InfoHub Logo

ولار قازاق جەرىندە ادىلدىكتىڭ سالتانات قۇرۋى ءۇشىن ءھام قيانات-زۇلىمدىقتىڭ ارام شوپتەي قاپتاپ كەتۋىنە قارسى ۇشان-تەڭىز قاجىر-قايرات جۇمساعان. كەمەڭگەرلىككە، كىسىلىككە قۇرىلعان بيلىك
سانداعان عاسىرلار مەن زامانداردى شولار بولساق، سوناۋ شىڭعىس حان تۇسىندا جاساعان مايقى بي توبەيۇلىنان (1105-1225 جىلدار شاماسى) باستاپ، ويىمىزعا اياز بي جامان ۇلى (XI-XII ع.ع.)، موڭكە بي (1207-1259)، ەدىگە بي (1354-1419)، بايدىبەك بي (1356-1419 جىلدار شاماسى)، ءاز جانىبەك (1406-1473)، جيرەنشە شەشەن، شوعان بي (1584-1642)، انەت بي (1626-1723)، ءقادىرعالي بي (1530-1605 جج.)، دوساي، ەسكەلدى، بالپىق، ەسەي، بەكبولات، تايجان، توقسان، جانكىسى، اقتايلاق، بولتىرىك، سارى، سىرلىبەك، قاراۋىل قاناي بي، ءماتجان، قازانعاپ، شوڭ، شورمان، بايدالى، قارامەندە، ءزىلقارا، الشىنباي، جانقۇتتى، بايكوكشە، بالا بي، نوعايباي، بوگەنباي باتىردىڭ ۇرپاقتارى ساققۇلاق پەن باپان سياقتى «تالعاندا تىرەۋ، ساسقاندا سۇيەۋ» بولعان شەشەن-بيلەر ەسىمدەرى ورالادى. ولار قازاق جەرىندە ادىلدىكتىڭ سالتانات قۇرۋى ءۇشىن ءھام قيانات-زۇلىمدىقتىڭ ارام شوپتەي قاپتاپ كەتۋىنە قارسى ۇشان-تەڭىز قاجىر-قايرات جۇمساعان. كەمەڭگەرلىككە، كىسىلىككە قۇرىلعان بيلىك. 
جيرەنشە شەشەن. ۇلتتىڭ زەردەسىندە ساقتالعان، جادىندا جاتتالعان جەزتاڭداي شەشەندىگىمەن اتى شىققان، ۇزدىك جارالعان ءمىنسىز جارقىن بەينەنىڭ ءبىرى – ازۋى التى قارىس جيرەنشە شەشەن. اڭىزداردى سويلەتسەك، اتاقتى ءدىلمار قاسىم حاننىڭ اكەسى ءاز جانىبەك حانمەن (1406-1473 جىلدار شاماسى) زامانداس. 

 

