيبەڭىمەن جۇرە بەرمەي، مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىنە سايكەس ءومىر سۇرسە…» ن. ءا. نازاربايەۆ.
1. كىرىسپە
الەمدەگى قاي قازاقتى الساڭىز دا، ولاردىڭ شىققان تەگى، وتكەندەگى تاريح جولىن بىلۋگە ۇمتىلىپ، قاتپارى مول تاريح قويناۋىنان وڭايلىقپەن سىرىن اشا بەرمەيتىن رۋحاني قازىنا كوزدەرىن تۇرتكىلەي ىزدەنە ءتۇسۋى وزىق حالىقتاردىڭ بارىنە ءتان كانىگى قۇبىلىس.
ءوزىنىڭ ءومىر كەشكەن تاريحي جولىن بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىق، ەسكى زاماننان بەرى قاراي ادام بالاسى جەتى اتاسىن ءبىلۋ ءداستۇرىنىڭ تۇراقتى قۇبىلىسقا اينالۋى ءجاي نارسە بولماسا كەرەك. جەتى اتادان ارعى تەگىن قۋالاي، ۇلكەن تايپالى وداقتارعا دەيىنگى ارالىقتاعى نەشە ءتۇرلى تاريحي ساپىرىلىستاردا ورىن العان اڭگىمە - اڭىزداردى ءار اۋىل كونە كوز اقساقالدارى، ياعني تاريحتىڭ ءتىرى ارحيۆتەرى، ءوز الىنشە تانىتىپ، تاراتىپ وتىرۋ سالتى بىزدە مىقتاپ ورنىققان تاعىلىمدى ءداستۇرىمىز.

جان بەرگەن جەتى ولىككە ءمۇسىرالى،
كورسەتىپ كوپ ىشىندە كەرەمەتتى.
ءۇش ءجۇزدىڭ كەڭەسىندە كۇلتوبەدە،
شەشىمىن ءبىر اۋىزدان ەل ۇناتتى.
كەرەيتتەن قوجا شىقتى قوسىم اتتى،
كىسى ەكەن ارۋاعى مول، كارى قاتتى.
ەسىتكەن ەلدىڭ ءبارى تاڭىرقاپتى، - دەپ سىر بويىنىڭ ەلگە تانىمال اقىنى شوڭباي اقىننىڭ جىرلاۋى دا ءمۇسىرالىنىڭ اۋليەلىگىن ماداقتايتىنى تەگىن بولماسا كەرەك. ونىڭ بالاسى قوسىم قوجا، ونىڭ قارادان شىعۋىنا كۇمان كەلتىرەتىنى دە بايقالادى.
1
مەنىڭ توقتالايىن دەپ تۇرعانىم حالىق اراسىندا اڭىز بولىپ تاراپ كەتكەن سوپى ءازيز ءمۇسىرالى قوجا تۋرالى بولماق. [1]
2. نەگىزگى ءبولىم
2. 1 ومىردەرەگى
ءمۇسىرالى جادىك ۇلى 1639 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1721 جىلى 82 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن. ءمۇسىرالىنىڭ شىعۋ تەگى كىشى ءجۇزدىڭ «جەتى رۋ» تايپاسىنىڭ «كەرەيت» رۋىنان شىعادى. ەرتەدە كەرەيت ەلىندە قابىلبەك دەگەن باتىر ەكىنشى ايەلى رابيعادان ءبىر بالالى بولىپتى. قابىلبەك باتىر ءبىر سوعىستا بالاسىمەن ەكەۋى بىردەي قايتىس بولىپ، ايەلى رابيعا 23 جاسىندا جەسىر قالىپتى. ءبىر كۇنى رابيعا تۇسىندە اۋليەلەردى كورەدى. ولار مەككە - مادينەگە بارۋعا جول سىلتەيدى. بارعان سوڭ قاعباعا كىرىپ، زيارات جاساۋعا جەسىر بولۋىنا بايلانىستى ۇلىقسات بەرىلمەگەن سوڭ، سونداعى يمامنىڭ كومەكشىسى بولىپ قىزمەت جاسايتىن وزعان اۋلەتىنىڭ ابۋبايازيت باستامي (1525 - 1583ج. ج. ) دەگەن اراب كىسىگە نەكە سالدىرعان ەكەن. رابيعا مۇسىلمانشىلىق ساپارىنان ورالعان سوڭ كەرەيت ەلىنىڭ بەگى ارعىماق ءباحادۇر باس قوسادى. ۇيلەنگەن سوڭ رابيعادان كۇرزىحان تۋادى. حان بولعان كۇرزىحاننىڭ لاقاپ اتى اقساقال دەگەن بولجام بار. كۇرزىحاننىڭ بوزانشار. بوزانشاردان ەسپەنبەت (ويىق)، دوسپەنبەت (تىلىك). دوسپەنبەتتەن قولداۋلى، سانداۋلى، شاۋجايلى. سانداۋلىدان كون، كونە بي، قوسبارماق باتىر تۋعان. كونە بيدەن دۋلات. دۋلاتتان اسان، ۇسەن، تاعابەردى، تاز. تازدان بيداس، جاندوس. جاندوستان جانعابىل، جادىك. جادىكتەن ءمۇسىرالى.

1650 - 1660 جىلدارى ارالىعىندا تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي مەدرەسەسىندە وقىپ، العىرلىعىمەن ۇستازداردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، سوندا شاكىرتەرگە ءدارىس بەرۋگە قالدىرىلىپتى. وسى مەدرەسەدە «احۋن» دارەجەسىن يەلەنگەن. بۇدان كەيىن ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا باعدات، باسىرا شاھارلارىنان سوپىلىق ءىلىمنىڭ تەرەڭىنە بويلاعان دەسە، ەندى ءبىر زەرتەۋشىلەر التى جاسىنان ۇرگەنىش قالاسىندا مۇسىلمانشا حات تانىپ، 12 جىلداي اۋعانستانداعى مازاري شاريف، عازيا كەنتتەرىندەگى سوپىلىق اعىمداعى وقىمىستىلاردان ءدارىس العان، - دەپتى.

سوپى ءازيز ءمۇسىرالى قوجا باقسايىس اتانىڭ 14 – ۇرپاعى اللابەردى شايىقتىڭ التى بالاسىنىڭ ءبىرى تىكاش شايىقتان تۋعان. كەرەيت ءمۇسىرالى قوجا (سوپى ءازيز) 1639 جىلى بۇحارا حاندىعىنا قاراستى تامدىبۇلاق ايماعىنداعى كەرىز دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. ءوزىنىڭ اكەسىنىڭ مەشىتىندە ءبىلىم العان ءمۇسىرالى قوجا 1656 جىلى تۇركىستانداعى قوجا احمەت اۋليەنىڭ مەدرەسەسىنە وقۋعا ءتۇسىپ،
ونى 1663 جىلى اقيقاتتى (اللانى) تانۋ تاعليماتىنىڭ (عىلىمىنىڭ) احۋنى دەگەن اتاق الىپ بىتىرەدى. جاس عۇلاما وسى مەدرەسەدە قازاق، قاراقالپاق، قىرعىز، وزبەك ەلىنەن وقۋعا كەلگەن شاكىرتتەرگە انا تىلىندە اقيقاتتى (اللانى) تانۋ جولىنداعى قوجا احمەت اۋلەيەنىڭ تاعليماتىنان (عىلىمي تانىمىنان) ءدارىس بەرەدى. ءمۇسىرالى قوجا – تۇران جۇرتىنا ەڭ ءبىرىنشى شاكىرتتەرگە ءوزىنىڭ انا تىلىندە وقىپ، اللاعا قۇلشىلىق ەتۋگە جول اشىپ، بەس ۋاقىت ناماز وقۋدىڭ قازاق تىلىندەگى ۇلگىسىن (جولىن) ەلگە تاراتقان اعارتۋشى ۇستاز.
3. قازاق حالقىنا باس ازىرەت بولعان ءمۇسىرالى قوجا حالىقتان تۇسكەن ساداقانى، بايلاردىڭ اللانىڭ جولىنا ارناعان ارناۋلى قاراجاتىن، مالىن جۇمساپ، ەل ىشىندە بالالاردى وقىتاتىن كوشپەلى ءجاي مەكتەپ، مەشىت اشتىرىپ، جاس ۇرپاقتىڭ ساۋاتىن، دۇنيەتانىمىن كوتەرۋگە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ءتىپتى ول ەر بالالارمەن تەڭ دارەجەدە قىز بالالاردىڭ دا مەكتەپ - مەشىتتە وقۋىنا رۇقسات بەرىپ، قۇران ساۋاتىن اشۋعا دا مۇمكىندىك جاسايدى.

ءمۇسىرالىنىڭ كىشى ايەلى ماريامنان قوسىم اتتى ۇل بولادى، ول كەيىن كىشى جۇزگە اتى بەلگىلى ءپىر، ارۋاق يەسى، اۋليە بولعان. قوسىم قوجا (1700 - 1780) بۇكىل كىشى جۇزگە ءپىر سايلانىپ، ەلدىڭ بىرلىگىن ساقتاۋعا قاتىسقان. 1748 جىلى ءابىلقايىر حاننىڭ قازاسىنا وراي، شاپقىنشىلىقتى بولدىرماۋ جولىنداعى بيلەر قاسىندا بولىپ، بوپاي حانشاعا كوڭىل ايتادى. ال ودان تۋعان ابۋجالەل (1729 - 1805) دە ءپىر بولدى دەگەن جازبالار تاريحي قۇجاتتاردا كەزدەسىپ قالادى. وزبىرلىعى اسىپ، شەكتەن شىققان نۇرالى حان تۋراسىندا پاتشايىم ەكاتەرينا II - گە حات جازعان كىشى ءجۇزدىڭ 50 - دەن استام ءبيىنىڭ ارىزىن بەكىتىپ قول قويىپ، راستاپ ءمورىن باسقان سىرىم داتوۆ پەن ابۋجالەل قوسىموۆ ەدى. ءمۇسىرالىنىڭ شوبەرەسى دارمەنقۇل يشان اتى قوقاندىقتارمەن قاتىناس كەزدەرىندەگى جانقوجا باتىرعا قاتىستى قۇجاتتاردا كەزدەسەدى. قوسىمقوجا، ونىڭ بالاسى ابۋجالەل كىشى جۇزگە ءپىر بولسا، ونىڭ بالاسى نۇرمۇحاممەد ورىنبور شەكارالىق كوميسسيا جينالىسىنا دەپۋتات (1817) بولىپ، قازىلىق جاساعان. ال حاسانقوجا قوسىموۆ سىرىمبەت پەن ەشىمدى تاتۋلاستىرۋ جونىندە ەلشىلىك قىزمەتىن اتقاردى.