سول حاننىڭ بىلگىر اقىلشىسى، كەمەڭگەر كەڭەسشىسى، عۇلاما سىنشىسى جيرەنشە شەشەن – «قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى كەيىپكەر، اقىل-پاراساتتىڭ، تاپقىرلىقتىڭ سيمۆولى... قازاقتان وزگە تۇركى، موڭعول جانە ۇندى-ەۆروپا حالىقتارىنىڭ فولكلورىندا جيرەنشە شەشەن تۋرالى شىعارمالار كەزدەسەدى. قازاق فولكلورىندا جيرەنشە شەشەن جايلى ەرتەگى، اڭىز، اڭگىمە ءبىر توپ»، – دەپ جازىلعان قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا. 
قيىننان قيىستىرىپ، جۇيەسىن تاۋىپ، تىگىسىن جاتقىزىپ، قارا قىلدى قاق جارىپ ايتقان، كوكەيگە قونىمدى عىپ، تاۋىپ ايتقان، ءىنجۋ-مارجانداي اسىل ويلارعا تولى، سىمباتى مەن سىرى كەلىسكەن تولعامدارى، اسىرەسە، جيرەنشە شەشەن مەن قاراشاش اراسىنداعى ءسوز جارىستىرۋ، ءاز جانىبەك حاننىڭ جۇمباقتاي كۇردەلى سۇراقتارىنا جيرەنشە شەشەننىڭ بەرگەن ۇتقىر جاۋاپتارى ءتۇپسىز تەرەڭدىگىمەن، العىر، تاپقىر بولمىسىمەن، قۋاتتى، كەستەلى كوركەمدىگىمەن، ماعىنالىق ايقىندىعىمەن، ۇلگىلى قاسيەتتەرىمەن، عيبراتتى دانالىعىمەن وزگەشەلەنەدى. 
اسان قايعى ءسابيت ۇلى كوشپەلى حالىقتاردان شىققان، بولاشاقتى بولجاعان كورىپكەل، ساۋەگەي ابىز، عايىپتان سويلەيتىن كورەگەن بي، جىراۋ بىتكەننىڭ اتاسى، تەرەڭنەن تولعايتىن ويشىل ءسوز زەرگەرى. ۇلى وقىمىستى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، ول «كوشپەلى قازاق، نوعاي ۇلىسىنىڭ فيلوسوفى». اسان قايعى تەكتى تۇقىمنان شىققان، اكەسى ءسابيتتى ءمارت جاراتىلىس جان-جاقتى عىپ سومداپ قۇيعان، ادامزاتتىڭ سىرتتانى بولعانعا ۇقسايدى. اڭداردىڭ، قۇستاردىڭ جاندى ءھام جانسىز دۇنيەنىڭ سىرلارىن جەتىك بىلگەن، ساياتشىلىق ونەردى مىقتاپ مەڭگەرگەن. سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ءسابيت بالاسىن دا جىراۋلىق، اقىندىق، تاپقىرلىق سياقتى ونەرگە باۋليدى. سول زاماننىڭ اتاقتى قايراتكەرلەرىمەن پىكىرلەستىرەدى. ونىڭ دۇنيەتانىمىن، اقىل-وي دۇنيەسىن كەڭەيتىپ كوركەيتەدى. ەل باسقارۋ، بيلىك-كەسىم شىعارۋ، تولقىندى توپتا ءسوز سويلەۋ ونەرىنە ەرتە باستان-اق تاربيەلەيدى. 

 

اسان قايعى اۋەلىندە التىن وردانىڭ استاناسى ساراي قالاسىندا، سونان سوڭ قازان شاھارىندا ۇلۇع مۇحامەدحاننىڭ (ورمامبەت حان) باس ءبيى بولعان. التىن وردا ۇلىسى ىدىراعان سوڭ، قازاق حاندىعىن قۇرعان ءاز جانىبەك حاننىڭ (1456-1473) اقىلگوي كەڭەسشىسى بولادى. قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى قۇربانعالي ءحاليدتىڭ «تاۋاريح حامسا» اتتى ەڭبەگىندە اسان قايعى – اتاقتى شىڭعىسحاننىڭ تۇسىندا بولعان مايقى ءبيدىڭ التىنشى ۇرپاعى دەپ جازىلعان. ەجەلدەن ايتىلىپ كەلە جاتقان «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەگەن قاناتتى تىركەستەگى مايقى ەسىمى وسى شىڭعىس حاننىڭ اسكەر باسشىلارىنىڭ ءبىرى. 
اتاقتى بي اقتايلاق بايعارا ۇلى 1720-1816 جىلداردا ءومىر سۇرگەن. اتا-باباسى ازۋى التى قارىس، قارا ءسوزدى ورىپ ايتقان، تىلگە داڭعىل دۇلدۇلدەر بولىپتى. اقتايلاق XVII عاسىردىڭ اياعىندا تاشكەنتتە بەك بولعان «نار داۋىستى نارىنبايدىڭ» شوبەرەسى، داۋسى اققۋداي ساڭقىلداعان «قۋ داۋىستى قۇتتىبايدىڭ» نەمەرەسى. 

 

اقتايلاق بي ەل اراسىنداعى داۋ-شارلاردى ءادىل بيلىگىمەن، پاراساتتى اقىلىمەن، تاپقىر، ويداعىداي كەسىمدى پايىمداۋلارىمەن مۇلتىكسىز تىندىرعان. ارينە، ءوزىنىڭ جاراتىلىسى، كىسىلىك بولمىسى، كىرشىكسىز تازا پەيىلى، دۇنيەتانىمى، كوزقاراسى، ادەپتىلىگى اسا جوعارى بولعاندىعىن مىنا ءبىر قاسيەتكە تولى ءمولدىر تىزبەكتەردەن تانۋعا بولادى: «اسقا ارىڭدى ساتپا، ىلىنبە جاماناتقا»، «ەرىنشەك بولما، ەلگەزەك بول، ەڭبەكسىز بوسقا جاتپا»، «جاقسىسىن ەشكىم بەرمەيدى، ءوز قولىڭدا بارىڭدى ماقتا»، «التىنىڭ بولسا اسەرلەنبە، ارىڭدى ساقتا، ارامدىقتان اۋلاق بول، ادالدىقتى جاقتا»، «بەرەكە-بىرلىك ىزدەسەڭ، ەڭ اۋەلى ۇي-ىشىڭمەن بول ىنتىماقتا»، «قايىرىمدى بول قارىنداسقا، ءوزى تيمەگەنگە ۇرىنبا بوسقا»، «مۇزعا بۇزاۋلاپ، جەرىمە تاسقا»، ت.س.س. 
قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني تاريحىنداعى اتىشۋلى «قۇس كومەي» شەشەن، «جولبارىس تەرىسىن جامىلعان» ايتۋلى باتىر، اتاقتى بيلەردىڭ بىرەگەيى – بولتىرىك المەن ۇلى (1771-1853). قازاق فولكلورىنىڭ بىلگىرى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ: «قۇداي راحمەت قىلسىن بولتىرىك بيگە! كىسى بولسا، سونداي بولسىن!» – دەپ، زاڭعار تۇلعاعا كەرەمەت ىقىلاسىن اياماپتى. «بولتىرىك – ىستى ەلىنەن شىققان اقىن، شەشەن ءارى باتىر. ءوز قاتارىندا ەشكىمنەن جەڭىلمەگەن. «جەتى جارعى» اتانعان كىسى، جەتى توسقاۋىلدان سۇرىنبەي وتكەن تۇلپاردى وسىلاي باعالاعان»، – دەپ سىر تولعايدى ءانشى اقىن، كومپوزيتور كەنەن ازىربايەۆ. 

 

تەرەڭ ويلى، تاپقىر ءتىلدى، داۋىسى كۇندەي كۇركىرەگەن بولتىرىك شەشەنمەن تالاي تارلاندار يىق تەڭەستىرە الماعان، ادۋىندى دا العىر شەشەننىڭ قاسىندا ولار ءجىپ ەسە الماعان، جالىنداعان جۇيرىك وزا شاۋىپ وتىرعان. بولتىرىكتىڭ ءبۇلدىرشىن كەزىن كورگەن بالپىق بي «كوزىنىڭ وتى، ءسوزىنىڭ قۋاتى بار» دەپ، «باباسى تولە ءبيدىڭ ارۋاعى قونايىن دەپ ءجۇر ەكەن» دەپ، ءبىرتۋار دارىننىڭ جارقىن بولاشاعىن بولجاپتى، قاناتتاندىرىپ قولداپتى. ناعاشىسى توبىقتى قارامەندە ءبيدىڭ سيپاتتاۋىنشا، «اۋزىنان گۇل توگىلىپ، كوزىنەن وت توگىلىپ تۇرعان جاس بۇلبۇل» بولتىرىك نەبىر داۋ-شارلاردا، سالتاناتتى ءماسليحاتتاردا تۇيدەك-تۇيدەك تولعامداردى، كەسەك-كەسەك بيلىك، ناقىل، قاناتتى سوزدەردى، اقىقتاي جارقىراعان اسىل ويلاردى تەرەڭنەن قوزعاپ، تەڭىزدەي تولقىتقان. 
سەرىك نەگيموۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

ماقالا http://e-history.kz/ سايتىنان الىندى

---